Arbocatalogus Fysieke belasting

Transcriptie

1 Arbocatalogus Fysieke belasting Sector Gemeenten Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten 1

2 Inhoudsopgave Overeenkomst sociale partners 5 Gebruikswijzer 7 1. Inleiding Waarom een arbocatalogus fysieke belasting? Wat is een arbocatalogus? Invulling van de arbocatalogus fysieke belasting Werkingssfeer Openbaarheid Duur Monitoring en evaluatie Toetsing Arbeidsinspectie Vervolg Fysieke belasting en gezondheidsrisico s Waar minimaal aan te voldoen? Fysieke belasting in de Arbowet Norm voor trillingen Norm voor bestraten P 90 norm afvalinzameling Jurisprudentie Kennis en instrumenten voor arbocoördinator, preventiemedewerker en P&O-adviseur Herkennen, voorkomen en beheersen Het organiseren van verminderen fysieke belasting Vragenlijsten en instrumenten Voorlichting Voorlichtingsmateriaal voor medewerkers Voorlichtingsmateriaal voor leidinggevenden Samenvatting voor managers Goede praktijken van gemeenten Omgaan met gezondheidsklachten Vergroten van duurzame inzetbaarheid Duurzame inzetbaarheid en fysieke belasting Maatregelen Beleidsintegratie De rol van de OR bij fysieke belasting Inleiding Wat kan de OR doen met de arbocatalogus fysieke belasting? Tips 43 Relevante websites 45 2 Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten 3

3 Overeenkomst sociale partners Arbocatalogus Fysieke Belasting Sector Gemeenten Vastgesteld te Den Haag, College voor Arbeidszaken van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten, rechtsgeldig vertegenwoordigd door G.A.A. Verkerk ABVA KABO FNV, rechtsgeldig vertegenwoordigd door R. Kuin CNV Publieke Zaak, rechtsgeldig vertegenwoordigd door J. Schot CMHF, rechtsgeldig vertegenwoordigd door P.M. van den Berghe 4 Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten 5

4 Gebruikswijzer Fysiek belastend werk kan gezondheidsklachten en verzuim veroorzaken. Deze deelarbocatalogus fysieke belasting informeert u over kennis en instrumenten voor de aanpak van fysiek belastend werk. Ongeveer 25 procent van het gemeentepersoneel werkt in de buitendienst in fysiek belastende functies. Elf procent van deze medewerkers heeft door fysieke belasting gezondheidsklachten en beperkingen voor inzetbaarheid. Deze arbodeelcatalogus vermeldt de normen voor fysieke belasting en de wettelijke regels waar gemeenten volgens de Arbowet ten minste aan moeten voldoen. Vervolgens bevat de arbocatalogus kennis, instrumenten, praktische oplossingen, voorlichtings- en campagnemateriaal en goede praktijken voor de aanpak van knelpunten met fysieke belasting. Ook informeert de arbocatalogus over actuele inzichten hoe met klachten in verzuimbegeleiding omgegaan kan worden gericht op spoedig herstel en re-integratie. Niet alle te zware fysieke belasting en gezondheidsschade is met preventiemaatregelen te voorkomen. Ook kan inzetbaarheid afnemen door verminderde belastbaarheid bij medewerkers. In die situaties zijn maatregelen nodig gericht op duurzame inzetbaarheid zodat medewerkers gezond oud kunnen worden in het werk. Daarom gaat een apart hoofdstuk over duurzame inzetbaarheid. Verbeteren van arbeidsomstandigheden en voorkomen van arbeidsongeschiktheid is alleen succesvol met een goed samenspel van alle betrokken actoren bij gemeenten: leidinggevenden, medewerkers, managers, staf (arbocoördinator, preventiemedewerker, P&O) en OR. Deze arbocatalogus ordent en richt daarom relevante kennis zoveel mogelijk op elke doelgroep. Vanwege de hoeveelheid informatie maakt de arbocatalogus onderscheid tussen deze inleidende publicatie en webdocumenten. De publicatie geeft per subthema een overzicht van beschikbare kennis en instrumenten. In de webdocumenten op vindt u de volledige informatie, instrumenten, oplossingen e.d. Algemene relevante informatie voor meerdere doelgroepen is: - Hoofdstuk 1 Inleiding deelarbocatalogus fysieke belasting - Hoofdstuk 2 Fysieke belasting en gezondheidsrisico s - Hoofdstuk 3 Waar minimaal aan te voldoen? - Hoofdstuk 6 Goede praktijken van gemeenten - Hoofdstuk 8 Vergroten van duurzame inzetbaarheid Hoofdstuk 4 Kennis en instrumenten is van belang voor de arbocoördinator, preventiemedewerker en P&O-adviseur. Als zij zich ook met verzuim- en re-integratiebegeleiding bezighouden is hoofdstuk 7 Omgaan met gezondheidsklachten ook relevant. Hoofdstuk 5 bevat voorlichtingsmateriaal voor medewerkers, leidinggevenden en managers. Zo vindt u hier bijvoorbeeld voor medewerkers het magazine Raak! over fysieke belasting (onderdeel van de campagne Schiet op je werk ), toolboxmateriaal voor leidinggevenden en een manage- 6 Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten 7

5 mentsamenvatting over beheersing fysieke belasting. Ook de informatie over omgaan met gezondheidsklachten (hoofdstuk 7) is relevant voor medewerkers en leidinggeven bij het werken aan herstel en re-integratie. Arbocoördinator, preventiemedewerker en P&O zullen vaak een intermediaire rol moeten vervullen om materiaal uit de arbocatalogus beschikbaar te maken voor medewerkers en leidinggevenden, bijvoorbeeld door (te bewerken) webdocumenten van de catalogus op het eigen intranet te plaatsen of door verbindingen mogelijk te maken naar Tot slot is specifiek voor de OR een hoofdstuk opgenomen over de rol en mogelijkheden van de OR bij de aanpak van fysieke belasting (hoofdstuk 9). Verbeteren van arbeidsomstandigheden is een dynamisch proces. Regelmatig zal de arbocatalogus door het A+O fonds Gemeenten worden verbeterd en geactualiseerd. Uw reactie op deze arbocatalogus en suggesties stellen we dan ook zeer op prijs. U kunt deze mailen naar gezondwerk@aeno.nl. 8 Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten 9

6 1 Inleiding 1.1. Waarom een arbocatalogus fysieke belasting? Fysieke belasting was een van de thema s uit het Arboconvenant Gemeenten Het arboconvenant stimuleerde gemeenten om maatregelen te nemen gericht op dit arbeidsrisico. Een belangrijke conclusie uit de eindevaluatie in 2004 was dat binnen gemeenten die maatregelen namen, medewerkers beduidend minder klachten aan het bewegingsapparaat hadden dan gemeenten die geen maatregelen namen. Hoeveel medewerkers binnen gemeenten fysiek belastend werk doen, is niet precies bekend. Uit de nul- en eindmeting van het arboconvenant bleek dat ongeveer een kwart van het personeel van gemeenten fysiek belastende werkzaamheden verricht. Gemeenten besteden ook veel zwaar werk uit, maar dit verschilt sterk per gemeente. Fysiek belastend werk komt vooral voor in functies in de buitendienst, zoals medewerker begraafplaatsen, stratenmaker en chauffeur/belader van de reiniging. Maar ook bij functies zoals bodes, repromedewerker, medewerker technische dienst en medewerkers in zwembaden komen fysiek belastende werkzaamheden voor. Deze deelarbocatalogus gaat over fysieke belasting voor alle functies binnen gemeenten. De aanpak van arbeidsrisico s verbonden aan beeldscherm-, balie- en kassawerkzaamheden is opgenomen in de deelcatalogus Beeldschermwerk en werken in de e-gemeente. Op basis van het databestand van de Arbomonitor Gemeenten 1 periode 2004 tot en met 2007 is een analyse gemaakt van fysieke belasting, klachten en beperkingen in inzetbaarheid bij buitendienstmedewerkers. Naarmate de leeftijd stijgt, rapporteren meer respondenten klachten aan arm, nek en schouders (figuur 1). 2 Beperkingen in inzetbaarheid stijgen navenant mee, echter minder bij de leeftijdsgroep jaar. Medewerkers ouder dan 54 jaar rapporteren relatief vaker een beperkte inzetbaarheid. Medewerkers koppelen klachten vaker aan het werk, dan dat de oorzaken buiten het werk liggen. De kengetallen in figuur 1 worden uitgedrukt in het percentage respondenten dat boven een grenswaarde scoort. 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 34 jaar jaar jaar 55 jaar leeftijd Klachten ANS Beperkingen door klachten ANS Klachten ANS oorzaak buiten werk Klachten ANS, mogelijk werkgerelateerd Figuur 1 Klachten en beperkingen arm, nek en schouder (ANS) Fysieke belasting wordt veroorzaakt door: tillen of dragen van zware lasten, werken in ongunstige houdingen, het maken van repeterende bewegingen en het uitoefenen van grote kracht. Figuur 2 toont dat de leeftijdsgroep jaar op vier van de vijf vormen de meeste fysieke belasting rapporteert. Bij oudere medewerkers is dit al minder, waarschijnlijk door het al gevoerde beleid. Een voorbeeld hiervan is de P 90 norm voor chauffeurs en beladers. De groep De Arbomonitor Gemeenten is een werknemersenquête waarmee gemeenten inzicht kunnen krijgen in blootstelling van medewerkers aan arbeidsrisico s en de gevolgen hiervan. Op basis van data van 6880 respondenten waarvan 1483 buitendienstmedewerkers uit de periode zijn kengetallen vastgesteld. 2 Het betreft hier klachten in nek, schouders, armen, polsen en handen, zoals een ongemakkelijk of stijf gevoel, tintelingen, krachtverlies. Verwacht kan worden dat de functieduur waarin fysieke belasting heeft plaatsgevonden, bepalend is voor het ontstaan van werkgerelateerde klachten. Functieduur is echter niet gemeten. 10 Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten 11

7 geeft een wat hogere belasting aan. Ook hier gaat het Uit eerdere trendanalyses met de Arbomonitor De wetswijziging geeft werkgevers en werknemers op een soepele opstelling van de Arbeidsinspectie. om percentages respondenten die boven een grens- Gemeenten over de periode bleek dat meer verantwoordelijkheid voor het arbobeleid. Bij degenen die niet aan de slag zijn gegaan met de waarde scoren. fysieke belasting bij buitendienstmedewerkers door De overheid beperkt zich in het publieke domein arbocatalogus zal strikt gehandhaafd worden. 80,0 70,0 60,0 50,0 het dragen of tillen van zware lasten (dan 25 kg) vrij gelijk bleef. Werken in ongunstige houdingen en het maken van repeterende bewegingen namen wel af. Ook klachten aan het bewegingsapparaat en aan armen, nek en schouder verminderden afgelopen (Arbowet, Arbobesluit en Arboregeling) zoveel mogelijk tot het vaststellen van doelvoorschriften. Een doelvoorschrift is het niveau van bescherming dat bedrijven moeten bieden aan de werknemers, zodat zij veilig en gezond kunnen werken. Deze Werkgevers kunnen onder andere een verhoogde bestuurlijke boete van ,- krijgen. Met de arbocatalogus maken sociale partners dus afspraken over het aanpakken van arbeidsrisico s 40,0 jaren, net als de verminderde inzetbaarheid hier- doelvoorschriften worden zo concreet mogelijk door gemeenten. De catalogus vermeldt wat ten 30,0 door. Vergeleken met de NEA-enquête 3 scoren beschreven in de Arbowet, het Arbobesluit en de minste wordt verwacht van gemeenten bij de aanpak 20,0 10,0 0,0 34 jaar jaar jaar 55 jaar leeftijd buitendienstmedewerkers hoger op dragen/tillen van meer dan 25 kg en beperkingen door klachten armen, nek en schouders dan de gemiddelde werknemer in Nederland. Arboregeling. Doelvoorschriften kunnen bijvoorbeeld betrekking hebben op fysieke belasting of beeldschermwerk. Daarna is het aan de organisaties van werknemers en werkgevers in het private domein om te bepalen op van een arbeidsrisico en benoemt mogelijke maatregelen en oplossingen. Gemeenten mogen afwijken van wat er in de arbocatalogus is opgenomen als de gemeente kan aantonen dat het alternatief eenzelfde veiligheidsniveau biedt. De bewijslast ligt in dat geval Meer dan 25 kg tillen of dragen Dragen/tillen > 5 kg met verzwarende omstandigheden Ongunstige werkhouding Repeterende beweging Grote kracht uitoefenen Uit de Monitor Gezond Werk 2007/2008 blijkt dat inmiddels 70% van de gemeenten maatregelen heeft genomen gericht op fysieke belasting. In 2005 was dit nog 60%. De Arbowet verplicht organisaties tot het toewijzen welke manier zij invulling geven aan de doelvoorschriften. Werkgevers- en werknemersorganisaties kunnen voor de eigen sector of branche een arbocatalogus opstellen. Een arbocatalogus beschrijft de verschillende manieren waarop werkgevers kunnen voldoen aan de doelvoorschriften die de overheid bij de gemeente Invulling van de arbocatalogus fysieke belasting De arbocatalogus fysieke belasting voor de sector gemeenten heeft als doel een bijdrage te leveren aan Figuur 2 Fysieke belasting per vorm en leeftijds- van preventietaken aan een deskundige medewerker stelt. Dit kunnen beschrijvingen zijn van technieken vermindering van klachten en uitval door fysieke categorie (preventiemedewerker). Doel hiervan is deskundig- en methoden, goede praktijken, normen en prakti- belasting. De nadruk ligt op: heid over de aanpak van arbeidsrisico s binnen sche handleidingen. afname van klachten aan het bewegingsapparaat Ongeveer 11 procent van de buitendienstmedewer- organisaties te brengen. Uit de Monitor Gezond Werk en uitval door fysieke belasting; kers heeft werkgebonden klachten aan het bewe- 2007/2008 blijkt dat 55% van de gemeenten vindt dat Naast doelvoorschriften spreekt de nieuwe Arbowet vergroten van duurzame inzetbaarheid van gingsapparaat en is vanwege beperkingen hierdoor men voldoende deskundigheid in huis heeft om ook over procesnormen: dit zijn elementen (zoge- medewerkers in fysiek belastende functies. verminderd inzetbaar (figuur 3). De groep met de fysieke belasting aan te pakken. 36% geeft aan enige naamde agendabepalingen) die deel moeten uitma- hoogste belasting, jaar, rapporteert ook deskundigheid te hebben, maar onvoldoende. In 2005 ken van het beleid dat de werkgever voert. Deze De arbocatalogus is een instrument om kennis relatief veel klachten en beperkingen. Maar in was dit respectievelijk 29% en 53%. De deskundig- elementen dienen gericht te zijn op psychosociale (oplossingen, good practices, instrumenten en verhouding ervaart de groep 55+ de meeste klachten heid bij gemeenten neemt dus toe. Doel van deze arbeidsbelasting: agressie en geweld, werkdruk, minimumeisen) te verspreiden naar gemeenten. Bij en beperkingen. deelarbocatalogus is mede de deskundigheid binnen seksuele intimidatie en pesten. de invulling van de arbocatalogus is gebruik gemaakt 16,0 14,0 12,0 10,0 gemeenten te vergroten. Samenvattend luidt de conclusie dat fysieke belasting een vaak voorkomend risico is voor gemeenten. Fysieke belasting leidt tot gezondheidsschade, Zodra werkgevers en werknemers een arbocatalogus hebben opgesteld voor een sector, worden de beleidsregels voor die sector ingetrokken. van al eerder ontwikkeld materiaal door het A+O fonds Gemeenten. Daarnaast zijn actuele inzichten over fysieke belasting en de aanpak hiervan (de zogenaamde stand van wetenschap en professionele dienstverlening) benut. Veel praktische oplossingen 8,0 verzuim en verminderde inzetbaarheid. Reden dus De Arbeidsinspectie richt zich bij handhaving primair van gemeenten zijn verwerkt in een oplossingenboek. 6,0 om fysieke belasting op te nemen in de op de doelvoorschriften en procesnormen. De De arbocatalogus is tot stand gekomen in samenwer- 4,0 2,0 0,0 34 jaar jaar jaar 55 jaar leeftijd Arbocatalogus Gemeenten Wat is een arbocatalogus? In 2007 wijzigde de Arbeidsomstandighedenwet. De nieuwe wet heeft als doel meer maatwerk Arbeidsinspectie zal terughoudend zijn als het gaat om de middelen om de doelvoorschriften te bereiken. Als referentiekader neemt de Arbeidsinspectie de door de sociale partners vastgestelde arbocatalogus. Als uit monitoring blijkt dat de catalogi goed werken, king met deskundigen, een klankbordgroep met vertegenwoordigers van gemeenten en de begeleidingscommissie Gezond Werk van het A+O fonds Gemeenten waarin de sociale partners en vertegenwoordigers van gemeenten deelnemen. Werkgebonden klachten bewegingsapparaat Beperkingen door klachten bewegingsapparaat mogelijk te maken voor werkgevers en werknemers bij het verbeteren van arbeidsomstandigheden en vermindering van administratieve lasten. zal de Arbeidsinspectie terughoudender zijn met actief optreden. De wijze van inspecteren wordt meer toegesneden op de mate waarin organisaties hun 1.4. Werkingssfeer De arbocatalogus fysieke belasting is bestemd voor Figuur 3 Werkgebonden klachten en beperkingen verantwoordelijkheden voor goede arbeidsomstan- organisaties met werknemers die de CAO van de digheden nemen. Werkgevers die werk maken van sector gemeenten volgen. Dit zijn gemeenten en het toepassen van de arbocatalogus kunnen rekenen intergemeentelijke samenwerkingsverbanden. 3 De Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden 2006 (NEA). 12 Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten 13

8 1.5. Openbaarheid De arbocatalogus fysieke belasting is uitgegeven door en verkrijgbaar bij het A+O fonds Gemeenten. De arbocatalogus en bijbehorende documenten kunt u bestellen bij of downloaden van Duur De duur van deze arbocatalogus is drie jaar. Na drie jaar bezien sociale partners op basis van de evaluatie van de arbocatalogus en de aanpak van fysieke belasting in de sector of bijstelling nodig is van de verplichtingen van gemeenten bij de aanpak van fysieke belasting Monitoring en evaluatie Monitoring en evaluatie van de aanpak van fysieke belasting in de sector gemeenten gebeurt via instrumenten van het A+O fonds Gemeenten (Arbomonitor Gemeenten en Monitor Gezond Werk) Toetsing Arbeidsinspectie De Arbeidsinspectie heeft deze deelarbocatalogus fysieke belasting getoetst op de criteria werkgebied, vertegenwoordiging van sociale partners, bekendheid en beschikbaarheid voor werkgevers en werknemers en het voldoen aan doelvoorschriften uit de Arbowet. De uitkomst van de deze marginale toetsing was. De Arbeidsinspectie accepteert daarmee de deelarbocatalogus en neemt deze over als referentiekader bij haar inspecties in gemeenten en intergemeentelijke samenwerkingsverbanden (brief Arbeidsinspectie xx-xx-2009) Vervolg In deze arbocatalogus is de aanwezige kennis van en ervaring met de aanpak van fysieke belasting van dit moment weergegeven. Ontwikkelingen staan echter niet stil. Het A+O fonds Gemeenten ondersteunt gemeenten bij het doorontwikkelen van de aanpak van fysieke belasting. Ook gemeenten worden van harte uitgenodigd om ervaringen met oplossingen voor fysieke belasting uit te wisselen zodat ook deze kennis kan worden toegevoegd. Tussentijds vindt inhoudelijke bijstelling of aanvulling van het oplossingenboek plaats. Het A+O fonds Gemeenten maakt de nieuwste versies van het oplossingenboek bekend via 14 Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten 15

9 2 Fysieke belasting en gezondheidsrisico s Er zijn verschillende vormen van fysieke belasting. Het is handig om een aantal hoofdgroepen te onderscheiden. De belangrijkste vormen van lichamelijke belasting zijn: Tillen en dragen Duwen, trekken en knijpen Trillen en schokken Ongunstige werkhoudingen Repeterende bewegingen Energetische belasting. Gezondheidsklachten door fysieke belasting algemeen Klachten aan het bewegingsapparaat ontstaan vaak door een combinatie van fysiek belastende factoren. Voorbeelden van zo n combinatie zijn het tillen in een slechte werkhouding, één houding lang vasthouden en tegelijk veel kracht leveren of steeds dezelfde bewegingen uitvoeren terwijl men ook nog ver moet reiken. Enkele voorbeelden van combinaties van belastende factoren die in de praktijk voorkomen zijn: Huisvuilbeladers tillen en dragen vuilniszakken en moeten tegelijkertijd veel lopen en bukken (energetische belasting); Stratenmakers moeten, vaak in ongunstige statische werkhoudingen, steeds stenen pakken (tillen) en straten (repeterende bewegingen); Archief- en bibliotheekmedewerkers verplaatsen boeken op een karretje (duwen en trekken) en doen daarnaast diverse taken als tillen archiefstukken/boeken (tillen en dragen). In de buitendienst moeten medewerkers het meest duwen, trekken en grote kracht zetten (65%) en repeterende bewegingen (60%) maken. Hierna volgen: werken in ongunstige houdingen (49%), dragen/tillen van 5 kg met verzwarende omstandigheden (30%) en meer dan 25 kg tillen of dragen (25%) (Bron: Arbomonitor Gemeenten). We geven van de meest voorkomende vormen van fysieke belasting een definitie en geven voorbeelden van functies waar deze voorkomen. Tillen en dragen Bij tillen wordt een object met de hand(en) beetgepakt en vervolgens zonder mechanische hulpmiddelen verticaal verplaatst, zonder dat de taakuitvoerder zich lopend verplaatst. Bij dragen wordt een object met de hand(en) beetgepakt en vervolgens horizontaal verplaatst terwijl de taakuitvoerder zich tegelijkertijd lopend verplaatst. Tillen en dragen komen veel voor bij werkzaamheden in gemeenten. Duwen, trekken en knijpen Bij duwen en trekken oefent een persoon met de handen krachten uit op een object, waarbij de kracht zich in dezelfde richting begeeft als het object. Duwen en trekken komen veel voor bij werkzaamheden in gemeenten. Bijvoorbeeld in het werk van huisvuilbeladers die containers moeten duwen en trekken, stratenmakers of medewerkers in het groen die met een kruiwagen werken of medewerkers van de postkamer die de post rondbrengen. Knijpen komt veel voor bij werknemers die veel met gereedschappen werken, zoals in de groenvoorziening en bij medewerkers reinigingsdienst die bijvoorbeeld met zwerfvuilknijpers werken. Trillen en schokken Trillen en schokken zijn trillende bewegingen. Deze bewegingen zijn of het gevolg van aandrijfkrachten (bijvoorbeeld bij pneumatisch gereedschap) of van obstakels (bijvoorbeeld een heftruck die over stoeptegels rijdt). Bijna iedereen die bij zijn werk gebruikmaakt van machines, apparaten en voertuigen, heeft te maken met trillen en schokken. Lichaamstrillingen vormen vooral een probleem voor werknemers die dagelijks op voertuigen werken, zoals chauffeurs van vuilniswagens, heftruckchauffeurs en bestuurders van graafmachines op begraafplaatsen of grasmaaiers. Soms zijn trillingen dermate intensief dat ook een korte blootstellingduur al kan leiden tot gezondheidsklachten. Intensieve blootstelling aan hand-armtrillingen komt voor bij mensen die werken met trillende, maar vooral stotende werktuigen. Voorbeelden van 16 Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten 17

10 beroepen waarbij veel wordt gewerkt met trillend of stotend handgereedschap zijn werknemers in de groenvoorziening (bosmaaiers), lassers (hak- en bikhamers) en straatmakers (trilplaat-machines). Ongunstige werkhoudingen Als mensen in hun werk met één of meer lichaamsdelen vier seconden of langer dezelfde houding aannemen is sprake van statische werkhoudingen. Wanneer er sprake is van een statische werkhouding is dit per definitie een ongunstige werkhouding voor het lichaam. Voorbeelden van functies met werken in ongunstige houdingen zijn stratenmakers en medewerkers van de afdeling riolering. Repeterende bewegingen Bij repeterende bewegingen is sprake van (in cycli) herhaalde bewegingen (in de ruimte) van de handen. Ook het vaak uitvoeren van bewegingen met de romp (draaien en bukken) en met de benen (knielen en hurken) vallen hieronder. Sommige beroepen kennen veel repeterende handelingen, bijvoorbeeld medewerkers in de groenvoorziening bij het snoeien of bij beplanting. Energetische belasting Bij energetische belasting genereert het lichaam warmte door het leveren van stevige arbeid met grote spiergroepen, zoals de been- en armspieren. Dit gaat gepaard met een hoog energieverbruik en vormt voornamelijk een belasting voor het stelsel van de bloedsomloop, de ademhaling en de stofwisseling. Een hoge energistische belasting komt vooral voor in beroepen waarbij men veel of vaak moet lopen, traplopen, sjouwen of op een andere manier lichamelijk (zeer) actief is, zoals in het beroep huisvuilbelader. Werken in hitte (bijvoorbeeld tijdens een warme zomer) is een sterk belastende factor. Meer informatie: Webdocument 2. Fysieke belasting en gezondheid s- risico s op 18 Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten 19

11 3 Waar minimaal aan te voldoen? 3.1. Fysieke belasting in de Arbowet De wetgeving geeft algemene doelbepalingen voor fysieke belasting. De Arbowet is een raamwet. Dat betekent dat er in de wet betrekkelijk weinig harde bepalingen staan. In het Arbobesluit, een uitwerking van de Arbowet, staan nadere regels om fysieke belasting tegen te gaan. In de wetgeving staat samengevat het volgende: De fysieke belasting mag geen gevaar met zich meebrengen voor de veiligheid en de gezondheid van de werknemer (Arbobesluit art. 5.2). Indien de gevaren van fysieke belasting redelijkerwijs niet kunnen worden voorkomen, dan dienen de gevaren zoveel als redelijkerwijs mogelijk is, worden beperkt. De veiligheids- en gezondheidsaspecten van de fysieke belasting moeten worden beoordeeld (Arbobesluit art. 5.3). De gevaren moeten geïnventariseerd worden (eventueel als onderdeel van de Risico- Inventarisatie en Evaluatie (RIE)) (Arbowet art. 5, Arbobesluit art. 5.3). Tenzij dit redelijkerwijs niet kan worden gevergd, worden werkplekken ingericht volgens de ergonomische beginselen (Arbobesluit art. 5.4). De werknemers moeten adequate voorlichting ontvangen over de risico s van hun werk en over hoe het werk gezond uitgevoerd kan worden (Arbowet art. 8, Arbobesluit art. 5.5). De werkgever ziet toe op de naleving van de instructies en voorschriften gericht op het voorkomen of beperken van risico s als gevolg van de arbeid (Arbowet art. 8.4). De werkgever dient de werknemer periodiek in de gelegenheid te stellen een arbeidsgezondheidskundig onderzoek te ondergaan (Arbowet art. 18). Om de risico s af te wenden geeft de wetgeving aan waar eventueel ingegrepen moet worden (Arbobesluit art. 5.3): de organisatie van de arbeid; de inrichting van de arbeidsplaats; de productie- en werkmethode; de toepassing van hulpmiddelen en persoonlijke beschermingsmiddelen. De wet verlangt dat knelpunten volgens de arbeidshygiënische strategie aangepakt worden. In eerste instantie worden knelpunten dan bij de bron aangepakt, zodat de oorzaak van het probleem wordt weggenomen (bijvoorbeeld in het geval van tillen: de tilhandeling overbodig maken). Wanneer aanpak bij de bron niet mogelijk is, kunnen andere maatregelen worden genomen: technische maatregelen (het gebruik van tilhulpmiddelen welke de handeling minder fysiek belastend maken) en als dit ook niet kan: organisatorische maatregelen (rouleren, zodat men minder lang hoeft te tillen). Op de laatste plaats - in principe als tijdelijke noodmaatregelen, totdat betere oplossingen voorhanden zijn - moeten persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM s) verstrekt worden Norm voor trillingen Voor trillingen is wel een doelbepaling met grenswaarde opgenomen in de wetgeving. In het Arbobesluit wordt voor lichaams- en hand-armtrillingen een actiewaarde en een grenswaarde voor dagelijkse blootstelling aan trillingen genoemd. Hand-armtrillingen zijn trillingen die via de handen op het lichaam worden overgedragen. Lichaamstrillingen zijn trillingen die via een steunvlak (de stoel of de vloer) het lichaam als geheel in trilling brengen. De volgende grenzen zijn vastgelegd: Lichaams- trillingen Hand- armtrillingen Actiewaarde 0,5 m/s 2 2,5 m/s 2 Grenswaarde 1,15 m/s 2 5 m/s 2 Deze waarden gelden voor een blootstelling gedurende 8 uur per dag. Sinds juli 2005 moet elke werkgever inventariseren of en in welke mate trillingen tijdens het werk voorkomen. Dit moet in de RIE staan. Wanneer de actiewaarde wordt overschreden moet de werkgever 20 Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten 21

12 een plan van aanpak met maatregelen (technisch of organisatorisch) opstellen en uitvoeren. Dit om blootstelling aan trillingen en daarmee samenhangende risico s tot een minimum te beperken. De grenswaarden voor blootstelling mogen niet overschreden worden. Als dat toch gebeurt, wordt de werkgever geacht direct maatregelen te nemen om de blootstelling tot beneden deze grenswaarde terug te dringen Norm voor bestraten Machinaal straten Voor stratenmakers is een norm van toepassing. Voor oppervlakten vanaf 1500 m 2 is machinaal straten verplicht. Werkgevers en werknemers van de stratenmakersbranche zijn het in 2006 eens geworden over deze norm 4, die uitgangspunt is voor de controles door de Arbeidsinspectie. Deze norm is ook opgelegd aan de sector gemeenten. De norm geldt, tenzij dit door de aard of eigenschappen van het materiaal of de specifieke situatie ter plaatse niet mogelijk is. Deze afspraak is gebaseerd op de stand der techniek van In de toekomst kunnen - door technische innovaties - mogelijk ook kleinere oppervlakken machinaal bestraat worden. Dit kan leiden tot bijstelling van de gemaakte afspraken. Bij straten geldt als uitgangspunt: zoveel mogelijk machinale en mechanische technieken gebruiken. Voor herbestraten geldt dit uitgangspunt ook, maar de hiervoor beschikbare en operationele machinale en mechanische technieken zijn nog niet volledig uitontwikkeld. Herbestraten mag daarom voorlopig nog volledig handmatig worden uitgevoerd. Als de Arbeidsinspectie (in overleg met werkgevers- en werknemersorganisaties) vindt dat de stand der techniek het machinaal herstraten mogelijk maakt, leidt dit mogelijk tot bijstelling van de afspraken. Als de arbocatalogus voor de bouw klaar is, komt deze beleidsregel te vervallen. Maar de normstelling wordt in deze catalogus overgenomen. Dit betekent dat voor stratenmakers bij gemeenten deze regel dus van kracht blijft P 90 norm afvalinzameling Huisvuilbeladers doen fysiek zwaar werk. Ze moeten veel lopen, tillen, draaien, duwen en trekken. Ter bescherming van fysieke overbelasting zijn er normen vastgesteld voor het dagelijks tillen of verplaatsen van zakken en containers. Deze normen zijn opgenomen in de P 90 norm. De P 90 norm houdt in dat de werkzaamheden zo georganiseerd zijn en zo op de mens zijn toegesneden dat bij een gemiddelde populatie, 90% van deze groep de werkzaamheden zonder schade voor hun gezondheid tot aan de pensioengerechtigde leeftijd kan uitvoeren. Er wordt hierbij onderscheid gemaakt in de manier van beladen (het beladen van zakken, minicontainers/ rolcontainers en wijkcontainers) en de leeftijd van de belader (jonger dan 30 jaar, 30-40, ouder dan 40 jaar). Per leeftijdsgroep wordt het aantal tonnage, aantal colli én de maximale duur van de taak per type belading gegeven. Dit is de maximale dagbelasting De afgrenzing van de fysieke belasting van een belader is gebaseerd op het rapport Arbeidsbelasting van huisvuilbeladers bij reinigingsdiensten 5. In dit rapport staan de resultaten van een onderzoek, verricht door de Universiteit van Amsterdam, in samenwerking met de Vrije Universiteit Amsterdam en het Academisch Medisch Centrum Amsterdam in de periode De P 90 norm per 1 januari 1998: Beladersnormen per dag in tonnen/ colli Leeftijd B.T. ZB B.T. ZS B.T. MC B.T. WC 18 tot 30 jr. 4,9 12,8T-829C 3,8 8,8T-1257C 5,5 11,3T-514C 6,0 15,2T-138C 30 t/m 39 jr. 3,6 9,3T-1329C 2,8 6,4T- 914C 4,0 8,3T-377C 5,4 13,7T-125C ouder dan 39 jr. 2,3 5,8T- 829C 1,7 4,0T- 571C 2,5 5,2T-236C 3,4 8,6T- 78C B.T. = netto belaadtijd in uren. ZB = zakken buitenwijk ZS = zakken stadswijk MC = minicontainers WC = wijkcontainers. De normen gelden per persoon op basis van een achturige werkdag. Middelen tussen twee of meer dagen is niet toegestaan. Uitgangspunt is dat de belasting per persoon over de werkdag verdeeld wordt. Indien niet een hele dag gewerkt wordt moet de norm evenredig verlaagd worden. De ontstane norm is een nadere uitwerking van artikelen 5.2 en 5.3 van het Arbobesluit voor de beroepsgroep van huisvuilbeladers. De Arbeidsinspectie richt zich bij handhaving op de P 90 norm. Uitzonderingen beladingsmaxima Algemeen Indien men wil afwijken van de P 90 norm zal minimaal het zelfde beschermingsniveau moeten worden bereikt, bovendien zal er een degelijke onderbouwing moeten zijn. De onderbouwing zal uit een wetenschappelijk onderzoek moeten bestaan, gelijkwaardig aan het onderzoek van de Universiteit van Amsterdam. 6 Taakroulatie Op basis van een acht urige werkdag en bij een voertuigbezetting van minimaal drie personen, die afwisselend laden en het voertuig besturen, mag een ieder zijn individuele maximum tonnage cq. aantal colli beladen. Oudere werknemers Beladers geboren voor 1 juli 1956 mogen de norm van een 30- tot 39-jarige aanhouden mits zij periodiek, doch minstens eenmaal per jaar, gezondheidskundig worden onderzocht. Indien dit onderzoek leidt tot een lagere belastingsnorm, dan moet het lagere beladingsmaximum direct voor de betreffende belader worden ingevoerd Jurisprudentie Uit eerdere jurisprudentie kan worden geconcludeerd dat de P 90 normering leidend is in de uitspraak van de rechtbank. Als gemeente is het belangrijk om medewerkers in te roosteren volgens de leeftijdsindeling en bijbehorende tonnage en/of colli uit de P 90 norm. In het algemeen kan geconcludeerd worden dat gemeenten aan moeten kunnen tonen dat men aan de minimale wettelijke verplichtingen voldoet. Meer informatie Webdocument 3. Waar minimaal aan te voldoen? op Straatstenen en stoeptegels In de beleidsregel Tillen op bouwplaatsen is het volgende opgenomen: Straatstenen zwaarder dan 4 kg worden niet handmatig verwerkt. Stoeptegels zwaarder dan 9 kg worden niet handmatig verwerkt. 6 Als preventief hulpmiddel om gezondheidseffecten van arbeidsrisico s vroegtijdig te signaleren en de gezondheid van de werknemers te bewaken en te bevorderen is het PAGO voor huisvuilbeladers ontwikkeld. Het PAGO bestaat uit 4 Persbericht Ministerie van SZW, 12 juli 2006 Met de hand bestraten taboe bij grote projecten 5 Stassen ARA, Markslag AMT, Frings-Dresen MHW, Kemper HCG, De Looze MP, Toussaint HM Arbeidsbelasting van huisvuilbeladers bij reinigingsdiensten: conclusies, richtlijnen en aanbevelingen. Sdu Uitgeverij Plantijnstraat, Den Haag. een vragenlijst, een aantal gezondheidstests en een specifieke test voor fysieke belasting. De normering van een leeftijdscategorie op het individu kan worden bijgesteld indien de resultaten van het PAGO dat aangeven. Meer informatie over het PAGO voor huisvuilbeladers is te vinden op 22 Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten 23

13 4 Kennis en instrumenten voor arbocoördinator, preventiemedewerker en P&O-adviseur 4.1 Herkennen, voorkomen en beheersen De rode draad bij de aanpak van fysieke belasting is het herkennen, beoordelen en voorkomen of beheersen van fysieke belasting. A. Herkennen van fysieke belasting Het herkennen van fysieke belasting start met de Risico-Inventarisatie en Evaluatie (RIE). U kunt de RIE Gemeenten gebruiken. B. Beoordelen van fysieke belasting Om duidelijkheid te krijgen over een acceptabele fysieke belasting, dient deze nader beoordeeld te worden. Dit kan door het zogenaamde stoplicht model te gebruiken. Rood-oranje-groen geeft de mate van verhoogd risico aan op gezondheidsschade en daarmee de noodzaak voor het nemen van maatregelen. Bij het opstellen van de normering (de rode grenswaarden) is, voor zover mogelijk, rekening gehouden met huidige normen en wet- en regelgeving. rood: een sterk verhoogd risico op gezondheidsschade, direct maatregelen nemen geel: een verhoogd risico op gezondheidsschade, zo snel mogelijk maatregelen nemen groen: geen verhoogd risico voor 90% van de werknemers NIOSH-methode voor tillen Deze methode wordt vaak gebruikt om te bepalen of een tilsituatie gevaren voor de gezondheid oplevert. Het NIOSH vindt 23 kilogram de maximumlast die in een ideale situatie handmatig mag worden getild. Tillen boven de 23 kilo kan gevaar voor de gezondheid opleveren. 7 In de Arbowet staat dat de werkgever moet zorgen voor een veilige en gezonde werkomgeving. Weliswaar staat 23 kilo niet letterlijk in de wet, maar dit wordt wel als het maximaal te tillen gewicht gezien. Het is een gezamenlijke verantwoordelijkheid van werkgever en werknemer om tillen zo veel mogelijk te voorkomen. Niet alleen boven de 23 kilo, óók bij lichtere gewichten. De NIOSH-methode beoordeling fysieke belasting en methodes voor het beoordelen van dragen, beoordelen van ongunstige houdingen en energetische belasting zijn te vinden op C. Voorkomen en beheersen van fysieke belasting Als uit de beoordeling blijkt dat fysieke belasting een risico oplevert en dus het stoplichtmodel de kleur rood of geel geeft, moeten oplossingen in praktijk worden gebracht om fysieke belasting in het werk te verminderen. Hiervoor kunt u gebruik maken van het Oplossingenboek Fysieke Belasting. 7 De NIOSH methode hanteert 23 kilo als grenswaarde waarboven tillen een gevaar voor de gezondheid oplevert. Ook in de RIE Gemeenten wordt gevraagd naar het tillen van lasten zonder hulpmiddelen van meer dan 23 kg. Dit in tegenstelling tot de Arbomonitor Gemeenten waar gevraagd wordt naar tillen of dragen van meer dan 25 kg. 24 Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten 25

14 Oplossingenboek In het oplossingenboek vindt u meer dan 75 praktische en werkbare oplossingen voor knelpunten op het gebied van fysieke belasting, vaak gebaseerd op goede praktijken van gemeenten. De oplossingen zijn verdeeld in drie categorieën: Categorie 1. Technische oplossingen: dit zijn aanpassingen in de werkomgeving. Categorie 2. Organisatorische oplossingen: dit zijn aanpassingen in de organisatie van het werk om de werknemers zo optimaal mogelijk te laten functioneren. Categorie 3. Gedragsmatige oplossingen: dit zijn maatregelen om de werknemer het werk optimaal te laten uitvoeren, met zo min mogelijke lichamelijke belasting. Het oplossingenboek is te vinden op Het organiseren van verminderen fysieke belasting Niet alleen kennis en instrumenten zijn nodig om fysieke belasting terug te dringen. Ook de wijze waarop verbeteringen worden doorgevoerd en hoe mensen hierbij worden betrokken is van grote invloed op het uiteindelijke resultaat. Bij het verbeterproces moeten verschillende actoren worden betrokken: Campagne Schiet op je werk Deze campagne maakt gebruik van de participatieve werkwijze en actieve communicatie om tot vermindering van fysieke belasting te komen. De campagne Schiet op je werk is een enthousiasmerende, laagdrempelige manier om belastend werk te inventariseren en te verlichten. Medewerkers en hun teamchefs weten zelf heel goed wat zwaar is in hun werk. Door foto s te maken van belastende werksituaties kunnen ze schieten op hun werk. Daarna worden medewerkers en leidinggevenden actief betrokken om ideeën aan te leveren. Met het campagnemateriaal kunt u als arbocoördinator, samen met teams en leidinggevenden, op een innovatieve manier het werk van medewerkers in de buitendienst verlichten. Het campagnemateriaal is gratis verkrijgbaar bij het A+O fonds, te bestellen via Zie verder ook hoofdstuk 5. leidinggevenden, managers, ondernemingsraad en zeker ook de medewerkers zelf. Kies daarom voor een participatieve aanpak. Dit houdt in het actief betrekken van medewerkers bij veranderingen in het werk. In de praktijk zijn hier goede ervaringen mee opgedaan, zowel bij het inventariseren en analyseren als bij het zoeken naar oplossingen. Organiseren en borgen van arbozorg De aanpak van arbeidsrisico s (arbozorg) vereist een verdeling van taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden en een systematische aanpak. Hieronder vallen: Verdeling van taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden van medewerkers, leidinggevenden, managers en staf (afdeling P&O, arbocoördinator, preventiemedewerker). Organiseren van de interne deskundigheid om arbeidsrisico s aan te pakken (aanwijzen preventiemedewerker of preventietaken, voorlichting aan medewerkers en leidinggevenden). Betrekken van andere afdelingen die van invloed kunnen zijn op arbeidsrisico s en belasting zoals de inkoopafdeling of ontwerpers van Openbare Ruimte. Het op een systematische wijze werken aan verbeteren van arbeidsomstandigheden, bijvoorbeeld door arbo-activiteiten op te nemen in de Plan & Control-cyclus. Het borgen van arbozorg. Bijvoorbeeld door gebruik te maken van een zorgsysteem zoals VCA-methodiek of OHSAS norm. Praktijkvoorbeeld Mijn rug gaat niet kapot door jouw ontwerp, stratenmakers van de Gemeente Delft De gemeente Delft heeft een Europese Award gewonnen in de Goede Praktijkencompetitie van het Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk (EU-OSHA). Zij kreeg de prijs voor het bedenken van oplossingen om het zware werk van stratenmakers te verlichten. Door de Delftse methode daalde het ziekteverzuim fors onder stratenmakers. André Verbeek, teammanager Arbo van de gemeente Delft, beschrijft het succesverhaal. De aanpak richtte zich op de arbeidshygiënische strategie op verschillende niveaus: organisatie, techniek en individu. Aan de hand van videobeelden uit de praktijk en in een training werktechniek door de bedrijfsfysiotherapeut, werd gesproken met de stratenmakers over de werkwijze en knelpunten waar ze in hun werk mee te maken hadden. Het leidde er onder meer toe dat de gemeente nieuwe hulpmiddelen aanschafte, zoals enkele skidsters (mechanische kruiwagens). Deels op initiatief van de stratenmakers werden ook de ontwerpers van de gereedschappen en machines betrokken bij het project. Dit leverde nieuwe inzichten en verbeteringen van het ontwerp op, een aanpak bij de bron! Om de maatregelen te borgen, is het handboek Openbare Ruimte op onderdelen aangepast. In het handboek staan nu richtlijnen waaraan de ontwerpers zich in de toekomst moeten houden. De integrale aanpak wierp zeker zijn vruchten af; tussen 2003 en 2005 daalde het verzuim met 3,9 procent. Meer informatie over dit praktijkvoorbeeld kunt u vinden op Evalueren van de aanpak van fysieke belasting Periodiek kijken naar de effectiviteit van de aanpak van fysieke belasting is belangrijk. Uiteindelijk motiveren alleen de door medewerkers, leidinggevenden en managers ervaren opbrengsten en resultaten om door te gaan met preventie. Voor evaluatie van de aanpak van fysieke belasting kunt u gebruikmaken van een checklist ( Vragenlijsten en instrumenten Werkgevers moeten werknemers periodiek in de gelegenheid stellen een gezondheidskundig onderzoek te ondergaan. Deelname door de werknemer is vrijwillig. Het is geen algemeen gezondheidsonderzoek, maar een onderzoek naar de gezondheidsrisico s van de specifieke taak van de werknemer. Het gezondheidskundig onderzoek mag een periodiek arbeidsgezondheidskundig onderzoek (PAGO) zijn, of ruimer, een preventief medisch onderzoek (PMO). Daarnaast zijn er verschillende werknemersenquêtes, zoals de Arbomonitor Gemeenten, Monitor@work en InternetSpiegel waarin fysieke belasting aan de orde komt. Deze instrumenten kunnen worden gecombineerd met een PAGO of PMO. 26 Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten 27

15 Er zijn verschillende instrumenten die gebruikt kunnen worden voor het analyseren en verbeteren van fysieke belasting in de werksituatie. Informatie hierover is te vinden in webdocument 4 op In dit document staat ook extra informatie uit andere relevante branches en sectoren die aandacht aan de aanpak van fysieke belasting besteden. NB: de vragenlijsten en instrumenten genoemd in 4.3. vallen inhoudelijk niet onder deze arbocatalogus vanwege het niet zonder kosten direct beschikbaar zijn voor gemeenten. Meer informatie: Webdocument 4. Kennis en instrumenten voor de arbocoördinator, preventiemedewerker en afdeling P&O met bijlagen: 1. NIOSH-methoden voor beoordeling van fysieke belasting en methodes voor het beoordelen van dragen, ongunstige houdingen en energetische belasting. 2. Meer info over procesbegeleiding. 3. Checklist voor evaluatie beheersing fysieke belasting. 4. Overzicht van relevante websites. Webdocument 4 en bijlagen kunt u vinden op 28 Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten 29

16 5 Voorlichting 5.1. Voorlichtingsmateriaal voor medewerkers De campagne Schiet op je werk is een enthousiasmerende, laagdrempelige manier om belastend werk te inventariseren en te verlichten. Medewerkers en hun teamchefs weten zelf heel goed wat zwaar is in hun werk. Vaak hebben ze ook ideeën om dat zware werk te verlichten. Met de campagne - die u in uw eigen gemeente zelf uitvoert - nodigt u teams en teamleden uit om hun eigen werk te verlichten en te innoveren Voorlichtingsmateriaal voor leidinggevenden Schietwijzer, campagne schieten op je werk Brochure voor leidinggevende en teamchef waarin staat hoe de campagne Schiet op je werk geïntroduceerd en uitgevoerd kan worden. Posters, campagne Schiet op je werk Er zijn posters ontwikkeld ter introductie van de campagne en om deze onder de aandacht te houden. Raak magazine, campagne Schiet op je werk RAAK!-magazine: in dit magazine staat op luchtige wijze veel informatie over lichamelijk zwaar werk. Diverse buitendienstafdelingen komen aan bod in het magazine. Dit magazine kunt u uitdelen aan de medewerkers. Toolboxmateriaal Van kunt u toolboxmateriaal downloaden over fysieke belasting. Dit toolboxmateriaal kunnen arbocoördinatoren plaatsen op het gemeentelijk intranet voor eigen leidinggevenden. Het materiaal bevat onder meer: - Een handleiding voor leidinggevenden voor uitvoeren van toolboxmeetings. - Instructiebladen over verschillende onderwerpen zoals staand en zittend werk op een machine en gebruik van handgereedschap Samenvatting voor managers Op basis van deze arbocatalogus is een managementsamenvatting gemaakt over beheersing van de fysieke belasting voor managers van buitendiensten. U vindt deze in de bijlage en op Omgaan met klachten en werken aan herstel Webdocument 7 bevat informatie over klachten door fysieke belasting en hoe hier mee om te gaan gericht op herstel en re-integratie. Ook deze informatie is nuttig om direct te verstrekken aan leidinggevenden en medewerkers met klachten. Meer informatie: Webdocument 5 Voorlichting met bijlage: 1. Handleiding voor leidinggevenden voor uitvoeren van toolboxmeetings 2. Toolboxmateriaal 3. Managementsamenvatting over beheersing van de fysieke belasting Webdocument 5 en bijlagen kunt u vinden op 30 Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten 31

17 6 Goede praktijken van gemeenten Gemeenten hebben afgelopen jaren veel ervaring opgedaan met de aanpak van fysieke belasting. Op kunt u verschillende goede praktijken vinden. Hieronder enkele voorbeelden. Praktijkvoorbeeld Praktijkvoorbeeld De trots van Oldebroek, Wegbebakening van de Gemeente Oldebroek Afdelingshoofd Cees Veltman vertelt over zijn goede ervaringen bij de buitendienst van de gemeente Oldenbroek. De verdeling van de leeftijd van de afdeling is beter. Een paar jaar geleden waren er geen medewerkers jonger dan veertig. Nu is er een aantal twintigers bijgekomen. Dit levert een veel betere verdeling binnen de afdeling op. De medewerkers zijn allround opgeleid. Hierdoor is veel afwisseling van taken mogelijk, teams maken samen een planning en rooster en hebben geen meewerkende chef meer. Dit houdt het werk afwisselend, motiverend en leuk. In het werkoverleg en toolboxmeetings worden veel nieuwe hulpmiddelen besproken en feedback aan elkaar gegeven. Praktijkvoorbeeld Deze jongen kan wel tegen een stootje, straatmakers van de Gemeente Rotterdam Waarom ruggen van medewerkers slopen? Kan een robot het zware bestratingswerk niet overnemen? Dat vroegen ze zich af bij de gemeente Rotterdam. Het antwoord: het kan wel, maar de machines zijn nog niet perfect. Ze worden wel steeds beter. De gemeente Rotterdam heeft gekozen voor een stratenmakersrobot. Verantwoord prullenbakken legen, Gemeente Leiden Een aantal jaar geleden besloot het bestuur van de gemeente Leiden dat de stad schoner moest. De leegfrequentie van de volste prullenbakken moest omhoog en op de meest vieze plekken (vooral in de binnenstad) kon uitbreiding van het aantal bakken soelaas bieden. Daarmee zou de belasting voor de inzamelaars toenemen. Kon dat eigenlijk wel, was de vraag die Leontine van Mameren, intern arbo-adviseur bij de Dienst Milieu en Beheer, kreeg voorgelegd. Met Peter van Scheijndel (senior adviseur vhp ergonomie) onderzocht ze hoeveel prullenbakken een medewerker per dag leegt en hoe zwaar hij dan tilt. Het draaide daarbij om het gewicht van de binnenbak met inhoud, de til- en leegtechniek en de ingooihoogte van de prullenbakkenwagen. De ene afvalbak is de andere niet. Bij de verschillende soorten prullenbakken die in Leiden staan, kon de belasting bij het tillen wel de helft schelen. Naast de mechanische belasting die ruggen kost werd ook vastgesteld wat de energetische belasting is. De belasting waar je moe van wordt. Leontine en Peter adviseerden nieuwe, lichtere binnenbakken aan te schaffen, over te gaan op grotere volumes (minicontainers) wat de leegfrequentie omlaag brengt en de inwerkhoogte (het in de vuilniswagen kiepen) aan te passen. Deze is optimaal ergens tussen 84 en 89 cm. Ook schafte de gemeente een tweede prullenbakkenwagen aan. Onlangs is besloten in alle winkelgebieden te gaan werken met minicontainers in een zelf ontworpen huis, die mechanisch geleegd worden. Van Mameren somt de voordelen op 32 Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten 33

18 van dit systeem: Minder zwerfvuil, rijden met het afval in plaats van ermee te moeten lopen en het mechanisch kiepen van het vuil in de wagen. Voor het handmatig legen wordt dan weer een vuilniswagen met een laag chassis gebruikt. De bestaande prullenbakken worden op dit moment systematisch vervangen door verbeterde versies. Meer informatie: Webdocument 6. Goede praktijken van gemeenten, 34 Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten 35

19 7 Omgaan met gezondheidsklachten Fysieke belasting kan verschillende gezondheidsklachten veroorzaken. Voor het werken aan herstel, adequate verzuimbegeleiding en re-integratie is kennis opgenomen over deze klachten. De meest voorkomende klachten zijn: Lage rugpijn Pijnlijke schouders Stijve nek Tennisarm Carpaal tunnel syndroom Kapotte knieën Zere voeten Witte vingers In een apart webdocument beschrijft deze arbocatalogus hoe vaak deze klachten optreden, het risico op ontstaan van klachten in de werksituatie, de aanpak van deze klachten en wat de organisatie kan doen aan begeleiding en inzet van re-integratie-interventies. Eveneens komen hierbij specifieke re-integratieinterventies aan de orde zoals graded activity (oefenprogramma), multidisciplinaire aanpak, inzet bedrijfsfysiotherapie, strategie- of scenariobespreking bij complex verzuim of stagnerende re-integratie en cognitieve gedragstherapie. De rollen en acties bij begeleiding en re-integratie krijgen aparte aandacht, hierbij gaat het om rollen en acties van de werknemer, leidinggevende, P&Oadviseur en bedrijfsarts. Het signaleren en erkennen van arbeidsgebonden aandoeningen is belangrijk in de evaluatie van de effectiviteit van genomen maatregelen. In dit webdocument vindt u dan ook informatie over het herkennen, vaststellen en melden van beroepsziekten door fysieke overbelasting en de rol van bedrijfsarts en werkgever hierbij. Meer informatie: Webdocument 7. Omgaan met gezondheidsklachten door fysieke belasting, 36 Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten 37

20 8 Vergroten van duurzame inzetbaarheid 8.1. Duurzame inzetbaarheid en fysieke belasting Met het begrip duurzame inzetbaarheid wordt bedoeld het optimaal inzetbaar houden van medewerkers gedurende hun hele arbeidscarrière; vanaf het moment dat zij beginnen met werken tot het moment dat zij uittreden wegens (pre)pensioen. In de praktijk kunnen zich situaties voordoen waarin een optimale afstemming tussen fysieke belasting en fysieke belastbaarheid niet haalbaar is. Bijvoorbeeld bij extreme arbeidsomstandigheden waar hulpmiddelen tekortschieten of in situaties waarin sprake is van een sterk verminderde belastbaarheid bij de medewerker door gezondheidsklachten. In deze situaties is het van belang te zoeken naar andere maatregelen om de duurzame inzetbaarheid van deze medewerkers te waarborgen Maatregelen Om medewerkers in fysiek belastende functies binnen de gemeente duurzaam inzetbaar te houden, is meer nodig dan aanpassing van de fysieke arbeidsomstandigheden alleen. Dit vraagt in de praktijk om maatregelen op een viertal beleidspijlers. Vier pijlers voor duurzame inzetbaarheid Organisatiecultuur Vitaliteit medewerkers Arbeidssituatie Loopbaan Organisatiecultuur Indien een gemeente het belangrijk vindt dat medewerkers duurzaam inzetbaar zijn en hierin ook wil investeren, dient er een organisatiecultuur te zijn die dit uitstraalt. Duurzame inzetbaarheid is een gedeelde verantwoordelijkheid van werkgever en medewerkers. Management en leidinggevenden hebben een belangrijke taak bij het uitdragen van deze cultuur binnen de gemeentelijke organisatie. Dit kan door: Een duidelijke beleidsvisie te ontwikkelen; Met behulp van training er voor te zorgen dat de visie ook wordt gedragen en uitgedragen door alle leidinggevenden; Met werkoverleg, functioneringsgesprekken en brochures ervoor zorgen dat onder medewerkers draagvlak is en met hen wordt gecommuniceerd over hun eigen verantwoordelijkheden voor de duurzame inzetbaarheid en de middelen die de gemeentelijke organisatie biedt. Vitaliteit medewerkers Vitaliteit is de lichamelijke en mentale conditie van een medewerker en vertaalt zich onder meer in termen van gezondheid, fysieke en mentale capaciteiten, motivatie en arbeidssatisfactie. Een verminderde vitaliteit van medewerkers kan zich uiten in gezondheidsklachten. Bij medewerkers in fysiek belastende beroepen gaat het veelal om aandoeningen van het bewegingsapparaat, die consequenties kunnen hebben voor de duurzame inzetbaarheid van medewerkers. Daarnaast kan een verminderde vitaliteit als gevolg van leeftijd of inactiviteit eveneens het werkvermogen nadelig beïnvloeden. Voor het bewaken, bevorderen of herstellen van de vitaliteit kunnen verschillende maatregelen worden getroffen: Monitoring van de vitaliteit van medewerkers. Op basis van signalen van een verminderde vitaliteit kan dan tijdig actie worden ondernomen, waardoor een verminderde inzetbaarheid of uitval voorkomen wordt. Dit kan door: - een PAGO/PMO te houden; - een jaarlijks functioneringsgesprek; - de Work Ability Index (WAI) in te vullen. De WAI is een vragenlijst en geeft een inschatting van het werkvermogen zoals de medewerker deze zelf beleeft. Onder werkvermogen wordt verstaan de mate waarin een werknemer zowel fysiek als mentaal in staat is om zijn/haar huidige werk uit te voeren. Het werkvermogen kan worden gezien als de vitaliteit van een medewerker, afgezet tegen zijn of haar huidige taakeisen. De klachten van medewerkers kunnen zodanig zijn dat verder werken niet meer mogelijk is en een medewerker verzuimt. Op dat moment dienen 38 Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten Arbocatalogus Fysieke belasting Sector gemeenten 39