Ontwikkelingen in Ruimtelijke Informatie & Geo-ICT Okt./Nov jaargang 4

Transcriptie

1 7 Ontwikkelingen in Ruimtelijke Informatie & Geo-ICT Okt./Nov jaargang 4 Focus: aardobservatie, remote sensing, satellietopnames en luchtfoto s Thales wordt Magellan Evenementen van Bentley, ESRI, Intergraph en vele anderen GNSS: de stand van zaken

2 Ontdek Magellan Navigation Een Nieuwe Reis met een Nieuwe Generatie Op 20 september 1519 verlaat de Portugese ontdekkingsreiziger Ferdinand Magellan met vijf schepen de haven vanuit het Spaanse dorp Sanlucar de Barrameda. Deze reis wordt de eerste geslaagde reis om de aarde waarin hij ondermeer de doorgang tussen Patagonië en Vuurland ontdekt, welke later omgedoopt werd in de straat van Magellan. Bijna 5 eeuwen later begint Magellan Navigation aan een nieuwe reis. Bekend van ondermeer: Long Range Kinematic (LRK ), Instant-RTK, Z-Tracking en GPS+GLONASS, bundelt Magellan Navigation de krachten van professionele, OEM en consumenten producten. Deze unieke synergie resulteert in betaalbare en krachtige oplossingen zoals de MobileMapper PRO, MobileMapper CE, ProMark3, Z-Max, Sagitta en Aquarius. Magellan Navigation B.V. Ketelweg LE Papendrecht T : +31 (0) F : +31 (0) E : info@magellannavigation.nl I : Vanzelfsprekend zal Magellan Navigation B.V. net zoals Thales Navigation, DSNP Nederland en AquaNav u de service, ondersteuning en aandacht geven zoals u deze al meer dan 15 jaar van ons gewend bent. Magellan Navigation, Inc. Magellan, Z-Max, ProMark, en MobileMapper zijn merknamen van Magellan Navigation, Inc.

3 COLOFON GIS-Magazine informeert over ontwikkelingen op het gebied van ruimtelijke informatie en Geo-ICT. GIS-Magazine verschijnt 8 maal per jaar in Nederland en België. Directie/uitgevers: Ruud. Groothuis Koos van der Lei rgroothuis@gismagazine.nl kvanderlei@gismagazine.nl Redactie: redactie@gismagazine.nl Tel.: (0527) Fax: (0527) Hoofdredacteur: Hans Vos hvos@gismagazine.nl Eindredacteur: Remco Takken rtakken@gismagazine.nl Redacteur: Lambert-Jan Koops lkoops@gismagazine.nl Aan deze uitgave werkten mee: Rob Beck Patrick Brooijmans Michiel Dorresteijn Guido van den Heuvel Huibert-Jan Lekkerkerk Wijnand van Riel Robin Wevers Advertentie-exploitatie: wwesterhof@gismagazine.nl Tel.: (0527) Fax: (0527) Wilfred Westerhof Abonnementenservice: services@gismagazine.nl Tel.: (0527) Fax: (0527) Yvonne Jonker Lammy Pels Janneke Regterschot Vormgeving: Sander van der Kolk CMedia Productions, Emmeloord Druk: Drukkerij Giethoorn ten Brink, Meppel Uitgever: CMedia Productions B.V. Noordzijde 2b, 8302 GL Emmeloord Postbus 231, 8300 AA Emmeloord Tel: (0527) Abonnementen: Uitgebreide informatie over een abonnement op GIS-Magazine vindt u in de rubriek Lezersservice. GIS-Magazine op Internet: ISSN Niets uit deze uitgave mag geheel of gedeeltelijk worden overgenomen en vermenigvuldigd zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Copyright 2006 CMedia Productions B.V. Vanaf heden luidt onze naam... Je zult die brief maar krijgen, waarin op alleraardigste toon staat dat het merk of bedrijf waarvoor je had gekozen vanwege een overname een naamsverandering heeft ondergaan. Laten we eerlijk zijn, je schrikt je een ongeluk. Een dag eerder was die vriendelijke verkoper nog bij je langs geweest, je had zo n goede vertrouwensband met hem, je wist alles over bedrijf en product en nu dit. Na het lezen zie je de ellende al over je heen komen. Juist nu alles lekker liep, de software op elkaar was afgestemd, en zelfs je meest kritische collega s moesten toegeven dat je de juiste keuze had gemaakt, juist nu komt deze akelige brief op de deurmat. Is het een nieuw fenomeen? Eigenlijk niet, overnames van al of niet beursgenoteerde bedrijven hebben door de eeuwen heen plaatsgevonden. Als we even terugkijken binnen ons werkveld zijn er voorbeelden genoeg. Jaren geleden alweer nam Suurland Falkplan de bedrijven Adogis en GIS Geo over. Blue Fox nam ooit het tijdschrift GeoInformatics over, dat net als GIS-Magazine inmiddels weer terug is bij de oorspronkelijke uitgeverij Cmedia Productions. Het product GEOcad werd via RAET eigendom van Roccade Industrious, vervolgens van Bowhouse en is nu in handen van Nedgraphics. In veel gevallen zijn overnames broodnodig. Wat voor de ene eigenaar om welke reden dan ook niet meer interessant is, kan voor de ander juist de ultimate opportunity zijn. Soms kennen we de redenen van de overname niet. Een goed voorbeeld is Smallworld, dat domineerde in de markt van kabels en leidingen. Het product was superieur, zowel in kwaliteit als in prijs. De eigenaren van het bedrijf waren nauw betrokken bij de ontwikkeling. GE Energy, onderdeel van s werelds grootste onderneming GE, slokte dit piepkleine bedrijfje met hun prachtige software op. Tijdens een interview dat ik had met Terence Phaebee, European marketing manager van GE Smallworld, vertelde hij dat het bedrijf zonder de overname ten dode was opgeschreven. Smallworld had rond de millenniumwisseling zwaar geïnvesteerd in de telecombranche en op het moment van de verkoop van de telecomproducten zakte de gehele sector in een diepe malaise. De investeringen konden niet worden afgedekt door andere software-inkomsten. Gelukkig kwam er een reus voorbij, die het product kon laten overleven in betere tijden. De laatste jaren gaat het er even iets harder aan toe. Particuliere investeerders kopen prooibedrijven op via al of niet vijandige overnames. Na de overname wordt het bedrijf gesplitst en gaan de onderdelen apart in de verkoop. In korte tijd worden hoge rendementen gerealiseerd voor de investeerders. We hebben het over private equity firms, particuliere investeringsmaatschappijen. Meestal zijn het meedogenloze geldjagers die zonder geweten een zorgvuldig opgebouwd bedrijf en klantenkring uit elkaar pluizen, zich volvreten aan de lekkerste onderdelen van het geheel om vervolgens met een luide boer en wind weer aan te schuiven aan een andere tafel. Het eerste bedrijf in onze sector dat onlangs op deze wijze in het nieuws verscheen is Intergraph, onlangs overgenomen door een groep investeerders geleid door Hellman & Friedman en de Texas Pacific Group. Intergraph-klanten maken zich logischerwijs zorgen over de continuïteit van hun leverancier en hun producten, maar vooral over de opgebouwde data. Persoonlijk ben ik niet bang dat Intergraph wordt leeggezogen en in onderdelen verkocht. Het bedrijf is kerngezond en waardevol in zijn samenhang. We worden met deze ontwikkelingen echter weer even goed met onze neus op de feiten gedrukt: het gaat niet om de merken of de producten, het gaat ook niet om de leveranciers. Het gaat om de data, het gaat om standaarden. Het gaat om de ontsluitingsmogelijkheden van geo-data. Hans Vos, Hoofdredacteur GIS-Magazine Okt./Nov

4 GIS-Magazine Focus Aardobservatie In deze GIS-Magazine ligt de focus op aardobservatie, ook wel remote sensing genoemd. Het technische verschil tussen satellietopnames en luchtfoto s wordt hier en daar gemakshalve genegeerd in dit nummer. Dat heeft een praktische reden: er zijn steeds meer toepassingen waar beide disciplines inwisselbaar worden ingezet. Denk hierbij aan mutatiesignalering. Focus aardobservatie, pagina 6 t/m 27. Thales Navigation is vanaf nu Magellan Navigation Thales Navigation is overgenomen door investeringsmaatschappij SCP. De landmeetkundige, maritieme en GIS-producten leven voort onder de naam Magellan Professional. Onder de nieuwe naam wil het bedrijf consumentengemak integreren in bedrijfszekere professionele apparatuur, aldus Bas Verbeek. Data-inwinning, pagina 34. Integraal beheerpakket Arcadis wil brug slaan tussen CAD en GIS Arcadis introduceerde op haar beheerdag het prototype van het nieuwe beheerpakket MI2 Spatial Edition (SE). De launch van dit systeemconcept met een ruimtelijke database was het centrale thema van de dag. De belangrijkste innovatie is de brug die Spatial Edition belooft te slaan tussen de CAD- en GIS-wereld. Evenementen, pagina 42. Voorplaat: Uitsnede uit de fotovlucht Den Haag - Scheveningen van april 2006, gemaakt door Aerodata International Surveys met een 90 MegaPixel fotogrammetrische digitale camera, de UltraCamD. De opnameresolutie bedroeg 7 centimeter, waardoor zelfs details als de menukaart op de tafeltjes zichtbaar worden in het restaurant op de Pier van Scheveningen. Het totale project bestond uit opnamen. 4 Okt./Nov

5 GIS-Magazine Verder Pagina Focus Aardobservatie: Voor satellieten geen onderscheid tussen landen, volkeren of talen 6 Z/I Imaging is Intergraph s digitale mapping camera 8 TerraImaging s nieuwe dienst mutatiedetectie in GBKN 10 Rijkswaterstaat zoekt efficiëntere aanpak voor kartering waterplanten 12 3-D presentatie en WOZ-waardes met Aerodata luchtfoto s 16 Gebruik van satellietbeelden door de Dienst Geografie KL 18 Systemen voor onderwaterwaarneming 20 Big Brother s ogen bieden lastenverlichting voor overheid en burger 24 Kansen voor sector Remote Sensing 26 Data-inwinning: Satellietnavigatie in de praktijk. Deel 7: Installatie van de ontvanger 29 GNSS: de stand van zaken: Uitstel en vertraging troef 33 Magellan Navigation slaat brug tussen consument en professional 34 Artikel: Zoeken naar milieu-informatie vergemakkelijkt met Web-based GIS-toepassing 36 Ministerie is klaar voor de vogelpest 38 Evenementen: Gemeentelijke meesterwerken bij Bentley Geospatial 40 Beheerdag Arcadis in teken van MI2 Spatial Edition 42 Overeenkomsten tussen VS en NL: ESRI Survey Summit in San Diego 44 GPS-gestuurde tractoren tijdens Trimble GPS Demotour 46 Intergraph Geospatial Gemeente 48 Leveranciersdag BAG-Wkpb: gemeenten worstelen nog 52 ESRI GIS-dagen als vanouds gedegen en zonder franje 56 Nedgraphics-dag belicht Andere Overheid 60 Levendige Syncera Gebruikersdag 62 Zoals Altijd: Adverteerdersindex 74, Agenda 51, Hardware 65, Kort nieuws 66, Lezersservice 74, Trainingswijzer 15 Okt./Nov

6 Focus aardobservatie Aardobservatie kent geen grenzen Satellieten maken geen ondersche Door: Robin Wevers De mogelijke waarde van aardobservatieproducten en diensten wordt al lange tijd onderkend. De ontwikkelingen gaan snel. Toch hebben veel gebruikers het gevoel dat de producten en diensten nog niet beantwoorden aan de verwachtingen, of dat zich beperkingen voordoen bij het feitelijk gebruik. De oostkant van de Middellandse Zee waargenomen door de ESA Envisat-satelliet (Medium Resolution Imaging Spectrometer instrument) op 21 juli De getoonde regio is gevoelig voor aardbevingen. Satellietbeelden bewijzen hun nut met actuele beelden van de effecten op het landschap en door het leveren van referentiecartografie voor noodoperaties. ESA Vol optimisme is begin jaren negentig een grote groei voorspeld in het commerciële gebruik van aardobservatie-producten en -diensten. De markt voor aardobservatie producten en diensten is echter klein gebleven, afgezet tegen de ontwikkelkosten van de benodigde satellieten en apparatuur. Tegenwoordig wordt onderkend dat het een moeilijke markt is zonder aanvullende maatregelen. Daarom is de ESA (European Space Agency) in 2000 gestart met het initiatief Earth Observation Market Development (EOMD). EOMD wil het gebruik van aardobservatiediensten een impuls ge- ven binnen verschillende marktsegmenten. Stephen Coulson, hoofd van de Industrie-sectie van de Earth Observation programma s binnen de ESA, zegt: EOMD betekent voor de ESA dat voor het eerst de fase van marktontwikkeling van direct wordt ondersteund. Er is gekozen voor het inpluggen uit de ruimte in conventionele informatiediensten, om ze te verbeteren of te versterken. Coulson zegt: Om klanten te overtuigen van de voordelen van aardobservatie heeft EOMD 75 proeven uitgevoerd met 130 klanten en 20 verschillende dienstenportfolio s. Denk aan geologische kartering, het monitoren van verzakkingen, olielozingen op zee of landbouwgewassen, in kaart brengen van overstromingen of het waarnemen van schepen. Karakteristieken Coulson licht de karakteristieken van aardobservatie toe: Het is heel eenvoudig: satellieten vliegen om de aarde en bieden een goed overzicht. Ze maken geen onderscheid tussen verschillende landen, talen of culturen. Satellieten zijn uitzonderlijk stabiele stukken gereedschap en bieden hetzelfde soort informatie op ieder moment en op iedere plek. Veel mensen die zich bijvoorbeeld bezig houden met landverzakkingen zijn zich helemaal niet bewust van de mogelijkheden. We hebben samengewerkt met een oliemaatschappij met een aantal bronnen in Amerika. Deze maatschappij heeft behoefte aan informatie over landverzakkingen door de olieproductie. Op de grond meten is duur en geeft slechts lokale informatie. Satellieten registreren kleine bewegingen ter grootte van centimeters. Een satelliet neemt binnen vijftien seconden een gebied van 100 bij 100 kilometer op en genereert tienduizenden metingen. Bovendien doet zo n ding dat jarenlang elke maand. De oliemaatschappij koopt en gebruikt nu de satellietinformatie regelmatig voor hun operationele werkzaamheden. Coulson geeft grif toe dat satellieten ook hun beperkingen hebben: Ze zijn duur. Maar de commerciële kosten van satellietdata worden lager. Dat biedt extra mogelijkheden. Het gaat om de verhouding tussen prijs en prestatie, daar zou de sector een betere job kunnen doen. Meer focussen op de klant en niet de techniek de overhand laten krijgen. Andere beperkingen van aardobservatie: de beperkte resolutie in tijd en ruimte en het onvermogen van optische sensoren door een wolkendek heen te kijken. Dit is alleen te omzeilen door een combinatie met in-situ metingen op de grond. Daarmee kan dan validatie plaatsvinden. 6 Okt./Nov

7 Focus aardobservatie id tussen landen, volkeren of talen Stephen Coulson s blik in de toekomst: de echte betekenis van aardobservatie zal pas naar voren komen als de technieken om te modelleren, assimileren en voorspellen volledig zijn ontwikkeld. Marktanalyse Coulson over de huidige markt: De markt voor aardobservatie is op dit moment klein. Uit studies blijkt een totale jaarlijkse omzet voor aardobservatiediensten in heel Europa van 250 tot 275 miljoen Euro in Eerdere voorspellingen dat aardobservatie volledig commercieel zou worden, zijn niet uitgekomen. Tegenwoordig wordt onderkend dat de markt lastig is. Vandaar een programma als EOMD. De markt herstelt nu van een lange periode van stagnatie. We zien nu groei in het aanbieden van diensten, vooral bij landverzakkingen, geologische kartering en maritieme waarnemingen. Volgens Coulson zijn er nog marktsegmenten die serieus potentieel bieden. Aardobservatie is er nog niet doorgedrongen: In onze tijd is informatie één van de belangrijkste bedrijfsmiddelen. Op dit moment beginnen we een test: wat kan aardobservatie betekenen voor duurzame ontwikkelingen voor grote industrieën? Grote bedrijven willen willen graag opereren zonder schade toe te brengen aan het milieu. We werken nauw samen met Shell, Suez Energy, Alcan en de Lafarge Group. We willen laten zien dat aardobservatie helpt. Een ander terrein waar we naar kijken is of risico s voor bedrijven zijn in te schatten ten gevolge van klimaatverandering. Er is een toenemende druk van investeerders, met name in de VS, om bedrijven te dwingen te analyseren en te publiceren wat de gevolgen van klimaatverandering zijn. Denk aan de gevolgen van overstromingen, droogte, stormen, branden, een stijgende zeespiegel en smeltend ijs. Bedrijven worden op dit terrein steeds actiever. GMES Volgens Coulson is het Global Monitoring for Environment and Security (GMES) programma een wakkermakertje voor aardobservatie: Het is het begin van een gezamenlijk initiatief tussen de ESA en de Europese Commissie om de ruimte te gebruiken voor een Europese aanpak van milieu en veiligheid. Waterverontreiniging, onze bossen, steden en platteland en de lucht die we inademen zijn voor ons allemaal belangrijk. GMES moet informatiediensten bieden aan internationale, nationale en regionale agentschappen en organisaties die ons milieu beheren en beschermen. Verwacht niet dat zoiets in een paar dagen vorm krijgt. Het heeft ruim twintig jaar geduurd voordat informatie vanuit de ruimte in het dagelijkse weerbericht wordt gebruikt en getoond. De toekomst Coulson laat ons delen in zijn ideeën over de toekomst: Het komende decennium wordt de meest opwindende en uitdagende periode op het gebied van aardobservatie. De echte betekenis van aardobservatie zal echter pas naar voren komen als de technieken om te modelleren, assimileren en voorspellen volledig zijn ontwikkeld. Wanneer het mogelijk wordt om het effect te begrijpen en te voorspellen dat de mens heeft op onze planeet, dan zullen grotere groepen mensen meer dan geïnteresseerd raken. Dat begint allemaal met GMES. Kijk naar meteorologie. Wat voor weer het is, dat zien we zelf wel als we naar buiten kijken. Bij de voorspelling voor de komende dagen raken mensen pas geïnteresseerd. Hetzelfde geldt voor aardobservatie. Robin Wevers (r.r.wevers@freeler.nl) is freelance schrijver van geo-ict-artikelen. Voor meer informatie over de in dit artikel besproken onderwerpen kijkt u op Okt./Nov

8 Focus aardobservatie GIS-leverancier ook innovatief in fotogrammetrie De inzichtelijke wereld met Intergraph s DMC Door: Remco Takken Dat GIS-leverancier Intergraph ook fotogrammetrische oplossingen biedt is in Nederland (nog) niet zo heel bekend. Fotogrammetrie is dan ook een niche-markt met een beperkt aantal gebruikers en leveranciers. Intergraph-dochter Z/I Imaging Corporation begon ooit als een joint venture tussen Carl Zeiss hardware en Intergraph s software. In 2002 nam Intergraph het bedrijf over. De Z/I Imaging DMC (Digital Mapping Camera) biedt hoge geometrische en radiometrische resolutie en precisie voor een breed gebruik in allerhande applicaties. ImageStation PixelPipe is naam van de productenreeks voor orthofoto-productie. TerraShare is een verzameling tools, bedoeld om ruimtelijke informatie te kunnen managen, doorzoeken en bekijken, beheren en distribueren, en vormt een platform voor het totale datamanagement van ruimtelijke applicaties en om het bekijken van luchtfoto s en beelden te vergemakkelijken. Op de afbeeldingen is de stad Tokio te zien, deels met een infraroodbewerking van het aanwezige groen. Remco Takken (rtakken@gismagazine.nl) is eindredacteur van GIS-Magazine. Voor meer informatie kijkt u op of 8 Okt./Nov

9

10 Focus aardobservatie Nieuwe dienst mutatiedetectie in GBKN Vliegtuigcamera s kijken in elke Door: Guido van den Heuvel Een actuele en accurate berekening van de WOZ-heffing is voor gemeenten van belang. Daarom willen gemeenten nauwkeurig zicht houden op alle bebouwing binnen de gemeentegrenzen. Mutatiedetectie tussen twee luchtfoto s automatiseert het gemeentelijke bijhoudingsproces. Omdat gemeenten niet in achtertuinen kunnen kijken, ontbrak het overzicht. Vanuit de lucht krijg je dat overzicht wél. Probleem bij het automatisch detecteren was de herkenning van objecten; hoe maak je onderscheid tussen een grijs dak en grijs asfalt? Door digitale hoogtes erbij te betrekken kregen we grip op de zaak. Den Bosch, gebouwen in GBKN (roze kleur). TerraImaging ontwikkelde samen met het programma Ruimte voor Geo Informatie een methode voor mutatiedetectie voor de GBKN. Gemeenten met een abonnement op deze dienst, krijgen alle terreinveranderingen bij elke update op een rij. De gemeente Den Bosch was betrokken bij de ontwikkeling van de dienst en is nu de eerste afnemer. Enkele andere gemeenten in het Zuiden tonen inmiddels belangstelling. Den Bosch, luchtfoto 2005, 10 centimeter resolutie. Mutaties per adres Onderhoud en bijhouding van basiskaarten is arbeidsintensief en duur. Ook de nauwkeurigheid laat te wensen over, vooral in dicht bebouwde gebieden. Mutatiedetectie lijkt daar een einde aan te maken. Laser-altimetriedata worden daarbij gecombineerd met digitale trueorthofoto s met een hoge resolutie. De door TerraImaging ontwikkelde software vergelijkt digitaal kaartmateriaal met recente beeld- en hoogte-informatie. Mutaties worden automatisch getoond na vergelijking van de datasets van verschillende datum. Het eindresultaat is een nauwkeurig overzicht van gebieden waar nieuwbouw en sloop heeft plaatsgevonden, zelfs tot op het niveau van verbouw van individuele woningen, bijvoorbeeld dakkapellen. Nieuwe dienst De nieuwe dienst aan gemeenten bestaat uit een combinatie van hoogtemetingen en software die ruimtelijke veranderingen filtert en classificeert. De gecombineerde datasets geven volgens TerraImaging zicht op 95 procent van de veranderingen in bebouwing, vegetatie, landgebruik en hoogte. De methode lijkt een einde te kunnen maken aan arbeidsintensieve inspecties en meetploegen. De camera s onder de vliegtuigen kijken in elke achtertuin. Sander Dijkman, een van de ontwikkelaars van TerraImaging: door nieuwe bouwbesluiten hoeven niet alle verbouwingen meer aangemeld te worden. Kaarten vergelijken TerraImaging voerde de laatste jaren enkele pilots uit, onder andere met de Topografische Dienst. De meeste energie ging zitten in de vergelijking van de GBKN met actuele hoogtekaart en luchtfoto s. Die konden niet probleemloos op elkaar worden gelegd. Door filteringen en andere softwarematige ingrepen lukte dat wel. Updates van kaarten zijn nu makkelijk met elkaar te vergelijken en classificeren. Na geslaagde experimenten bij de gemeenten Den Bosch en St. Michielsgestel wordt de nieuwe dienst nu commercieel op de markt gebracht. Toepassingen Gemeenten zullen de dienst naar verwachting vooral inzetten voor het berekenen van oppervlakten en volumen van gebouwen voor WOZ-waardebepalingen. Met de mutatiedetectie kunnen ook topografische kaarten en 3D-oppervlaktemodellen voor geluidsmodellering worden bijgewerkt. Door de luchtfoto s en het hoogtemodel op Nauwkeurige waarneming De puntdichtheid waarmee laserdata wordt ingewonnen wordt steeds groter. Met de nieuwe 50 khz scanner die TerraImaging gebruikt is het mogelijk om voor grote gebieden meerdere punten per vierkante meter in te winnen in een relatief korte tijd. Naast de laserdata registreert de scanner ook beeldinformatie in de vorm van een 4K bij 4K digitale camera. Door het gebruik van deze digitale camera zijn er beelden van het terrein beschikbaar, die op exact hetzelfde moment zijn ingewonnen als de laserdata. 10 Okt./Nov

11 Focus aardobservatie achtertuin verschillende manieren te bewerken en te combineren kan de data ook ondersteuning bieden bij andere processen, zoals handhaving van bouwvergunningen, zichtbaarheidsanalyses, stadsplanning, telecommunicatie, rampenbestrijding en micro-klimaatstudies.tot slot kan het ook een bijdrage leveren in besluitvormingsprocessen; van stedelijke planning tot bosbouw. De data moet wel actueel zijn en makkelijk in te voeren in administratieve databases, bestaand digitaal kaartmateriaal of GIS. Belang van hoogte-informatie Jan Willem van de Vegt van TerraImaging: Gemeenten hebben behoefte aan nauwkeurige basiskaarten zoals de GBKN en de Topografische kaart. Naast luchtfoto s ontdekken ze nu ook het belang van hoogteinformatie. Die is te gebruiken voor geluidsmodellering en waterafvoer. Een vergelijking maken tussen landmeten en mutatiedetectie is lastig. Een inspectie/ landmeetploeg aan het werk zetten kost al gauw enkele tonnen per jaar. Door mutatiedetectie kan een gemeente zijn landmeetploeg veel gerichter het veld in sturen. De nauwkeurigheid van luchtfotografie en laseraltimetrie is aanzienlijk verbeterd, waardoor gebieden waar de landmeters niet kunnen komen toch met grote nauwkeurigheid gekarteerd kunnen worden. Den Bosch, wijzigingen ten opzichte van de GBKN. Guido van den Heuvel (vdheuvel-vweerden@wxs.nl) is freelance schrijver van ICT-artikelen. Voor meer informatie over de in dit artikel besproken onderwerpen surft u naar Okt./Nov

12 Focus aardobservatie Rijkswaterstaat zoekt efficiëntere aanpak voor kartering Waterplanten karteren op lucht Door: Robin Wevers Waterplanten vormen een belangrijke indicator voor de kwaliteit van het oppervlaktewater. Aan de hand van veldkarteringen onderzoekt Rijkswaterstaat sinds 1987 jaarlijks de verbreiding van verschillende waterplanten in het IJsselmeergebied. Het nemen van vele monsters is een arbeidsintensieve en daardoor dure bezigheid. Rijkswaterstaat ging op zoek naar nieuwe methoden om kosteneffectiever dezelfde kwaliteit van rapportage te leveren. Samen met het GBP heeft Rijkswaterstaat de mogelijkheden onderzocht. Dit jaar is voor het Randmeren-gebied de inwinning zowel vanuit boten als vanuit de lucht gedaan, om meer te kunnen zeggen over de meerwaarde van de luchtfoto s en vast te stellen hoe deze optimaal gebruikt kunnen worden. Daarbij zijn drie bedrijven vanuit het GBP actief geweest: Ecoflight heeft de foto s gemaakt, Vexcel heeft de interpretatie uitgevoerd en Infram tekende voor het projectmanagement. Bij de veldkartering wordt met een hark de vegetatie naar boven gehaald en de verspreiding en de soorten vastgesteld. In de buurt van Marknesse is zo n vijf jaar geleden het Geomatica Business Park (GBP) gevestigd. Het is een verzameling bedrijven en kennisinstituten die opereren op het raakvlak van aardobservatie, geo-wetenschappen en informatietechnologie. Door het bundelen van kennis en vaardigheden beogen de betrokken bedrijven totaaloplossingen aan te bieden waar de individuele bedrijven maar een deel van zou kunnen afdekken. Juist de interactie tussen de betrokken partijen moet tot betere oplossingen leiden. De markt en de mogelijkheden van aardobservatie zijn nog steeds in ontwikkeling en in deze markt is vaak sprake van innovatieve toepassingen die kennis uit verschillende bronnen vragen. Het GBP is een publiek-private samenwerking van bedrijven en onder andere het ministerie van Economische Zaken en de provincie Flevoland. Opdrachtgevers zijn vooral instanties als de waterschappen, Rijkswaterstaat en de offshore-industrie. Het GBP bestaat inmiddels uit bijna twintig bedrijven en moet vanaf het eind van dit jaar zichzelf kunnen bedruipen. Op dit moment zijn er twee business-groepen actief: Water en Defensie. In de toekomst komt daar de business-groep Bodem bij, alsmede een service-centre voor ruimtelijke geodata. Waterplanten onderzoeken met luchtfoto s Het was een logische stap te onderzoeken of luchtfoto s en satellietbeelden een rol kunnen spelen in de jaarlijkse onderzoeken van waterplanten bij Rijkswaterstaat. In relatief korte tijd kunnen waarnemingen over grotere gebieden worden gedaan. Een belangrijke vraag is of hiermee dezelfde kwaliteit van rapportage gehaald kan worden. Traditionele inwinning De gebruikelijke manier van inwinnen is boten te laten varen in raaien, dat zijn denkbeeldige of uitgezette lijnen waarlangs peilingen worden gedaan. Elke honderd meter zijn er met een hark waterplanten uit het water gehaald voor onderzoek. Zo ontstaat een grid van honderd bij honderd meter waarbij in elke gridcel bekend is of zich daar waterplanten bevinden en welke dat zijn. Dit wordt opgenomen in een uitgebreide rapportage. De Europese Kaderrichtlijn schrijft voor dat voor elk binnenwater eens per zes jaar een beleidsplan wordt opgesteld en dat er minstens eens per drie jaar een rapportage plaats vindt, waarbij vooral doorzicht een belangrijke factor is. Doorzicht is een maat voor de helderheid van het water: meer doorzicht geeft meer licht in het water en planten hebben licht nodig, zodat er Optisch zijn er duidelijke overeenkomsten tussen de resultaten van de veldkartering en de luchtfoto. De driehoeken geven de verspreiding van de vegetatie aan volgens de veldkartering. De kleurgecodeerde foto laat dezelfde contouren zien. 12 Okt./Nov

13 foto s Verspreiding van waterplanten wordt als proefneming vastgesteld aan de hand van luchtfoto s. een directe correlatie is tussen de aanwezigheid van waterplanten en doorzicht. De resultaten worden op de kaart gepresenteerd met een kleurcodering voor de mate van bedekking met waterplanten. Luchtfoto s Behalve een volledige inwinning van gegevens middels veldkartering is dit jaar tussen midden juli en midden augustus voor het hele Randmerengebied een serie luchtfoto s gemaakt. Vexcel heeft in eerste instantie alleen op basis van deze luchtfoto s een interpretatie uitgevoerd, dus zonder gebruik te maken van de gegevens uit de veldkartering als ijkpunten, de zogenaamde ground truth. De resultaten zijn vergeleken met die van de veldkartering. Wat hiermee vooral duidelijk werd, is dat voor een goede interpretatie van de luchtfoto s deze ground truth onontbeerlijk is. Optische vergelijking van de luchtfoto s met de veldkartering laat duidelijke overeenkomsten zien tussen de resultaten van de veldkartering en de luchtfoto s. Er is zelfs verschil te zien in de verspreiding van sommige soorten, namelijk de kranswieren en het schedefonteinkruid. Voor de computer blijkt echter het zelf herkennen van de vegetatie nog te moeilijk. De volgende stap wordt het interpreteren van de luchtfoto s met behulp van ijkgegevens uit de veldkartering. Het feit dat de verspreiding van de vegetatie zichtbaar is op de foto s geeft natuurlijk hoop op goede resultaten. Automatisch interpreteren De hoop en verwachting is dat het moet lukken een geschikt algoritme te vinden om aan de hand van luchtfoto s en een aantal ijkpunten op de grond de vegetatie in beeld te brengen met dezelfde nauwkeurigheid als de huidige veldkartering. Aan de hand van een aantal bekende punten kan de intensiteit van de foto in de verschillende frequentiebereiken worden vastgesteld en is de hiermee verkregen informatie bruikbaar voor het zoeken naar een algoritme om het volledige gebied automatisch te interpreteren. Het wordt zoeken naar de optimale mix van foto s en veldwerk. Op dit moment worden de waterplanten om de honderd meter gepeild; de aanpak met aardobservatie is er op gericht deze dichtheid significant terug te brengen. Robin Wevers (r.r.wevers@freeler.nl) is freelance schrijver van geo-ict-artikelen. Voor meer informatie over de in dit artikel besproken onderwerpen kijkt u op Wat hebben Smallworld ESRI en Oracle Gemeenschappelijk? De Geo-consultants van Realworld Realworld OO Systems Venusstraat JH Culemborg Geografische systemen Okt./Nov

14 GeoCensus is een landmeetkundig ingenieursbureau dat zich heeft gespecialiseerd in landmeetkundige dienstverlening en GIS. Met onze circa 30 gemotiveerde medewerkers bieden wij zowel het bedrijfsleven als de overheid een breed scala aan diensten. Natuurlijk staat kwaliteit voorop bij al het werk dat GeoCensus voor u uitvoert. Gewoon omdat wij werken volgens het principe afspraak is afspraak. Of het nu om spoedklussen of langdurige projecten gaat, doet daarbij niet ter zake. Efficiëntie en korte doorlooptijden tegen een scherp tarief zijn onze uitgangspunten. Kortom, GeoCensus verzorgt het, als u dat wilt en zoals u dat wilt! GeoCensus verzorgt het, als u dat wilt en zoals u dat wilt! GeoCensus Geodesie en GIS Birkstraat 95 Postbus AL Soest T F E info@geocensus.nl I GeoCensus Geodesie en GIS Bosscheweg Postbus AH Boxtel T F E info@geocensus.nl I De vier kernactiviteiten van GeoCensus zijn Geodesie, GIS, Maatvoering, Mutatiesignalering met behulp van satellietbeelden. GEODESIE: Grootschalige basiskaart: uitvoering van GBK-metingen (vervaardiging en bijhouding) opwaardering van de GBK uitvoering van GIS-inventarisaties landmeetkundige projectbegeleiding DTM-metingen GPS-metingen GIS-werkzaamheden: Advisering Projectmanagement Detachering en ondersteuning Dataverwerking (Bouw)maatvoering: inhouds- en hoeveelhedenmetingen volledige bouwmaatvoering wegenbouw spoormetingen revisiemetingen deformatiemetingen kabel- en leidingregistratie Mutatiesignalering met behulp van satellietbeelden: GeoCensus levert deze SAT1-beelden en de mutatiesignaleringen exclusief aan Nederlandse gemeenten en gemeentelijke samenwerkingsverbanden. Dit alles in een exclusief voor deze markt opgezet samenwerkingsverband met NEO BV. Detachering: Wij leveren de opdrachtgever een medewerker of medewerkers met een kennisniveau dat voor de werkzaamheden door u noodzakelijk wordt geacht.tot de mogelijkheden behoren o.a. (interim)projectleiders, meetploegen, maatvoerders, rekenaars, CAD/GISoperators en assistent-landmeters. Kwaliteit en veiligheid: GeoCensus is in het bezit van het ISO 9001:2000- certificaat, van het VCA* 2000/03-certificaat en tevens van het BTR 2000/01-certificaat: een waarborg voor genormeerde kwaliteit en veiligheid alsmede voor een correcte totstandkoming van de te leveren producten en diensten.

15 Bedrijf/trainingsinstituut: Trainingswijzer Bedrijf/trainingsinstituut: NedGraphics CAD/GIS Ir. D.S. Tuynmanweg PN Vianen GIS Trainingen: Autodesk MAP MapInfo Professional NedView-applicaties en -koppelingen Telefoon cursussen Telefoon algemeen contactpersoon: mevrouw K. van t Reve Geodan biedt in het najaar de volgende cursussen aan: Introductie MapInfo Professional Algemene introductie in MapInfo Professional met behulp van praktische opgaven. Data: september, oktober en november 2006 Introductie ArcView 9 Algemene introductie in ArcView 9 uit de ESRI softwarelijn met behulp van praktische opgaven. Datum: 3-4 oktober 2006 Diverse GIS-maatwerkcursussen Geodan verzorgt voor organisaties ook (op maat gemaakte) cursussen zoals een 1-daagse Introductiecursus GIS en een 3-daagse cursus ArcGIS. Datum: in overleg Meer informatie: GeoMETIUS bv geeft op reguliere basis diverse trainingen en workshops in het trainingscentrum in Alphen a/d Rijn. NedGeodataManager NedGeodataWarehouse NedBrowser De trainingen die ondermeer gegeven worden zijn: GPS-training RTK meten GPS-training Post Processed meten GPS-training ESRI-Arcpad GPS-introductiecursus (Geodesie & GIS) Diverse opfriscursussen Al onze trainingen kunnen volledig op maat en behoefte worden samengesteld zodat een ieder zijn doelstelling(en) hierin zal kunnen behalen. Voor meer info bel naar of mail naar cursusinfo@geometius.nl Bentley Institute Anytime, Anyplace Learning Bentley Institute ontwikkelt en biedt professionele opleidingsprogramma's waarmee productiviteit en efficiency binnen de organisatie verhoogd wordt. Voor MicroStation en de discipline-specifieke applicaties voor de branches Building, Civil, Geospatial en Plant heeft Bentley Institute diverse opleidingsprogramma s beschikbaar. Voor ieder gebruikersniveau, ongeacht organisatiegrootte of budget, is het eenvoudig om opleidingen te volgen bij Bentley Instistute. Bentley Institute verzorgt Classroom opleidingen op Bentley Institute locaties en OnSite op uw eigen locatie. Ook bieden we honderden uren OnDemand elearning aan en kunt u gebruik maken van Distance Learning. Bovendien kunnen wij u opleidingen op maat aanbieden. Training subscriptions voor organisaties Verhoog uw return on investment door middel van Bentley LEARN en Enterprise Training Subscriptions. Bentley Institute, Bijenstraat 11, 4105 DX Culemborg, T: , E:institute@bentley.com Master of Science GIMA In de masteropleiding GIMA worden aangeboden: kennis van en vaardigheden in geo-informatiemanagement: hoe geo-informatie projecten of organisaties te managen kennis van en vaardigheden in geo-informatietoepassingen: waar kan geo-informatie worden toegepast technologische en methodologische geo-informatievaardigheden: hoe geo-informatie toepassen Specifieke kenmerken Voor studenten èn werkenden uit binnen- en buitenland Voltijds en deeltijd programma Blended learning = contactonderwijs + afstandsonderwijs Modules + stage + thesis Opleiding tot geo-informatie-manager en specialist Geïnteresseerd? Intergraph Security, Government & Infrastructure Leren, Bereiken en Groeien Intergraph biedt verschillende cursussen en workshops voor Geospatial toepassingen. Het doel van onze opleidingen is een succesvolle en effectieve implementatie en toepassing van onze producten. Deze omvatten praktisch cursusmateriaal en begrijpelijke documentatie. Onze opleidingen: GeoMedia-GeoMedia Professional-GeoMedia WebMap-GeoMedia voor Developers-GeoMedia Grid-Oracle Spatial-IntelliWhere OnDemand-Plotten met GeoMedia-G/Technologie. Voor meer informatie: Intergraph Benelux B.V., Siriusdreef 2, 2132 WT Hoofddorp Tel: of marion.van.der.bent@intergraph.com. Educating GIS Professionals Worldwide Postgraduate Certificate, Diploma and MSc Programme by distance learning providing students with the knowledge and skills necessary to translate management and scientific problems into GIS. Please visit our website: For more information please contact us: UNIGIS Amsterdam - Vrije Universiteit or info@unigis.nl Nieuwland geeft een breed scala aan Geo-cursussen voor beginners en gevorderden. Een greep uit onze cursussen: GIS-theorie, Diverse ArcGIS modules (zoals ArcGIS basis, Modelbuilder, GeoDatabases), Meta-informatie, Cartografie en grafische presentatie, Programmeren met VB.NET en ArcObjects, Oracle Spatial, MapServer, etc. Ook verzorgen wij maatwerk opleidingen voor uw organisatie. Voor meer informatie bel Margriet Liemburg, tel of mail liemburg@nieuwland.nl. Zie ook Start acquisitie SpaceBusiness Park Noordwijk De gemeente Noordwijk is op 17 oktober gestart met de actieve acquisitie van bedrijven voor het SpaceBusinesspark te Noordwijk. Het 15 hectare grote terrein ligt pal naast Estec, de hoofdvestiging van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA. Het is de bedoeling dat een hoogwaardig kenniscentrum ontstaat met een specialisatie in ruimtevaarttechnologie, een broedplaats voor nieuwe technologieën. Satellite Services BV tekende als eerste bedrijf dat concreet voornemens is zich op deze nieuwe locatie te vestigen een intentieovereenkomst. De gemeente voert voor het bedrijvenpark een actief en selectief wervingsbeleid. Bedrijven moeten actief zijn in de ruimtevaarttechnologie zelf, dan wel in daarvan afgeleide producten en diensten zoals telecom, navigatie en aardobservatie. Ook kunnen bedrijven met hoogwaardige technologische of kennisintensieve activiteiten zich vestigen. Deze bedrijven kunnen gebruik maken van de testfaciliteiten van Estec. De nabijheid van andere kenniscentra, het Bio Science Park te Leiden en de universiteiten van Leiden en Delft, is een bijkomend voordeel. Okt./Nov

16 Focus aardobservatie 3-D presentatie en WOZ-waardes met behulp van luchtfoto s Mutatiedetectie en true ortho s, de Door: Remco Takken Belangrijke recente ontwikkelingen binnen de luchtfotografie zijn de toename van de resolutie, beeldverwerking in 3-D, reductie van de omvalling van gebouwen, mutatiedetectie en de toenemende wens om de opnamefrequentie te verhogen. Het belang van luchtfoto s binnen de Nederlandse gemeenten is de laatste 10 jaar sterk toegenomen, resulterend in een vraag naar verfijndere producten. Neem de reductie van de omvalling. Wie een verticale luchtfoto oppervlakkig bekijkt heeft de indruk dat alle gebouwen en objecten rechtstandig zijn gefotografeerd in één en dezelfde schaal. Dat is niet helemaal waar. Er is altijd sprake van (zichtbare) afwijking, en wel op twee manieren. Ten eerste is het centrum van de foto, de plek op aarde die zich precies onder de camera bevindt, het enige punt dat exact van boven naar beneden is vastgelegd. Van het centrum naar de randen van de foto s treedt zichtbare omvalling van gebouwen op: gevels worden dan zichtbaar, torens staan uit het lood en ontnemen het zicht op het grondoppervlak ernaast. Een ander fenomeen is de variatie van de schaal binnen één foto, indien er sprake is van hoogteverschil in het terrein. Bij twee identieke gebouwen binnen één opname wordt deze op de top van een heuvel groter afgebeeld dan deze die zich in het dal bevindt. De volgende stap kan het vervaardigen van orthofoto s en true ortho s zijn. Dit laatste betreft voor hoogteverschillen gecorrigeerde luchtfoto s. Het gaat hierbij niet alleen de hoogten van het terrein, maar ook van objecten, meestal gebouwen. Het klinkt simpel: met een aantal overlappende foto s creëer je een bestand waarmee je de omvalling bepaalt, je rekent de eigenlijke situatie terug en legt er een terreinmodel met hoogtewaarden onder. Voilà, een luchtfoto op schaal die de indruk geeft dat je altijd recht van boven op gebouwen kijkt. Opgetrokken hoogtekolommen Was het maar zo gemakkelijk als het klinkt, zegt Martin Hendriks van Aerodata. in de praktijk is het een aanzienlijke klus om echt goede true ortho -foto te maken. Zo is er bijvoorbeeld in alle richtingen een enorme overlap tussen de foto s vereist om de gedetailleerde hoogte correctie te kunnen uitvoeren. Je praat dus over een veelvoud aan foto s in vergelijking met een standaard project. Gezien de huidige gangbare eisen bij gemeenten dienen de opnamen tussen de 10 en 15 centimeter-resolutie te zijn. Hendriks: Uit de luchtfoto s leiden we vervolgens de hoogten en vormen af van het terrein en alle objecten. De verkregen hoogte informatie is een stelsel van punten die je kunt beschouwen als kolommetjes van 0,5 bij 0,5 meter. Van bovenaf ziet het er uit als een grid-stelsel, maar vanaf de zijkant, dus gekanteld, zie je hoogtes. Vervolgens kan de platte foto als het ware over de opgetrokken hoogtekolommen gedrapeerd worden waardoor er een virtueel 3D aanzicht wordt gegenereerd. Het AHN, het Actueel Hoogtebestand Nederland, is niet echt geschikt om gebouwen mee op te trekken in 3-D. Het AHN werkt doorgaans met vlakken van vier bij vier meter. Daarmee is het niet mogelijk om gebouwen, schuurtjes en andere objecten adequaat weer te geven. Naadloze aansluiting GBKN Peter van Capelleveen, senior adviseur ruimtelijke informatie bij de gemeente Zwolle zegt: Uiteindelijk willen we naar een volledige 3D-weergave van de stad. We gaan stapje voor stapje van 2-D kaarten naar 3-D data. De true ortho -foto s worden op dit moment ingezet in het project Zwolle Op Orde waarin de bestemmingsplannen worden geactualiseerd en gedigitaliseerd volgens de IMRO-coderingen. Bestemmingsplantekenaar Samir Abdulahad maakt veel gebruik van de foto s: In twee beeldschermen vergelijk ik de actuele situatie met de plannen, waarbij de nieuwe omvallingsvrije luchtfoto s naadloos aansluiten op de gbkn-ondergrond. De afdelingen Stad en Landschap en Verkeersplanologie 16 Okt./Nov

17 Focus aardobservatie praktijk van nabij bekeken gebruiken in Microstation de nieuwe foto s. Omgevingsontwerper Winny Pijl merkt op: in het verleden was het vervelend als een foto niet aansloot op de ondergrond van de GBKN, maar nu je gewoon kunt doorwerken valt het al snel niet meer op dat de nieuwe bestanden zoveel beter zijn dan vroeger. Voor de gemeente Zwolle zijn de hoogtegegevens van de luchtfoto s slechts het begin van iets groters. Van Capelleveen: Als je een presentatie geeft, en de burger ziet een levensechte virtuele weergave van zijn eigen omgeving, dan raak je iets. Je laat als gemeente niet alleen zien wat er technisch mogelijk is, je hebt een middel in handen waarmee je communiceert. Mutatiedetectie met luchtfoto s In de gemeente Amersfoort werden onder andere luchtfoto s met hoge resolutie ingezet als hulpmiddel bij het bepalen van de WOZ-waardes. André van Vugt afdelingshoofd van de afdeling WOZ. Wij zochten een efficiënte methode om beter zicht te krijgen op de veranderingen aan de WOZ objecten, met name door vergunningsvrij bouwen. Hiervoor werd een gedetailleerd bestek opgesteld waarna het opsporen van de veranderingen werd uitbesteed aan Aerodata. Twee jaargangen hoogresolutie luchtfotografie vormde de basis. De gemeente Amersfoort verwachtte bij aanvang zo n 1500 verschillen, er kwamen uiteindelijk ruim 3500 mutaties boven water. Van Vugt zegt: we zijn die gevallen nu aan het bekijken, collega s zeggen gekscherend: ben je nu blij met al dat extra werk? We zien onszelf als professionals en dus gaat het er ook bij ons om dat je kwaliteit wilt leveren tegen zo laag mogelijke kosten. En dat betekent onder andere dat je goed kunt verantwoorden hoe de WOZ-waarde is bepaald. Een eerlijke WOZ-waarde Een veel gehoord misverstand is dat een gemeente meer OZB-gelden zou binnenhalen met behulp van de luchtfoto s. Van Vugt: dat klopt dus niet. Het totaalbedrag OZB dat de gemeente moet binnenhalen is van tevoren door de gemeenteraad vastgesteld. We worden er dus niet rijker van. Als we meer objecten ontdekken die in waarde zullen stijgen, bijvoorbeeld door de bouw van dakkapellen of een stenen schuur, dan betekent dat in principe een verlaging van de OZB-aanslag voor de objecten die niet zijn gewijzigd. Het totale OZB bedrag blijft hetzelfde, maar de verdeling wordt gewoon eerlijker. De waarde staat bij ons centraal, niet de opbrengst. In het afgelopen jaar was er nogal wat media-aandacht rond mutatiedetectie met satelliet- of luchtfoto s. Daarbij viel op dat de nadruk lag op het big brother -effect van een controlerende en handhavende overheid die in je tuin gluurt. Van Vugt relativeert: voor ons is mutatiedetectie een kwaliteitstool! Het gaat vooral om de signaalfunctie voor vergunningsvrije mutaties zoals dakkapellen. De WOZ-waarde van een object kan daardoor immers gewijzigd zijn, en dat hoeft helemaal niet om waardevermeerdering te gaan. De WOZ-waarde kan natuurlijk ook dalen, bijvoorbeeld bij afbraak van een garage. We krijgen wel eens een bezwaarschrift van een verontwaardigde burger die heeft ontdekt dat zijn buurmanmet-garage-serre-en-dakkapel voor hetzelfde bedrag is aangeslagen. Dat willen we beperken. De afhandeling van bezwaarschriften is duur en arbeidsintensief, omdat we bij ieder bezwaar alles moeten nagaan. Remco Takken (rtakken@gismagazine.nl) is redacteur van GIS-Magazine. Meer informatie over dit onderwerp is te vinden op Een true ortho is een luchtfoto op schaal die de indruk geeft dat je altijd recht van boven op gebouwen kijkt. Aerodata International Surveys Okt./Nov

18 Focus aardobservatie Gebruik van satellietbeelden door de Dienst Geografie KL De strijd tegen schijnnauwkeurig Door: Patrick Brooijmans De Dienst Geografie Koninklijke Landmacht zorgt sinds vijf jaar voor de basis geografische informatie ten behoeve van uitzendingen en oefeningen. In de afgelopen jaren heeft het gebruik van satellietbeelden een grote vlucht genomen. Was het in 2001 nog een uitzondering, hedentendage is het satellietbeeld als informatiebron niet meer weg te denken voor militair gebruik. (ISIS), dat gebruikt wordt in verschillende staven tot het leveren van papieren overzichtskaarten. De geografische informatie wordt gedigitaliseerd, verwerkt, bewerkt en gecontroleerd door het Bureau Productie Voorbereiding. De geografische informatie wordt hier ook geschikt gemaakt voor de verschillende systemen die de krijgsmacht rijk is (ISIS, PFPS/Falcon View, Sperwer en andere GIS-systemen). Een groot nadeel: ieder systeem heeft zijn eigen dataformaat, waardoor vele bewerkingsslagen benodigd zijn. De Dienst Geografie KL is gevestigd in Ede. Voor de krijgsmacht heeft de Dienst Geografie Koninklijke Landmacht (DGKL) in Ede het single service management (SSM) voor het leveren van topografische informatie in analoge en digitale vorm. SSM wil zeggen dat de DGKL verantwoordelijk is voor de geografische informatievoorziening, met uitzondering van hydrografische gegevens, ten behoeve van de krijgsmacht. De dienst bestaat sinds Voor die tijd haalde de Landmacht zijn kaarten bij het Bureau Militaire Geografie of bij de Topografische Dienst, toen nog onderdeel van het Ministerie van Defensie. De Dienst Geografie KL bestaat uit een Commandogroep, een Bureau Verwerving en Distributie, een Kenniscentrum, een Datawarehouse en een Bureau Productie Voorbereiding. In totaal werken zeventien personen bij de dienst, waarvan iets meer dan de helft burgermedewerker is. De overige functies worden door militairen ingevuld. De burgermedewerkers brengen de specialistische GIS, remote sensing, cartografie, geografie en datawarehouse kennis in, de militairen zorgen voor het contact met de militairen en hun operationele behoefte. Database Elke opdracht begint bij het raadplegen van de metadata-database waarin de gegevens over de aanwezige data is opgeslagen. Het ontwikkelen van de metadata-database heeft vanaf de oprichting een hoge prioriteit. Om efficiënt te kunnen werken is het van groot belang om te weten wat je hebt. Afhankelijk van hoe urgent en grootschalig de opdracht is, wordt ontbrekende informatie verkregen via NATOpartners, gekocht of zelf gemaakt. Grote opdrachten worden nog steeds uitbesteed aan bijvoorbeeld Kadaster of een commerciële partij, omdat de capaciteit bij de DGKL daarvoor ontoereikend is. Sinds januari 2005 zijn er 328 opdrachten binnengekomen die te maken hebben met Afghanistan. Dat variëert van het leveren van digitale data voor het Integrated Staff Information System Uruzgan Toen eind maart een politiek besluit kwam dat Nederland zijn troepen naar Uruzgan zou sturen, kwam er behoefte aan nauwkeurigere kaarten. Het doel was om 39 kaarten van Uruzgan te maken met schaal 1: Ongeveer een derde van de kaarten bestond al en kon worden overgenomen van de Verenigde Staten. Omdat de informatie op deze kaarten verouderd was, moesten die kaarten worden geactualiseerd. De rest moest worden gemaakt met behulp van satellietbeelden en andere beschikbare informatie. Vanwege de grootte van de opdracht en de snelheid van levering is deze opdracht commercieel uitbesteed. De kaarten zijn gedigitaliseerd en gevectoriseerd met behulp van SPOT 5 beeldmateriaal uit 2005 met een pixelgrootte van 2,5 meter. Voor stedelijk gebied is gebruik gemaakt van hogere resolutie satellietmateriaal. Naast de oplevering van papieren kaarten is ook een vectordatabase (personal geodatabase) in VMap-formaat opgeleverd. De geleverde personal geodatabases worden in de Oracle Spatial database van de DGKL opgeslagen. Dit stelt de DGKL in staat om in de toekomst aanvullingen en wijzigingen in de kaartserie op eenvoudige wijze door te voeren en in druk te nemen. Voor oriëntatie in de steden van Uruzgan worden momenteel, naast de reeds geproduceerde stadskaarten op schaal 1:10.000, ook kaarten gemaakt met een schaal 1:5000. Hiervoor wordt 18 Okt./Nov

19 Focus aardobservatie heid en dataformaten Het gebruik van satellietbeelden heeft een grote vlucht gemaakt binnen de krijgsmacht is, maar de papieren of digitale kaart is nog niet weg te denken. hoge resolutie beeldmateriaal gebruikt in mono en stereo. Doel van deze kaarten is om de patrouilles en de planning van patrouilles in de steden zo goed mogelijk te ondersteunen. Congo Op verzoek van de commandant van de MONUC-missie heeft het Ministerie van Buitenlandse Zaken gevraagd of het Ministerie van Defensie de productie van ongeveer 200 kaartbladen 1: in Oost-Congo wil begeleiden. Als basis wordt hiervoor SPOT-beeldmateriaal gebruikt uit diverse jaren. Vanwege de ligging van het gebied is het moeilijk om wolkenvrije opnames te verkrijgen. Op de kaarten wordt dan ook een apart kader opgenomen waarin vermeld wordt wat de maximale absolute afwijking is van het kaartmateriaal. Dit kan incidenteel oplopen tot zo n 100 meter in plaats van de gewenste 25 meter. Het vectoriseren wordt uitgevoerd door TD Kadaster. Ook in dit project worden verschillende producten opgeleverd, waar de vectorbestanden in VMap-formaat de mogelijkheid bieden om in de toekomst updates uit te voeren. Multinational Geospatial Co-Production Program Een nieuw internationaal project waar de DGKL aan meewerkt, is het in kaart brengen van de hele wereld op operationele schaal (schaal 1: of 1:50.000). Aan dit MGCP-project werken dertig landen mee. De wereld is opgedeeld in cellen van 1 bij 1 graden. Er wordt begonnen met het produceren van 2500 cellen, die de areas of interest van de deelnemende landen vertegenwoordigen. Het gaat hier met name om Afrika, het Midden- Oosten en het Verre Oosten. Het project heeft een looptijd van vijf jaar en de DGKL zal in ieder geval twintig cellen in Tanzania produceren. Waarmee toegang wordt verkregen tot de andere cellen in de database. In tegenstelling tot de vorige twee projecten is hier het papieren product van ondergeschikt belang en wordt er gewerkt aan een internationale vector-database. De vector-database is gebaseerd op de opvolger van de VMap-formaat, de DIGEST Feature Data Dictionary (DFDD). De basis van de vectordatabase is hoge resolutie satellietbeelden, waarbij een pixelgrootte van vijf meter het minimum is om aan de kwaliteitseis te voldoen. Het beeldmateriaal wordt door Nederland verkregen door samenwerking met de VS. Het ruwe beeldmateriaal, over het algemeen geleverd in het NITF-formaat, moet nog wel georthorectificeerd worden. Uitdaging Een van de uitdagingen voor het orthorectificeren is de afwezigheid van Ground Control Points (GCP s) van voornoemde gebieden. Ten eerste is er bijna geen controle mogelijk van de absolute horizontale nauwkeurigheid van het geleverde product. Naar de klant wordt dan ook de maximale afwijking opgegeven door leverancier gehanteerd. Ten tweede zijn in bergachtige gebieden, zoals Afghanistan, de afwijkingen groter dan door de leverancier aangegeven. Ten derde zijn GCP s voor de precisieproducten, zoals de stadskaarten met een schaal van 1:5.000, een must om schijnnauwkeurigheid te voorkomen. Ten vierde zijn GCP s benodigd om meerdere satellietbeelden te mozaïeken. De KL heeft echter net een eenheid uitgerust met DGPS-systemen voor het inmeten van vaste punten voor de artillerie. Het inmeten van vaste punten buiten de compounds in Uruzgan met DGPS kan uit veiligheidsoverwegingen niet altijd plaatsvinden. Conclusie Hoewel het gebruik van satellietbeelden een grote vlucht heeft gemaakt binnen de krijgsmacht is de papieren of digitale kaart om verschillende redenen nog niet weg te denken. Onder operationele omstandigheden kan men makkelijker en sneller een kaart lezen. Het goed interpreteren van een satellietbeeld vergt training en tijd. Interpretatiefouten zijn onder druk dan ook snel gemaakt met alle gevolgen van dien. Hoewel in dit artikel de nadruk lag op genereren van geografische databases door middel van optische analyse, wordt er binnen het Inlichtingen werkveld wel degelijk gebruik gemaakt van de mogelijkheden die de multi-spectrale satellietbeelden bieden. Met satellietbeelden kan Defensie op een snelle en kosteneffectieve manier een recent beeld verkrijgen van (toekomstige) operatiegebieden, waarvan geen of alleen sterk verouderd kaartmateriaal voorhanden is. Patrick Brooijmans (P.Brooijmans@mindef.nl) is werkzaam bij het Kenniscentrum van de Dienst Geografie KL. Okt./Nov

20 Focus aardobservatie Remote Sensing Onderwater Systemen voor onderwaterwaar Door: Huibert-Jan Lekkerkerk Wie Remote Sensing zegt, zegt vliegtuigen of satellieten. Die definitie is uitbreidbaar tot het meten vanaf vaartuigen. Zo n 70 procent van het aardoppervlak is met water bedekt: een belangrijke markt voor remote sensing-oplossingen. Dit artikel beschrijft een aantal systemen die worden gebruikt voor remote sensing onderwater, beter gezegd: hydrografie. De Secchi-diepte is een parameter die routinematig bepaald wordt voor de waterkwaliteit en bepaald wordt met een schijf die circa 20 centimeter in diameter is (afbeelding 5). De schijf wordt neergelaten in de waterkolom totdat deze net niet meer zichtbaar is. De bijbehorende diepte is de Secchi-diepte. In Nederland varieert de Secchi diepte van enkele centimeters tot enkele meters. Afb.1 Remotely Operated Vehicles zoals gebruikt in de offshore olie- en gasindustrie. (bron: Sonardyne) Nagenoeg alle systemen voor onderwateropname zijn gemonteerd op meetvaartuigen of op afstand bestuurbare onderwater-robots (Remotely Operated Vehicles, zie afbeelding 1). Deze robots worden bestuurd door een piloot aan boord van een moedervaartuig en hebben de mogelijkheid om tot dicht bij de bodem of constructies te komen. Traditioneel zijn ROV s met het moederschip verbonden via een zogenaamde navelstreng. Dit type wordt echter langzamerhand vervangen door autonome onderwaterrobots (Autonomous Underwater Vehicles). Deze kunnen een opname uitvoeren zonder menselijke tussenkomst zodat het moederschip ondertussen andere taken kan uitvoeren. Onderwater remote sensing-toepassingen zijn onder te verdelen in twee groepen: hydrografische en geofysische opnamen. Bij de eerste gaat het vooral om het nauwkeurig in kaart brengen van de waterdiepte en het bodemprofiel. Hierbij worden systemen zoals multibeam echoloden, bathymetrische LIDAR en scanning profilers gebruikt. De tweede houdt zich vooral bezig met de structuur van de bodem, gerekend vanaf het bodemoppervlak tot enkele honderden meters onder de bodem. Hierbij worden systemen zoals Side Scan Sonar en Sub Bottom Profiler gebruikt. SONAR Eén van de belangrijkste kenmerken van onderwater-remote sensing is de gebruikte energiebron bij de beeldvorming: akoestische energie, ofwel geluid. Andere remote sensing-systemen zijn veelal gebaseerd op elektromagnetische straling zoals radio- en lichtgolven. De doordringing van elektromagnetische straling in water is echter beperkt. Voor optische straling is dat maximaal enkele tientallen meters. Radiogolven dringen bijna helemaal niet door. Afhankelijk van de gekozen frequentie en het uitgezonden vermogen is met SONAR (Sound Navigation and Ranging) een afstand van enkele centimeters tot tientallen kilometers te overbruggen. De meting wordt uitgevoerd door de looptijd te meten tussen het versturen van een geluids-puls en het weer ontvangen hiervan. Door deze looptijd te Afb.2 Het multibeam echolood meet diepten over een pad van een breedte tot 7.4 maal de diepte van het water. 20 Okt./Nov