ING Economisch Bureau. Sectoren in economisch perspectief

Transcriptie

1 ING Economisch Bureau Sectoren in economisch perspectief 2 13

2 Inhoudsopgave Colofon Eindredactie Niek Houterman Maurice van Sante Auteurs Stef Bais Henk van den Brink Max Erich Thijs Geijer Maarten Leen Rico Luman Ferdinand Nijboer Maurice van Sante Mirelle de Valk Jurjen Witteveen Voorwoord 3 1 De Nederlandse economie 4 2 Zakelijke dienstverlening 6 3 Industrie 13 4 Bouw 23 5 Transport en logistiek 3 6 Groothandel 36 7 Detailhandel 43 8 Agrarische sector 54 9 Horeca 61 1 Public en gezondheidszorg 67 Contactpersonen 74 2

3 Voorwoord Ondernemen in turbulente tijden is dynamisch en vraagt veel van ondernemers en bedrijven. Resultaten uit het verleden, trends en ontwikkelingen, de stand van de economie, het overheidsbeleid, de ontwikkelingen in de sector, administratieve lastendruk, prestaties van branchegenoten: het zijn allemaal voorbeelden van factoren die van belang zijn voor het succes van de onderneming. Kennis over deze en andere omgevingsfactoren is relevante managementinformatie, waarop belangrijke strategische keuzes in de onderneming kunnen worden gemaakt. ING helpt ondernemers ook in economisch moeilijke tijden, mede door kennis over de markt, de sector en de regio te delen met haar klanten. Voor ondernemend Nederland publiceert het ING Economisch Bureau regelmatig sector- en regiovisies. De kennis die de ING heeft over de markt waarin ondernemingen opereren, delen we ook in grote en kleinere bijeenkomsten, maar ook in een-op-een rapportages, zoals de Conditietest voor bedrijven en instellingen en de Bedrijfsscan voor MKB-bedrijven. Met de Conditietest delen we met de onderneming de strategische en financiële inzichten en bespreken we hoe deze aansluiten op zijn strategische plannen. De Bedrijfsscan biedt de mogelijkheid voor MKB-ers om met de ING-relatiemanager te sparren over kansen in de bedrijfsvoering. Sectoren in economisch perspectief, richt zich op belangrijke sectoren in Nederland. Het beschrijft de ontwikkeling van de Nederlandse economie en van zestig verschillende branches. Daarbij schetst het rapport de belangrijkste trends voor de betreffende sector en de impact die dat het komend jaar al kan hebben. Ik vertrouw erop dat dit rapport een handvat biedt om nog beter te ondernemen. De relatiemanagers van de ING staan klaar om u hierbij verder te helpen. Annerie Vreugdenhil Directeur Zakelijk ING Nederland 3

4 1 Economie 1 De Nederlandse economie Maarten Leen Hoofd macro-economie 4

5 Economie: voorlopig nog geen herstel Economische groei erg afhankelijk van de export......maar export staat onder druk... Componenten economische groei Nederland _ Buitenlandse handel _ Particuliere consumptie _ Bedrijfsinvesteringen _ Overheid _ Ondernemersvertrouwen Duitsland, index (L-as) _ Exportgroei Nederland, (% j.o.j. R-as), ING bewerkingen Index (tweede kwartaal = 1, voortschrijdend 4-kwartaals gemiddelde) Bron: ING...waardoor er ook volgend jaar overall geen groei zal zijn......en dus ook 213 weer een moeilijk jaar wordt. Kerncijfers Nederlandse economie, -213 (% j.o.j.) 213 Economische groei (BBP) 1, -1, -,5 Particuliere consumptie -1, -1,5 -,8 Bedrijfsinvesteringen 8,9-4,6-2,7 Uitvoer 3,9 2,7 1,7 Invoer 3,6 2,4 1, Inflatie 2,3 2,5 2,5 Werkloosheid (jaareinde) (in % beroepsbevolking) 5,8 6,8 7,4 Huizenprijs (jaargemiddelde) -2,3-6,2-7,6 Driemaandsrente (euribor, jaareinde 1,3,2,3 Tienjaarsrente (overheid, jaareinde) 2,19 1,75 2,1 Overheidsmaatregelen om het begrotingstekort te verkleinen gaan ten koste van de koopkracht van burgers. De particuliere consumptie daalt ook volgend jaar weer. Ook een verzwakking van de huizenmarkt beïnvloedt de particuliere consumptie negatief. Bedrijfsinvesteringen zullen tegen deze achtergrond verder afnemen. Groei moet vooral buiten ons land worden gezocht. Bron: Ecowin, voorspellingen ING 1 Economie 5

6 2 Zakelijke dienstverlening 2 Zakelijke dienstverlening Sasja van As-Winters Ferdinand Nijboer Sectormanager Sectoreconoom Accountancy Advocatuur Notariaat Flexbranche Assurantietussenpersonen Reisbureaus 6

7 Dalende omzet noodzaakt accountants tot verandering De blijvende prijsdruk sinds......leidt tot een verdergaande consolidatieslag... Ontwikkeling uurtarieven (% j.o.j.) 27 1 e hj Totaal accountancy en administratieve dienstverlening 5,6 3,6 2,4,6 2 1,2 Audit en advies 6 1,7 -,8-1,8-2,6-2, Aantal fusies/overnames en samenwerkingsverbanden * Bron: Accountant.nl, Accountancynieuws, FD, bewerkt door ING Economisch Bureau * t/m oktober...en een daling van de branche-omzet......vraagt om aanpassing van het bedrijfsmodel... 6% 4% 2% -2% Omzetontwikkeling accountancy (% j.o.j.) Verdere digitalisering, automatisering en het benutten van de mogelijkheden van Standard Business Reporting. Een grotere focus op advisering op waardecreatie voor de klant. Producten en diensten ontwikkelen speciaal voor MKB. die verzilverd kunnen worden door -4% -6% 27 _ Omzetgroei accountantskantoren _ Economische groei * 213* * Ramingen ING Economisch Bureau Het vergroten van de kennis in ICT omdat administratie- en samenstelwerk een commodity is geworden. Personeel met advieskwaliteiten aan te trekken al is de beschikbaarheid daarvan beperkt. De aanpassing van het bedrijfsmodel vraagt om een pro-actieve houding van de accountant. 2 Zakelijke dienstverlening 7

8 2 Zakelijke dienstverlening Advocatuur naar structureel lagere groei De verjuridisering zorgt voor meer advocaten en kantoren......tegelijkertijd is er minder werk in M&A voor topadvocatuur... Aantal advocaten Aantal kantoren Aantal deals Aantal deals _ Waarde deals M&A deals Waarde deals (x 1 mld.) Bron: NOvA Bron: Overfusies.nl...en druk op de tarieven zorgt voor een lager groeiperspectief......wat een uitdaging voor de advocatuur creëert in... 15% 12% 9% 6% 3% % 12% 9% 6% 3% Klantgericht in plaats van sectiegericht werken bij de grote kantoren. Investeren in diversiteit van personeel. Investeren in ICT en klantportaal om kennis toegankelijk te maken. en kansen biedt in Ketenregisseurschap voor het juridisch ontzorgen van de klant. Producten en diensten ontwikkelen speciaal voor het MKB. Aanbieden van alternatieve tariefmodellen. Omzetgroei advocatuur Groei aantal advocaten, NOvA, bewerking ING Economisch Bureau 8

9 Zwakke woningmarkt vraagt ondernemerschap notariaat Aantal woningtransacties blijft op laag niveau......en ook de familiepraktijk staat onder druk... 6 x1. per kwartaal 12 Aantal gepasseerde akten * _ Aantal verkochte woningen (vrij van seizoenseffecten) Onroerendgoed praktijk w.v. hypotheken Familiepraktijk Ondernemingspraktijk Bron: Kadaster Bron: KNB, Belastingdienst * tot en met september...waarbij de instroom van notarieel talent afvlakt......en het lastig ondernemen blijft in Het aantal woningtransacties in 213 gaat naar verwachting naar 1.. Druk op tarieven door meer concurrentie en transparantie. Door de juiste balans te vinden tussen ambtstaken en ondernemen. 75 maar er liggen kansen op het gebied van /26 26/27 27/ / / / / Het reduceren van kosten door digitalisering en automatisering. Meer adviseren en adviesproducten ontwikkelen. De rol van de notaris als onafhankelijk en onpartijdig adviseur blijft noodzakelijk. Aantal studenten notarieel recht Aantal afgestudeerden notarieel recht 2 Zakelijke dienstverlening 9

10 2 Zakelijke dienstverlening Flexmarkt bereikt bodem in 213 Na een herstel daalt in de omzet in de flexmarkt......maar door marginale groei van de grootste afnemers % 2 15% 1 5% -5% -1-15% -2-25% -3-35% -4 Omzet uitzendbranche naar type personeel 27 _ Totaal _ Administratief _ Industrie _ Technisch 33% 8% 8% 14% 19% 17% Verdeling uitzendkrachten naar sectoren () Industrie Handel Bouw Publieke sector ZDV Overig Bron: ABU...stabiliseert de omzet in en liggen er bedreigingen bij... 25% Omzetontwikkeling in de NL uitzendmarkt t.o.v. het BBP 2 15% 1 5% -5% -1-15% * Omzetontwikkeling (linkeras) _ Verandering werkloosheid (rechteras) -1,6-1,2 -,8 -,4,4,8 1,2 1,6 213* * Ramingen Te grote flexibilisering van de arbeidsmarkt leidt tot afname van de vraag naar diensten van flexbedrijven. Fluctuerende omzet en margedruk verhogen de financiële risico s. De werving van geschikt personeel is ook voor flexbedrijven een uitdaging....en wordt de bodem bereikt. Afnemers werken aan de opbouw van een flexibele schil bij het herstel van de economie. Internationalisering op het vlak van werving en plaatsing. Flexibilisering van de arbeidsmarkt betekent hogere arbeidsmobiliteit van ervaren personeel. 1

11 Provisieverbod bepalend voor omzet assurantietussenpersonen Meer verzekeringen via het directe kanaal......zet de omzetten onder druk ,2 Marktaandeel ATP in % 54,7 1 5% Omzetontwikkeling ATP (% j.o.j.) 4 43,4-5% 3 25 _ Levensverzekeringen _ Schadeverzekeringen 37, % Bron: GfK/TOF Bron: D & O...maar het dalend aantal assurantietussenpersonen......beperkt het omzetverlies per kantoor Aantal ATP s _ Ontwikkeling (R-as) 1% -1% -2% -3% -4% -5% -6% Consolidatie: Kleinschalige bedrijven verdwijnen steeds meer. De aanscherping van vakbekwaamheidseisen verhoogt de toetredingsdrempel. De concurrentie tussen verzekeringsbedrijven neemt toe. Het provisieverbod gaat in 213 in terwijl de verzekeringsmarkt verzadigd is en de huizenmarkt vastloopt. De betalingsbereidheid voor advies moet ontwikkeld worden. Premie verzekering & advieskosten zijn ontkoppeld, waardoor wanbetalingsrisico toeneemt. De toegevoegde waarde ligt lager door verkleining van de informatievoorsprong. 2 Zakelijke dienstverlening 11

12 2 Zakelijke dienstverlening Reisorganisaties moeten zich aanpassen aan gedrag klant De omzet van de totale vakantiebranche stijgt door hogere prijzen......terwijl het aantal fysieke reiswinkels afneemt _ Prijsindex pakketreizen (26 = 1, L-ras) * 213* _ Omzetontwikkeling reisbranche (% j.o.j. R-ras) Aantal reiswinkels 22* * Ramingen ING Economisch Bureau Bron: ANVR * Raming ING Economisch Bureau...maar op termijn herstelt de vakantiemarkt......waardoor er kansen blijven bestaan Aantal vakanties in mln De groep ouderen met tijd en geld groeit. De combinatie van online, fysieke verkoop en distributie is succesvol. De rol als reisadviseur, intermediair en ontzorger meer inzetten al komt dit slechts deels ten goede aan reisbureaus. Er zijn branchevreemde toetreders uit de internethoek. De informatieachterstand van reizigers is vrijwel verdwenen door internet. Airlines en hotelaanbieders zetten direct selling steeds verder door om de schakels te verminderen * 215* 22* * Raming ING Economisch Bureau 12

13 3 Industrie Bert Woltheus Rindert Ekhart Jurjen Witteveen Sectormanager Sectormanager Sectoreconoom Voedingsmiddelen Chemie Rubber en kunststof Metaal Elektrotechnische industrie Machinebouw Transportmiddelen Grafimedia 3 Industrie 13

14 3 Industrie Industrie: licht herstel na jaar van krimp Productiekrimp in, stabiel in waarbij de export de schade beperkt... Productie naar branche, -213 (% j.o.j.) * 213* Industrie 3,3% -1% Voedings- en genotmiddelen 1,6% -2%,5% Chemie -1,8% 5% -1% Rubber- en kunststof 3% -3%,5% Metaalbewerking 5,8% -3% Elektrotechnische industrie 6,4% -1% 1% Machinebouw 7% -5% 2% Transportmiddelenindustrie 22,3% -8% -5% Grafische industrie 1,7% -3% -1% _ Orders _ Exportorders Ontwikkeling orders industrie * Raming ING Economisch Bureau Index (5 = geen verandering, > 5 = groei, < 5 = krimp)...de prijsdruk is afgenomen......en de lichte verbetering van de wereldeconomie perspectief biedt Industriële groei is sterk afhankelijk van de ontwikkeling van de wereldeconomie. Economische groei in Azië en investeringsgroei in de VS bieden groeimogelijkheden in 213, in het bijzonder voor de chemie en maakindustrie. Voor toeleveranciers biedt ook de Duitse industrie kansen voor groei. De binnenlandse consumptie zal nog jaren onder druk staan, bedrijven actief op de binnenlandse eindmarkt merken dit _ GSCI-index Industriële Metalen _ GSCI-index Agrarische producten _ GSCI-index Energie Index (25 = 1) 14

15 Voedingsmiddelen: gematigd herstel Groei valt terug in......en de buitenlandse omzet duikt in de min Productieniveau voedingsmiddelenindustrie (L-as) _ Omzet voedingsmiddelenindustrie (R-as, %, j.o.j.) _ Productie voedingsmiddelenindustrie (R-as, %, j.o.j.) 16% 13% 1 7% 4% 1% -2% -5% -8% Index (25 = 1) _ Ontwikkeling binnenlandse omzet (%, j.o.j.) Bron: _ Ontwikkeling buitenlandse omzet (%, j.o.j.)...terwijl grondstoffenprijzen op hoog niveau blijven......en in 213 slechts beperkte groei wordt voorzien. 3 2 De voedingsmiddelenindustrie krimpt met 2% in, gevolgd door een lichte groei van,5% in 213. De binnenlandse omzet weet zich nog staande te houden. Bedrijven kampen met hoge grondstofprijzen en prijsdruk vanuit inkooporganisaties retail. Groeimogelijkheden bevinden zich in het buitenland door export van producten en kennis. 1 _ Vlees _ Zuivel _ Vetten _ Granen Index (22-24 = 1) 3 Industrie 15

16 3 Industrie Chemie: sterke, maar afnemende groei Er is een sterke groei in de chemie......met echter wel overcapaciteit Productieniveau chemische industrie (L-as) _ Productie chemische industrie (R-as, %, j.o.j.) _ Omzet chemische industrie (R-as, %, j.o.j.) Index (25 = 1) 25% 2 15% 1 5% -5% Overcapaciteit Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven Ondercapaciteit...en relatief stabiele maar hoge inkoopprijzen......terwijl de productiegroei in 213 wel lager is $ 2, $ 1,9 $ 1,8 $ 1,7 $ 1,6 $ 1,5 $ 1,4 $ 1,3 $ 1,2 $ 1,1 $ 1, De chemie groeit snel (5% in ) na een krimp in. Voor 213 wordt een krimp verwacht van 1%. Een verwachte afzwakking van de euro in de 1e helft van 213 biedt echter extra concurrentiekracht. De langetermijnperspectieven zijn gunstig voor de (hoogwaardige) Nederlandse chemie, maar de aansluiting op opkomende economieën moet beter. Nog altijd gaat 7 van de export naar de Europese markt. _ Olieprijs (North-Sea Brent, (L-as, ) _ Euro-dollarkoers (R-as, $) 16

17 Rubber en kunststof: beperkt herstel De groei zwakt af......en er is een aanzienlijke overcapaciteit % Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven % Productieniveau rubber- en kunststofindustrie (L-as) _ Productie rubber- en kunststofindustrie (R-as, % j.o.j.) -3 _ Omzet rubber- en kunststofindustrie (R-as, % j.o.j.) 5% Overcapaciteit rubber en kunststof Index (25 = 1)...met hoge, maar relatief stabiele inkoopprijzen......die leiden tot aanhoudende margedruk $ 1,8 $ 1,7 $ 1,6 $ 1,5 $ 1,4 $ 1,3 $ 1,2 $ 1,1 $ 1, De rubber- en kunststofindustrie blijft in een situatie van overcapaciteit, wat de bestaande margedruk niet vermindert. Op de binnenlandse markt biedt de voedingsindustrie enige houvast (verpakkingen), maar de verkopen richting de bouw en maakindustrie groeien niet. In 213 treedt naar verwachting enige verbetering op door een aantrekkende maakindustrie in de 2 e helft van 213. Ook toelevering aan de Duitse maakindustrie biedt nog kansen voor de Nederlandse rubber- en kunststofindustrie. _ Olieprijs (North-Sea Brent, (L-as, ) _ Euro-dollarkoers (R-as, $) Bron: Ecowin 17 3 Industrie

18 3 Industrie Metaalbewerking: dalende vraag over brede linie Groei slaat om in krimp Productieniveau metaalbewerking (L-as, index) _ Omzetontwikkeling metaalbewerking (R-as, % j.o.j.) _ Productiegroei metaalbewerking (R-as, % j.o.j.)...en de overcapaciteit groeit... 25% 2 15% 1 5% Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven Overcapaciteit metaalbewerking Index (25 = 1)...terwijl de inkoopprijzen relatief stabiel, maar hoog blijven......wat leidt tot blijvende margedruk Prijsindex industriële metalen (L-as, ) Euro-dollarkoers (R-as, $) $ 1,7 $ 1,6 $ 1,5 $ 1,4 $ 1,3 $ 1,2 $ 1,1 De metaalbewerking heeft te maken met een dalende vraag bij afnemers over een brede linie. De export van de Nederlandse machinebouwers neemt af wat de metaalbewerking merkt en in de bouw (3 van de omzet) is de situatie al langere tijd niet rooskleurig. De situatie van overcapaciteit en druk op marges zal hierdoor voorlopig niet verminderen. In 213 treedt naar verwachting enige verbetering op door een aantrekkende maakindustrie in de 2 e helft van 213. Ook toelevering aan de Duitse maakindustrie biedt nog kansen voor de Nederlandse metaalbewerking. 18

19 Elektrotechnische industrie: sector stabiliseert Groei verdwijnt, maar de krimp blijft beperkt Productieniveau elektrotechniek (L-as) Productie elektrotecniek (R-as, % j.o.j.) Omzet elektrotecniek (R-as, % j.o.j.) Index (25 = 1)...waarbij de ondercapaciteit wel is omgeslagen in overcapaciteit Overcapaciteit elektrotechnische industrie Capaciteit: onvoldoende vraag -/- onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven Ondercapaciteit elektrotechnische industrie...en de groei uit het buitenland moet blijven komen......maar de problemen in Europa drukken de groeipotentie _ Orders Ontwikkeling orders elektrotechnische industrie _ Exportorders Index (5 = geen verandering, > 5 = groei en < 5 = krimp) De elektrotechnische industrie in Nederland presteert relatief sterk maar de dalende vraag uit het buitenland krijgt nu zijn weerslag op de branche. zal hierdoor een lichte productiekrimp geven. In 213 wordt een kleine verbetering verwacht, maar met name de situatie op de Europese afzetmarkt baart zorgen. Groei zal vooral moeten komen uit de VS en Azië. De markt is echter competitief en in de elektrotechnische industrie heerst prijsdruk. Daarom blijft de omzetontwikkeling achter bij de productieontwikkeling. 3 Industrie 19

20 3 Industrie Machinebouw: tijdelijke krimp Groei slaat om in krimp......en er ontstaat overcapaciteit door vraaguitval Productieniveau machinebouw (L-as) _ Productieontwikkeling machinebouw (R-as, % j.o.j.) _ Omzetontwikkeling machinebouw (R-as, % j.o.j.) Index (25 = 1) 15% 1 5% -5% -1 Overcapaciteit machinebouw Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven Ondercapaciteit machinebouw...het herstel moet komen uit het buitenland......maar de Nederlandse machinebouw is goed gepositioneerd _ Orders _ Exportorders Index (5 = geen verandering) De machinebouw heeft met name sinds het derde kwartaal van te maken met een duidelijk dalende orderportefeuille. Dit komt terug in een productiedaling van 5% over. De Nederlandse machinebouw is echter een kansrijke branche met een sterke positie in diverse niches. Daarbij is de aansluiting op de opkomende economieën relatief goed. In 213 groeit de productie met 2% maar de lange termijn groei kan hier zeker boven komen. 2

21 Transportmiddelenindustrie: twee krimpjaren na twee topjaren De productiegroei is verdwenen......door een dalende vraag uit het buitenland Productieniveau transportmiddelenindustrie (L-as) _ Productieontwikkeling transportmiddelenindustrie (R-as, % j.o.j.) _ Omzet transportmiddelenindustrie (R-as, % j.o.j.) Index (25 = 1) 6 Omzetontwikkeling transportmiddelenindustrie _ Omzetontwikkeling binnenland (% j.o.j.) _ Omzetontwikkeling buitenland (% j.o.j.) Bron:...maar de export zal wel het herstel moeten trekken......en is 213 nog een krimp jaar _ Orders Ontwikkeling orders transportmiddelenindustrie _ Exportorders Index (5 = geen verandering, > 5 = groei en < 5 = krimp) De transportmiddelenindustrie is snel hersteld na de klap van eind. De groei in en kwam boven de 2 uit. Deze groei was echter volledig te danken aan de buitenlandse vraag. Nu de buitenlandse vraag af is genomen, krimpt de productie aanzienlijk, naar verwachting 8% in en 5% in 213. De tijdelijke sluiting van NedCar heeft effect op de productiecijfers, maar biedt vanaf medio 214, wanneer de heropening gepland is, een positieve impuls voor de Nederlandse transportmiddelenindustrie. 3 Industrie 21

22 3 Industrie Grafisch: aanhoudend zwaar weer De krimp keert terug, waardoor......de overcapaciteit problematisch blijft Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven % -5% Productieniveau grafische industrie (L-as) _ Productie grafische industrie (R-as, % j.o.j.) _ Omzet grafische industrie (R-as, % j.o.j.) -15% 1 Overcapaciteit grafische industrie Index (25 = 1)...en de afzetprijzen onder druk staan......zodat 213 nog geen herstel laat zien Aanhoudende krimp in de vraag naar drukwerk. Sterke afhankelijkheid van binnenlandse markt, waarbij voor veel afnemers de vooruitzichten nog niet op groei duiden. Overcapaciteit leidt vooral tot afname van het aantal MKB-bedrijven, het aantal zelfstandigen neemt toe. Mogelijkheden om weer mee te denken in klantoplossingen door aanverwante activiteiten te integreren. 9 _ Afzetprijzen grafische industrie _ Prijsontwikkeling papier/karton _ Prijsontwikkeling drukinkt Index (25 = 1) 22

23 4 Bouw Jan van der Doelen Maurice van Sante Sectormanager Sectoreconoom Woningbouw Utiliteitsbouw Infrasector Onderhoudsmarkt Installatiebranche 4 Bouw 23

24 4 Bouw Bouw: Bodem volgend jaar bereikt Door een flink dalende productie kampt de bouwsector met overcapaciteit... Bouwproductie naar deelsectoren, -214 (% j.o.j.) Woningbouw Nieuwbouw -9,5% -3,5% 2, Verbouw -7,5% -3, 1, Onderhoud -3, 1, 2, Aantal woningen gereed Utiliteitsbouw Nieuwbouw -8,5% -2,5% 2,5% Verbouw -7,5% -1,5% 2, Onderhoud -2,5%,5% 2, Infrasector Nieuwbouw & verbouw -8, -3, 1, Onderhoud -4, -2,5% 1, Totaal bouw -7,3% -1, 2, Capaciteit en faillissementen bouw Overcapaciteit Ondercapaciteit _ Faillissementen (R-as) Bron: Ramingen ING Economisch Bureau Bron: MNW...en daalt het vertrouwen bij aannemers tot een dieptepunt... maar de bodem lijkt in 213 bereikt _ Vertrouwensindicator bouw _ Beoordeling orderboeken bouw Vertrouwensindicator blijft op historisch laag niveau 26 Aantal faillissementen blijft hoog door overcapaciteit en bijbehorende prijsdruk. Aantal gebouwde nieuwe woningen daalt in 213 tot 49.. Renovatie blijft een stabiele markt....al zal de groei daarna nog jaren zeer gematigd zijn. Dalende koopkracht geeft minder fnanciële ruimte aan potentiële kopers van nieuwbouw. Lage economische groei leidt tot lage investeringen in gebouwen. Beperkte budgetten van overheden voor investeringen in infrastructuur door bezuinigingen. Bron: Ecowin 24

25 Woningbouw blijft onder druk staan De vastgelopen woningmarkt laat de verkoop van nieuwbouw dalen Aantal verkopen nieuwbouwwoningen Koopintenties en aantal transacties -88 ligt op historisch laag niveau Saldo respondenten (wel -/- niet van plan om een huis te kopen) _ Aantal verkochte woningen (rechter as) I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II Bron: MNW...waardoor ook in 213 minder woningen gebouwd worden... waarna de woningbouw licht herstelt. 11. Aantal gereedmeldingen en afgegeven vergunningen mnds voortschrijdend gemiddelde _ Vergunningen _ Gereedmeldingen Bron: Ecowin, ING Blijvend verlaagde overdrachtsbelasting en verhoogde BTW maken nieuwbouw relatief duurder t.o.v. bestaande bouw. Nieuwe beperkende maatregelen voor de hypotheekrenteaftrek leiden tot vraagdaling nieuwbouwwoningen. Woningcorporaties krijgen steeds minder fnanciële ruimte voor investeringen in woningbouw....maar op lange termijn is er wel uitbreidingsvraag. Jaarlijkse groei van 55. huishoudens waarvoor woonruimte benodigd is. Gemiddeld worden er ieder jaar 15. woningen gesloopt waarvoor ook vervangende woonruimte gebouwd moet worden. Beperkte budgetten van overheden voor investeringen in infrastructuur door bezuinigingen. Door de huurverhogingen uit het regeerakkoord voor scheefhuurders zal de doorstroming naar nieuwbouwwoningen op termijn verbeteren. 4 Bouw 25

26 4 Bouw Utiliteitsbouw op lager niveau verder Minder investeringen door lagere economische groei leidt tot enorme daling van het aantal vergunningen 2 Ontwikkeling investeringen en overige investeringen 6* Afgifte vergunningen bedrijfsgebouwen 15% 1 5% -5% -1-15% -2 Voortschrijdend gemiddelde per kwartaal (% j.o.j.) Investeringen in bedrijfsgebouwen lopen steeds minder achter op andere bedrijfsinvesteringen Bedrijfsgebouwen _ Overige bedrijfsinvesteringen 27 _ Hallen en Loodsen _ Kantoren _ Combinatie _ Winkels _ Scholen bedrijfshallen, ING * In miljoenen, voortschrijdend jaargemiddelde. en een tekort aan opdrachten bij U-bouwers... waardoor ook in 213 de productie nog krimpt % U-bouwers met te weining opdrachten als belangrijkste belemmering voor werkzaamheden Lage groei bij gebruikers van bedrijfsruimten zoals logistiek en groothandel zorgen voor weinig uitbreidingsvraag. De hoge leegstand in kantoren (14%) zal verder stijgen (o.m. door HNW) waardoor het overaanbod toeneemt. Ook winkelvoorraad is groot en leegstand stijgt (o.m. door on-line shopping). 2 mogelijkheden voor verduurzaming en transformatie. 1 Leegstaande kantoorpanden transformeren tot andere bestemmingen. Het verduurzamen van bestaande bedrijfsgebouwen biedt nog veel kansen Bron: EIB 26

27 Gematigde krimp in infrasector Investeringen in infra nemen af door overheidsbezuinigingen waardoor het vertrouwen bij infrabedrijven sterk daalt 15% 1 5% -5% -1-15% Ontwikkeling % j.o.j. Investeringen infrastructuur Vertrouwensindicator _ B & U _ Infrasector Bron: Ecowin Bron: EC en een daling van omzetten bij ingenieursbureaus duiden ook voor 213 nog op een krimp... 12% 1 8% 6% 4% 2% -2% -4% -6% Omzetten ingenieursbureaus (% j.o.j.) Omzetontwikkeling % j.o.j H1 Vooral lagere overheden bezuinigen op uitgaven infrastructuur door kortingen op het gemeentefonds en lagere opbrengsten uit het eigen grondbedrijf. Malaise in de utiliteits- en woningbouw zorgt er ook in de infrasector voor dat minder gronden bouw- en woonrijp gemaakt moeten worden. Flinke bezuinigingen op infrastructuur in het regeerakkoord....op lange termijn zijn er nog veel uitdagingen. Nederland beschermen tegen een hogere zeespiegel door het nieuwe waterwerken. Infrastructurele knelpunten verder oplossen. 4 Bouw 27

28 4 Bouw Lichte groei in stabiele onderhoudsmarkt De onderhoudsmarkt woningen is net zo groot als de nieuwbouw maar minder conjunctuurgevoelig 1 Productieontwikkeling (% j.o.j.) 7 15% 7% 7% Verdeling bouwproductie, Nieuwbouw woningen Verbouw woningen Woningen onderhoud Overig bouw 5% -5% -1-15% -2 % j.o.j Onderhoudssector veel constanter dan nieuwbouw _ Nieuwbouw _ Onderhoud, VROM en ING Bron: VROM en ING waar vooral kleinere bedrijven van profteren _ 1-1 werknemers _ 1-1 werknemers _ > werknemers, ING (Index 25 = 1) Omzetontwikkeling bouwbedrijven naar grootte Tijdelijk lager BTW tarief laat duidelijk sporen na bij kleine bedrijven Omzetontwikkeling kleine bouwbedrijven veel beter dan (middel)grote bouwbedrijven waarvoor in 213 een lichte groei wordt verwacht... Beëindiging laag BTW-tarief laat omzet in van kleine bedrijven in de onderhoudsmarkt dalen. Lichte groei in 213 in de onderhoudssector van 1% verwacht. Toetreding van nieuwbouwbedrijven tot de onderhoudsmarkt zet de prijzen onder druk....op lange termijn nog veel uitdagingen. Eigenaren van gebouwen zetten in op behoud. Nog veel kansen op het gebied van het energiezuiniger maken van woningen en utiliteitsgebouwen. Veel behoefte aan nieuwe en innovatieve renovatieconcepten. 28

29 Installatie: focus op stabiele onderhoudsmarkt De installatiebranche volgt de bouwconjunctuur...en is een substantieel deel van de bouw 2 15% 1 5% -5% -1-15% -2-25% Omzetontwikkeling (% j.o.j.) 27 79% 21% Verdeling bouwproductie, Bouwinstallatie Overig bouw _ Installateurs _ B & U Bron: Ecowin waarbij vooral kansen zijn voor duurzaamheid al daalt de omzet van installateurs nog in Domotica Bron: ING Belangrijke groeimarkt volgens installateurs Veiligheid Duurzaamheid is bij veruit de belangrijkste verwachte groeimarkt Resultaten van enquête onder installateurs Verlichting Duurzaamheid Telecommunicatie Infratechniek Anders De afhankelijkheid van de bouwsector zorgt ervoor dat de omzet van installateurs in 213 krimpt. Het grote aantal installatiebedrijven zorgt nog steeds voor overcapaciteit....het belang van de installatiebranche neemt op lange termijn toe. Het belang van installateurs in het bouwproces neemt toe door steeds meer technische installaties in gebouwen. Nog veel kansen op het gebied van het energiezuiniger maken van woningen en bedrijfspanden. Ook het aanpassen van woningen voor het toenemend aantal ouderen biedt installateurs mogelijkheden. 4 Bouw 29

30 5 Transport en logistiek 5 Transport en logistiek Machiel Bode Rico Luman Sectormanager Sectoreconoom Wegtransport Binnenvaart Luchtvervoer Logistieke dienstverlening 3

31 Transport en logistiek stabiliseert in 213 Totale volume blijft stabiel in door vooral een zwak presterend wegvervoer Volumeontwikkeling Wegtransport -1, -,5 1,1 Vervoer over water,4,3 2,3 Luchtvervoer,4 1, 1,7 Logistieke dienstverlening,6,9 2,5 Transport en logistiek (totaal)* -,5, 1,5 Omzetontwikkeling Transport en logistiek (totaal) 2,5 2,5 3, Aandeel deelsectoren, Vervoer over land Vervoer over water Vervoer door de lucht Logistieke dienstverlening 36% 14% Omzet 74 mrd. 11% 39% Wegtransport 71%/ Personenvervoer 29% Binnenvaart 29%/ Zeevaart 71% Bron: ING Economisch Bureau * Inclusief Post en koeriers * Bewerkt en raming ING Economisch Bureau...waarbij het herstel nog even te gaan heeft......en de focus ligt op kostenbesparing, maar ook op heroriëntatie Ontwikkeling transport en logistiek 27 F 213F De transport- en logistieksector is conjunctuurgevoelig en beweegt mee met de kwakkelende economie. Per saldo krimpt het volume licht en volgt volgend jaar stabilisatie. In gemiddeld 4 van de gevallen heeft de sector een buitenlandse opdrachtgever; sectoren die internationaal actief zijn presteren beter. Transport en logistiek is traditioneel een kostengerichte sector, efficiëntieverbetering blijft daarmee volgend jaar voorop staan. De sector bevindt zich in een transitie naar hoogwaardiger dienstverlening en aanbieden van diensten met een hogere toegevoegde waarde. Omzet Volume Index (25 = 1) 5 Transport en logistiek 31

32 5 Transport en logistiek Detailhandel en bouw houden wegtransport in het rood Hogere kosten stuwen de transportomzet......waardoor prijzen licht stijgen, maar de winst blijft dalen... 15% Omzet wegtransport op jaarbasis (% j.o.j.) 115 Prijs en winstgevendheid wegtransport 1 5% % -1-15% F _ Vervoersprijs _ Winstgevendheid F /ING Economisch Bureau, NEA, bewerkt en raming ING Economisch Bureau Index (25 = 1)...en exporteurs beter presteren, maar door de felle concurrentie......het wegtransport toch onder druk komt. 13 Ontwikkeling volume sectoren _ Bouw _ Detailhandel _ Industrie _ Export, ING Economisch Bureau F Het wegtransport ondervindt druk van twee fronten; het internationaal marktaandeel van het Nederlandse wegvervoer daalt en de sector heeft veel last van de krimpende bouw (25% van het vervoer) en detailhandel. De kosten stijgen (o.a. door dure brandstof), maar door versnippering en internationale concurrentie kan de sector dit niet volledig doorberekenen. Gevolg is dat de winstgevendheid een dal heeft bereikt in. De dalende koopkracht houdt het binnenlandse vervoer in 213 onder druk. De vraag naar internationaal wegvervoer ontwikkelt zich beter door de licht stijgende export. Het leggen van focus op slim organiseren van activiteiten en monitoren van belangrijke indicatoren (zoals opbrengsten en kosten per km) leidt tot betere prestaties. Kansen zijn er voor uitbreiding met aanvullende dienstverlening zoals warehousing. 32

33 Binnenvaart: volume groeit licht, overcapaciteit blijft Lage vervoersprijzen drukken binnenvaartomzet......waarvan de oorzaak ligt in overcapaciteit... 25% 2 15% 1 5% -5% -1-15% -2-25% Omzet binnenvaart per kwartaal j.o.j. Laag water stuwde omzet in Aantallen nieuwe schepen per jaar * Omzet vervoer en opslag totaal Omzetontwikkeling Binnenvaart Motorvrachtschepen Motortankschepen Vrachtduwbakken /ING Economisch Bureau Bron: IVR, bewerkt ING Economisch Bureau...terwijl containers en minerale oliën wel een groeimarkt zijn Overslag Rotterdamse haven naar categorie _ Agribulk _ Kolen _ Erts en schroot _ Ruwe olie _ Containers _ Minerale oliën / vloeibare brandstof F Bron: Havenbedrijf Rotterdam, bewerkt ING Economisch Bureau Index (2 = 1)...maar er toch nog vooral problemen op de korte termijn zijn. Door overinvesteringen in de periode 26- kampt de binnenvaart de komende jaren nog met een grote overcapaciteit. De overcapaciteit leidt tot ongezond lage vrachtprijzen met in 213 aanhoudende gevolgen voor de tarieven en winstgevendheid. Het volume is na de terugslag van met dank aan de overslag in de Rotterdamse haven en de export naar Duitsland weer terug op niveau en groeit in 213 marginaal. De lage bouwproductie drukt het vervoer van bouwstoffen als zand en grind. maar er zijn kansen op de lange termijn. Containers zijn de belangrijkste groeimarkt, het vervoer van droge lading (o.a. erts, agribulk) krimpt. Door aandacht voor duurzaam en multimodaal vervoer en inzet op de kortere afstanden zal het binnenvaartvolume blijven groeien. 5 Transport en logistiek 33

34 5 Transport en logistiek Luchtvracht wacht op tekenen van herstel Passagiers stuwen de omzet van het luchtvervoer......maar vrachtvervoer door de lucht blijft daarentegen duidelijk achter Ontwikkeling omzet en volume luchtvervoer 55.. Aantal passagiers en vracht in ton F F 1.2. _ Omzet _ Volume Passagiers (L-as) _ Cargo in ton (R-as), ING Economisch Bureau Index (25 = 1) Bron: Schiphol, bewerkt ING Economisch Bureau...en wacht op de aantrekkende handel met Azië... Herkomst en bestemming vracht en passagiers op Schiphol Passagiers Cargo Europa Noord-Amerika Latijns-Amerika Afrika Midden-Oosten Azië Bron:...die het luchtvervoer in een vroeg stadium kan stimuleren. Het vrachtvervoer is traditioneel een vroege indicator van herstel, maar blijft kwakkelen. Het passagiersvervoer blijft goed overeind. Het verwacht toeristisch topjaar 213 steunt de Nederlandse luchtvaart. De belangrijkste landen voor passagiers zijn: VK, VS, Spanje, Duitsland en Italië. Het vervoer van goederen door de lucht ondervindt hinder van containerisatie en verschuiving naar zee. Een economische verbetering vanaf de tweede helft van 213 kan het luchtvervoer in de kaart spelen. 34

35 Logistieke dienstverlening: gematigde groeimotor Logistieke omzet en volume hebben zich relatief goed hersteld......maar expediteurs hebben te maken met een zwakke markt Ontwikkeling omzet en volume logistieke dienstverlening 1 Vertrouwensindex Europese expediteurs F _ Omzet _ Volume Verwachte marktsituatie _ Werkelijke marktsituatie, ING Economisch Bureau Index (25 = 1) Bron: Danske Bank...toch is de volumeontwikkeling en prijs bovengemiddeld... Ontwikkeling prijs en volume transport en logistiek 1 5% -5% F Prijs T&L totaal Prijs Logistiek _ Volume T&L totaal _ Volume Logistiek, ING Economisch Bureau...en de sector is kansrijk voor de toekomst. Uitbesteding van logistieke diensten door verladers maakt van logistieke dienstverlening een groeimarkt. Volume en winstgevendheid ontwikkelen zich positiever dan gemiddeld in de transport en logistieksector. Het gaat bij logistieke diensten naast expeditie ook om value added logistics en services (VAL/VAS). Logistieke dienstverleners hebben meestal een zeer internationaal werkveld en profiteren daarmee van de export. Het nationale topteam logistiek zet in op ketenregie. Hierbij is een hoofdrol weggelegd voor de inzet van Nederlandse logistieke expertise. 5 Transport en logistiek 35

36 6 Groothandel 6 Groothandel Dirk Mulder Marinus van der Meer Max Erich Sectormanager Sectormanager Sectoreconoom Agrarische producten Voedingsmiddelen Non-food Kapitaalgoederen Intermediaire goederen 36

37 Groothandel: kansen in diversificatie De gematigde omzetgroei in de groothandel bestaat......uit twee werelden - want er zijn grote verschillen... 1 Groei omzet groothandel (% j.o.j.) 14 Ontwikkeling index groothandel volume (25 = 1) 5% 8,9% 7,1% % 1,5% 1,8% Export gerichte groothandel profiteert Groothandel gericht op binnenland ziet lastige situatie -1-9,6% * 213* _ Consumptie binnenland 27 _ Uitvoer * Ramingen ING Economisch Bureau...waarbij kansen vooral over de grens liggen......en er hierdoor de mogelijkheid tot diversificatie voordoet. Populariteit landen bij ondernemingen die in nieuwe exportmarkten hebben betreden en ondernemingen die het voornemen hebben dit in te doen. Gerealiseerd Voornemen De omzetgroei is fors minder, maar nog wel aanwezig. De binnenlandse markt heeft het moeilijk maar de handel met het buitenland blijft kansrijk. Diversificatie is mogelijk door geografische spreiding, bewerking opkomende markten en verbreding van de dienstverlening. India 11% Rusland 9% Rusland 9% Brazilie 9% Turkije 8% India 9% Brazilie 6% VS 5% Oekraine 6% Frankrijk 5% Bron: Fenedex/Atradius Trends in Export 6 Groothandel 37

38 6 Groothandel Groothandel agrarische producten * : hogere prijzen en groeiende wereldbevolking Een forse stijging van de omzet......wordt gepusht door hogere prijzen in de akkerbouw... 15% 1 5% -5% -1 Groei omzet groothandel agrarische producten (% j.o.j.) 12% 9% 1-1 * 6% 213* Omzetindex groothandel akkerbouw producten K1-8 K2-8 K3-8 K4-8 K1-9 K2-9 K3-9 K4-9 K1-1 K2-1 K3-1 K4-1 K1-11 K2-11 K3-11 K4-11 K1-12 K2-12 * Ramingen ING Economisch Bureau, Ramingen ING Economisch Bureau Index (25 = 1)...waarbij de groei van de wereldbevolking leidt tot opwaartse prijstrend......en een opleving van de omzet FAO Food Index Een krap aanbod in combinatie met een stabiele vraag leidt tot een opwaartse prijsdruk voor diverse producten. Er is een continue stimulans vanuit de toename van de wereldbevolking. De ontwikkeling van nieuwe markten (buiten Europa) zijn kansrijk. Er is een blik op alternatieve toepassingen van grondstoffen. Samenwerking met de chemische- en farmaceutische industrie leidt tot innovatie 5 1/2 1/21 1/22 1/23 1/24 1/25 1/26 1/27 1/ 1/ 1/ 1/ 1/ Bron: FAO * Deze branche bevat onder meer groothandels in granen, ruwe tabak, oliën, zaden, veevoer, bloemen en planten, levende dieren, huiden, vellen, leer 38

39 Groothandel voedingsmiddelen * : op zoek naar nieuwe markten Een stabiele omzetgroei in en is vooral gedreven door prijsherstel... 1 Groei omzet groothandel voedingsmiddelen (% j.o.j.) 2 Omzetontwikkeling AGF handel (% j.o.j.) 15% 5% 5% 1% 3% 3% 1 5% -5% -1% -5% -1-15% -1 * 213* -2 Q1 9 Q2 9 Q3 9 Q4 9 Q1 1 Q2 1 Q3 1 Q4 1 Q1 11 Q2 11 Q3 11 Q4 11 Q1 12 Q2 12 * Ramingen ING Economisch Bureau, bewerking ING Economisch Bureau...waarbij er nog veel potentiële markten zijn buiten Europa......en de afhankelijkheid van de Europese markt groot is. 21% 3% 3% 4% 2% 2% Nederlandse AGF export naar markt 3% 8% 9% 14% 31%, bewerking ING Economisch Bureau Duitsland Verenigd Koninkrijk Frankrijk België Zweden Italië Polen Overig Europa Afrika Amerika Azië Er is een forse groei van de groothandel dranken (niet zuivel) door prijsherstel en assortimentsverbreding. Tegelijkertijd heeft de traditionele drankengroothandel het echter moeilijk en wordt door de algemene foodgroothandel verdrongen (one stop shopping) De overproductie van AGF leidt tot druk op de prijzen evenals een gebrek aan onderscheidend vermogen. Een grote afhankelijkheid van de Europese retail maakt de sector kwetsbaar. In de consumentenmarkt voor voeding winnen supermarkt en to-go formules marktaandeel ten koste van speciaalzaken en horeca. De dienstverlening van groothandels verandert mee. Kansen liggen er vooral door markten buiten Europa aan te boren. De opkomst van online boodschappen bestellen biedt kansen voor logistieke diensten. * Voornamelijk groothandel AGF en dranken. 6 Groothandel 39

40 6 Groothandel Groothandel non-food: zoeken naar samenwerking De stilstand in de omzet van de groothandel non-food......komt doordat de consument genoodzaakt is te bezuinigen... 1 Groei omzet groothandel non-food (% j.o.j.) 1 Deelvragen consumentenvertrouwen 5 5% -5% -3% 5% 4% -1% jan-8 juli-8 jan-9 juli-9 jan-1 juli-1 jan-11 juli-11 jan-12 juli-12 * 213* _ Financiële situatie laatste 12 maanden _ Gunstige tijd voor grote aankopen * Ramingen ING Economisch Bureau...waardoor non-food bestedingen hard worden geraakt......en de kansen vooral online liggen Detailhandel non-food omzet De omzet en de marge zal in 213 nog verder dalen. De groothandel kan een belangrijke rol leveren in de efficiency in de keten en van de logistiek. De online omzet blijft wel groeien en de E-fulfilment behoefte zal meegroeien. De mogelijkheden van uitbreiding van de dienstverlening ligt vooral op het gebied van de ondersteuning van het online retailkanaal. Partnerships tussen groothandel en retail worden steeds belangrijker, waaronder het meedenken met retail. Verplaatsing productie naar landen met kortere leadtimes, waardoor men korter op de markt kan zitten * 213* * Ramingen ING Economisch Bureau Index (25 = 1) 4

41 Groothandel kapitaalgoederen: dynamiek sectoren belangrijk Er is een lichte groei voor de groothandel kapitaalgoederen......terwijl de bedrijfsinvesteringen op een laag niveau liggen... 15% Groei omzet groothandel kapitaalgoederen (% j.o.j.) 2 Ontwikkeling bedrijfsinvesteringen (% j.o.j.) 1 5% 11% 5% 2% 3% 15% 1 5% -5% -1-15% -13% * 213* -5% -1 jan'11 mrt'11 mei'11 jul'11 sep'11 nov'11 jan'12 mrt'12 mei'12 jul'12 * Ramingen ING Economisch Bureau...is de hoop op de uitvoer gevestigd......ondanks de lastige omstandigheden. 25% 15% 5% -5% Uitvoer machines en vervoermaterieel (% j.o.j.) 2,6% 5%,3% Bedrijven stellen investeringen uit door de slechte economische omstandigheden. De uitvoer van kapitaalgoederen is de afgelopen jaren wel gegroeid. Ondernemingen gericht op het buitenland profiteren wel van groei. De dynamiek van de economie zorgt ook in mindere tijden voor starters. -15% -17,8% -25% jan-aug Bron: KvK, ING Economisch Bureau 6 Groothandel 41

42 6 Groothandel Groothandel intermediaire goederen: vertraging wereldhandel drukt omzet De omzet van grondstoffen staat onder druk......doordat de wereldhandel vertraagt... 2 Groei omzet intermediaire goederen (% j.o.j.) 18 Ontwikkeling wereldhandelsvolume (in biljoen USD) 15% % 14% 16 5% % -1% % -2-17% * 213* 11 1 jan-9 juli-9 jan-1 juli-1 jan-11 juli-11 jan-12 juli-12 * Ramingen ING Economisch Bureau Bron: CPB Wereldhandelsmonitor...en het producentenvertrouwen daalt......is er een verminderde vraag naar grondstoffen Producentenvertrouwen De zwakke economische situatie in Europa en tragere groei in de opkomende markten (China) leiden tot beperkte vraag naar grondstoffen. maar op de lange termijn herstel. De aanhoudende groei van de wereldbevolking creëert een toenemende vraag naar grondstoffen. jan-12 feb-12 mrt-12 apr-12 mei-12 juni-12 juli-12 aug-12 sept-12 okt-12 * Intemediaire goederen is o.a. bouwmaterialen, brandstoffen en chemische producten. 42

43 7 Detailhandel Dirk Mulder Max Erich Thijs Geijer Sectormanager Sectoreconoom Sectoreconoom Supermarkten Foodspeciaalzaken Kleding Schoenen Woninginrichting Doe-het-zelf Electronica Persoonlijke verzorging Automotive 7 Detailhandel 43

44 7 Detailhandel Detailhandel: consument trapt op de rem De detailhandel blijft krimpen......door een gebrek aan vertrouwen bij consumenten... 1% Groei omzet detailhandel (% j.o.j.) Koopbereidheid en verwachting financiële situatie komende 12 mnd.,2% -5-1% -2% -,2% -1,1% -,5% % -4% -3,9% % jan-11 mrt-11 mei-11 jul-11 sep-11 nov-11 jan-12 mrt-12 mei-12 jul-12 sep-12 * 213* _ Koopbereidheid _ Verwachting financële situatie * Raming ING Economisch Bureau consumentenvertrouwen (seizoensgecorrigeerd)...en een daling van de koopkracht......leidt in combinatie met bezuinigingen tot een verdere terugval... 4, 3,5 3, 2,5 2, Ontwikkeling (in % j.o.j.) prijzen vs. lonen De consument ziet zich genoodzaakt te bezuinigen wat leidt tot een terugval in de huidige en toekomstige bestedingen. De foodsector groeit licht, maar non-food heeft het zwaar mede door de ontwikkeling van internetverkopen. 1,5 1, wat mogelijkheden biedt in een nieuwe realiteit.,5, 9 K1 9 K2 _ Prijsstijging 9 K3 9 K4 1 K1 1 K2 1 K3 1 K4 _ Loonstijging consumentenvertrouwen (seizoensgecorrigeerd) 11 K1 11 K2 11 K3 11 K4 12 K1 12 K2 Ondernemers zullen het businessmodel moeten aanpassen op een lagere marge en omzet. Een heldere en consistente positionering in combinatie met het zoeken naar samenwerking in de keten zal een uitkomst bieden. Juiste afstemming van de marketingsmix (de vier P s: prijs, product, promotie en plaats) op kritische consument. 44

45 Supermarkten behouden omzetgroei De geleidelijke omzetgroei......en de voortdurende schaalvergroting... 2,5% 2, 1,5% 1,,5% 1,3% Omzetontwikkeling supermarkten 1,8% 2,1% 2, 1,8% Ontwikkeling Aantal supermarkten Groot (>12 m 2 ) ,6% Middelgroot (6-12 m 2 ) ,5% Klein (<6 m 2 ) ,5% Totaal ,9%, * 213* 26 Gemiddelde oppervlakte (m 2 ) , Omzetgroei (L-as) _ Omzet (R-as, in mld. euro s) * Raming ING Economisch Bureau Bron: Locatus, bewerking ING Economisch Bureau...in combinatie met de gevoeligheid van de consument voor prijs......maken dat de supermarkten het relatief goed doen. 1 12% 4 18% 2 Bron: ING Vraag van vandaag 31 oktober Op basis waarvan kiest de consument zijn supermarkt? Prijs Kwaliteit producten Locatie Assortiment Prettig winkelen Er is een verschuiving van omzet uit out-of-home (o.a. horeca, benzinestations en dergelijke) naar supermarkten. De groei wordt gevoed door prijsstijgingen. De consument wijkt uit naar goedkopere producten en formules. Er is margedruk door stijgende grondstof- en personeelskosten. waarbij goed ondernemerschap het verschil maakt. De positionering van formules op prijs en lokaal ondernemerschap neemt aan belang toe. Er zal meer op derving en personeelskosten gestuurd moeten worden. Het benutten van de online mogelijkheden is de voornaamste uitdaging. 7 Detailhandel 45

46 Speciaalzaak opereert in krimpende markt 7 Detailhandel De omzet van speciaalzaken loopt terug......en het aantal winkels daalt... 2,5% Omzet speciaalzaken 5,5 27 Ontwikkeling, -2,5% 5, 4,5 Aantal speciaalzaken Kaas en delicatessen % Groentezaken Bakkers % Slagers % -5, * 213* 4, Omzetontwikkeling _ Totale omzet (in mrd. euro) (R-as) * Raming ING Economisch Bureau Bron: HBD...terwijl winkeliers vergrijzen......zetten deze structurele ontwikkelingen de omzet onder druk Slagerijen '94 Slagerijen Leeftijdsopbouw ondernemers Brood- en Brood- en banket '94 banket t/m 3 jaar 31 t/m 5 jaar > 5 jaar AGF '94 AGF Kaas '94 Kaas Speciaalzaken verliezen terrein voor de dagelijkse boodschappen. Het aantal winkels daalt verder mede door gebrek aan opvolging. waardoor focus op onderscheid en zichtbaarheid belangrijk is. Onderscheid op het assortiment kan geboden worden door een focus op bijvoorbeeld fair trade, regionale en biologische producten. Het inspelen op kant en klaar en gemak draagt ook bij aan het onderscheidend vermogen van de speciaalzaak. Winkeliers die de samenwerking met horeca opzoeken en hun online aanwezigheid vergroten putten hier een voordeel uit. Bron: HBD 46

47 Detailhandel kleding: crisis en online groei vragen om flexibilisering business model De kledingverkoop daalt vooral in het middensegment... 1% Omzet kledingwinkels (% j.o.j.),2% Omzet -1% -1,3% -2% -2, -3% -4% -5% -4,3% -3, * 213* Laag _ Oude situatie Value _ Nieuwe situatie Midden Premium Hoog Segment * Raming ING Economisch Bureau Bron: ING Economisch Bureau...maar de online omzet groeit wel......waardoor kledingwinkels het moeilijk krijgen... H1'11 Online omzet kleding 1 e helft vs. 1 e helft 3 De terugloop van het vertrouwen en inkomen van de consument remmen de kledingverkoop. De marge staat onder druk door hogere inkoopkosten, de zwakke euro en prijsdruk. maar het inspelen op de veranderende markten geeft wel kansen. H1' Bron: Thuiswinkel.org / Blauw Research Nieuwe concepten vanuit de onderkant van de markt zijn wel succesvol. De online verkopen blijven wel in hoog tempo groeien. Vasthouden aan het concept, rekening houdend met gewijzigde marktomstandigheden geeft een goede strategie voor 213. Samenwerking in de keten, sturing op cijfers en excellente logistiek blijven belangrijk. 7 Detailhandel 47