Kaders voor het Waterbeheerplan 5

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Kaders voor het Waterbeheerplan 5"

Transcriptie

1 Kaders voor het Waterbeheerplan 5 Achtergronddocument 3 Toekomstverkenning Droge voeten, schoon water

2 Kaders voor het Waterbeheerplan 5 Achtergronddocument 3 Toekomstverkenning CONCEPT Hoogheemraadschap van Rijnland 23 april 2014 Versie 1.0 Corsanummer 14.XXXXXX 2

3 Samenvatting Inleiding De toekomst kent de nodige onzekerheden die niet per definitie negatief hoeven te zijn. Komt er een nieuwe financiële crisis, gaat de klimaatverandering sneller of komen er compleet nieuwe technieken beschikbaar? In dit rapport is verkend welke toekomstige ontwikkelingen van invloed kunnen zijn op het waterbeheer in Rijnlands gebied. Daarbij onderscheiden we drie ontwikkelingen: Toenemende druk op het watersysteem. Slim en innovatief omgaan met beperkte middelen. Samenwerken en verbinden om doelen en opgaven te kunnen bereiken. Resultaten Toenemende druk op het watersysteem De gevolgen van de klimaatverandering, het landgebruik en de bevolkingstoename (bebouwing) zijn voor Rijnland aanzienlijk. De verwachte toename van de neerslag en temperatuur, de zeespiegelrijzing, de bodemdaling en de verder gaande verstedelijking, verzwaren de druk op het hele watersysteem, inclusief de waterketen. In onderstaand overzicht zijn per thema de belangrijkste ontwikkelingen weergegeven. Thema Waterveiligheid Voldoende Water Belangrijkste relevante ontwikkelingen Zeespiegelstijging, droogte, bodemdaling Toename neerslag, toename droogte en toename verhard oppervlak, bodemdaling Effect De ontwikkelingen hebben invloed op de hoogte en stabiliteit van keringen. De ontwikkelingen hebben invloed op de waterhuishouding (wateroverlast en aanbod voldoende zoet water) in zowel polder als boezem. Schoon Water Toename temperatuur, bodemdaling De ontwikkelingen met name de extremen hebben invloed op algen, botulisme, extra voedingsstoffen door afbraak veen. Waterketen Toename neerslag en bevolking De ontwikkelingen hebben invloed op het zuiveringsproces, zoals mogelijke toename piekafvoeren en toename medicijngebruik. Speciale aandacht verdient de bodemdaling die in grote delen van het gebied een aandachtspunt vormt en zelfs tegen het kritieke punt aanloopt. Dat is het punt waarbij alleen tegen onevenredige kosten de functie kan worden gefaciliteerd. In deze gebieden komen andersoortige maatregelen in beeld, zoals functie verandering. Daarnaast kan het aanbod van voldoende zoet water van voldoende kwaliteit in droge perioden een probleem gaan worden. In het kader van het Delta programma wordt onderzocht hoe deze problematiek het beste kan worden aangepakt. In principe zijn de gevolgen van de geschetste ontwikkelingen tot 2050 goed beheersbaar doordat relevante ontwikkelingen al in de huidige toets- en verbetercycli zijn meegenomen. Een goed voorbeeld hiervan is de bescherming van de kust door zandsuppleties, dit kan nog tot lang na 2050 voortduren, ook bij extreme scenario s. Wel is het noodzakelijk dat, om de toenemende druk op het watersysteem te kunnen opvangen, de nog aanwezige achterstanden in het onderhoud aan het watersysteem rond 2025 zijn weggewerkt. Hierbij past ook het concept van de klimaatbestendige stad uit het Deltaprogramma. In een klimaatbestendige stad zijn maatregelen gerealiseerd die er voor zorgen dat toekomstig generaties ook prettig kunnen leven, wonen en recreëren in het stedelijk gebied, ondanks de verschillende effecten van de klimaatverandering. 3

4 In deze paragraaf hoort ook de verwachte schaarste aan fossiele energie thuis. Gezien de Rijnlandse afhankelijkheid van energie en de mogelijkheid om vanuit afvalwater energie te maken is dit voor ons een belangrijk thema, die naast bedreigingen juist veel kansen biedt. Dit geldt ook voor andere schaarse grondstoffen die terug gewonnen kunnen worden uit het afvalwater. Zetten de geschetste ontwikkelingen door dan treden in de loop van zogenaamde knikpunten op. Dit zijn punten waarbij alleen goed beheer en onderhoud met de huidige middelen en technieken waarschijnlijk niet meer volstaan en er meer rigoureuze ingrepen nodig zijn. Het is voor alle thema s dan ook noodzakelijk dat continu de gevolgen van de geschetste ontwikkelingen worden gemonitord. Slim en innovatief omgaan met beperkte middelen De opgaven waar Rijnland voor staat zijn aanzienlijk, maar de middelen bij Rijnland en andere overheden om deze te realiseren zijn beperkt. Door de huidige financiële crisis ontstaat er een toenemende druk om ontwikkelingen met name te sturen vanuit een economisch perspectief. Hierdoor ontstaan er risico s dat er nu beslissingen worden genomen vanuit een korte termijn denken met nadelige gevolgen voor het waterbeheer op de lange termijn. Het is zaak om de realisatie van de opgaven zo kostenefficiënt als mogelijk te houden, zonder dat waterbeheertaken worden geschaad. Essentieel hierin is dat voor alle werkzaamheden en opgaven een goede afweging wordt gemaakt tussen functie, kosten en acceptabele risico s. In aansluiting hierop geldt dat de doelstellingen van de verschillende taken (waterveiligheid, voldoend water en schoon en gezond water) integraal en gebiedsgericht op elkaar moeten worden afgestemd, om met name ook de doelen voor waterkwaliteit en ecologie te kunnen realiseren. Assetmanagement gaat hierin een belangrijke rol spelen. Onderzoek naar de gevolgen van klimaatontwikkeling en innovatie is nodig om in de nabije toekomst de Rijnlandse taken steeds beter te kunnen sturen. We moeten blijven inzetten op nieuwe technologie en innovatie, waarbij soms de kosten voor de baten uitgaan. Samenwerken en verbinden om doelen en opgaven te kunnen bereiken Waterbeheer gaat niet uitsluitend om technisch passende antwoorden te vinden op de toekomst maar deze ook te verbinden met de omgeving zoals collega overheden en direct belanghebbenden (koppeling met ruimtelijke ordening). De vanzelfsprekendheid waarmee het waterschap tot nu toe het beheer kon voeren is aan het wijzigen. Samenwerking met andere overheden en private partijen is noodzakelijk om de wateropgaven in de huidige complexe omgeving te kunnen realiseren. Bij dit onderwerp is ook de vormgeving van het regionale waterbeheer op de middellange termijn van belang. Of te wel de stip op de horizon. De maatschappij verandert en daarmee ook het regionale waterbeheer. Een drietal vragen zijn hierbij relevant: Wat is de verantwoordelijkheid van de waterbeheerder en wat niet? Hoe wil het waterschap in zijn omgeving en met zijn partners zijn verantwoordelijkheid realiseren? Hoe kan het waterschap anticiperen op toekomstige ontwikkelingen? Laten we bijvoorbeeld meer verantwoordelijkheden over aan de maatschappij en wordt het waterschap daarmee meer een regiewaterschap? Of blijft het waterschap een groot deel van taken zelf uitvoeren? Moet Rijnland bijvoorbeeld al het onderhoud in stedelijk gebied uitvoeren, of zelf aan grondstoffenwinning gaan doen bij de awzi s? Enzovoort, enzovoort. Aandachtspunten Risicobereidheid: Centraal staat de vraag welke risico s (en de daarbij behorende kosten) we als maatschappij bereid zijn te lopen om in het laag gelegen West-Nederland te kunnen wonen, werken en recreëren. Accepteren we bepaalde vormen van overlast bijvoorbeeld water op straat of niet en wat mag dat dan kosten? Sectoraal of integraal: Rijnland heeft het komende decennium te maken met omvangrijke opgaven. Deze opgaven gelden voor alle thema s (Waterveiligheid, Voldoende Water en Schoon en Gezond Water) en leggen een groot beslag op de beschikbare middelen. Een logisch gevolg is dat primair de aandacht uit gaat naar het voorkomen van slachtoffers en economische negatieve gevolgen door overstromingen en wateroverlast. Dit kan tot gevolg hebben dat er onvoldoende middelen overblijven voor de waterkwaliteit en de ecologie. De uitdaging ligt er in om een goed evenwicht te vinden tussen de verschillende thema s. Maatwerk versus uniformiteit: Een ander vraagstuk is in hoeverre maatwerk moet worden toegepast bij de uitvoering van maatregelen, zoals watergebiedsplannen en regionale keringen. Overal hetzelfde beleid (uniformiteit) toepassen 4

5 schept helderheid en duidelijkheid, maar kan duur uitpakken en op weerstand stuiten. Maatwerk (gebiedsgericht) biedt mogelijkheden om met alle partijen en belangen zoveel als mogelijk rekening te houden maar kan vertragend werken en schuren met het evenredigheidsbeginsel. Rol waterschap: Waar houdt de verantwoordelijkheid van de overheid op en is het aan de burgers en bedrijven om eventueel zelf maatregelen te nemen, of te wel wat is het basisniveau dat Rijnland kan en moet bieden. Dit zijn fundamentele discussies die niet alleen op waterschapsniveau maar ook op regionaal niveau (door en met provincies) en Rijksniveau moeten worden gevoerd. 5

6 Inhoudsopgave Samenvatting 3 1. Inleiding 7 2. Watersysteembeschrijving Gebiedsbeschrijving Kerntaken van Rijnland Waterveiligheid Voldoende Water Schoon en Gezond Water Waterketen Watersysteemrelaties Toekomstscenario s Inleiding Relevante trends voor het waterbeheer Klimaat & bodem Energie & grondstoffen Demografie & verstedelijking Technologie & innovatie Veranderende maatschappij Analyse mogelijke gevolgen voor Rijnland Klimaat & bodem Energie & grondstoffen Demografie & verstedelijking Technologie & innovatie Veranderende maatschappelijke omgeving 19 6

7 1. Inleiding Rijnland is verantwoordelijk voor het waterbeheer, inclusief de afvalwaterzuivering en waterveiligheid in de vierhoek tussen Wassenaar, Gouda, IJmuiden en Amsterdam. In dat gebied, dat voor helft onder zeeniveau ligt, wonen circa 1,3 miljoen mensen. Elke zes jaar leggen waterschappen het beleid en de aanpak die noodzakelijk zijn om de waterbeheertaken goed te kunnen uitvoeren, vast in een zogenoemd Waterbeheerplan (WBP). Het huidige Waterbeheerplan (WBP4) van hoogheemraadschap van Rijnland is in 2009 vastgesteld en heeft een looptijd tot en met Voor de periode komt er dus een volgend Waterbeheerplan: WBP5. Daarin beschrijven we welke doelen we in 2021 bereikt willen hebben en wat we daarvoor gaan doen. Dit gaat gepaard met keuzes maken. Wat willen de burgers en bedrijven? Welke voorwaarden worden door de Europese, landelijke en regionale overheden gesteld? Welke rol pakt het waterschap? Welke prioriteiten worden gesteld? Enzovoort, enzovoort. Als voorbereiding op het nieuwe WBP wordt het speelveld beschreven. Dit speelveld wordt gevormd door de volgende vier hoekpunten: 1. Leerpunten WBP4: wat heeft Rijnland de afgelopen planperiode bereikt en wat zijn daarbij de leerpunten? 2. Kaders en keuzes: welke kaders worden door andere overheden aan het waterschap opgelegd en welke keuzeruimtes heeft het waterschap hierbij? 3. Toekomstverkenning: welke ontwikkelingen, zoals maatschappelijke en klimaatverandering, zijn voor het waterbeheer in de planperiode van belang? 4. Omgeving: welke waterbeheerzaken vindt de omgeving voor de komende planperiode van belang? Deze nota is het derde deel in de reeks en gaat over de Toekomstverkenningen. 7

8 2. Watersysteembeschrijving 2.1 Gebiedsbeschrijving Rijnland is verantwoordelijk voor het waterbeheer, inclusief de afvalwaterzuivering en de waterveiligheid in de vierhoek tussen Wassenaar, Gouda, IJmuiden en Amsterdam. Een gebied van bijna hectare, met 1,3 miljoen inwoners in een veertigtal gemeenten. Rijnland ligt half in de provincie Zuid-Holland en half in de provincie Noord-Holland. Bg. Spaarndam Bg. Halfweg Aanvoer A dam West boezemland Bg. Katwijk polders Aanvoer Doorvoer Delfland Bg. Gouda Woerden Het gebied van Rijnland kenmerkt zich door een duinenrij en hoger gelegen - zogenoemde - boezemlanden in het westen en polders in het oosten. Één van de grootste en ook diepste polders is de Haarlemmermeerpolder, vier tot vijf meter onder zeeniveau. 2.2 Kerntaken van Rijnland Kerntaken van Rijnland zijn het zorgen voor droge voeten en schoon water: Waterveiligheid: veilige duinen, dijken en kaden. Voldoende Water: voldoende (zoet) water, niet te veel maar ook niet te weinig. Schoon en Gezond water: goede kwaliteit van het oppervlaktewater. Waterketen: ontvangen en zuiveren van het afvalwater Waterveiligheid Zonder duinen, dijken en kades zou het hele gebied van Rijnland, met uitzondering van de duinenrij zélf, onder water verdwijnen. Om dat te voorkomen, en om te zorgen dat iedereen droge voeten houdt, houden we de waterkeringen in ons gebied in goede conditie. Rijnland beheert ca. 50 kilometer primaire waterkeringen (zeewering, kering langs de Hollandsche IJssel) en kilometer regionale waterkeringen (boezem- en polderkaden). 8

9 Dijkring 14 Rijnland ligt grotendeels binnen Dijkring 14. Dijkringen beschermen het inliggende gebied tegen buitenwater door een gesloten primaire waterkering of door hoge gronden. Dijkring 14 is de dijkring met de grootste schade in Nederland indien de waterkeringen falen. Drie miljoen mensen kunnen getroffen worden. Daarnaast is de economische waarde van dit gebied groot, ongeveer 65 procent van het bruto nationaal product wordt hier verdiend Voldoende Water Water in sloten, vaarten en tochten moet op peil worden gehouden. Bij de vaststelling van het peil houdt Rijnland rekening met de verschillende belangen, zoals van agrariërs, natuurgebieden en de scheepvaart. Rijnland beheert zo n kilometer aan watergangen, inclusief meren en plassen. Een polder kan worden vergeleken met een badkuip. Het teveel aan water, veroorzaakt door regen en kwel, wordt er met een poldergemaal weer uitgemalen. Deze poldergemalen (circa 330 stuks) lozen het water weer op het boezemstelsel. Dat is een grootschalig netwerk van watergangen en meren die met elkaar in open verbinding staan. Vanuit de boezem wordt het wateroverschot vervolgens uitgemalen naar de Noordzee, het Noordzeekanaal en de Hollandsche IJssel. 9

10 In droge perioden laten we, voor peilhandhaving, vanuit de Hollandsche IJssel water het gebied in waarna het zich via de boezem verspreidt over alle polders. Bij een te hoge waterstand ontstaat wateroverlast. Een te laag peil leidt tot problemen voor de natuur en de landbouw en tot onomkeerbare bodemdaling en schade aan infrastructuur en bebouwing. Voor de aan- en afvoer van water moeten de watergangen aan bepaalde afmetingen voldoen en worden vrijgehouden van begroeiing Schoon en Gezond Water Rijnland is verantwoordelijk voor de kwaliteit van het water in sloten, vaarten, grachten en plassen. Een goede waterkwaliteit is belangrijk voor mens, plant en dier. Schoon en gezond water verhoogt de kwaliteit van de leefomgeving en zorgt dat wij mensen fijn kunnen recreëren. Ook biedt het levensruimte aan een grote variëteit aan (water)planten en dieren. Sinds 2000 is de Europese Kaderrichtlijn water kracht. Doel van deze richtlijn is om uiterlijk in 2027 de waterkwaliteit op orde te hebben. Een goede waterkwaliteit betekent schoon water, en schoon water vormt het leefmilieu voor vele soorten (water)planten en dieren. Om Sinds de soortenrijkdom 2000 is de Europese verder Kaderrichtlijn te stimuleren, water kracht. leggen Doel van we deze natuurvriendelijke richtlijn is om uiterlijk oevers in 2027 aan de en maken we gemalen en stuwen waterkwaliteit op orde te hebben. Een goede waterkwaliteit betekent schoon water, en schoon water vormt veilig en passeerbaar voor (trek)vissen. het leefmilieu voor vele soorten (water)planten en dieren. Om de soortenrijkdom verder te stimuleren, leggen we natuurvriendelijke oevers aan en maken we gemalen en stuwen veilig en passeerbaar voor (trek)vissen Waterketen Waterketen Rijnland is verantwoordelijk voor het ontvangen en zuiveren van het afvalwater van woningen en bedrijven. Hiervoor staan verspreid over het Rijnland gebied is 28 verantwoordelijk zuiveringsinstallaties voor het ontvangen (awzi s), en zuiveren circa van 80 het gemalen afvalwater en van ligt woningen er 220 en kilometer bedrijven. aan persleidingen. Gezien het Hiervoor staan verspreid over het gebied 28 zuiveringsinstallaties (awzi s), circa 80 gemalen en ligt er 220 effect van het zuiveren voor de waterkwaliteit is er een relatie met het programma Schoon & Gezond Water. kilometer aan persleidingen. Gezien het effect van het zuiveren voor de waterkwaliteit is er een relatie met het programma Schoon & Gezond Water. Om dit proces zo goed mogelijk te laten verlopen en de kosten zo laag mogelijk te houden, overleggen we veel met de gemeenten in ons gebied, Om die dit verantwoordelijk proces zo goed mogelijk zijn voor te laten de verlopen riolering. en de In kosten sommige zo laag awzi s mogelijk kunnen te houden, we overleggen meer dan we alleen veel afvalwater schoonmaken; met de gemeenten in ons gebied, die verantwoordelijk zijn voor de riolering. In sommige awzi's kunnen we we kunnen er ook meer groene dan alleen energie afvalwater opwekken, schoonmaken; bijvoorbeeld we kunnen er in ook de groene vorm energie van biogas. opwekken, bijvoorbeeld in de vorm van biogas. 2.3 Watersysteemrelaties In de figuur hieronder 2.3 Watersysteemrelaties staan de watersysteemrelaties en de mate van beïnvloedbaarheid door Rijnland. In de buitenste ring bevinden zich de In autonome de figuur hieronder ontwikkelingen staan de watersysteemrelaties die niet of heel en slecht de mate beïnvloedbaar van beïnvloedbaarheid zijn en door waarop Rijnland. moet In de worden geanticipeerd om te blijven voldoen buitenste aan de ring gebruiksfuncties bevinden zich de autonome zoals die ontwikkelingen te zien zijn die in niet de of middelste heel slecht beïnvloedbaar ring. Die middelste zijn en waarop ring is het domein van het Rijk, de provincies en moet de worden gemeenten. geanticipeerd Deze om ruimtelijke blijven voldoen functies aan de zijn gebruiksfuncties bepalend voor zoals de die wijze te zien waarop zijn in de Rijnland middelste het beheer moet uitvoeren, ring. Die middelste ring is het domein van het Rijk, de provincies en de gemeenten. Deze ruimtelijke functies zo volgen hieruit de normen voor waterveiligheid en wateroverlast. De middelste ring (ruimtelijke functies) is alleen indirect beïnvloedbaar door waterveiligheid Rijnland. Eventuele wateroverlast. veranderingen De middelste vergen ring (ruimtelijke soms meerdere functies) is alleen jaren. indirect De taken beïnvloedbaar en de door stuurknoppen waaraan Rijnland zijn bepalend voor de wijze waarop Rijnland het beheer moet uitvoeren, zo volgen hieruit de normen voor direct kan draaien Rijnland. staan Eventuele in de veranderingen binnenste ring. vergen soms meerdere jaren. De taken en de stuurknoppen waaraan Rijnland direct kan draaien staan in de binnenste ring. Neerslag/wind Wonen en werken Bodemdaling Autonome ontwikkelingen Ruimtelijke functies Grondstof Transport Waterpeil: - Peilbeheer - Inrichting - Beheer en onderhoud - Grondwater Keringen: Beheer en onderhoud Landbouw Zeewaterstand Watersysteem Rijnland Economie - AWZI Waterkwaliteit: - Inrichting - Beheer en onderhoud - Emmissies Volksgezondheid recreatie Droogte/temperatuur De figuur laat zien dat alle autonome ontwikkelingen, ruimtelijke functies en taken van Rijnland op de één of andere manier met elkaar verbonden zijn. Ingrijpen in de ene functie heeft direct gevolgen voor de andere. Belangrijkste conclusie is dan ook dat thema s niet afzonderlijk, maar in interactie met elkaar moeten worden bekeken. 10 9

11 De figuur laat zien dat alle autonome ontwikkelingen, ruimtelijke functies en taken van Rijnland op de één of andere manier met elkaar verbonden zijn. Ingrijpen in de ene functie heeft direct gevolgen voor de andere. Belangrijkste conclusie is dan ook dat thema s niet afzonderlijk, maar in interactie met elkaar moeten worden bekeken. 11

12 3. Toekomstscenario s 3.1 Inleiding Veranderingen in het klimaat, de bevolking, het landgebruik en de economie kunnen van grote invloed zijn op het waterbeheer. Zuiveringen, gemalen en alle andere waterstaatswerken moeten na aanleg tientallen jaren meekunnen. Voor Rijnland is het dan ook van belang tijdig inzicht te hebben in dit soort veranderingen. In de toekomst kijken is echter heel moeilijk. Wie had bijvoorbeeld 10 jaar geleden de huidige economische crisis voorspeld of dacht 40 jaar geleden na over een mogelijke klimaatverandering? Wel zijn bepaalde trends zichtbaar die invloed kunnen hebben op het toekomstige waterbeheer. Ten behoeve van WBP5 is verkend wat de mogelijke invloed van trends tot 2050 voor de taken van Rijnland zou kunnen zijn. Deze verkenning is gebaseerd op een aantal nationale studies van het KNMI, STOWA, het Planbureau voor de leefomgeving en voor het Deltaprogramma. In deze studies wordt niet alleen gekeken naar klimaatscenario s maar zijn ook sociaal-economische en maatschappelijke trends beschreven. Door deze scenario s te confronteren met het huidige watersysteem ontstaat inzicht in mogelijke knelpunten en kansen voor het waterbeheer. Hieronder ziet u als voorbeeld de scenario s die zijn gebruikt in het kader van het Deltaprogramma. Zeespiegel Temperatuur Neerslag Inwoners Economische groei Verstedelijking Landbouw Energie Governance Langzame Klimaatverandering Zeespiegel Temperatuur Neerslag Inwoners Economische groei Verstedelijking Landbouw Energie Governance DRUK 15 cm +1 o + 4% + 25% > 2% Sterk, compact Intensief en biologisch Hoge prijs, energie transitie Collectief, publiek, meer EU RUST 15 cm +1 o + 4% -10% <1% Beperkt, compact Extensivering Hoge prijs, late energie transitie Collectief, publiek Sociaal-economische groei STOOM 35 cm + 2 o +14% +25% >2% Sterk, verspreid Intensief Lage prijzen, late energie transitie Privaat, markt, schaalvergroting Snelle WARM 35 cm + 2 o +14% -10% <1 % Beperkt Extensivering Lage prijzen Privaat, markt Sociaal economische krimp Klimaatverandering 3.2 Relevante trends voor het waterbeheer Voor het schetsen van deze trends is onderscheid gemaakt naar: Klimaat & bodem. Energie & grondstoffen. Demografie & verstedelijking. Technologie & innovatie Veranderende maatschappij Klimaat & bodem Het klimaat is de afgelopen honderd jaar in veel opzichten veranderd en dat zal zich volgens de huidige inzichten verder doorzetten. Motor van de klimaatverandering is de stijging van de temperatuur, in Nederland met 1 tot 2 graden, met als direct 12

13 gevolg frequenter voorkomende en langere droge perioden. Via een complex mechanisme heeft dat uiteindelijk weer invloed op de zeespiegelrijzing, de neerslaghoeveelheden en vooral de neerslagintensiteiten. Opgemerkt dient de worden dat de grilligheid in het weer (jaar op jaar) van grotere invloed kan zijn op het dagelijkse waterbeheer dan een bepaalde gemiddelde trend over de beschouwde periode. De zeespiegel langs de Nederlandse kust stijgt onder invloed van de klimaatverandering al honderden jaren. De laatste 100 jaar is een stijging gemeten van ongeveer 20 centimeter. Tot 2050 kan de zeespiegelrijzing 15 tot 35 centimeter bedragen en in tot 80 centimeter. Zogenoemde worst-case scenario s geven een extreme stijging van 105 centimeter in De gemiddelde neerslaghoeveelheden en de neerslagintensiteiten zullen met 7% tot 15% toenemen in 2050 en tot 28% in het jaar Een ander continu proces in Rijnlands gebied is bodemdaling. Dit duurt al eeuwen en komt door de afbraak van veen en door geologische daling van de diepe ondergrond. In het veenweidegebied gaat die bodemdaling met 0,5 tot 1 centimeter per jaar. Door hun extra gewicht dalen de waterkeringen daar sneller: tot 4 centimeter per jaar. Veenafbraak kan worden tegengegaan door hoge (grond)waterpeilen. Het structureel verlagen van oppervlaktewaterpeilen heeft daarentegen extra bodemdaling tot gevolg Energie & grondstoffen De fossiele energiebronnen zijn eindig en de manier waarop de mens van die brandstoffen gebruik maakt heeft een slechte invloed op het klimaat. Naar alle waarschijnlijkheid komt er binnen vijftig jaar een grote energie transitie. De kans bestaat dat dit gepaard gaat met een periode van hoge energieprijzen. Het Rijk anticipeert daarop door te streven naar 16% duurzame energieopwekking in 2020 en 2% minder energieverbruik per jaar. Ook anderen grondstoffen, waaronder fosfaat, worden steeds schaarser waardoor de prijzen sterk zijn gestegen Demografie & verstedelijking Afhankelijk van de economische ontwikkelingen wordt voor Rijnlands gebied de komende jaren in tegenstelling tot andere gebieden in Nederland nog steeds een (beperkte) toename van de bevolking voorspeld. Daarnaast is er een trend waarneembaar dat mensen van landelijk naar stedelijk gebied trekken. Andere belangrijke trends zijn dat mensen steeds ouder worden, het geboortecijfer afneemt en er waarschijnlijk een tekort aan technisch geschoold personeel ontstaat Technologie & innovatie Er zijn een aantal economische trends waarneembaar die van invloed zijn op het waterbeheer en vice-versa. Beperkte financiële middelen: De economie laat zich nog moeilijker voorspellen dan het klimaat. Maar de financiële ruimte voor het waterschap is waarschijnlijk tot het einde van de volgende planperiode beperkt. Slim en kostenbewust opereren blijft dan ook een vereiste. Technologie & innovatie: Door innovatie en technologische ontwikkelingen kunnen waterbeheertaken steeds slimmer en beter worden gestuurd. Met andere woorden: met minder mensen bereiken we betere prestaties. Een andere trend is dat het aantal lozingen vanuit bedrijven zal dalen. Makkelijk afbreekbare stoffen verwijderen ze zelf, alleen de moeilijk afbreekbare gaan naar de awzi. Functieverandering landbouw: Er is een trend waarneembaar in daling van het areaal en van het aantal bedrijven; maar juist wel een clustering en intensivering in greenports. Daarnaast is er een trend naar meer (biologische) extensieve landbouw Veranderende maatschappij De samenleving verandert en daarmee de rol van de overheid en het waterschap als regionale waterbeheerder in het bijzonder. De huidige netwerksamenleving met de daarbij behorende snelle en grootschalige informatie-uitwisseling, een toenemende invloed van Europese regelgeving, teruglopende acceptatie van extreme situaties, de opkomst van verzekeringen in waterschapsland (schadeclaims) maar ook samenwerking met andere waterschappen en -overheden, zijn hiervan voorbeelden. Daarnaast wordt duurzaamheid als vanzelfsprekend beschouwd. Vrij vertaald zijn de volgende trends voor het waterschap als regionale waterbeheerder waarneembaar: Opereren in netwerken om doelen te bereiken. De ruimte om eigen, gebiedsspecifieke invulling van het regionale waterbeheer vorm te geven wordt steeds kleiner; de nadruk komt te liggen op lokaal maatwerk. Nauwe samenwerking met andere overheden en (private) gebiedspartners is noodzakelijk om de opgaven van het waterschap in de huidige complexe omgeving te kunnen realiseren. Trefwoorden hierbij zijn: meerlaagsveiligheid, multifunctionaliteit, integrale gebiedsontwikkelingen en kostenefficiency. 13

14 Het regie voerend waterschap. De markt kan in principe een belangrijk deel van de uitvoerende taken van de waterschappen overnemen. Het waterschap bewaakt de publieke belangen en voert die taken uit die essentieel zijn voor de publieke taak van het waterschap, zoals belangenafweging, toezicht, peilbeheer etc. 14

15 4. Analyse mogelijke gevolgen voor Rijnland In dit hoofdstuk is de (mogelijke) invloed van de klimaat- en sociaal-economische trends op het Rijnlandse watersysteem beschreven. 4.1 Klimaat & bodem Temperatuur Een toename van de droge perioden in de zomer leidt tot een verhoogde vraag naar zoetwater voor peilhandhaving, beregening en doorspoeling. Anderzijds komt er een afname van het aanbod van zoetwater van voldoende kwaliteit. De droogte-inspecties van de veendijken en maatregelen als bevochtiging zijn vaker nodig. De beheerinspanningen nemen dus toe. Een stijgende temperatuur in oppervlaktewateren kan de natuurkwaliteit beperken. Vooral de extremen (lange warme perioden) kunnen voor problemen zorgen zoals algen en botulisme. Het effect voor de afvalwaterketen is zeer beperkt. Biologische processen zouden zelfs beter kunnen verlopen. Wel neemt het belang van effluent als zoetwaterbron toe. Aandachtspunten In het kader van het Deltaprogramma wordt onderzocht hoe in droge perioden vraag en aanbod van zoet en goed water in evenwicht kunnen worden gebracht. Voorzien wordt dat door het nemen van een set van maatregelen, variërend van uitbreiding van de Kleinschalige Wateraanvoer (KWA) tot en met het zelfvoorzienend maken van de land- en tuinbouw, tot 2050 de situatie beheersbaar blijft. De huidige Kleinschalige Wateraanvoer heeft feitelijk nu al onvoldoende capaciteit. Bij de meest extreme klimaatontwikkeling moet de KWA, die nu eens in de tien jaar moet functioneren, in 2050 elke twee jaar worden ingezet. Als langdurige droogteperioden veelvuldig optreden zijn wellicht structurele maatregelen nodig aan de veendijken. Welke kansen doen zich voor De klimaatontwikkeling stelt extra eisen aan ons watersysteem. Mits de goede maatregelen worden genomen hoeft dit geen nadelige gevolgen te hebben voor de diverse functies in ons gebied. Zeespiegelrijzing Met uitzondering van de afvalwaterketen heeft zeespiegelrijzing direct of indirect invloed op alle thema s. Ten eerste betekent een snellere zeespiegelrijzing mogelijk zwaardere voorwaarden voor de duinen en de uitwateringssluis bij Katwijk. Door intensivering van zandsuppleties blijft de zandvoorraad in het kustfundament op orde, waardoor de duinen en de vooroever meegroeien. Deze strategie kan nog lang na 2050 worden volgehouden, ook bij extreme scenario s. Extra maatregelen bij Noordwijk en Katwijk spelen pas na 2050, als zandsuppleties onvoldoende zijn om de versterking mee te laten groeien. Mogelijk wordt Zandvoort een zwakke schakel. Bij de uitwateringssluis zijn dan waarschijnlijk ook extra maatregelen nodig. Vooral als zandsuppleties door het Rijk niet tijdig worden geïntensiveerd moet het huidige beleid van de kuststrook mogelijk weer conservatiever worden. Ten tweede zorgt zeespiegelrijzing ervoor dat in droge perioden, in combinatie met lage rivierafvoer, de zouttong verder de Nieuwe Waterweg op zal trekken, waardoor de beschikbaarheid van Gouda als zoetwaterinlaat steeds vaker in het gedrang komt. Ook neemt in de duinrand de zoute kwel toe. Ten slotte heeft zeespiegelrijzing gevolgen voor de boezemgemalen die direct op buitenwater lozen: Katwijk en Gouda. Het kost iets meer energie om dezelfde hoeveelheid water weg te kunnen pompen. De maximale pompcapaciteit neemt marginaal af. In het 15 centimeter-scenario met 1% en bij 35 met 4%. Een meter zeespiegelrijzing heeft een reductie van 10% tot gevolg. Het maalpeil zal iets sneller worden bereikt, waardoor eerder tijdelijke maalstops kunnen worden ingesteld. 15

16 Aandachtspunten Aandachtspunt is de inlaat van voldoende zoet water. Voor de rest zijn de gevolgen, ook van de extremere scenario s, beheersbaar; vooralsnog zijn extra maatregelen niet nodig. Welke kansen doen zich voor Als extra kustversterking nodig is, geeft dit goede mogelijkheden voor het daaraan koppelen van ruimtelijke ontwikkelingen. Neerslag Toename van de gemiddelde neerslaghoeveelheid en vooral de neerslagintensiteit heeft verschillende gevolgen voor het watersysteem van Rijnland. Voldoende Water Als er onvoldoende rekening houden met de voorspelde neerslagtoenames, zal dit vaker tot wateroverlast leiden. De randvoorwaarden voor het boezem- en de poldersystemen, zijn gebaseerd op de studie Waterbezwaar uit het jaar 2000 en de watergebiedsstudies voor de polders die nu lopen. Hierbij is rekening gehouden met een toename van de neerslag van 10% in 2025 en 20% in Dit is in lijn met de geschetste voorspellingen. Op dit moment wordt er hard gewerkt om het polder en boezemsysteem aan de eisen van 2025 en op termijn 2050 te laten voldoen. Zo is boezemgemaal Katwijk inmiddels uitgebreid, worden er op boezemniveau twee piekbergingslocaties voorbereid en pakken we de watersystemen in diverse polders aan. Na 2050 zal er waarschijnlijk sprake zijn van een verdere toename van de gemiddelde neerslaghoeveelheid en neerslagintensiteit. Vooralsnog is er voldoende tijd om hierop te anticiperen en zijn er geen redenen hier nu al in de planperiode rekening mee te houden. Wel is het van belang de klimaatontwikkeling goed in de gaten te blijven houden. Waterveiligheid Door de maatregelen in het watersysteem blijft de hydraulische belasting op de keringen (de waterstand) binnen de huidige toetsings- en randvoorwaarden. Wel zullen door langduriger en intensievere neerslag de dijken vaker waterverzadigd zijn, waarbij de stabiliteit kan afnemen. Dat kan betekenen dat extra versterkingen nodig zijn. Waterkwaliteit & waterketen De afvalwaterketen krijgt vaker te maken met hogere piekafvoeren. Dit heeft gevolgen voor het zuiveringssysteem. Anderzijds neemt het effect van overstorten, met hun bacteriologische verontreiniging, op het water toe; daarmee heeft dat een indirect effect op de waterkwaliteit. De toename van de neerslag vergroot daarmee de urgentie van afkoppelen. 16

17 Aandachtspunten De gevolgen van neerslagtoename zijn voor Rijnland bij het huidige tempo tot 2050 beheersbaar. Welke kansen doen zich voor Vanuit de dreigende zoetwatertekorten zijn er kansen om meer neerslagwater te bufferen, vooral in de brakke ondergrond. Dit zal overigens vooral door bedrijven worden gedaan. Bodemdaling Bodemdaling is voor Rijnland een problematiek die vooral speelt in het veenweidegebied. Maar ook in droogmakerijen waar we al tegen opbarsting en brakke wellen aanlopen. Hogere temperaturen zorgen voor meer verdamping met als gevolg lagere grondwaterstanden. Dit mechanisme versterkt de maaivelddaling. De gevolgen van bodemdaling zijn divers. Waterpeilen moeten elke 10 tot 20 jaar worden aangepast en waterkeringen regelmatig worden opgehoogd. Maar ook de waterkwaliteit heeft ervan te lijden. Door de afbraak van het veen komen er extra voedingsstoffen in het water, tot eenderde van het totaal. Daarnaast draagt bodemdaling (oxidatie) bij aan CO 2 -uitstoot. Vernatten kan overigens resulteren in meer CH 4 of lachgas-emissie met een nog groter broeikaseffect. Veenweidepolders hebben nu voornamelijk een infiltrerend systeem. Door bodemdaling kan de infiltratie gaan afnemen en op termijn mogelijk omkeren in kwel. In polders die nu al last hebben van kwel kan de kwel zouter worden, doordat steeds dieper en daarmee zouter grondwater aan de oppervlakte komt. Hierbij kan tevens het verticaal evenwicht in het geding komen waardoor het waterbezwaar toeneemt. Voor de afvalwaterketen heeft bodemdaling invloed op de eigen infrastructuur, zoals mogelijke verzakkingen van persleidingen, en op die van de gemeentelijke riolering. Aandachtspunten Voor grote delen van het veenweidegebied is maaivelddaling wel een belangrijk aandachtspunt maar niet direct urgent. Voor andere gebieden naderen we het kritieke punt waarna onevenredige inspanningen moeten worden verricht om de functie te faciliteren. Bodemdalingen vragen een continue investering in de waterstaatkundige infrastructuur, zoals aanpassing van het waterpeil en ophoging van keringen. Op lange termijn moeten de taluds van waterkeringen mogelijk worden verbreed. Dit kan botsen met andere ruimteclaims. Door het hanteren van zo hoog mogelijke waterpeilen kan dit proces enigszins worden vertraagd maar niet worden voorkomen. Welke kansen doen zich voor Inzetten op vermindering van bodemdaling door zo hoog mogelijke peilen (bijvoorbeeld door toepassen van onderwaterdrains) kan alleen in combinatie met ruimtelijke ordening door de melkveehouders voldoende economisch perspectief te bieden om een duurzaam beheer van het landschap te garanderen. Onderwaterdrains en bedrijfsinnovaties kunnen een positieve bijdrage hebben. 4.2 Energie & grondstoffen Voor het kunnen uitvoeren van taken is het voor Rijnland van belang te allen tijde te kunnen beschikking over voldoende energie. Het zuiveren van het afvalwater en het peilbeheer kosten relatief veel energie. Stijgende energielasten hebben tot gevolg dat de operationele kosten toenemen. Huishoudelijk afvalwater is rijk aan fosfaten; het terugwinnen daarvan wordt om economische redenen steeds aantrekkelijker. Mogelijk kunnen in de toekomst ook andere stoffen uit het afvalwater worden teruggewonnen. Van belang is om tijdig rekening te houden met de aankomende energietransitie. In het kader van duurzaamheid en innovatie zijn al initiatieven genomen om op slimme wijze om te gegaan met het Rijnlandse energie verbruik: Een programma gericht op energie-efficiëntie, meelopend met assetmanagement, en mogelijk zelfs energieleverend (afvalwater). 17

18 Afhankelijkheid van fossiele brandstoffen verminderen door volledig groene stroom in te kopen (doen we al) en door zelf duurzame energie op te wekken (gebruik zonnepanelen, kleine windmolens). Slim sturen en anticiperend peilbeheer. Daarnaast worden verschillende studies verricht naar het opwekken van waterkracht bij gemaal De Leeghwater, een osmosecentrale bij Katwijk en de Haarlemmermeerpolder inzetten als buffer (pompen bij beschikbaarheid energie, inlaten bij beperkte beschikbaarheid). Welke kansen doen zich voor Deze schaarste aan grondstoffen biedt, zoals hiervoor is vermeld, kansen: Grondstoffen uit afvalwater. Afvalwater levert energie. 4.3 Demografie & verstedelijking Voldoende Water en Waterveiligheid Een toename van de bevolking in het westen van Nederland leidt ertoe dat er vraag naar woningen zal blijven bestaan. Of deze ontwikkeling ook automatisch leidt tot een toename van het bebouwde oppervlak of tot een herstructurering van het kantorenoverschot is vooralsnog niet goed te voorspellen. Om te voorkomen dat verdergaande verstedelijking een te grote belasting zou vormen voor het watersysteem heeft Rijnland in 2003 regels opgesteld. Op basis van deze regels moeten er bij de aanleg van verhard oppervlak compenserende maatregelen worden genomen Waterketen & Schoonwater De gevolgen voor de waterketen zijn tweeledig. Enerzijds wordt door een toename van de bevolking de druk op de awzi-capaiteit groter. Anderzijds gaat door de bevolkingsgroei en -vergrijzing het medicijngebruik toenemen. Dit heeft een negatief effect op de waterkwaliteit en moet, als het kan, bij de bron of centraal op de awzi worden. Welke aanpassingen zijn nodig Zolang de waterneutraal bouwen regel consequent wordt toegepast heeft verdere uitbreiding van het verhard oppervlak geen effect op het watersysteem. Welke kansen doen zich voor Herinrichting van een gebied biedt misschien kansen voor flexibel peil en meer natuurvriendelijke oevers (zie de parallel met de Westflank). Daarnaast biedt de ruimtelijke ontwikkeling kansen, door verschillende vraagstukken aan elkaar te koppelen, zoals multifunctionele keringen. 4.4 Technologie & innovatie Door innovatie en technologische ontwikkelingen zullen processen zoals afvalwater- en peilbeheer steeds beter worden gestuurd. Met andere woorden: met minder mensen kunnen betere prestaties tegen lagere kosten worden bereikt. Dit gaat echter niet vanzelf. Nauwe samenwerking met kennisinstituten zoals STOWA en universiteiten is hierbij van groot belang. Ook moeten nieuwe technologieën de kans krijgen zich in de praktijk te bewijzen of verder te optimaliseren, waarbij soms de kosten voor de baten uitgaan. In de huidige uitvoeringsprogramma s wordt hierop al geanticipeerd. Voorbeelden hiervan zijn: Anticiperend peilbeheer. Innovatie aanpak keringenprogramma. Energie uit afvalwater. Grondstoffenfabriek. 18

19 Welke aanpassingen zijn nodig Blijven investeren in kennisopbouw, ruimte voor het uitwerken van ideeën en contacten met kennisinstellingen. Functie verandering landbouw De geschetste trends, van extensivering tot intensivering van de landbouw, kunnen lokaal grote gevolgen hebben voor de waterhuishouding. In het geval van extensieve landbouw kan er een peilbeheer worden gevoerd waarin zoveel als mogelijk met de natuur wordt meebewogen. Dit komt tot uiting in: 1. Geringere droogleggingen om a) bodemdaling in veenweide en b) in droogmakerijen de zoute kwel tegen te gaan. 2. Flexibel peilbeheer ter ondersteuning van de waterkwaliteit (zo min mogelijk gebiedsvreemd water inlaten) en als voorraadvorming voor droge perioden. Is er daarentegen sprake van een intensivering van de landbouw dan moet het waterbeheer zijn afgestemd op het ondersteunen van de productie. Dit vraagt relatief grote droogleggingen en een strakke sturing van het peil in zowel natte als droge perioden. Aandachtspunten Welke kant het in Rijnland opgaat is moeilijk te voorspellen. Waarschijnlijk zal er een mix van extensivering in het veenweidegebied en een verdere intensivering rondom de greenports ontstaan. Voor de belasting van het boezem- en poldersysteem is het van belang dat het waterneutraalbouwen gehandhaafd blijft. Welke kansen doen zich voor Wellicht kan de zoetwatervoorziening door de sector zelf worden geregeld. Meer opvang van hemelwater en het gebruik van grondwater. Dit kan Rijnland ontzorgen. Functieverandering is een kans om samen met de sector en andere partijen de hoge nutriëntgehalten afkomstig uit de landbouw aan te pakken. 4.5 Veranderende maatschappelijke omgeving Uit de trends is een drietal strategische vragen/opgaven af te leiden die relevant zijn voor de discussie over de vormgeving van het regionaal waterbeheer op de middellange en lange termijn. Wat is de verantwoordelijkheid van de waterbeheerder en wat niet? Over de toekomstige inrichting van het regionaal waterbeheer speelt een aantal belangrijke vragen. De eerste gaat over de publieke belangen van het waterschap. Welke waterschapstaken vinden we van zo n publiek belang dat ze een overheidstaak moeten blijven? Wat gaat er mis op het moment dat het waterschap besluit een bepaalde taak niet meer uit te voeren? En welke taak blijft er over op het moment dat zij bepaalde taken niet meer wil uitvoeren? Een andere kijk op (pure) uitvoeringstaken kan ertoe leiden dat bijvoorbeeld zuiveringsbeheer op afstand wordt gezet en daarmee een versnelling veroorzaakt voor de overige waterschapstaken. Hoe wil het waterschap zijn verantwoordelijkheid waarmaken? Voor veel andere vragen geldt dat het niet zozeer gaat om de vraag of het waterschap zich voor een bepaalde taak verantwoordelijk voelt, maar veel meer in welke mate het zelf aan de lat wil staan om die taak ook uit te voeren. Of dat deels samen met anderen wil doen. Of het aan anderen overlaat. Dan gaat het dus nadrukkelijk om de rol van het waterschap: bij het uitoefenen van de taken. De vorm van sturing hangt samen met het belang dat het waterschap aan een bepaalde taak hecht. Daarbij spelen ook de beschikbare middelen een rol en de mate van overtuiging dat anderen efficiënt kunnen bijdragen. Hoe kan het waterschap anticiperen op de toekomstige veranderingen? De belangrijkste knikpunten liggen op de middellange termijn. De verleiding is dan groot om deze nog even te laten rusten. Het is verstandig daar toch nu al op te anticiperen, alleen al omdat ruimte in West-Nederland schaars is. Voorbeelden hiervan zijn de beschermingszones in de leggers en de strook land die Rijnland in eigendom heeft langs het Oegstgeesterkanaal, zodat dit kanaal in de toekomst verbreed kan worden indien de waterhuishouding daar om vraagt. 19

20 20

Voorstellen. Waterschap Hollandse Delta. John Ebbelaar Hoofd afdeling Plannen en Regie

Voorstellen. Waterschap Hollandse Delta. John Ebbelaar Hoofd afdeling Plannen en Regie Voorstellen Waterschap Hollandse Delta John Ebbelaar Hoofd afdeling Plannen en Regie Waterschap Hollandse Delta Dynamiek in de Delta [2] Inhoud De taken van het waterschap De dynamiek in de tijd Een dynamische

Nadere informatie

Middelburg Polder Tempelpolder. Polder Reeuwijk. Reeuwijk. Polder Bloemendaal. Reeuwijksche Plassen. Gouda

Middelburg Polder Tempelpolder. Polder Reeuwijk. Reeuwijk. Polder Bloemendaal. Reeuwijksche Plassen. Gouda TNO Kennis voor zaken : Oplossing of overlast? Kunnen we zomaar een polder onder water zetten? Deze vraag stelden zich waterbeheerders, agrariërs en bewoners in de Middelburg-Tempelpolder. De aanleg van

Nadere informatie

introductie waterkwantiteit waterkwaliteit waterveiligheid virtuele tour Waar zorgen de waterschappen in mijn omgeving voor?

introductie waterkwantiteit waterkwaliteit waterveiligheid virtuele tour Waar zorgen de waterschappen in mijn omgeving voor? Waar zorgen de waterschappen in mijn omgeving voor? De waterschappen zorgen voor voldoende en schoon water, gezuiverd afvalwater en stevige dijken. De waterschappen zorgen voor voldoende en schoon water,

Nadere informatie

Wijkoverleg Aalsmeer Oost. maandag 6 maart

Wijkoverleg Aalsmeer Oost. maandag 6 maart Wijkoverleg Aalsmeer Oost maandag 6 maart Onderwerp voor vanavond 1. Het hoogheemraadschap van Rijnland 2. Watersystemen en onderhoud 3. KRW2 Westeinderplassen en Bovenlanden 4. Watergebiedsplan Aalsmeer

Nadere informatie

Visie Water en Ruimtelijke Ontwikkeling bijlage 1

Visie Water en Ruimtelijke Ontwikkeling bijlage 1 Visie Water en Ruimtelijke Ontwikkeling bijlage 1 Kaarten Waterbelangen DM: 303052 1 Wateropgaven 2015 / 2027 Kaart 1. Gebieden met een WB21 wateropgave In 2005 is een studie wateropgave uitgevoerd (conform

Nadere informatie

toekomst veenweide Inspiratieboek

toekomst veenweide Inspiratieboek toekomst veenweide Inspiratieboek BOSCH SLABBERS toekomst veenweide Inspiratieboek Opdrachtgever Kennis voor Klimaat In samenwerking met Alterra, DHV, Gemeente Midden-Delfland, Provincie Zuid-Holland,

Nadere informatie

PEILVERHOGING IN HET VEENWEIDEGEBIED; GEVOLGEN VOOR DE INRICHTING EN HET BEHEER VAN DE WATERSYSTEMEN

PEILVERHOGING IN HET VEENWEIDEGEBIED; GEVOLGEN VOOR DE INRICHTING EN HET BEHEER VAN DE WATERSYSTEMEN PEILVERHOGING IN HET VEENWEIDEGEBIED; GEVOLGEN VOOR DE INRICHTING EN HET BEHEER VAN DE WATERSYSTEMEN JOS SCHOUWENAARS WETTERSKIP FRYSLÂN VEENWEIDE SYMPOSIUM 11 APRIL 2019 OPZET PRESENTATIE 1. Wat is de

Nadere informatie

Integraal Waterplan Haarlem. Erhard Föllmi afd. OGV/SZ 17 sept. 2014

Integraal Waterplan Haarlem. Erhard Föllmi afd. OGV/SZ 17 sept. 2014 Integraal Waterplan Haarlem Erhard Föllmi afd. OGV/SZ 17 sept. 2014 Inhoud presentatie 1. Enkele begrippen 2. Waterplan Haarlem Aanleiding en doel Gerealiseerde maatregelen Actualisatie Geplande maatregelen

Nadere informatie

Presentatie van gebiedsavond Peilbesluit Zegveld Gebiedsavond De Haak 29 oktober 2018

Presentatie van gebiedsavond Peilbesluit Zegveld Gebiedsavond De Haak 29 oktober 2018 Presentatie van gebiedsavond Peilbesluit Zegveld Gebiedsavond De Haak 29 oktober 2018 In gesprek over het water(peil) in De Haak, Zegveld en alternatieven voor het toekomstig waterpeil Programma Welkom

Nadere informatie

(Regionale) gebiedsinformatie over huidig watersysteem

(Regionale) gebiedsinformatie over huidig watersysteem Memo DM 1013497 Aan: Marktpartijen uitwerking plannen het Burgje, gemeente Bunnik Van: Beke Romp, Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Datum: 13 januari 2016 Onderwerp: Notitie gebiedskenmerken (waterthema

Nadere informatie

Verdroging: tegen gaan van verdroging in het algemeen door beperken van verharding, ruimte voor infiltratie, hydrologisch neutraal ontwikkelen etc.

Verdroging: tegen gaan van verdroging in het algemeen door beperken van verharding, ruimte voor infiltratie, hydrologisch neutraal ontwikkelen etc. WATERTOETSPROCES Globale checklist waterbelangen in de ruimtelijke ordening Bij het watertoetsproces let het waterschap op alle wateraspecten. Doorgaans krijgen het voorkomen van wateroverlast en de zorg

Nadere informatie

Transitiedenken richting 2050

Transitiedenken richting 2050 Transitiedenken richting 2050 Bodem / Ondergrond in de Omgevingsvisie Klassiek vs. Adaptief Klassieke benadering 1. Scenariostudie 2. Toekomstprojecties 3. Prognose (vaak trend/business-as-usual scenario)

Nadere informatie

Naar minder harde grenzen. Luc Kohsiek Dijkgraaf

Naar minder harde grenzen. Luc Kohsiek Dijkgraaf Naar minder harde grenzen Luc Kohsiek Dijkgraaf Inhoud Het klimaat verandert De samenleving verandert Van scherpe scheiding tussen overheid en burgers naar participerende samenwerking Van scherpe scheiding

Nadere informatie

Vragen en antwoorden Aanpak Agniesebuurt

Vragen en antwoorden Aanpak Agniesebuurt Vragen en antwoorden Aanpak Agniesebuurt Waarom aan de slag in de Agniesebuurt? Oude stadswijken zoals de Agniesebuurt, die dichtbebouwd zijn met veel verharding en weinig open water en groen, zijn kwetsbaar

Nadere informatie

Klimaat kwetsbaarhedenkaart Haaglanden. Kans op hittestress. Kans op overstroming. Kans op wateroverlast. Kans op blauwalg

Klimaat kwetsbaarhedenkaart Haaglanden. Kans op hittestress. Kans op overstroming. Kans op wateroverlast. Kans op blauwalg Klimaat kwetsbaarhedenkaart Haaglanden Kans op hittestress Kans op overstroming Hittestress komt voor bij een periode van uitzonderlijk warm weer en wordt versterkt door het hitte-in-de-stad of urban heat

Nadere informatie

Deltascenario s. Deltaprogramma

Deltascenario s. Deltaprogramma Deltaprogramma Deltascenario s Verkenning van mogelijke fysieke en sociaaleconomische ontwikkelingen in de 21 ste eeuw op basis van KNMI 06- en WLO-scenario s, voor gebruik in het Deltaprogramma 2011-2012

Nadere informatie

Water in Tiel. 1 Naast regionale wateren die in beheer zijn bij de waterschappen, zijn er rijkswateren (de hoofdwateren

Water in Tiel. 1 Naast regionale wateren die in beheer zijn bij de waterschappen, zijn er rijkswateren (de hoofdwateren Water in Tiel Waterbeleid Tiel en Waterschap Rivierenland Water en Nederland zijn onafscheidelijk. Eigenlijk geldt hetzelfde voor water en Tiel, met de ligging langs de Waal, het Amsterdam Rijnkanaal en

Nadere informatie

Sociaaleconomische Toekomstscenario s

Sociaaleconomische Toekomstscenario s Sociaaleconomische Toekomstscenario s Geschikt voor zoet en zout? door Gert Jan van den Born 1 Toekomstverkenningen Scenario s zijn gekoppeld aan onzekerheden in de toekomst Binnen domein van ruimtelijke

Nadere informatie

De bodem daalt sneller dan de zeespiegel stijgt. Tijd voor een innovatieve en integrale aanpak van bodemdaling!

De bodem daalt sneller dan de zeespiegel stijgt. Tijd voor een innovatieve en integrale aanpak van bodemdaling! De bodem daalt sneller dan de zeespiegel stijgt Tijd voor een innovatieve en integrale aanpak van bodemdaling! In de Nederlandse Delta wonen negen miljoen mensen. Hier wordt zeventig procent van ons inkomen

Nadere informatie

Klimaatopgave landelijk gebied

Klimaatopgave landelijk gebied Klimaatopgave in beeld 13 oktober 2016, Hoogeveen Algemene info Klimaatopgave landelijk gebied Bert Hendriks Beleidsadviseur hydrologie 275.500 ha 580.000 inwoners 543 medewerkers 22 gemeenten 4.479 km

Nadere informatie

Waterschap Hollandse Delta. dynamiek in de delta

Waterschap Hollandse Delta. dynamiek in de delta Waterschap Hollandse Delta dynamiek in de delta Inhoud De dynamiek in de tijd Een dynamische ruimte De opgaven nu en voor de toekomst Water besturen Functionele overheid Algemeen belang en specifiek belang

Nadere informatie

Toepassing van onderwaterdrains in stad en land: mogelijkheden en kansen

Toepassing van onderwaterdrains in stad en land: mogelijkheden en kansen Toepassing van onderwaterdrains in stad en land: mogelijkheden en kansen Workshop 1.4 Kennisconferentie Deltaprogramma Jan van den Akker Alterra / Wageningen UR janjh.vandenakker@wur.nl Bodemdaling Component

Nadere informatie

Klimaateffectschetsboek West-en Oost-Vlaanderen NATHALIE ERBOUT ZWEVEGEM, 5 DECEMBER 2014

Klimaateffectschetsboek West-en Oost-Vlaanderen NATHALIE ERBOUT ZWEVEGEM, 5 DECEMBER 2014 Klimaateffectschetsboek West-en Oost-Vlaanderen NATHALIE ERBOUT ZWEVEGEM, 5 DECEMBER 2014 Klimaateffectschetsboek Scheldemondraad: Actieplan Grensoverschrijdende klimaatbeleid, 11 september 2009 Interregproject

Nadere informatie

Waterbeheer voor de toekomst Onderzoek naar positie van Rijnland en wensen van inwoners

Waterbeheer voor de toekomst Onderzoek naar positie van Rijnland en wensen van inwoners Onderzoek naar positie van Rijnland en wensen van inwoners Contents 1 Management Summary wat vinden de inwoners belangrijk? 2 4 3 Inhoudelijke taakinvulling 14 4 Bijlagen 24 Rol van Rijnland in de maatschappij

Nadere informatie

Formulier ten behoeve van het indienen van schriftelijke vragen als bedoeld in artikel 37 van het Reglement van Orde Verenigde Vergadering Delfland

Formulier ten behoeve van het indienen van schriftelijke vragen als bedoeld in artikel 37 van het Reglement van Orde Verenigde Vergadering Delfland Formulier ten behoeve van het indienen van schriftelijke vragen als bedoeld in artikel 37 van het Reglement van Orde Verenigde Vergadering Delfland Schriftelijke vragen bodemdaling Zaterdag 6 januari j.l.

Nadere informatie

Natuurlijk comfortabel -Visie op de afvalwaterketen in de regio Vallei en Veluwe-

Natuurlijk comfortabel -Visie op de afvalwaterketen in de regio Vallei en Veluwe- Vallei & Eem Veluwe Oost Veluwe Noord WELL DRA Natuurlijk comfortabel -Visie op de afvalwaterketen in de regio Vallei en Veluwe- februari 2015 concept De aanpak handelingsperspectieven Ontwikkelingen maatschappij

Nadere informatie

Een route naar een. Programmatische aanpak duurzame veenweideontwikkeling. 12 april 2017 Siem Jan Schenk/ Ruud Maarschall Derk Jan Marsman

Een route naar een. Programmatische aanpak duurzame veenweideontwikkeling. 12 april 2017 Siem Jan Schenk/ Ruud Maarschall Derk Jan Marsman Een route naar een Programmatische aanpak duurzame veenweideontwikkeling 12 april 2017 Siem Jan Schenk/ Ruud Maarschall Derk Jan Marsman Uitgangspunten Gebiedscommissie Laag Holland (MKBA in 2009) Bodemdaling

Nadere informatie

E u r o p e e s w a t e r b e l e i d N a t i o n a a l W a t e r b e l e i d

E u r o p e e s w a t e r b e l e i d N a t i o n a a l W a t e r b e l e i d B i j l a g e 1 : Beleidskader water Europees waterbeleid Kaderrichtlijn Water (KRW) De kaderrichtlijn Water richt zich op de bescherming van landoppervlaktewater, overgangswater, kustwater en grondwater.

Nadere informatie

Lesbrief. Watersysteem. Droge voeten en schoon water. www.wshd.nl/lerenoverwater. Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta

Lesbrief. Watersysteem. Droge voeten en schoon water. www.wshd.nl/lerenoverwater. Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta Lesbrief Watersysteem Droge voeten en schoon water www.wshd.nl/lerenoverwater Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta Droge voeten en schoon water Waterschappen zorgen ervoor dat jij en ik droge

Nadere informatie

Klimaatadaptatie in Zwolle (IJsselvechtdelta)

Klimaatadaptatie in Zwolle (IJsselvechtdelta) Agenda Stad Concernstaf CSADV Stadhuis Grote Kerkplein 15 Postbus 538 8000 AM Zwolle Telefoon (038) 498 2092 www.zwolle.nl Klimaatadaptatie in Zwolle (IJsselvechtdelta) Hoe houden we onze delta leefbaar

Nadere informatie

Wat de waterschappen voor je doen.

Wat de waterschappen voor je doen. Niet bang voor water? Wat de waterschappen voor je doen. Katrina, New Orleans 1 Hoofdstuk 1 - Wat het waterschap voor je doet 1.1 Waterschap is functionele democratie met vier kerntaken Positie van de

Nadere informatie

Klimaatbestendige ontwikkeling van Nederland. Is het rijk aan zet? Willem Ligtvoet, 19 april 2011

Klimaatbestendige ontwikkeling van Nederland. Is het rijk aan zet? Willem Ligtvoet, 19 april 2011 Klimaatbestendige ontwikkeling van Nederland Is het rijk aan zet? 1 Voorstudie PBL (2009) Speerpunten klimaatbestendige ruimtelijke ontwikkeling: 1. Waterveiligheid 2. Zoetwatervoorziening 3. Klimaatbestendige

Nadere informatie

Nieuwsbrief augustus 2014

Nieuwsbrief augustus 2014 Nieuwsbrief augustus 2014 Reeuwijkse Plassen schoner en mooier Het hoogheemraadschap van Rijnland neemt tot 2015 verschillende maatregelen die samen zorgen voor de verbetering van de waterkwaliteit en

Nadere informatie

17 Peilafwijking 17.1 Inleiding

17 Peilafwijking 17.1 Inleiding 17 Peilafwijking 17.1 Inleiding Rijnland is als waterbeheerder verantwoordelijk voor het beheer van het waterpeil. In peilbesluiten legt Rijnland vast welk peil in het betreffende gebied door Rijnland

Nadere informatie

WONEN EN WERKEN IN DE POLDER

WONEN EN WERKEN IN DE POLDER WONEN EN WERKEN IN DE POLDER Voorafgaand aan de waterschapsverkiezingen in 2019 schetst Waterschap Zuiderzeeland toekomstige vraagstukken. Waterschap Zuiderzeeland beschermt Flevoland tegen wateroverlast

Nadere informatie

Westflank Haarlemmermeer

Westflank Haarlemmermeer Nota Ruimte budget 48 miljoen euro Planoppervlak 1500 hectare Trekker Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit Westflank Haarlemmermeer Westflank Haarlemmermeer is een Randstad Urgent - project.

Nadere informatie

Waterschapsbelasting 2015

Waterschapsbelasting 2015 Waterschapsbelasting 2015 uw bijdrage aan droge voeten en schoon water Het hoogheemraadschap van Rijnland zorgt voor droge voeten en schoon water, en dat kost geld. Om alles te kunnen bekostigen, zijn

Nadere informatie

De kustpolders: Hoe behoud een essentiële stap is richting duurzame ontwikkeling

De kustpolders: Hoe behoud een essentiële stap is richting duurzame ontwikkeling De kustpolders: Hoe behoud een essentiële stap is richting duurzame ontwikkeling Prof. dr. Patrick Meire Universiteit Antwerpen Ecosystem management research group De polders, tussen de kust en zandig/zandlemig

Nadere informatie

Versie 28 februari 2014. Tijd voor een grondige aanpak, Fundering voor een nationale strategie.

Versie 28 februari 2014. Tijd voor een grondige aanpak, Fundering voor een nationale strategie. Versie 28 februari 2014 Tijd voor een grondige aanpak, Fundering voor een nationale strategie. 250 miljoen euro per jaar wordt geraamd als extra onderhoudskosten voor infrastructuur (wegen en rioleringen)

Nadere informatie

Rapportage watertoets

Rapportage watertoets BIJLAGE 1 Rapportage watertoets Waterparagraaf Herinvulling locatie aan de Wjitteringswei te Aldeboarn projectnr. 176812 revisie D0 augustus 2008 Opdrachtgever Dr. S. Weidenaar It Rak 1 8406 EX Tijnje

Nadere informatie

Zoet is goed maar een beetje zout smaakt beter door Pier Vellinga *) Spaarwater eindsymposium Schouwburg de Harmonie, Leeuwarden, 12 maart 2019

Zoet is goed maar een beetje zout smaakt beter door Pier Vellinga *) Spaarwater eindsymposium Schouwburg de Harmonie, Leeuwarden, 12 maart 2019 Zoet is goed maar een beetje zout smaakt beter door Pier Vellinga *) Spaarwater eindsymposium Schouwburg de Harmonie, Leeuwarden, 12 maart 2019 Presentatie in drie delen: 1. Het klimaat verandert; wat

Nadere informatie

KLIMAAT, ENERGIE EN GRONDSTOFFEN

KLIMAAT, ENERGIE EN GRONDSTOFFEN KLIMAAT, ENERGIE EN GRONDSTOFFEN AKKOORDEN EN GREEN DEALS Rafaël Lazaroms Coördinator Energie en duurzaamheid Unie van Waterschappen 1. Duurzaamheid en taken waterschappen 2. Duurzame ambities in akkoorden

Nadere informatie

Denk mee met Rijnland

Denk mee met Rijnland Denk mee met Rijnland weergave conferentie 2 juni ten behoeve van waterbeheerplan 5 IJMUIDEN AMSTERDAM WEST WASSENAAR GOUDA Droge voeten, schoon water Inhoudsopgave: Inleiding 3 Een nieuw waterbeheerplan

Nadere informatie

VERKIEZINGS PROGRAMMA

VERKIEZINGS PROGRAMMA VERKIEZINGS PROGRAMMA 2 WATERSCHAPSVERKIEZINGEN 2015-2018 1 VERKIEZINGSPROGRAMMA 2015-2018 Partijleden Samen werken aan water 1 Theo Hogendoorn Dronten 2 Bert Philipsen Rutten 3 M.C. Slootman-Claassen

Nadere informatie

Vigerend beleid voor ruimtelijke onderbouwingen

Vigerend beleid voor ruimtelijke onderbouwingen B i j l a g e 2 : G e l d e n d w a t e r b e l e i d Vigerend beleid voor ruimtelijke onderbouwingen Inhoudsopgave Vigerend beleid voor ruimtelijke onderbouwingen 1 Inhoudsopgave 1 1 Europees Waterbeleid

Nadere informatie

Klimaatbestendige zoetwatervoorziening Greenport regio Boskoop

Klimaatbestendige zoetwatervoorziening Greenport regio Boskoop Klimaatbestendige zoetwatervoorziening Greenport regio Boskoop Probleemanalyse en oplossingsrichtingen korte en lange termijn Datum: 8 februari 2013 Bart Scholten Locatie: Van: Voor: Kenmerk: Plantariumgebouw

Nadere informatie

Toelichting partiële herziening peilbesluit Oude Polder van Pijnacker - peilgebied OPP XIII

Toelichting partiële herziening peilbesluit Oude Polder van Pijnacker - peilgebied OPP XIII Toelichting partiële herziening peilbesluit Oude Polder van Pijnacker - peilgebied OPP XIII Versie 13 april 2018 M.W. Näring, MSc (Hoogheemraadschap van Delfland) 1 Inleiding Het beheergebied van Delfland

Nadere informatie

De beheersing van overstromingsrisico s

De beheersing van overstromingsrisico s De beheersing van overstromingsrisico s Jeroen Neuvel Focus Bron: Witteveen en Bos en STOWA 2004. 1 Dijkring Bron: www.risicokaart.nl Dijkring 53 Nederland in dijkringen Bron: VNK rapport dijkring 53 2

Nadere informatie

Piekberging Haarlemmermeer

Piekberging Haarlemmermeer Nieuwsbrief Piekberging Haarlemmermeer Maart 2011 Wilt u meepraten over de piekberging? Tijdens de informatieavond hebben we gepeild wie graag wil deelnemen aan een klankbordgroep. In deze groep kunt u

Nadere informatie

want ruimte voor de Maas en veilige (regionale) dijken zijn een eerste zorg.

want ruimte voor de Maas en veilige (regionale) dijken zijn een eerste zorg. Verkiezingsprogramma 2019 2023 AWP Aa en Maas De Algemene Waterschapspartij (AWP) is een landelijke vereniging met een gekozen bestuur. In elk waterschap heeft de AWP een afdeling. De landelijke vereniging

Nadere informatie

Ruimte om te leven met water

Ruimte om te leven met water Ruimte om te leven met water Het huidige watersysteem is volgens de nieuwe In de toekomst wil het waterschap een zoveel Om de benodigde ruimte aan hectares te verwerven inzichten niet meer op orde. Aanpassingen

Nadere informatie

Wordingsgeschiedenis van Noord-Holland 2000 v.chr zeegat Bergen / achtste eeuw n.chr strandwallen+dorpen

Wordingsgeschiedenis van Noord-Holland 2000 v.chr zeegat Bergen / achtste eeuw n.chr strandwallen+dorpen Wordingsgeschiedenis van Noord-Holland 2000 v.chr zeegat Bergen / achtste eeuw n.chr strandwallen+dorpen Wordingsgeschiedenis van Noord-Holland Rond 800! veenpakket / 1350! eilanden met duinenrij 3 Landwinning

Nadere informatie

Functie volgt peil. maaiveldverloop. Grutto s, jongvee, ruwvoer, veensafari. Grutto s, jongvee, ruwvoer, veensafari. Huiskavel en gebouwen

Functie volgt peil. maaiveldverloop. Grutto s, jongvee, ruwvoer, veensafari. Grutto s, jongvee, ruwvoer, veensafari. Huiskavel en gebouwen zones Functie volgt peil 70-50 cm 50-30 cm 0-30 cm 50-30 cm 70-50 cm maaiveldverloop gebruik waterpeil Huiskavel en gebouwen Gemiddeld 50 cm Grutto s, jongvee, ruwvoer, veensafari Natte Natuur, Piekberging

Nadere informatie

VERKIEZINGS PROGRAMMA

VERKIEZINGS PROGRAMMA VERKIEZINGS PROGRAMMA 5 WATERSCHAPSVERKIEZINGEN 2019-2022 1 VERKIEZINGSPROGRAMMA 2019-2022 Partijleden Samen werken aan water 1 Bert Philipsen Rutten 2 M.C. Slootman Espel 3 Ton Kempenaar Dronten 4 Martinus

Nadere informatie

Deltaprogramma: het werk aan onze delta is nooit af. Katja Portegies Staf Deltacommissaris 11 juni 2014

Deltaprogramma: het werk aan onze delta is nooit af. Katja Portegies Staf Deltacommissaris 11 juni 2014 Deltaprogramma: het werk aan onze delta is nooit af Katja Portegies Staf Deltacommissaris 11 juni 2014 1 Tot 6.70 m. onder zeeniveau 60% overstroombaar gebied, daar wonen ongeveer 9 miljoen mensen met

Nadere informatie

Samen Ontwikkelen. Stuurgroep Nationaal Landschap Groene Hart i.o. 19 september 2012 / concept

Samen Ontwikkelen. Stuurgroep Nationaal Landschap Groene Hart i.o. 19 september 2012 / concept Samen Ontwikkelen Stuurgroep Nationaal Landschap Groene Hart i.o. 19 september 2012 / concept Samen Ontwikkelen 2. Water Bodem & Gebruik 3. Het Groene Hart, met zijn veenweiden, Over de realisatie van

Nadere informatie

STUREN MET WATER. over draagvlak en draagkracht in de westelijke veenweiden

STUREN MET WATER. over draagvlak en draagkracht in de westelijke veenweiden STUREN MET WATER over draagvlak en draagkracht in de westelijke veenweiden STUREN MET WATER Het ontwerp Sturen met water van het Veenweide Innovatiecentrum Zegveld (VIC) zet in op actief, dynamisch grondwaterbeheer

Nadere informatie

Notitie Effecten maaivelddaling veenweidegebied op grondwatersysteem Fryslân Inleiding Werkwijze

Notitie Effecten maaivelddaling veenweidegebied op grondwatersysteem Fryslân Inleiding Werkwijze Notitie Effecten maaivelddaling veenweidegebied op grondwatersysteem Fryslân Theunis Osinga, Wetterskip Fryslân Wiebe Terwisscha van Scheltinga, Wetterskip Fryslân Johan Medenblik, Provincie Fryslân Leeuwarden,

Nadere informatie

meer stad meer landschap

meer stad meer landschap meer stad meer landschap een nieuw perspectief Hanneke Kijne Academie van Bouwkunst Amsterdam Hoofd masteropleiding Landschapsarchitectuur meer klimaatverandering temperatuur stijgt meer klimaatverandering

Nadere informatie

Presentatie GRP Commissievergadering 6 oktober Peter Borkus, Susanne Naberman

Presentatie GRP Commissievergadering 6 oktober Peter Borkus, Susanne Naberman Presentatie GRP 2016-2020 Commissievergadering 6 oktober Peter Borkus, Susanne Naberman Programma Inhoud Waarom een nieuw GRP? Evaluatie afgelopen planperiode Een gezonde leefomgeving Een veilige leefomgeving:

Nadere informatie

Klimaatverandering. Een brede maatschappelijke opgave. Kasper Spaan

Klimaatverandering. Een brede maatschappelijke opgave. Kasper Spaan Klimaatverandering Een brede maatschappelijke opgave Kasper Spaan Water governance 2015 1 Nationale overheid 10 Drinkwaterbedrijven 12 Provincieën 24 Waterschappen 393 Gemeenten Ruimtelijke adaptatie Gemeente

Nadere informatie

Integraal Peilbesluitplan Smilde Streekbijeenkomst

Integraal Peilbesluitplan Smilde Streekbijeenkomst Integraal Peilbesluitplan Smilde Streekbijeenkomst Dinsdag 20 september 2011 Het Kompas te Smilde Programma van vanavond Tijd activiteit 19:30 start bijeenkomst 19:40 plenaire presentatie - voortraject

Nadere informatie

Samen naar een robuuste zoetwatervoorziening

Samen naar een robuuste zoetwatervoorziening Ruud Bartholomeus, 21 maart 2019, Utrecht 1 Samen naar een robuuste zoetwatervoorziening Balans tussen watervraag en wateraanbod Ruud Bartholomeus, namens collega s 2 Balans tussen watervraag en wateraanbod

Nadere informatie

Asset management bij een waterschap Wat en hoe in een aantal dilemma s

Asset management bij een waterschap Wat en hoe in een aantal dilemma s Asset management bij een waterschap Wat en hoe in een aantal dilemma s Vincent Hovinga 14 april 2016 v.hovinga@vechtstromen.nl Even voorstellen: Vincent Hovinga 39 jaar, van huis uit historicus, sinds

Nadere informatie

Meer met minder. Waterschaarste en grotere vraag naar voedsel. Laan van Staalduinen, Algemeen directeur LEI. 6 juni 2012

Meer met minder. Waterschaarste en grotere vraag naar voedsel. Laan van Staalduinen, Algemeen directeur LEI. 6 juni 2012 Meer met minder Waterschaarste en grotere vraag naar voedsel Laan van Staalduinen, Algemeen directeur LEI 6 juni 2012 Inhoud presentatie Mondiale trends die van invloed zijn op toekomstige watervraag Nationale

Nadere informatie

Waterschappen en Energieakkoord

Waterschappen en Energieakkoord Waterschappen en Energieakkoord Energiekansen in het Waterbeheer Hennie Roorda/Rafaël Lazaroms Unie van Waterschappen mei 5, 2014 1 Waar staan de waterschappen voor? Waterveiligheid (veilig wonen en werken

Nadere informatie

Klimaatbestendig NL. Een flexibele adaptieve strategie voor het stedelijk gebied. Ruimteconferentie 19 april 2011 Leendert van Bree

Klimaatbestendig NL. Een flexibele adaptieve strategie voor het stedelijk gebied. Ruimteconferentie 19 april 2011 Leendert van Bree Klimaatbestendig NL Een flexibele adaptieve strategie voor het stedelijk gebied 1 Inhoud Context Klimaateffecten Adaptatieopties Strategie / actoren 2 Context algemeen 3 Context Nederland - een zich aanpassende

Nadere informatie

Van Neerslag tot Schade

Van Neerslag tot Schade Van Neerslag tot Schade Opdrachtgevers: STOWA Stichting Leven met Water Provincie Zuid Holland Waterschap Zuiderzeeland Verbond van Verzekeraars Uitvoerenden: HKV, KNMI en UT Doelstelling Het onderzoeken

Nadere informatie

10.1 10.0. Naar een nieuw 9.90. Schoonebeekerdiep 9.80 9.70. Denk mee, schets mee 9.60 9.50 9.40 9.30 9.20 9.10 9.00

10.1 10.0. Naar een nieuw 9.90. Schoonebeekerdiep 9.80 9.70. Denk mee, schets mee 9.60 9.50 9.40 9.30 9.20 9.10 9.00 Naar een nieuw Schoonebeekerdiep Denk mee, schets mee Waterschap Velt en Vecht wil graag een natuurlijker Schoonebeekerdiep dat meer water kan opvangen. Langs de beek blijft landbouw de belangrijkste bestemming.

Nadere informatie

WATER- SCHAPPEN & ENERGIE

WATER- SCHAPPEN & ENERGIE WATER- SCHAPPEN & ENERGIE Resultaten Klimaatmonitor Waterschappen 2014 Waterschappen willen een bijdrage leveren aan een duurzame economie en samenleving. Hiervoor hebben zij zichzelf hoge ambities gesteld

Nadere informatie

Nieuwkoopse Plassen. Op weg naar water van topkwaliteit. Droge voeten, schoon water

Nieuwkoopse Plassen. Op weg naar water van topkwaliteit. Droge voeten, schoon water Nieuwkoopse Plassen Op weg naar water van topkwaliteit De Nieuwkoopse Plassen en het aangrenzende gebied vormen een prachtig natuurgebied. We werken samen met anderen aan verbetering van de waterkwaliteit

Nadere informatie

1 Samenwerkingsovereenkomst Rotterdamse afvalwaterketen. Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen

1 Samenwerkingsovereenkomst Rotterdamse afvalwaterketen. Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen 1 Samenwerkingsovereenkomst Rotterdamse afvalwaterketen Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen 2 Samenwerkingsovereenkomst Rotterdamse afvalwaterketen Bestuurlijke overeenkomst voor Samenwerking

Nadere informatie

Klimaatverandering Wat kunnen we verwachten?

Klimaatverandering Wat kunnen we verwachten? Klimaatverandering Wat kunnen we verwachten? Yorick de Wijs (KNMI) Veenendaal - 09 05 2019 Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut 1 Klimaatverandering Oorzaken en risico s wereldwijd Trends en

Nadere informatie

Zeker in Hollandse Delta.

Zeker in Hollandse Delta. Zeker in Hollandse Delta. Verkiezingsprogramma PvdA waterschap Hollandse Delta 2019-2023. 1 Verkiezingsmanifest waterschappen PvdA Zuid-Holland. We wonen in een schitterende delta. Al eeuwenlang is water

Nadere informatie

Natuurvriendelijke oevers. Droge voeten, schoon water

Natuurvriendelijke oevers. Droge voeten, schoon water Natuurvriendelijke oevers Droge voeten, schoon water VOOR WIE IS DEZE FOLDER BESTEMD? Deze folder is bestemd voor eigenaren van oevers die in aanmerking komen om hun oever natuurvriendelijk in te richten.

Nadere informatie

Bodem & Klimaat. Op weg naar een klimaatbestendig bodembeheer

Bodem & Klimaat. Op weg naar een klimaatbestendig bodembeheer Bodem & Klimaat Op weg naar een klimaatbestendig bodembeheer Jaartemperaturen en warmterecords in De Bilt sinds het begin van de metingen in 1706 Klimaatverandering KNMI scenarios Zomerse dagen Co de Naam

Nadere informatie

Code: 20101103-39-2671 Datum: 2010-11-03

Code: 20101103-39-2671 Datum: 2010-11-03 Bijlage 1: Digitale Watertoets Waterschap Hollandse Delta, d.d. 3 november 2010 Code: 20101103-39-2671 Datum: 2010-11-03 Deze uitgangspuntennotitie bevat de waterhuishoudkundige streefbeelden, strategieen

Nadere informatie

Waterhuishouding bouwkavel Merwededijk, sectie F 4137, Gorinchem

Waterhuishouding bouwkavel Merwededijk, sectie F 4137, Gorinchem Waterhuishouding bouwkavel Merwededijk, sectie F 4137, Gorinchem Status: definitief Datum: 23 februari 2012 INHOUDSOPGAVE 1. Waterhuishouding... 3 1.1 Beleid Waterschap Rivierenland... 3 1.2 Veiligheid...

Nadere informatie

ANDERS. Waterschap Drents Overijsselse Delta WDODELTA VERKIEZINGSPROGRAMMA

ANDERS. Waterschap Drents Overijsselse Delta WDODELTA VERKIEZINGSPROGRAMMA ANDERS Waterschap Drents Overijsselse Delta 2019 2023 WDODELTA VERKIEZINGSPROGRAMMA ANDERS Waterschap Drents Overijsselse Delta WDODELTA 2019-2023 VERKIEZINGSPROGRAMMA Waterschap Drents Overijsselse Delta

Nadere informatie

STABILITEIT VAN VEENKADEN: DE STAND VAN ZAKEN

STABILITEIT VAN VEENKADEN: DE STAND VAN ZAKEN Droogte onderzoek Veenkaden: middellange termijn STABILITEIT VAN VEENKADEN: DE STAND VAN ZAKEN STOWA rapportnummer: 2004-07 ISBN: 90-5773-239-4 Opgesteld door: Ir. H. van Hemert Ir. L.R. Wentholt (versie

Nadere informatie

Bestuurlijke samenvatting. Laatste onderzoeksresultaten De Groote Meer op de Brabantse Wal

Bestuurlijke samenvatting. Laatste onderzoeksresultaten De Groote Meer op de Brabantse Wal Bestuurlijke samenvatting Laatste onderzoeksresultaten De Groote Meer op de Brabantse Wal De Groote Meer, deels gevuld met water De Brabantse Wal: een afwisselend natuurgebied met een grote variatie aan

Nadere informatie

Bouwlokalen INFRA. Het riool in Veghel. Veghel in cijfers en beeld (1) Veghel in cijfers en beeld (2) Veghel in cijfers en beeld (3)

Bouwlokalen INFRA. Het riool in Veghel. Veghel in cijfers en beeld (1) Veghel in cijfers en beeld (2) Veghel in cijfers en beeld (3) Bouwlokalen INFRA Innovatie onder het maaiveld / renovatie van rioolstelsels Het riool in Veghel Jos Bongers Beleidsmedewerker water- en riolering Gemeente Veghel 21 juni 2006 Veghel in cijfers en beeld

Nadere informatie

Programma Water en klimaatveranderingen

Programma Water en klimaatveranderingen Programma Water en klimaatveranderingen Ger Renkens / Luuk Postmes 7 juni 2016 Doel Beschermen van de volksgezondheid en het milieu en het leveren van een bijdrage aan het in stand houden en verbeteren

Nadere informatie

- Op de terugweg hiervan kwamen ze op één punt bijeen, Utrecht. ( auto s)

- Op de terugweg hiervan kwamen ze op één punt bijeen, Utrecht. ( auto s) Samenvatting door Saskia 1046 woorden 8 april 2014 7,5 4 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo 2.4 Files oplossen Files 29 mei 1955 was er in Nederland de eerste file. Duizenden inwoners van

Nadere informatie

Functionele eisen 1. Geen (onaanvaardbaar) gezondheidsrisico. Bescherm volksgezondheid. Beperk overlast en hinder Voorkom schade.

Functionele eisen 1. Geen (onaanvaardbaar) gezondheidsrisico. Bescherm volksgezondheid. Beperk overlast en hinder Voorkom schade. Doelen Functionele eisen 1. Geen (onaanvaardbaar) gezondheidsrisico. 2. Geen (onaanvaardbare) economische schade of maatschappelijke hinder door wateroverlast. Bescherm volksgezondheid Beperk overlast

Nadere informatie

agendapunt 04.B.17 Aan Commissie Stedelijk water en watersysteem STARTNOTITIE VISIE EN STRATEGIE OP BODEMDALING

agendapunt 04.B.17 Aan Commissie Stedelijk water en watersysteem STARTNOTITIE VISIE EN STRATEGIE OP BODEMDALING agendapunt 04.B.17 1252397 Aan Commissie Stedelijk water en watersysteem STARTNOTITIE VISIE EN STRATEGIE OP BODEMDALING Voorstel Commissie Stedelijk water en watersysteem 06-09-2016 Kennis te nemen van

Nadere informatie

Inleiding KNAG 7 december 2012. Dijkgraaf Herman Dijk

Inleiding KNAG 7 december 2012. Dijkgraaf Herman Dijk Inleiding KNAG 7 december 2012 Dijkgraaf Herman Dijk WATERSCHAPPEN IN NEDERLAND 25 GEBIED GROOT SALLAND oppervlakte: 120.000 ha, inwoners: 360.000 26% onder zeeniveau Wanneer geen dijken/duinen: 66% regelmatig

Nadere informatie

Poldergesprekken. 2 e avond 19 februari 2018

Poldergesprekken. 2 e avond 19 februari 2018 Poldergesprekken 2 e avond 19 februari 2018 Pilot poldergesprekken Opzet Avond 1: wat en het nu Kwaliteiten en aandachtspunten Avond 2: de toekomst Hoe kunnen de kwaliteiten worden versterkt en de aandachtspunten

Nadere informatie

Verantwoord waterbeheer

Verantwoord waterbeheer Verantwoord waterbeheer Laten we geen water gaan rondpompen Droge voeten, schoon water Verantwoord waterbeheer.indd 1 20-2-2014 15:29:38 Het waterpeil in een polder wordt beheerd en geregeld door het hoogheemraadschap

Nadere informatie

Water in beeld. Toestand en toekomst van het West-Brabantse watersysteem

Water in beeld. Toestand en toekomst van het West-Brabantse watersysteem Water in beeld Toestand en toekomst van het West-Brabantse watersysteem Waterschap Brabantse Delta zorgt zowel voor de aan- en afvoer van water als ook voor de kwaliteit ervan. Zo kunnen recreanten op

Nadere informatie

Verkiezingsprogramma CDA Schieland en de Krimpenerwaard

Verkiezingsprogramma CDA Schieland en de Krimpenerwaard Verkiezingsprogramma CDA Schieland en de Krimpenerwaard 2015-2019 Inleiding Samen leven met water, want zonder water geen samenleving. Water is essentieel voor leven. Voor inwoners en ondernemers, maar

Nadere informatie

Naar een Duurzaam en Veilig Meppelerdiep. Naar een Duurzaam en Veilig Meppelerdiep. Inhoudsopgave

Naar een Duurzaam en Veilig Meppelerdiep. Naar een Duurzaam en Veilig Meppelerdiep. Inhoudsopgave 74OF86 RWD rapporten.indd 1 23-10-2007 14:23:15 74OF86 RWD rapporten.indd 2 23-10-2007 14:23:21 Naar een Duurzaam en Veilig Meppelerdiep Inhoudsopgave Inhoudsopgave... 3 Inleiding... 4 Het watersysteem...

Nadere informatie

Aanpak regie verzilting Noord-Nederland. Titian Oterdoom

Aanpak regie verzilting Noord-Nederland. Titian Oterdoom Aanpak regie verzilting Noord-Nederland Titian Oterdoom Toename verzilting Bodemdaling zeespiegelstijging Grilliger neerslagpatroon met langere perioden van droogte Warmer klimaat meer verdamping gewassen

Nadere informatie

Coalitieakkoord bestuur Samen werken aan water

Coalitieakkoord bestuur Samen werken aan water Coalitieakkoord bestuur 2015-2019 Samen werken aan water Droge voeten, schoon water Een coalitieakkoord op hoofdlijnen Wij willen werken aan water, vóór u en mét u! Dit akkoord geeft op hoofdlijnen invulling

Nadere informatie

COASTAR. Zout op afstand, zoet op voorraad ROBUUSTE ZOETWATERVOORZIENING VOOR LAAG-NEDERLAND SCHUILT IN DE ONDERGROND

COASTAR. Zout op afstand, zoet op voorraad ROBUUSTE ZOETWATERVOORZIENING VOOR LAAG-NEDERLAND SCHUILT IN DE ONDERGROND COASTAR Zout op afstand, zoet op voorraad ROBUUSTE ZOETWATERVOORZIENING VOOR LAAG-NEDERLAND SCHUILT IN DE ONDERGROND Klaasjan Raat Koen.zuurbier@kwrwater.nl Bestuurlijk Overleg Zoetwater West 5 maart 2018

Nadere informatie

Watergebiedsplan Dorssewaard Terugkoppel avond. 1 januari 2010

Watergebiedsplan Dorssewaard Terugkoppel avond. 1 januari 2010 Watergebiedsplan Dorssewaard Terugkoppel avond 1 januari 2010 Welkom Inleiding doel van de avond Terugkoppelen resultaten Voorstel maatregelen Bespreken resultaten en maatregelen Sluiting (rond 22.00 uur)

Nadere informatie

Notitie. Watertoets Westkanaalweg Ter Aar. 1 Inleiding. 1.1 Aanleiding. 1.2 Procedure

Notitie. Watertoets Westkanaalweg Ter Aar. 1 Inleiding. 1.1 Aanleiding. 1.2 Procedure Notitie Contactpersoon mw. ing. M. (Megan) Bijl Datum 22 september 2008 Kenmerk N001-4586492MBY-efm-V01-NL 1 Inleiding 1.1 Aanleiding Matrix Bouw is voornemens langs de Westkanaalweg in Ter Aar woningen,

Nadere informatie

WATER? NATUURLIJK! Verkiezingsprogramma Water Natuurlijk. Hollands Noorderkwartier

WATER? NATUURLIJK! Verkiezingsprogramma Water Natuurlijk. Hollands Noorderkwartier WATER? NATUURLIJK! Verkiezingsprogramma Water Natuurlijk Hollands Noorderkwartier 2015-2019 Even voorstellen Water Natuurlijk is een NIET-politieke vereniging, die in 2008 speciaal is opgericht om de belangen

Nadere informatie

Beleidsregels voor dempingen

Beleidsregels voor dempingen Beleidsregels voor dempingen Doel De notitie Ontheffingenbeleid keur Wetterskip Fryslân geeft inhoud aan de uitwerking van beleid en beleidsregels die toegepast worden bij de beoordeling van ontheffingsaanvragen

Nadere informatie