'HOOCH-GHEROEMDE CONSTE'
|
|
- Martina ter Linde
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 'HOOCH-GHEROEMDE CONSTE' Schilderscholen en innovaties in het zeventiende-eeuwse geschilderde kerkinterieur JOKE REICHARDT. Werkstuk voor het vak Twee Gouden Eeuwen: Antwerpen en Amsterdam in vergelijkend perspectief ( ), bachelor kunstgeschiedenis, Universiteit Utrecht. Docent: Prof. Dr. M. Prak. Datum: 29 oktober 2014.
2 Inleiding "De Perspective is een inschynende oft deursiende ghesichte der oogen" aldus Hans Vredeman de Vries (ca ca. 1607) in de inleiding van zijn in 1604 verschenen boek Perspective, dat is de hooch-gheroemde Conste. 1 Vredeman de Vries was de eerste schilder in de Nederlanden die zich ging specialiseren in de architectuurschilderkunst en zijn boek, waarin hij de werking van het perspectief uitlegde aan de hand van prenten met toelichtende tekst, heeft voor een groot aantal schilders die zich het perspectief eigen wilden maken gediend als voorbeeld- en leerboek. 2 Een specifieke uitwerking van een architectuurvoorstelling waarin het perspectief een belangrijke rol speelde was het geschilderde kerkinterieur. In de zeventiende eeuw ging een aantal schilders in de Nederlanden zich in dit genre specialiseren en vonden meerdere innovaties binnen het genre plaats. In deze studie wordt onderzocht of de innovaties in het geschilderde kerkinterieur voortgekomen kunnen zijn uit de vorming van schilderscholen, waarbij van een schilderschool wordt gesproken als op hetzelfde tijdstip op dezelfde locatie meerdere schilders hetzelfde onderwerp schilderden. In de hedendaagse theorie over de creatieve industrie is een van de drijvende krachten achter innovaties het zich voordoen van clusters, netwerken van gelijksoortige bedrijven waarin zowel wordt geconcurreerd als samengewerkt. 3 In brede zin omvat clustering meer dan de hier bedoelde schilderscholen, maar wanneer een aantal schilders tegelijkertijd in elkaars nabijheid hetzelfde onderwerp schilderen, kan dat leiden tot uitwisseling van kennis en technieken en de vorming van creatieve ideeën en daarmee de kunstenaars inspireren tot nieuwe vindingen. Volgens Walter Liedtke heeft de architectuurschilderkunst zich nooit goed geleend voor een indeling in plaatselijke scholen. 4 Hij doelde daarmee op schilderscholen die gekenmerkt worden door een zekere overeenkomst in stijl, inhoud of compositie, vergelijkbaar met de zogenaamde zeventiende-eeuwse 'Delftse School'. 5 In deze studie worden schilderscholen echter los gezien van overeenkomsten in stijl of compositie, maar zijn onderwerp, tijdstip en locatie bepalend. In deze studie zal eerst worden ingegaan op de schilders van kerkinterieurs in de zeventiende eeuw en de plaatsen waar zij werkzaam waren. Per stad zal een overzicht worden gegeven van de 1 Hans Vredeman de Vries, Perspective, deel I (1604) en deel II (1605) toegelicht door Peter Karstkarel, Mijdrecht 1979, ongepagineerd. De geboortedata en andere jaartallen, die niet altijd eenduidig zijn, zijn in deze studie zoveel mogelijk afkomstig uit de ECARTICO-database ( geraadpleegd in de maand oktober Bob Haak, Hollandse schilders in de Gouden Eeuw, ongewijzigde herdruk, Zwolle 2003, p. 152 en Jeroen Giltaij, 'Perspectiven, Saenredam en de architectuurschilders van de 17 e eeuw', in: Giltaij, Jeroen en Guido Jansen (sam.), Perspectiven: Saenredam en de architectuurschilders van de 17 e eeuw, tent.cat. Rotterdam (Boymans-van Beuningen) 1991, p Allen J. Scott, 'Cultural economy and the creative field of the city', Geografiska Annaler, series B: Human Geography 92 (2010), pp Walter Liedtke, 'De hofstijl: architectuurschilderkunst in 's-gravenhage en Londen', in: Giltaij, Jeroen en Guido Jansen (sam.), Perspectiven: Saenredam en de architectuurschilders van de 17 e eeuw, tent.cat. Rotterdam (Boymans-van Beuningen) 1991, p De problematiek rondom het fenomeen schilderscholen wordt door Liedtke uitgebreid behandeld in A View of Delft. Vermeer and his Contemporaries, Zwolle 2000, pp blz. 1
3 schilders van kerkinterieurs die in die stad werkten en de periode waarin ze werkzaam waren. Hieruit kan worden afgeleid in hoeverre sprake was van schilderscholen met betrekking tot het geschilderde kerkinterieur (paragraaf 1). Vervolgens worden de zeventiende-eeuwse ontwikkelingen en vernieuwingen binnen het genre besproken, waarbij van belang is waar en wanneer deze vernieuwingen plaatsvonden (paragraaf 2). Ten slotte zullen de bevindingen van beide paragrafen worden samengebracht in de conclusie. 1. Het bestaan van schilderscholen Hans Vredeman de Vries, afkomstig uit Leeuwarden waar hij ook was opgeleid, specialiseerde zich in de tweede helft van de zestiende eeuw in de architectuurschilderkunst. Hij verbleef op dat moment in Antwerpen, maar hij reisde veel en is op veel plaatsen in Europa werkzaam geweest. 6 Naast schilder was hij ook architect en vestingbouwkundige en nadat hij in aanraking was gekomen met de door Pieter Coecke van Aelst vertaalde architectuurboeken van Sebastiano Serlio en Vitruvius ging hij zich op de toepassing van het perspectief toeleggen. 7 Hij schilderde vooral fantasie-architectuur die was opgebouwd uit elementen uit de klassieke oudheid zoals zuilen, kapitelen, architraven en obelisken (afb. 1). 8 Zijn zoon Paul ( ), die vaak met hem meereisde en door hem in het genre werd opgeleid, vestigde zich rond 1600 in Amsterdam en werkte daar tot aan zijn dood in Een andere belangrijke wegbereider in de architectuurschilderkunst was Hendrick van Steenwijck de Oude (ca ). Hij was vermoedelijk ook een leerling van Hans Vredeman de Vries en schilderde in Aken, Antwerpen, Frankfurt en Karslruhe. 10 In 1573 schilderde hij het interieur van de 6 Catalogusbeschrijving nr. 1, Jeroen Giltaij in: Giltaij, Jeroen en Guido Jansen (sam.), Perspectiven: Saenredam en de architectuurschilders van de 17 e eeuw, tent.cat. Rotterdam (Boymans-van Beuningen) 1991, p. 55 en Haak 2003 (zie noot 2), p Hans Jantzen, Das Niederländische Architekturbild. 2. Auflage, Braunschweig 1979, p. 19 en Haak 2003 (zie noot 2), p Giltaij en Jansen 1991 (zie noot 6), p Giltaij en Jansen 1991 (zie noot 6), p. 53 en p Jeremy Howarth, The Steenwijck Family as masters of perspective, Turnhout 2009, p. 2 en Giltaij 1991 (zie noot 2), p. 11. blz. 2
4 Dom van Aken, het vroegst gedateerde schilderij waarop een werkelijk bestaande kerk is afgebeeld. 11 Zijn zoon Hendrick van Steenwijck de Jonge (ca ) werd door hem opgeleid in de trant van Vredeman de Vries. 12 Steenwijck de Jonge werkte oorspronkelijk in Antwerpen, maar verhuisde nog voor 1620 naar Londen waar hij circa twintig jaar bleef. 13 Later werkte hij nog kortere periodes in Amsterdam, Den Haag en Leiden. Tabel 1 geeft een overzicht van de verspreiding van de zeventiende-eeuwse schilders van kerkinterieurs in de Nederlanden. Uit de tabel blijkt dat in de gehele zeventiende eeuw deze schilders verspreid waren over een groot aantal plaatsen, en ook regelmatig verhuisden van de ene plaats naar de andere. In totaal waren er in de Nederlanden in de zeventiende eeuw iets meer dan dertig schilders die het genre uitoefenden (en die op dit moment nog bekend zijn), waarvan slechts een handjevol echte specialisten. Uit onderzoek van Montias blijkt dat in de jaren slechts vier specialisten in perspectiven, de term die men in de zeventiende eeuw veelal voor architectuurvoorstellingen gebruikte, zich als meesterschilder in het Lukasgilde in Delft inschreven en geen enkele tussen 1650 en Onder deze inschrijvers waren Gerard Houckgeest (1600-ca. 1661), Hendrick van Vliet (ca ) en Emanuel de Witte ( ). De vierde inschrijver blijft onvermeld. Dit zal waarschijnlijk Bartholomeus van Bassen ( ) geweest zijn waarvan Giltaij meldt dat hij in 1613 in Delft werd ingeschreven. 15 Eén van de bekendste zeventiende-eeuwse schilders van kerkinterieurs is Pieter Jansz. Saenredam ( ). Saenredam heeft zijn gehele leven vrijwel uitsluitend kerkin- en exterieurs geschilderd. 16 Hij woonde en werkte in Haarlem, maar heeft in het hele land schetsen gemaakt en is, soms voor slechts korte tijd, in veel verschillende plaatsen geweest. 17 In de Inleiding zijn in het kader van deze studie schilderscholen gedefinieerd als plaatsen waar op hetzelfde tijdstip meerdere schilders in hetzelfde genre werkten. Wanneer we dat nog iets nader specificeren als plaatsen waar drie of meer schilders tegelijkertijd binnen hetzelfde genre werkzaam waren, dan kan uit tabel 1 geconcludeerd worden dat in de zeventiende eeuw schilderscholen met betrekking tot het genre kerkinterieur aanwezig waren in Antwerpen tussen 1605 en 1618 en korte tijd in de zestiger jaren, in Den Haag gedurende een korte periode halverwege de dertiger jaren, lange tijd in Delft vanaf halverwege de dertiger jaren tot halverwege de zeventiger jaren, in Haarlem vanaf halverwege de jaren-1650 tot 1665 en in Amsterdam vanaf halverwege de jaren-1650 tot halverwege de jaren Catalogusbeschrijving nr. 4, Jeroen Giltaij in: Giltaij en Jansen 1991 (zie noot 6), p. 67 en Haak 2003 (zie noot 2), p Howarth 2009 (zie noot 10), p Howarth 2009 (zie noot 10), p. XIII. 14 J.M. Montias, Artists and Artisans in Delft: a socio-economic study of the seventeenth century, Princeton 1982, pp en Giltaij 1991 (zie noot 2), pp Catalogusbeschrijving nr. 8, Jeroen Giltaij in: Giltaij en Jansen 1991 (zie noot 6), pp Gary Schwartz en Marten Jan Bok, Pieter Saenredam: de schilder en zijn tijd, Maarssen 1989, p Haak 2003 (zie noot 2), p. 250 en Catalogusbeschrijving nr. 13, Jeroen Giltaij, in Giltaij en Jansen 1991 (zie noot 6), p. 99. blz. 3
5 Tabel 1. Overzicht van schilders van kerkinterieurs tussen 1600 en 1700 per stad Antwerpen Hendrick van Steenwijck de Jonge Londen, Amsterdam, Leiden, Den Haag Abel Grimmer Pieter Neefs de Oude Pieter Neefs de Jonge Wilhelm Schubert van Ehrenberg?? Antonius Günther Gheringh Leeuwarden,? Amsterdam Hendrick Aerts Paul Vredeman de Vries Hendrick van Steenwijck de Jonge Antwerpen, Londen Leiden, Den Haag Hans Jurriaensz. van Baden Arnemuiden Jan Jansz. Buesem Emanuel de Witte Alkmaar, Rotterdam, Delft Anthonie van Borssom Petrus Schotanus Leeuwarden Dronrijp, Leeuwarden Hendrik van Streeck Haarlem Pieter Jansz. Saenredam Job Adriaensz. Berckheyde Isaac van Nickelen Leiden Hendrick van Steenwijck de Jonge Louys Aernoutsz. Elsevier Antwerpen, Frankfurt, Londen, Den Haag Delft Den Haag Bartholomeus van Bassen Delft Gerard Houckgeest Delft, Steenbergen, Bergen op Zoom Johannes van Vucht Rotterdam Hendrick van Steenwijck de Jonge Antwerpen, Frankfurt, Londen, Leiden Leiden Delft Pieter Anthonisz. van Bronchorst Fr. Bartholomeus van Bassen Den Haag Hendrick van Vliet Gerard Houckgeest Den Haag Steenbergen, Bergen op Zoom Emanuel de Witte Alkmaar, Rotterdam Amsterdam Louys Aernoutsz. Elsevier Leiden Cornelis de Man Frankrijk, Italië,? Johannes Coesermans?? Rotterdam Abraham Matthysz. van Gerwen Johannes van Vucht Den Haag Emanuel de Witte Alkmaar Delft, Amsterdam Anthonie de Lorme Jan Griffier (I) Londen Zeeland Dirck van Delen Middelburg Arnemuiden Hans Jurriaensz. van Baden Arnemuiden Amsterdam Daniel de Blieck Middelburg Engeland Middelburg Andere steden Utrecht - Nicolaes de Gyselaer Utrecht Dordrecht - Samuel van Hoogstraten Wenen, Italië Dordrecht Londen, Den Haag Nijmegen - Rutger van Langevelt Nijmegen Berlijn Toelichting: De donkerblauwe balkjes geven de jaren weer waarin de kunstenaar in de betreffende plaats werkzaam was, de lichtblauwe balkjes zijn de jaren waarin de kunstenaar elders werkte met daarin weergegeven de betreffende locatie waar de schilder werkzaam was (voor zover bekend). 18 De schilders zijn geselecteerd uit een aantal overzichtswerken van zeventiende-eeuwse Hollandse schilders zoals Das Niederländische Architekturbild van Hans Jantzen (zie noot 7) en Hollandse schilders in de Gouden Eeuw van Bob Haak (zie noot 2), daarnaast uit de tentoonstellingscatalogus samengesteld door Jeroen Giltaij en Guido Jansen (zie noot 6) en uit de afbeeldingendatabase van de Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie ( waarbij geselecteerd is op onderwerpstrefwoord 'kerkinterieur'). De geselecteerde schilders kunnen schilders zijn waarvan maar één kerkinterieur bekend is, schilders die naast één of meerdere kerkinterieurs ook heel andere genres hebben geschilderd of schilders die zich in het genre kerkinterieur hadden gespecialiseerd. De gegevens betreffende de plaats van werkzaamheden van de schilders zijn afkomstig uit de ECARTICO-database ( en waar deze ontbrak uit de database van de Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie. Voor de namen van de kunstenaars, die in de zeventiende eeuw nogal eens op meerdere wijzen werden geschreven, is zoveel mogelijk de schrijfwijze uit de ECARTICO-database aangehouden. De databases zijn geraadpleegd in de maand oktober blz. 4
6 2. Zeventiende-eeuwse ontwikkelingen Dat architectuurvoorstellingen vaak werden aangeduid als perspectiven geeft aan dat het bij deze schilderijen vooral om een juiste toepassing van het geconstrueerde perspectief ging. 19 Figuren in de voorstellingen kwamen dan ook vaak in samenwerking met andere schilders tot stand, een werkwijze die niet ongewoon was in de zeventiende eeuw. 20 Vrijwel alle geschilderde kerkinterieurs in de eerste helft van de zeventiende eeuw gingen uit van het zogenaamde centraalperspectief, waarvan de werking door Vredeman de Vries in zijn boek Perspective aan de hand van een prent werd uitgelegd (afb. 2). 21 Ook andere boeken gaven uitleg over de werking van het perspectief zoals een in 1614 in Den Haag verschenen werk van de Hollandse wiskundige Samuel Marolois (1572-vóór 1627) en het in 1628 in Gouda verschenen boek T'samen-spreeckinghe Betreffende de Architecture ende Schilderkonst van de schilder Jacques de Ville (ca ca. 1665). 22 Een aantal schilders had een praktische manier gevonden die een juiste toepassing van het centraalperspectief garandeerde. 23 Zij sloegen een spijkertje in het doek of paneel op de plaats van het centrale verdwijnpunt en trokken vandaaruit met een liniaal of touwtje de orthogonalen. In werken van onder andere Gerard Houckgeest, Johannes van Vucht (ca ca. 1637) en Anthonie de Lorme ( ) is op de plaats van het centrale verdwijnpunt een gaatje in de verf geconstateerd. 24 Afb. 2. Hans Vredeman de Vries, Plaat 2 uit het boek Perspective uit De vroege zeventiende-eeuwse schilders in Antwerpen en Holland, waaronder Bartholomeus van Bassen, Hendrick van Steenwijck de Jonge en Dirck van Delen ( ) werkten aanvankelijk in de 'Antwerpse traditie' van Vredeman de Vries en Van Steenwijck de Oude. 25 Zij schilderden fanta- 19 J.M. Montias, '"Perspectiven" in zeventiende-eeuwse boedelbeschrijvingen', in: Giltaij, Jeroen en Guido Jansen (sam.), Perspectiven: Saenredam en de architectuurschilders van de 17 e eeuw, tent.cat. Rotterdam (Boymans-van Beuningen) 1991, p. 15 en Haak 2003 (zie noot 2), p J.M. Montias, 'Cost and value in seventeenth-century Dutch art', Art History 10 (1987), p Catalogusbeschrijving nr. 1, Jeroen Giltaij in: Giltaij en Jansen 1991 (zie noot 6), p Haak 2003 (zie noot 2), pp Giltaij 1991 (zie noot 2), p Giltaij 1991 (zie noot 2), p Walter Liedtke, Architectural Painting in Delft, Groningen 1982, pp blz. 5
7 sie-kerken, vaak met renaissance-elementen, waar de schilder zijn blik richtte op de lengterichting van het middenschip vanuit een hoog standpunt, een zogenaamd tunnelperspectief (afb. 3). Rond 1620 stapte Van Bassen in Delft als eerste van dit tunnelperspectief af door het centrale verdwijnpunt met een beeldelement te bedekken, zoals in zijn werk Interieur van gefantaseerde kerk met het praalgraf van Willem van Oranje uit 1620, waar hij het grafmonument in het middelpunt plaatste (afb. 4). 26 Afb. 3. Omgeving Dirck van Delen of Bartholomeus van Bassen, Kerkinterieur met figuren, 1628, olieverf op paneel, 64,5 x 84 cm, Van Ham Kunstauktionen Keulen. Foto: Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie. Al vanaf zijn eerste geschilderde kerkinterieur in 1628 beeldde Pieter Saenredam uitsluitend werkelijk bestaande kerkinterieurs af, waarbij hij een laag gezichtspunt innam, zodat nog maar een deel van de kerk werd weergegeven (afb. 5). 27 De meer traditionele schilders gingen in de loop van de eerste helft van de zeventiende eeuw ook over tot het hanteren van dit lagere standpunt. Saenredams werkwijze was vernieuwend. Van al zijn werken maakte hij eerst een schets ter plaatse en 26 Daniëlle Lokin, 'Het Delftse kerkinterieur van 1650 tot 1675', in: M.C.C. Kersten en D.H.A.C. Lokin, Delftse Meesters, tijdgenoten van Vermeer, Zwolle 1996, p Schwartz en Bok 1989 (zie noot 17), p. 51 en Lokin 1996 (zie noot 26), p. 50. blz. 6
8 vervolgens noteerde hij de maten en afstanden van alle belangrijke elementen in het interieur. 28 Hiervoor kon hij een beschikbare plattegrond of opstand gebruiken, maar wanneer deze ontbraken deed hij zelf opmetingen. In zijn atelier verwerkte hij de schets en de metingen tot een constructietekening van dezelfde afmetingen als het te maken schilderij, waarna hij die tekening overtrok op het uiteindelijke doek. Hoewel Saenredam uitsluitend bestaande kerkinterieurs afbeeldde, nam hij enkele malen ook niet-bestaande elementen in zijn interieurs op, zoals de graftombe van een bisschop in zijn interieur van de Bavokerk uit 1630, vermoedelijk om de protestantse kerk een katholiek aanzien te geven (zie afb. 5). 29 Dat was mogelijk ook de reden waarom Emanuel de Witte in 1660 in zijn Interieur van de Oude Kerk in Amsterdam een afbeelding van het gelaat van Christus opnam, terwijl de kerk al sinds de beeldenstorm in 1566 ontdaan was van alle religieuze voorstellingen (afb. 6). 30 Afb. 5. Pieter Saenredam, Interieur van de Bavokerk te Haarlem, 1630, olieverf op paneel, 41 x 37 cm, Musée Du Louvre, Parijs. Afb. 6. Emanuel de Witte, Interieur van de Oude Kerk in Amsterdam, 1660, olieverf op doek, 86,5 x 107 cm, Staatsgalerie Stuttgart. Veruit de grootste vernieuwing in de zeventiende-eeuwse geschilderde kerkinterieurs vond plaats in Delft in circa Gerard Houckgeest, die tot die tijd in de vroege traditie van Van Bassen schilderde, begon met het weergeven van bestaande kerkinterieurs vanuit een geheel ander gezichtspunt. 31 Hij wisselde het centraalperspectief in voor het zogenaamde overhoeksperspectief, waarbij door een laag standpunt en twee zichtlijnen een schuine doorkijk in de kerk ontstond (afb. 28 Schwartz en Bok 1989 (zie noot 17), p Schwartz en Bok 1989 (zie noot 17), pp en Rob Ruurs, 'Functies van architectuurschildering, in het bijzonder het kerkinterieur', in: Giltaij, Jeroen en Guido Jansen (sam.), Perspectiven: Saenredam en de architectuurschilders van de 17 e eeuw, tent.cat. Rotterdam (Boymans-van Beuningen) 1991, p Angela Vanhaelen, 'Iconoclasm and the Creation of Images in Emanuel de Witte's "Old Church in Amsterdam"', The Art Bulletin 87 (2005) no. 2, p Lokin 1996 (zie noot 26), p. 48. blz. 7
9 7). 32 Tezamen met zijn manier van lichtbehandeling, die vernieuwend was ten opzichte van bijvoorbeeld Van Bassen, en zijn aandacht voor kleurcontrasten ontstond er een geheel nieuw soort geschilderd kerkinterieur. Vrij snel na Houckgeest gingen ook Emanuel de Witte en Hendrick van Vliet dergelijke schuine doorzichten schilderen. 33 Afb. 7. Gerard Houckgeest, De kooromgang van de Nieuwe Kerk in Delft met het graf van Willem de Zwijger, ca. 1651, olieverf op paneel, 65,5 x 77,5 cm, Mauritshuis, Den Haag. In dezelfde tijd vond in Delft nog een belangrijke innovatie plaats. Een aantal schilders voegden elementen aan hun voorstellingen toe die het illusionistische effect verhoogden, zoals geschilderde omlijstingen en het zogenaamde gordijn-motief (afb. 8). 34 Een originele uitvoering van het illusionistische element werd in 1653 aangebracht door Louys Aernoutsz. Elsevier (ca ) die zijn kerkinterieur een architectonische omlijsting gaf, welke hij op een ander materiaal schilderde waardoor de illusie werd geschapen alsof men door een stenen poort de kerkruimte in keek (afb. 9). 35 Vanaf aanvang werden de geschilderde kerkinterieurs in de zeventiende eeuw gestoffeerd met figuren, maar waren deze vooral ondergeschikt aan de ruimte. 36 Hierin kwam verandering door Emanuel de Witte, die vooral de bezigheden van de mensen in de kerk afbeeldde. 37 De Witte gaf aan de figuren een belangrijke plaats op de voorgrond, zoals in het werk Interieur van de Oude Kerk tijdens een preek uit 1651 (afb. 10). 38 Hij werkte toen nog in Delft. Ook Hendrick van Vliet ging vanaf eind jaren vijftig over tot het schilderen van het dagelijks leven in het kerkinterieur. 39 Steeds meer schilders maakten het gebruik van de kerk onderwerp van hun voorstelling in plaats van het kerkinterieur zelf. 32 Lokin 1996 (zie noot 26), pp Catalogusbeschrijving nr. 30, Jeroen Giltaij in: Giltaij en Jansen 1991 (zie noot 6), p Giltaij 1991 (zie noot 2), pp Catalogusbeschrijving nr. 47, Guido Jansen in: Giltaij en Jansen 1991 (zie noot 6), p Lokin 1996 (zie noot 26), p Lokin 1996 (zie noot 26), p Lokin 1996 (zie noot 26), pp , en Liedtke 2000 (zie noot 5), p Lokin 1996 (zie noot 26), p. 74. blz. 8
10 Afb. 8. Gerard Houckgeest, Interieur van de Oude Kerk Afb. 9. Louys Aernoutsz. Elsevier, Interieur van de Oude te Delft met de kansel uit 1548, 1651, olieverf op paneel, Kerk te Delft, 1653, doek op paneel geplakt met de 49 x 41 cm, Rijksmuseum, Amsterdam. omlijsting op paneel, 54,5 x 44,5 cm, Nationaal Museum van Oude Kunst, Lissabon. Afb. 10. Emanuel de Witte, Interieur van de Oude Kerk tijdens een preek, 1651, olieverf op paneel, 61 x 44 cm, Wallace Collection, Londen. blz. 9
11 Aan het eind van de zeventiende eeuw verdween het genre kerkinterieur langzaam uit het repertoire. Binnen de architectuurschilderkunst was daar het stadsgezicht voor in de plaats gekomen. 40 De laatste schilder van kerkinterieurs met wortels in de zeventiende eeuw was Hendrik van Streeck ( ), een leerling van Emanuel de Witte in Amsterdam. 41 Deze schilder was volgens Haak een zuivere navolger en heeft niets bijgedragen aan de ontwikkeling van het geschilderde kerkinterieur; hij overleed in Amsterdam in Conclusie Het geschilderde kerkinterieur was een genre dat in de zeventiende eeuw slechts door een beperkt aantal schilders in de Nederlanden werd uitgeoefend. Deze schilders werkten verspreid over een aantal steden in Holland. Daarnaast werkten enkele schilders in Zeeland en Antwerpen. Vernieuwingen binnen het genre vonden op verschillende momenten en op verschillende locaties plaats. Al vroeg in het tweede decennium van de zeventiende eeuw vernieuwde Bartolomeus van Bassen de zogenaamde 'Antwerpse traditie' door af te stappen van het tunnelperspectief; hij werkte toen in Delft waar op dat moment geen sprake was van een schilderschool. Ook in Haarlem was geen sprake van een schilderschool toen Pieter Saenredam daar in 1628 voor het eerst een werkelijk bestaand kerkinterieur vanuit een laag standpunt schilderde. De uitgave van boeken en prenten en de mobiliteit van de schilders kan hebben bijgedragen aan het ontstaan en de verspreiding van deze vernieuwingen. Ten tijde van de belangrijke veranderingen in Delft: het inruilen van het centraalperspectief in het overhoeksperspectief, het toevoegen van illusionistische effecten als geschilderde omlijstingen en het gordijn-motief en het meer benadrukken van de bezigheden in de kerk, was er in die plaats wel sprake van een schilderschool. Het is aannemelijk dat de schilders in Delft elkaar hebben geïnspireerd en de schilderschool derhalve heeft bijgedragen aan het ontstaan van deze vernieuwingen. 40 Haak 2003 (zie noot 2), p. 500 en Giltaij 1991 (zie noot 2), p Haak 2003 (zie noot 2), p blz. 10
12 Literatuurlijst Giltaij, Jeroen en Guido Jansen (sam.), Catalogusbeschrijvingen in Perspectiven: Saenredam en de architectuurschilders van de 17 e eeuw, tent.cat. Rotterdam (Boymans-van Beuningen) 1991, pp Giltaij, Jeroen, 'Perspectiven, Saenredam en de architectuurschilders van de 17 e eeuw', in: Giltaij, Jeroen en Guido Jansen (sam.), Perspectiven: Saenredam en de architectuurschilders van de 17 e eeuw, tent.cat. Rotterdam (Boymans-van Beuningen) 1991, pp Haak, B., Hollandse schilders in de Gouden Eeuw, ongewijzigde herdruk, Zwolle Howarth, Jeremy, The Steenwijck Family as masters of perspective, Turnhout Jantzen, Hans, Das Niederländische Architekturbild. 2. Auflage, Braunschweig Liedtke, Walter A., Architectural Painting in Delft, Groningen Liedtke, Walter, 'De hofstijl: architectuurschilderkunst in 's-gravenhage en Londen', in: Giltaij, Jeroen en Guido Jansen (sam.), Perspectiven: Saenredam en de architectuurschilders van de 17 e eeuw, tent.cat. Rotterdam (Boymans-van Beuningen) 1991, pp Liedtke, Walter, A View of Delft. Vermeer and his Contemporaries, Zwolle Lokin, Daniëlle, 'Het Delftse kerkinterieur van 1650 tot 1675', in: Kersten, M.C.C. en D.H.A.C. Lokin, Delftse Meesters, tijdgenoten van Vermeer, Zwolle 1996, pp Montias, J.M., Artists and Artisans in Delft: a socio-economic study of the seventeenth century, Princeton Montias, J.M., 'Cost and value in seventeenth-century Dutch art', Art History 10 (1987), pp Montias, J.M., '"Perspectiven" in zeventiende-eeuwse boedelbeschrijvingen', in: Giltaij, Jeroen en Guido Jansen (sam.), Perspectiven: Saenredam en de architectuurschilders van de 17 e eeuw, tent.cat. Rotterdam (Boymans-van Beuningen) 1991, pp Ruurs, Rob, 'Functies van architectuurschildering, in het bijzonder het kerkinterieur', in: Giltaij, Jeroen en Guido Jansen (sam.), Perspectiven: Saenredam en de architectuurschilders van de 17 e eeuw, tent.cat. Rotterdam (Boymans-van Beuningen) 1991, pp Schwartz, Gary en Marten Jan Bok, Pieter Saenredam: de schilder en zijn tijd, Maarssen Scott, Allen J., 'Cultural economy and the creative field of the city', Geografiska Annaler, series B: Human Geography 92 (2010), pp Vanhaelen, Angela, 'Iconoclasm and the Creation of Images in Emanuel de Witte's "Old Church in Amsterdam"', The Art Bulletin 87 (2005) no. 2, pp Vredeman de Vries, Hans, Perspective, deel I (1604) en deel II (1605) toegelicht door Peter Karstkarel, Mijdrecht Overige bronnen ECARTICO database < (oktober 2014). Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie, onlinedatabases < (oktober 2014). blz. 11
13 Lijst met afbeeldingen Afb. 1. Hans Vredeman de Vries, Paleisarchitectuur met figuren, 1596, olieverf op doek, 135 x 174 cm, Kunsthistorisches Museum, Wenen. Foto: Web Gallery of Art < (27 oktober 2014). Afb. 2. Hans Vredeman de Vries, Plaat 2 uit het boek Perspective uit Foto: Hans Vredeman de Vries, Perspective, deel I (1604) en deel II (1605) toegelicht door Peter Karstkarel, Mijdrecht 1979, ongepagineerd. Afb. 3. Omgeving Dirck van Delen of Bartholomeus van Bassen, Kerkinterieur met figuren, 1628, olieverf op paneel, 64,5 x 84 cm, Van Ham Kunstauktionen Keulen, , lotnr Foto: Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie < > (27 oktober 2014). Afb. 4. Bartholomeus van Bassen, Interieur van een gefantaseerde kerk met het grafmonument van Willem van Oranje, 1620, olieverf op doek, 112 x 151 cm, Museum voor Schone Kunsten, Boedapest. Foto: Web Gallery of Art < (27 oktober 2014). Afb. 5. Pieter Saenredam, Interieur van de Bavokerk te Haarlem, 1630, olieverf op paneel, 41 x 37 cm, Musée du Louvre, Parijs. Foto: Web Gallery of Art < (27 oktober 2014). Afb. 6. Emanuel de Witte, Interieur van de Oude Kerk in Amsterdam, 1660, olieverf op doek, 86,5 x 107 cm, Staatsgalerie Stuttgart. Foto: Website Staatsgalerie Stuttgart < onlinekatalog/> (27 oktober 2014). Afb. 7. Gerard Houckgeest, De kooromgang van de Nieuwe Kerk in Delft met het graf van Willem de Zwijger, ca. 1651, olieverf op paneel, 65,5 x 77,5 cm, Mauritshuis, Den Haag. Foto: Web Gallery of Art < (27 oktober 2014). Afb. 8. Gerard Houckgeest, Interieur van de Oude Kerk te Delft met de kansel uit 1548, 1651, olieverf op paneel, 49 x 41 cm, Rijksmuseum, Amsterdam. Foto: Web Gallery of Art < (27 oktober 2014). Afb. 9. Louys Aernoutsz. Elsevier, Interieur van de Oude Kerk te Delft, 1653, doek op paneel geplakt met de omlijsting op paneel, 54,5 x 44,5 cm, Nationaal Museum van Oude Kunst, Lissabon. Foto: Web Gallery of Art < (27 oktober 2014). Afb. 10. Emanuel de Witte, Interieur van de Oude Kerk tijdens een preek, 1651, olieverf op paneel, 61 x 44 cm, Wallace Collection, Londen. Foto: Web Gallery of Art < (27 oktober 2014). blz. 12
George Hendrik Breitner (1857-1923)
George Hendrik Breitner (1857-1923) George Hendrik Breitner (1857-1923) George Hendrik Breitner werd op 12 september 1857 in Rotterdam geboren. Al van kleins af aan wilde hij het liefst historieschilder
Nadere informatieGeertgen tot sint jans man van smarten
Geertgen tot sint jans man van smarten Eén van de topstukken van Museum Catharijneconvent in Utrecht is het kleine paneeltje Man van Smarten geschilderd door Geertgen tot Sint Jans. Van de schilder Geertgen
Nadere informatieAfkomstig uit de nalatenschap van
in de etalage Afkomstig uit de nalatenschap van Op woensdag 23 januari 2013 vond er een bijzondere onthulling plaats in het Stedelijk Museum Kampen. Een onthulling die werd verricht door Herman Krans,
Nadere informatieJohannes Vermeer. RKDimages. De kantwerkster, ca Paris, Musée du Louvre, inv./cat.nr. M.I.1448
RKDimages Johannes Vermeer De kantwerkster, ca. 1670-71 Paris, Musée du Louvre, inv./cat.nr. M.I.1448 Verder zoeken in RKDimages Naam kunstenaar Vermeer, Johannes Afgekorte literatuur Murray 1824 Afgekorte
Nadere informatieRembrandt en de Bijbel
Rembrandt en de Bijbel POSE CHRISTENDOM HAV0/VWO 4 - CSG CALVIJN GODSDIENST De profetie van Simeon aan Maria olieverf op paneel (55 44 cm) 1628 Kunsthalle, Hamburg - Duitsland 1 Wat gaan jullie doen? Als
Nadere informatieFiguur 3: Achterkant paneel Filips de Schone, 24x15 cm (inclusief lijst 31 x 22 cm), Huis Bergh, s- Heerenberg.
Afbeeldingen Figuur 1: Toegeschreven aan atelier van de Meester van de Magdalena Legende, Portret van Filips de Schone, Olieverf op paneel, 24x15 cm, Huis Bergh, s-heerenberg. Figuur 2: Toeschreven aan
Nadere informatieDE DOOD VAN MARIA. Heidi de Wit VT1A
DE DOOD VAN MARIA Heidi de Wit VT1A De dood van Maria Maria was de dochter van Anna en Joachim. Zij bleven lang kinderloos, totdat zij onafhankelijk van elkaar een goddelijke boodschap kregen, zij zouden
Nadere informatieAfb. 1 Coenraet Waumans, portret van David Bailly (naar schilderij van David Bailly), 1649, gravure, 168 x 118 mm, Rijksprentenkabinet Amsterdam.
Afbeeldingen Afb. 1 Coenraet Waumans, portret van David Bailly (naar schilderij van David Bailly), 1649, gravure, 168 x 118 mm, Rijksprentenkabinet Amsterdam. Afb. 2 Pieter Claesz., Vanitasstilleven met
Nadere informatiePASPOORTEN BOVENBOUWERS.NL
PASPOORTEN M.C. Escher 17 juni 1898 27 maart 1972 Leeuwarden Tekeningen die niet klopten. Maurits Cornelius Escher werd geboren in in 1898 in een Friese familie. Hij was de jongste thuis en zijn familie
Nadere informatieZuidnederlandse boekdrukkers en boekverkopers in de Republiek der Verenigde Nederlanden omstreeks 1570-1630
J. G. C. A. BRIELS Zuidnederlandse boekdrukkers en boekverkopers in de Republiek der Verenigde Nederlanden omstreeks 1570-1630 een bijdrage tot de kennis van de geschiedenis van het boek Met in bijlage
Nadere informatieA-tekst. De aquarel. Mesdag Israëls Mauve Breitner Mondriaan
A-tekst De aquarel Mesdag Israëls Mauve Breitner Mondriaan In de 19de eeuw maakte de Nederlandse aquarel een ongekende bloeiperiode door. De artistieke idealen van die tijd vonden in dit medium een perfecte
Nadere informatiePERSBERICHT 16 januari 2015
Van: Carina Blokzijl Museum Gouda [Carina.Blokzijl@museumgouda.nl] Verzonden: vrijdag 16 januari 2015 12:36 Onderwerp: van Michel tot Israels Bijlagen: GeorgesMichel_Gezicht_op_de_heuvel_van_Montmartre.jpg;
Nadere informatieRKD explore. Rkd Explore http://rkd.nl/ Samuel van Hoogstraten
Rkd Explore http://rkd.nl/ RKD explore 4048 Samuel van Hoogstraten Groepsportret van muntmeesters en waardijns van de unt van Holland te in 1674 (met op de voorgrond Samuel van Hoogstraten zelf), 1674
Nadere informatieBij de tijd Groep 6 thema 3, les 1 De Opstand Werkblad 1. dit is Klaas. Klaas is veer-tien jaar. hij loopt al heel lang.
Bij de tijd Groep 6 thema 3, les 1 De Opstand Werkblad 1 Rouwdouwen Kleur de woorden: sol-daat = geel vecht = rood vrij-heid = groen held = blauw dit is Klaas Klaas is veer-tien jaar hij loopt al heel
Nadere informatieHet Onderzoek. Laura Koopman Groep 7 woensdag 5 maart 2014 HET ONDERZOEK
Het Onderzoek Laura Koopman Groep 7 woensdag 5 maart 2014 HET ONDERZOEK Inhoud In deze hoofdstukken is mijn werkstuk verdeeld: 1.Christiaan Huygens blz: 4 2.Antonie van Leeuwenhoek blz: 6 3.De beschrijving
Nadere informatieRINEKE DIJKSTRA op de tentoonstelling Er was eens de collectie nu, Van Abbemuseum, Eindhoven
RINEKE DIJKSTRA op de tentoonstelling Er was eens de collectie nu, Van Abbemuseum, Eindhoven JOKE REICHARDT Werkstuk voor het vak Het meesterwerk. Sleutelwerken in de westerse kunst van de 20 e en de 21
Nadere informatieKunst die wil verleiden
MVRDV, De Markthal, Rotterdam Kunst die wil verleiden Het examen tekenen, handvaardigheid en textiele vormgeving 2018 "Mooi examen, teleurstellend gemaakt ", zo was een van de eerste reacties van docenten
Nadere informatieBeeldenboekje klas 3
Beeldenboekje klas 3 1 Afbeelding 1, 2, 3 en 4 op pagina 1 van dit Beeldenboekje gebruik je bij de herhaling van compositie, klas 1 (bijv. infoblok 114, pagina 6 van de TekenTools klas 3). M afbeelding
Nadere informatieRubens wordt getatoeëerd
10 december 2018, 09:15 (CET) Rubens wordt getatoeëerd Drie nimfen met de hoorn des overvloeds van Peter Paul Rubens wordt getatoeeërd op de huid, tussen zijn olieverfschetsen in de succesvolle tentoonstelling
Nadere informatieAnoniem Noordelijke Nederlanden (historische regio) 1638 gedateerd
RKDimages Anoniem Noordelijke Nederlanden (historische regio) 1638 gedateerd Portret van een familie, 1638 gedateerd Antwerp,, inv./cat.nr. 986 Verder zoeken in RKDimages kunstenaar Anoniem kunstenaar
Nadere informatieBiografische schets van Dietrich Hennemann (1922-2000)
INHOUDSOPGAVE Inleiding Biografische schets van Dietrich Hennemann (1922-2000) Acquisitie Inhoud Aanwijzingen voor gebruik Plaatsingslijst Rondreis door Nederland 1961 Familievakanties op Tessel 1961-1964
Nadere informatienaar aanleiding van de godin Venus geschilderd door Titiaan Deze Venus van Titiaan is jarenlang een bron geweest voor andere kunstenaars.
Erotiek in de kunst naar aanleiding van de godin Venus geschilderd door Titiaan Venus is een Romeinse godin, zij is de godin van de liefde en de vruchtbaarheid. 1 Daarnaast symboliseert zij ook de seksuele
Nadere informatieTwee afbeeldingen van Spaanse soldaten.
Twee afbeeldingen van Spaanse soldaten. De stadstimmerman Van der Mey werd naar Hoorn gestuurd waar de afgevaardigden van de Noordhollandse steden vergaderden met de vraag of de dijken doorgestoken mochten
Nadere informatieLiefde voor Rubens brengt België naar Rotterdam: Vlaamse dame e bezoeker Pure Rubens
20 december 2018, 15:07 (CET) Liefde voor Rubens brengt België naar Rotterdam: Vlaamse dame 100.000e bezoeker Pure Rubens Beeldmateriaal Voor de tentoonstelling Pure Rubens in Museum Boijmans Van Beuningen
Nadere informatieEEN TELESCOOP UIT DELFT
EEN TELESCOOP UIT DELFT AUGUST 11, 2014 JEROENBOUTERSE LEAVE A COMMENT The estimated reading time for this post is 5 minutes. Door Marlise Rijks Op 14 mei 2014 haalde het bericht het achtuurjournaal: in
Nadere informatieInhoudsopgave Inhoudsopgave...2 1. Geschiedenis...3 2. Interieur...4 3. Copy...5
De Kerk Inhoudsopgave Inhoudsopgave...2 1. Geschiedenis...3 2. Interieur...4 3. Copy...5 2 1. Geschiedenis De grote bevolkingsgroei in de tweede helft van de 14de eeuw maakte het noodzakelijk nieuwe kerken
Nadere informatieJohannes Cornelisz. Verspronck
RKDimages Johannes Cornelisz. erspronck Regentessen Grote of St. Elisabethgasthuis, Haarlem 1641 Haarlem, Frans Halsmuseum, inv./cat.nr. OSI-622 erder zoeken in RKDimages kunstenaar erspronck, Johannes
Nadere informatieEen project van alle groepen van de cbs de Skoalfinne te Warns. 7 22 maart 2007
Een project van alle groepen van de cbs de Skoalfinne te Warns 7 22 maart 2007 WAT IS KUNST? Kunst is: Een unieke gedachte of boodschap op een unieke wijze vormgegeven door een uniek persoon. Wij zijn
Nadere informatieHet nationale museum voor christelijke kunst en cultuur in Nederland
Het nationale museum voor christelijke kunst en cultuur in Nederland 14-3-2008 1 1.Profilering van een christelijk museum 2.Hoe het begon 3.De collectie 4.Een rondje Catharijneconvent 5.Tot slot 14-3-2008
Nadere informatieDe hier getoonde tekeningen zijn allemaal afkomstig uit schetsboeken van Rustin. Ze zijn gemaakt in de periode 2001 2008.
Voor Rustin is schilderen de hoofdzaak van zijn kunstenaarspraktijk, maar tekenen heeft hij daarnaast ook altijd gedaan. Hij deed dat op de momenten dat hij niet kon schilderen, zoals s avonds als het
Nadere informatieOpdracht door Kimberly 1213 woorden 30 september keer beoordeeld. Beeldende vorming
Opdracht door Kimberly 1213 woorden 30 september 2017 6 2 keer beoordeeld Vak Beeldende vorming Dit schilderij heet De onverschrokkenheid van Gaius Fabricius Luscinus in Pyrrhus legerkamp. De kunstenaar
Nadere informatieWerkstuk CKV Rijksmuseum
Werkstuk CKV Rijksmuseum Werkstuk door een scholier 1342 woorden 5 april 2004 5,5 34 keer beoordeeld Vak CKV Bezoek aan Het Rijksmuseum Opdracht 1: Vooronderzoek ter voorbereiding op de culture activiteit.
Nadere informatieNaam: DE GOUDEN EEUW en Rembrandt
Naam: DE GOUDEN EEUW en Rembrandt De Gouden Eeuw duurde niet precies honderd jaar. Hij begon aan het eind van de 16de eeuw, beleefde zijn hoogtepunt rond 1675 en was in de 18de eeuw voorbij. De Gouden
Nadere informatieschilderen in opdracht
schilderen in opdracht schilderen in opdracht Colofon keesvandewetering / schilderen in opdracht Hardcover, 80 pagina s ISBN 978 940 215 159 6 Uitgave: Uitgeverij Brave New Books 2016 Schilderijen, tekst,
Nadere informatieGerard ter Borch (II)
RKDimages Gerard ter Borch (II) Portret van Willem Craeyvanger (1643-1711), 1658 gedateerd + Leaflet Map data OpenStreetMap contributors, CC-BY-SA, Imagery Mapbox herkomst Verder zoeken in RKDimages Naam
Nadere informatieDen Haag Scheveningen Delft
Den Haag Scheveningen Delft Zaterdag en zondag 21 en 22 juni 2008 met bezoek aan Mauritshuis Museum Beelden aan zee Vermeercentrum V.V.A. afdeling Brussel G. Gilsonstraat 55, 1090 Brussel tel. 02-479.32.32
Nadere informatie125 jaar. Geïnspireerd door de beroemde werken van Nederlands schilder. Vincent van Gogh (1853-1890)
125 jaar Geïnspireerd door de beroemde werken van Nederlands schilder Vincent van Gogh (1853-1890) WWW.BNWALLCOVERINGS.COM 125 JAAR GEÏNSPIREERD DOOR DE WERKEN VAN KUNSTSCHILDER VINCENT VAN GOGH De collectie
Nadere informatieReader/begrippenlijst periode 4 toetsweek :
Roncalli mavo Tekenen/Kunstgeschiedenis. Klas 3 Reader/begrippenlijst periode 4 toetsweek : Hoe moet je leren??? De begrippen zijn bij deze toets gekoppeld aan de kunststromingen van de kunstpromotie.
Nadere informatieDe schilders en schrijvers van Tachtig
De schilders en schrijvers van Tachtig De schilders en schrijvers van Tachtig De oude Haagse en jonge Haagse en Amsterdamse kunstenaars In de eerste helft van de jaren tachtig van de negentiende eeuw eindigde
Nadere informatieMEESTERLIJK PARTNERSCHAP
MEESTERLIJK PARTNERSCHAP Een van de gerestaureerde plafondschilderijen van de Italiaanse barokschilder Pellegrini wordt zorgvuldig teruggeplaatst in de Gouden Zaal. UITGAVE VAN SHELL NEDERLAND BV TEKST
Nadere informatieArchief Kunsthandel Goupil (Den Haag)
Nummer Toegang: NL-HaRKD-0355 Archief Kunsthandel Goupil (Den Haag) Marcia Zaaijer, 1933, 1999; Lidy Visser, 2013 RKD (Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie) 1933, 1999, 2013 This finding aid
Nadere informatieDe weg naar Van Eyckoverzicht toegezegde werken
De weg naar Van Eyckoverzicht 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 De weg naar Van Eyckoverzicht 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 De weg naar Van Eyckoverzicht
Nadere informatieBijlage CULTUURTRAJECT MEESTERVERVALSERS. TIPS & TRUCS TER Voorbereiding
Bijlage CULTUURTRAJECT MEESTERVERVALSERS TIPS & TRUCS TER Voorbereiding 2017-2018 skvr.nl/onderwijs inhoud 1. Tips & Trucs Ter voorbereiding VAN HET Project 3 1.1 Kennismaken met de collectie van Boijmans
Nadere informatieVAN GOGH KRIJGT KLEUR NIVEAU ++
NIVEAU ++ 1/5 In 1886 vertrok Van Gogh naar Parijs. Hij maakte daar kennis met twee nieuwe schilderstromingen: het impressionisme en het pointillisme. Onder invloed van deze stromingen gingen de schilderijen
Nadere informatieNovember Glaceren met Acrylmedium December Het licht van Rembrandt / Het december gevoel de duisternis van Rembrandt
PROGRAMMA 2011 2012 Uitgangspunt van de lessen is dat kennis van de schilderkunstige technieken en stromingen vanuit de eigen ervaring wordt ontdekt en ontwikkeld. De opdrachten hebben betrekking op zowel
Nadere informatie2 Vroege renaissance 2.1
2 Vroege renaissance Giotto di Bondone, rond 1315 Veranderingen Het vorige werkboek eindigde met de 14e eeuwse kunstenaar Giotto di Bondone, die in Italië een nieuwe kunststijl introduceerde. Voor het
Nadere informatie#GOUDENEEUW Chatten met Hollanders uit de 17e eeuw
ONDERZOEKSBLAD KUNST ALGEMEEN De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden maakt in de 17e eeuw een gigantische bloeiperiode door. Holland heeft als rijkste gewest de meeste invloed in de Republiek. Meer
Nadere informatieCo Westerik - Dagelijkse verwondering
29 november 2018, 09:10 (CET) Co Westerik - Dagelijkse verwondering 9 februari tot en met 26 mei 2019 Beeldmateriaal In 2019 brengt Museum Boijmans Van Beuningen een hommage aan de onlangs op 94-jarige
Nadere informatieVincent van Gogh. Hier zie je er een afbeelding van.
Vincent van Gogh Een van de beroemdste schilders die Nederland heeft gehad was Vincent van Gogh. Deze kunstenaar heeft zelfs zijn eigen museum gekregen in Amsterdam. Toch wel heel bijzonder, zeker als
Nadere informatieBouwstijlen van kerken in Nederland. De volgende bouwstijlen worden kort toegelicht met tekst en beeldmateriaal:
Bouwstijlen Bouwstijlen van kerken in Nederland De volgende bouwstijlen worden kort toegelicht met tekst en beeldmateriaal: Oudste stenen gebouw Romaans Gotiek Neogotiek Renaissance Neorenaissance Classicisme
Nadere informatiebeeldende vakken CSE GL en TL
Examen VMBO-GL en TL 2018 tijdvak 2 dinsdag 19 juni 13.30-15.30 uur beeldende vakken CSE GL en TL Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 37 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 61 punten
Nadere informatieOp reis door het rijk der Letteren en der Godgeleerdheid
History Christiane Simone Stadie Op reis door het rijk der Letteren en der Godgeleerdheid Herinneringen van mijne academiereis in 1843 (Abraham Des Amorie van der Hoeven Jr.) Seminar paper Christiane
Nadere informatieNaam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel
Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel Willibrord Willibrord werd geboren als zoon van pas bekeerde ouders en werd als zevenjarige jongen door zijn vader Wilgis toevertrouwd aan het klooster van Ripon nabij
Nadere informatieMichiel van Mierevelt Portret van François van Aerssen van Sommelsdijk ( ), 1636 gedateerd London, Nederlandse Ambassade (Londen)
trant van Abraham de Vries Portret van en vrouw, ten onrechte geïdentificeerd als Stephania Torck ( -1702), ca. 1647-1650 Kasteelen, inv./cat.nr. 216 toegeschreven aan Cornelis Saftleven waarschijnlijk
Nadere informatieTreinsamenstellingen voor de stalen C12 c en ABd 9 rijtuigen 2013 www.seinarm.nl Treinsamenstellingen Dertiger Jaren Last edited Februar 28, 2013 door Gerard van de Weerd mag alleen gepubliceerd worden
Nadere informatieOBSERVATIE. Hoe kom je in een creatieve mindset? De observatie van een kunstenaar en hoe hij aan zijn creativiteit komt. Robbert Kooiman G&I 1-C
OBSERVATIE Hoe kom je in een creatieve mindset? De observatie van een kunstenaar en hoe hij aan zijn creativiteit komt Robbert Kooiman G&I 1-C Contents Inleiding... 2 Covert of Overt... 2 Analyse... 3
Nadere informatieMeetkunst Les 4 Spelen met perspectief
Meetkunst Les 4 Spelen met perspectief Vervreemding door optische illusies Niet alle kunstenaars houden zich aan de regels van perspectief, standpunt, onderlinge verhoudingen etc. Zij overtreden moedwillig
Nadere informatieDE STIJL OF TOCH JE EIGEN STIJL? NIVEAU ++
NIVEAU ++ 1/5 Deze leskaart gaat over (misschien wel) Nederlands beroemdste kunststroming: De Stijl. Initiatiefnemer was kunstenaar Theo van Doesburg. Samen met o.a. Bart van der Leck en Piet Mondriaan
Nadere informatieDE FAMILIE VAN LOON 130 _
DE FAMILIE VAN LOON Mooi idee: je familie en huis jarenlang laten portretteren door schilders en fotografen. De roemrijke familie Van Loon uit Amsterdam deed dat. De indrukwekkende stapel familieportretten
Nadere informatieWERKBOEK REFLECTIE Middeleeuwen Gotiek-3 Powerpoint: KG03_2_GOTIEK_BOEK_3.ppt REFLECTIE_WB_KG03_2_GOTIEK_BOEK_3_ppt.doc; v1: 0307
WERKBOEK REFLECTIE Middeleeuwen Gotiek-3 Powerpoint: KG03_2_GOTIEK_BOEK_3.ppt REFLECTIE_WB_KG03_2_GOTIEK_BOEK_3_ppt.doc; v1: 0307 Naam Klas Inleveren DOEN Lees in je (stencil)boek Reflectie de teksten
Nadere informatieThomas van der Wilt. RKDimages
RKDimages Thomas van der Wilt De anatomische les van Abraham Cornelisz. van Bleyswijck (1686-1761) met zelfportret, 1727 gedateerd Delft,, inv./cat.nr. PDS 277 + Leaflet Map data OpenStreetMap contributors,
Nadere informatieFOTOEXPOSITIE. De Wereld van Van Gogh
- - persbericht FOTOEXPOSITIE De Wereld van Van Gogh Zundert, 1 oktober 2014 - In het kader van het Van Goghjaar 2015 organiseert het Vincent van GoghHuis een tentoonstelling van fotografen die in de loop
Nadere informatieLijst 18 Anti Europa Partij
Lijst 18 Anti Europa Partij De Anti Europa Partij heeft in alle kieskringen een kandidatenlijst ingediend, die niet identiek is in de verschillende kieskringen. Dit betekent dat deze partij in heel Nederland
Nadere informatieRembrandts. late leerlingen In de leer bij een genie. David de Witt Leonore van Sloten Jaap van der Veen
Rembrandts late leerlingen In de leer bij een genie David de Witt Leonore van Sloten Jaap van der Veen Museum Het Rembrandthuis Amsterdam 2015 Inhoud Voorwoord 11 Bruikleengevers 13 1 Rembrandts late leerlingen
Nadere informatieDaar zit diepte in. Deel 1: Perspectief
Daar zit diepte in. Deel 1: Perspectief Heb je soms wel eens het gevoel dat je in een schilderij binnen kunt wandelen? Dat komt omdat schilders in perspectief schilderen. Honderden jaren geleden ontwikkelden
Nadere informatieDIEDERIK GERLACH EDUCATION PROJECTS EXHIBITIONS THE HAGUE ARTISTS. haagsekunstenaars.nl is an initiative by Stroom The Hague
haagsekunstenaars.nl is an initiative by Stroom The Hague Some information on this page is only available in Dutch THE HAGUE ARTISTS DIEDERIK GERLACH De schilderijen en gouaches van Diederik Gerlach (1956)
Nadere informatiebeeldende vakken CSE GL en TL
Examen VMBO-GL en TL 2011 tijdvak 2 dinsdag 21 juni 9.00-11.00 uur beeldende vakken CSE GL en TL Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 31 vragen. Voor dit examen zijn maximaal punten
Nadere informatieArchief van de collectie R.E.J. Weber
Nummer Toegang: NL-HaRKD-0352 Archief van de collectie R.E.J. Weber R.E.J. Weber, Marcia Zaaijer, 1992 RKD - Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis 1992 This finding aid is written in Dutch. 2 Weber,
Nadere informatieBijlage A: Afbeeldingen.
Bijlage A: Afbeeldingen. Afbeelding 1: Portret van Justinus van Nassau (1559-1631). 1 Afbeelding 2: portret van prins Maurits. 2 Afbeelding 3: Portret van Albrecht aartshertog van Oostenrijk. 3 1 Jan Antonisz.
Nadere informatieRKD explore. Rkd Explore http://rkd.nl/ Adriaen Backer
Rkd Explore http://rkd.nl/ RKD explore 11377 Adriaen Backer Anatomische les van Prof. Frederik Ruysch, 1670 gedateerd Amsterdam, Amsterdam useum, inv./cat.nr. SA 2000 Download Download Download Object
Nadere informatierijks museum Voorbereidende les bij de rondleiding Proef de Gouden Eeuw Geschiedenis Werkblad voor leerlingen (groep 7 en 8) 1/14
1/14 Werkblad 1 Oorlog en vrede Schuttersmaaltijd ter viering van de Vrede van Munster, Bartholomeus van der Helst, 1648 Nederland was in de 17de eeuw vaak in oorlog met verschillende landen. De langste
Nadere informatieHenk Helmantel Vier realisten START
Vier realisten START inhoud Tik op de nummers voor de informatie. Introductie en zijn inspiritatiebronnen 3 De schilderijen Informatie over de schilderijen 9 Extra, YouTube via wifi 24 Andere realisten
Nadere informatieART HISTORY Barok en Classicisme
ART HISTORY Barok en Classicisme H4-profiel Barok 17e eeuw Classicisme 18de eeuw ART HISTORY Barok en Rococo H4-profiel 17e eeuw Barok De barok is een Europese stijlperiode die aan het begin van de 17e
Nadere informatieGevel. Opgeknapt in : 2009 gerestaureerd en gepolychromeerd door Schildersbedrijf Iquality van Daniel van Schaik, uitvoerend schilder Ivo Schouten.
Jansstraat 64 wijk: Centrum Soort : Gevelsteen Naam : INDE TOELAST Datering : 1609 Architect : Lieven de Key (alleen nog de 1 e verdieping) Bouwstijl : Perceel : Rijksmonument RM/19340 Oorspronkelijke
Nadere informatieOverzicht opleidingen
Overzicht opleidingen Stand van zaken oktober 2013 Opleiding Onderwijsinstelling Deeltijd Voltijd Duur Kosten Overig Leegstand Post-MA NRP Academie (transformatie) NRP, ism TU Delft, Nyenrode en Hogeschool
Nadere informatieAuthenticiteit toont zich Een filosofische benadering.
Authenticiteit toont zich Een filosofische benadering. dr. Rob van Gerwen Departement Wijsbegeerte Universiteit Utrecht Authentieke Educatie Lectoraat Kunst en cultuureducatie, Amsterdam 21 november 2011
Nadere informatieExamen VMBO-GL en TL. beeldende vakken CSE GL en TL. tijdvak 2 dinsdag 18 juni 13.30-15.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.
Examen VMBO-GL en TL 2013 tijdvak 2 dinsdag 18 juni 13.30-15.30 uur beeldende vakken CSE GL en TL Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 38 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 66 punten
Nadere informatieInleiding. Monumenten, symbolen en iconen Kindermonumentendag in Midden-Delfland Symbolen in deze tijd
Monumenten, symbolen en iconen Kindermonumentendag in Midden-Delfland 2016 Lesbrief voor de groepen 7 van de basisscholen in Midden-Delfland Deze les is de voorbereiding voor de Kindermonumentendag op
Nadere informatieKijkwijzer HAVO / VWO. Joep Nicolas. 11 juni 2014 t/m 11 januari 2015. Pierre Cuypersstraat 1, 6041 XG Roermond, 0475 359102, www.cuypershuis.
Kijkwijzer HAVO / VWO Joep Nicolas 11 juni 2014 t/m 11 januari 2015 Pierre Cuypersstraat 1, 6041 XG Roermond, 0475 359102, www.cuypershuis.nl Welkom in het Cuypershuis Het museumgebouw is een uniek complex
Nadere informatieMeetkunst. Les 2 Van kunst naar ruimte. Weergeven op schaal en in perspectief
Meetkunst Les 2 Van kunst naar ruimte Weergeven op schaal en in perspectief Kunst laat vaak een interpretatie van de werkelijkheid om ons heen zien. Soms lijkt een schilderij heel echt ; sommige kunstenaars
Nadere informatiebeeldende vakken CSE GL en TL
Examen VMBO-GL en TL 2008 tijdvak 2 dinsdag 17 juni 9.00-11.00 uur beeldende vakken CSE GL en TL Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 34 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 64 punten
Nadere informatieWapens op de gevel van de herberg Sinte Michiel, geschilderd door Pieter Brueghel de Jongere (1564-1638)
Eerder in een iets gewijzigde vorm verschenen in Heraldicum Disputationes 18 (2013): 26-29. Sleutelwoorden: schilderij, herberg, St Michel, wapen, Brueghel Wapens op de gevel van de herberg Sinte Michiel,
Nadere informatieNicolaes Maes. RKDimages. Groepsportret van de overlieden van het Chirurgijnsgilde te Amsterdam, ca Amsterdam,, inv./cat.nr.
RKDimages Nicolaes Maes Groepsportret van de overlieden van het Chirurgijnsgilde te Amsterdam, ca. 1679-1680 Amsterdam,, inv./cat.nr. SA 7541 Verder zoeken in RKDimages kunstenaar Maes, Nicolaes kunstenaar
Nadere informatieNummer Toegang: BRIE. Briedé, J. / Archivalia
Nummer Toegang: BRIE Briedé, J. / Archivalia Het Nieuwe Instituut (c) 2000 BRIE Briedé, J. / Archivalia 3 I N H O U D S O P G A V E BESCHRIJVING VAN HET ARCHIEF...5 Aanwijzingen voor de gebruiker...6
Nadere informatieWoningen Provincie/Gemeenten Marktgegevens en prognoses Prijzen en transacties. Prijs per m² GBO in mediaan 2017
Woningen Provincie/Gemeenten Marktgegevens en prognoses Prijzen en transacties woningen woningen. Provincie Drenthe Assen 67.700 31.400 Woningvoorraad 32.900 33.700 33.700 Tussenwoning 448 16,7 166.000
Nadere informatieOp en met zelf gemaakt papier schilder ik het Hollands landschap en maak wandbekleding voor toegepaste opdrachten
haagsekunstenaars.nl is een initiatief van Stroom Den Haag MARK DE WEIJER HAAGSE KUNSTENAARS Op en met zelf gemaakt papier schilder ik het Hollands landschap en maak wandbekleding voor toegepaste opdrachten
Nadere informatieDe bloembollenvelden van Claude Monet (1840-1926)
De bloembollenvelden van Claude Monet (1840-1926) Het is lente! En zoals ieder jaar krijgt het voorjaar in onze omgeving een bijzonder accent door de uitbundige bloemenpracht van de bollenvelden. De kuststreek
Nadere informatieBULLETIN KNOB I 994-3 101
Het Amsterdamse fabrieksambt BULLETIN KNOB I 994-3 101 Aan dit vernieuwde fabrieksambt is door historici omstreeks 1900 veel aandacht besteed.' Na circa 1930 raakte dit onderwerp op de achtergrond. 2 Dit
Nadere informatieSalomon Leonardus Verveer
RKDartists& Salomon Leonardus Verveer man / Nederlands aquarellist, etser, lithograaf, schilder 5 afbeeldingen Naamvarianten Verveer, Samuel Leonardus Verveer, Sam Kwalificaties aquarellist, etser, lithograaf,
Nadere informatieZeventiende-eeuwse Hollandse architectuur in de schilder- en tekenkunst*
Zeventiende-eeuwse Hollandse architectuur in de schilder- en tekenkunst* Everhard Korthals Altes In de tweede helft van de zeventiende eeuw waren schilderijen van kerkinterieurs en stadsgezichten ongekend
Nadere informatieTHE FORMER KAMERBEEK COLLECTION
PERSBERICHT AMSTERDAM 14 APRIL 2017 ISAAC ISRAELS MOULIN DE LA GALETTE LEIDT DE VEILING VAN THE FORMER KAMERBEEK COLLECTION Isaac Israels (1865-1934), Moulin de la Galette, Parijs ( 300.000-500.000) Amsterdam
Nadere informatie2 Eeuw van het Verstand
2 Eeuw van het Verstand Caravaggio, 1600 Veranderingen Het vorige werkboek eindigde met de barok in Zuid-Europa en de Gouden Eeuw in Nederland. Zowel in de 16e als de 17e eeuw leefden een aantal van de
Nadere informatieVerschillen tussen de Noli me Tangere (N.m.T.) uit Kassel en de David en Abigael (D.e.A.) uit Kopenhagen.
Verschillen tussen de Noli me Tangere (N.m.T.) uit Kassel en de David en Abigael (D.e.A.) uit Kopenhagen. De opzet van de planten op beide panelen lijkt erg op elkaar, de uitwerking veel minder. D.e.A:
Nadere informatieKunstwerken Rembrandt-Caravaggio. Proloog
Kunstwerken - Proloog De heilige Andreas aan het kruis, ca. 1607 Cleveland, The Cleveland Museum of Art, Leonard C. Hanna Jr. Fund, 1976.2 202.5 x 152.7 cm Hendrick ter Brugghen De ongelovige Thomas, ca.
Nadere informatieDE STIJL OF TOCH JE EIGEN STIJL? NIVEAU ++
NIVEAU ++ 1/5 Deze leskaart gaat over (misschien wel) Nederlands beroemdste kunststroming: De Stijl. Initiatiefnemer was kunstenaar Theo van Doesburg. Samen met o.a. Bart van der Leck en Piet Mondriaan
Nadere informatieHET RAADHUIS VAN HILVERSUM DOOR W.M. DUDOK
HET RAADHUIS VAN HILVERSUM DOOR W.M. DUDOK Joke Reichardt en Marion Konings. Werkstuk voor het vak Inleiding Architectuurgeschiedenis (2011-2012), bachelor kunstgeschiedenis, Universiteit Utrecht. Docent:
Nadere informatieJan van der Heyden te Leiden.
Jan van der Heyden te Leiden. Het is bekend dat Jan van Heyden relaties met Leiden heeft. Hij leverde brandspuiten aan deze stad en organiseerde er straatverlichting. Leidsche stadsgezichten van zijn hand
Nadere informatieOp bezoek in de Sint Bavo Basiliek aan de Leidsevaart.
Op bezoek in de Sint Bavo Basiliek aan de Leidsevaart. Via de Nederlandse Genealogische Vereniging, afd. Kennemerland zijn we in de gelegenheid gesteld om een rondleiding in de Sint Bavo Basiliek bij te
Nadere informatieBloei van de Republiek hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 15 December 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/61308 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieGelet op artikel 21b, eerste lid, van de Wet op de rechterlijke organisatie; De Afdeling advisering van de Raad van State gehoord (advies van
Besluit van houdende aanwijzing van zittingsplaatsen van rechtbanken en gerechtshoven (Besluit zittingsplaatsen gerechten) Op de voordracht van Onze Minister van Veiligheid en Justitie van 2012, nr., Gelet
Nadere informatie