Reader voor de Studiereis 4 en 5 November 2010 Mechatronica - opleidingen in Duitsland

Transcriptie

1 Reader voor de Studiereis 4 en 5 November 2010 Mechatronica - opleidingen in Duitsland Geachte deelnemer aan de studiereis, In deze reader vindt u alle informatie die u op 4 en 5 november nodig heeft. Het geeft u een beeld van het systeem van beroepsonderwijs in Duitsland. Dat heeft het voordeel dat onze gastheren zich uren kunnen besparen en de uitleg over hun beroemde duale systeem zullen overslaan: wij weten dat straks immers allemaal al! De reader geeft u ook een beeld van het opleidingsaanbod op school (Robert Bosch) en in het bedrijf (Siemens). Zoals u in de beschrijving van het opleidingsprofiel kunt zien hebben beide partners een eigen inhoudelijke opdracht die door de wetgever nauw wordt omschreven. (Een groot verschil met Nederland). Tot slot krijgt u een beeld van de productieactiviteiten van Siemens Duisburg. Het is daarbij goed om te weten dat de vestiging die wij bezoeken pas sinds 2001 onderdeel is van Siemens. Van oudsher worden hier grote kranen gebouwd ( Demag en later Mannesmann) in de afgelopen jaren is de productie sterker geconcentreerd op grote turbines. Inhoudsopgave reader 1. Programma studiereis 2. Beroepsonderwijs in Duitsland (Landenstudie) 3. Overzicht opleidingsysteem in Duitsland ( Bildung in Deutschland) 4. Beschrijving van het opleidingsprofiel (Berufsbild Mechatroniker) 5. Productenpalet Siemens Duisburg ( Products and services) 6. Opleidingstructuur mechatronica (bedrijfsopleiding bij Siemens) 7. Leerplan Mechatronica Robert Bosch Berufskolleg Duisburg.

2

3 Studiereis 4 en 5 November 2010 Mechatronica - opleidingen in Duitsland Een uitwisselingsbezoek aan Duisburg.

4 Achtergrond van de studiereis Mechatronica is in Nederland een betrekkelijk nieuw opleidingsprofiel. Vijf Nederlandse ROC s in de Euregio Rijn Waal en kenniscentrum Kenteq gaan op bezoek in Duisburg om daar te zien wat we kunnen leren van collega s - docenten en bedrijfsopleiders - die al veel langer werken aan de implementatie van mechatronica - opleidingen in het Duitse secundaire beroepsonderwijs. De wens leeft om inspiratie op te doen en waardevolle contacten te leggen gericht op toekomstige samenwerking. De voorbereiding van de reis is in handen van het projectmanagement van de Lere(n)de Euregio een netwerk van nederlandse en duitse scholen voor beroepsonderwijs in de Euregio Rijn- Waal 1 en van het Robert Bosch Berufskolleg in Duisburg Marxloh. De studiereis wordt financieel mogelijk gemaakt door Band, een Leonardo da Vinci programma gericht op Nederlands Duitse uitwisseling in het beroepsonderwijs. Opzet van de studiereis De studiereis is er op gericht om zoveel mogelijk informatie te verzamelen over de wijze waarop in Duitsland wordt opgeleid voor het beroep mechatronicus. Dat zal tijdens de reis vooral gebeuren door steeds in gesprek te zijn met onze duitse collega s in school en bedrijf. Voorafgaande aan de reis ontvangen de deelnemers een informatiepakket. Het is de bedoeling dat de informatie in dit pakket vooraf wordt bestudeerd. Tijdens de werkbezoeken behoeven we ons dan niet bezig te houden met basale zaken maar kunnen we snel en effectief ter zake komen. Verder is het de bedoeling dat we de bestaande vorm en inhoud van de opleidingen en de ontwikkelingstrends binnen de beroepsprofielen en de kwalificatiedossiers in beide landen met elkaar vergelijken. We willen voorts kijken waar aanknopingspunten te vinden zijn om als opleidingen in de komende tijd samen te werken. Daarnaast willen we de gelegenheid aangrijpen om de deelnemers te laten proeven van de bijzondere sfeer en geschiedenis van het Westelijk Ruhrgebied. Daarbij zullen we ook proberen een beeld te vormen van het economisch belang van deze regio voor het nederlands grensgebied. We willen dit alles laten plaats vinden in een prettige ambiance. Ons Hotel : Duisburgerhof centraal in Duisburg 1 Zie voor meer informatie de website

5 Onze belangrijkste gastheer: Robert Bosch Berufskolleg in Duisburg Marxlohe. Het Robert Bosch is de grootste secundaire beroepsopleiding voor techniek in het Westelijk Ruhrgebied met ca 2800 leerlingen. De meeste opleidingen zijn duaal, hetgeen betekent dat een belangrijk deel van de opleiding in de bedrijven plaats vindt. RBB heeft dan ook intensieve contacten met alle belangrijke industriële bedrijven in de regio. RBB heeft gezorgd voor een bezoek aan een van hun leerbedrijven Siemens Duisburg waar op zeer innovatieve wijze inhoud wordt gegeven aan de opleiding Mechatronica. Binnen de school wordt sinds een aantal jaren gewerkt aan een modern opleidingconcept waarbij kleine teams zelf verantwoordelijk zijn voor de vormgeving van de opleiding en theorie en praktijk nauw met elkaar verweven zijn. RBB was voorloper bij de ontwikkeling van de mechatronica opleiding en werkt nu aan de implementatie van verwante nieuwe opleidingen met name de opleiding vakman/vrouw Automatentechniek. Programma Donderdag 4 November 9 uur: Vertrek vanuit ROC Nijmegen lokatie Campusbaan 10.00: Aankomst bij het Landschaftspark Duisburg Nord (monument van industrieel erfgoed), Rondleiding door de stilgelegde hoogovens en cokesovens. Aansluitend: inleiding over het duitse technisch beroepsonderwijs: de nadruk ligt op de inhoudelijke en structurele verschillen en overeenkomsten. Aan deze inleiding levert Kenteq een bijdrage vanuit hun kennis van de Nederlandse kwalificatiedossiers : Lunch in het Landschaftspark : Bezoek aan Siemens Duisburg, een innovatief opleidingsbedrijf met speciale aandacht voor de opleiding Mechatronica. Onderdelen: bedrijfsrondleiding/ inleiding door praktijkopleiders van het bedrijf en discussie : Excursie door de gerestaureerde oude binnen haven van Duisburg 18.00: Uitrusten in Hotel Duisburger Hof

6 19.00: Buffet in het hotel waarbij een groep Duitse docenten / managers en praktijkopleiders die betrokken zijn bij de opleiding mechatronica worden uitgenodigd : Discussie met de duitse collega's over de toekomst van de opleidingen Mechatronica in Europa Vrijdag 5 November 10.00: Aankomst bij Robert Bosch Berufskolleg in Duisburg Marxloh.. Ontvangst en inleiding over de visie op technisch onderwijs van de school. Ontwikkeling van de opleidingen Mechatronica 10.30: De gasten nemen deel aan practicumlessen mechatronica 11.30: Uitwisseling van informatie over de opleiding mechatronica 12.30: Vertrek naar Essen: bezoek aan het complex Zollverein: een stilgelegde mijn die is omgevormd tot een centrum van innovatie voor het Ruhrgebied. (Lunch op terrein Zollverein) 16.00: Vertrek naar Essen Kettwich : borrel en evaluatie van het programma ( ook enkele Duitse collega's zullen deelnemen) 17.00: Diner 18.30: Vertrek uit Essen Kettwich naar Nijmegen. Aankomst in Nijmegen ca uur N.B. Mogelijkerwijze wordt het vrijdagmiddagprogramma gewijzigd en bezoeken we een interessante locatie in de omgeving van Duisburg in dat geval vinden het diner en de borrel in die omgeving plaats Van en naar ROC Nijmegen? Komt u met de auto? Dan kan deze veilig worden geparkeerd bij het ROC. Geef dan door dat u een parkeerplaats wilt reserveren. Komt u met de trein? Het ROC bevindt zich direct naast NS station Nijmegen Centraal.

7 Landenstudie secundair beroepsonderwijs Duitsland

8 Colofon Titel Landenstudie secundair beroepsonderwijs Duitsland (uitgevoerd door ecbo en KBA) Auteur Gerd Busse (dnl-projekt / KBA) Versie versie 0.1/concept Datum januari 2009 Projectnummer Ecbo s-hertogenbosch Postbus BP s-hertogenbosch T F Ecbo Amsterdam Postbus GE Amsterdam T F Landenstudie secundair beroepsonderwijs Duitsland, versie 0.1 ecbo 2

9 Inhoudsopgave 1 Het middelbaar beroepsonderwijs in Duitsland Positionering secundair beroepsonderwijs Leerwegen: schools (bol) en duaal (bbl) Examinering: vaststellen inhoud en organisatie Vaststellen inhoud examen- en kwalificatie-eisen Vaststelling organisatie van examens Aansluiting doorstroom mbo vanuit vmbo en naar hbo-/ba-/ma-niveau Positie van vavo en educatie (LLL: general education) Openheid mbo-bestel voor verschillende typen aanbieders: publiek en privaat Belangrijkste conclusies en leerpunten Literatuur...19 Landenstudie secundair beroepsonderwijs Duitsland, versie 0.1 ecbo 3

10 1 Het middelbaar beroepsonderwijs in Duitsland Het Duitse onderwijsstelsel 1 Bij- en nascholing Universitäten Theologische Hochschulen Pädagogische Hochschulen Kunsthochschulen Gesamthochschulen Gesamtschulen Gymnasien (algemene en beroepsgerichte bij- en nascholing, verzorgd door tal van verschillende instanties) Onderwijsniveau Fachgymnasien Realschulen Scholen op het gebied v.d gezondh.zorg Hauptschulen Fachschulen Avondscholen en Kollegs Tussentijds werkzaam in een beroep Berufsaufbausch. Bij- en nascholing in bedrijfsverband Duaal stelsel (Bedrijfsopleiding en Berufsschule) Berufsgrundbildungsjahr Leeftijd Fachhochschulen Gesamthochschulen Verwaltungsfachhochschulen Fachoberschulefach- Berufsschulen tertiair niveau secundair niveau II secundair niveau I Oriëntatiefase (afhankelijk of onafhankelijk van bestaand schooltype) Basisscholen primair niveau Kleuterscholen elementair niveau 1 Bron: Busse, Berkhof en Meijer 2006, p. 2. Landenstudie secundair beroepsonderwijs Duitsland, versie 0.1 ecbo 4

11 2 Positionering secundair beroepsonderwijs Overzicht onderwijsstelsel Het Duitse onderwijssysteem wordt in hoge mate bepaald door de federale structuur van de Bondsrepubliek Duitsland. De deelstaten (zoals Noordrijn-Westfalen [NRW], waar in het vervolg de nadruk op zal liggen) hebben veel invloed op de onderwijswetgeving en het bestuur van het onderwijs. Deze invloed is vooral te merken op het niveau van de hogescholen en universiteiten, binnen het algemeen vormend onderwijs en in onderdelen van het beroepsonderwijs. Om de nodige eenheid in het onderwijsstelsel te kunnen garanderen, werken de deelstaten samen in de zogenaamde Kultusministerkonferenz. Hierin zijn de ministers van Onderwijs en Cultuur van de zestien Duitse deelstaten vertegenwoordigd. In hun overleg maken de afgevaardigden algemene afspraken over ontwikkelingen in het onderwijs. In 1964 werden tussen de deelstaten afspraken gemaakt over een gemeenschappelijke basisstructuur voor het onderwijsstelsel in Duitsland. Deze overeenkomst regelt onder andere de leerplicht, het schooljaar en de vakanties, de naamgeving / omschrijving van de scholen, de doorstroommogelijkheden binnen het schoolsysteem, de erkenning van schoolrapporten en examens en de wijze van vaststellen van de cijfers in schoolrapporten. In de jaren negentig heeft de Kultusministerkonferenz zich met name gericht op het qua status gelijkwaardig maken van het algemeen vormend onderwijs aan het beroepsonderwijs en op de verdere ontwikkeling van het duale systeem binnen het beroepsonderwijs. De taken van de centrale overheid zijn in de grondwet vastgelegd. Ze hebben voor wat betreft het beroepsonderwijs betrekking op buitenschoolse initiële en voortgezette opleidingen, onderwijsontwikkeling, maatregelen ter stimulering van de arbeidsmarkt en op onderzoek op het gebied van arbeidsmarkt en beroep. Hierbij wordt de verantwoordelijke minister van onderwijs ondersteund door het Bundesinstitut für Berufsbildung (BIBB) dat hem bij alle vragen betreffende het beroepsonderwijs adviseert. Het volgende schema geeft een overzicht van de verantwoordelijkheden en bevoegdheden binnen het Duitse beroepsonderwijs. Landenstudie secundair beroepsonderwijs Duitsland, versie 0.1 ecbo 5

12 De actoren binnen het Duitse beroepsonderwijs 2 De voltijd leerplicht geldt in Duitsland vanaf het zesde levensjaar (basisschool) en duurt in de meeste deelstaten negen jaar (NRW: tien jaar). Bovendien geldt in alle deelstaten een driejarige partiële leerplicht voor het beroepsonderwijs (Teilzeitberufsschulpflicht), speciaal voor diegene jongeren die geen algemeen voortgezet onderwijs meer volgen. Jongeren worden hiermee verplicht het schoolse deel van een duale beroepsopleiding te volgen. Aan het begin van het vijfde schooljaar, met ongeveer tien jaar, stromen de leerlingen in de eerste fase van het voortgezet onderwijs (Sekundarbereich 1). Zij hebben dan de keuze tussen de Hauptschule, de Realschule of het Gymnasium. De Hauptschule (ISCED 2) 3 komt ongeveer overeen met het Nederlandse vmbo, duurt meestal vijf jaar en is vooral een voorbereidende leerweg naar een duale beroepsopleiding. In 2005 gingen ruim 1 miljoen scholieren, dat is 21 procent van alle leerlingen binnen het Sekundarbereich 1, naar de Hauptschule. 4 De Realschule (ISCED 2; ongeveer vergelijkbaar met vmbo/havo) duurt (in NRW) zes jaar en wordt afgesloten met een middelbaar schoolexamen. In 2005 bezochten ruim 1,3 miljoen scholieren (27 procent) de Realschule. 5 Ook de Realschule vormt een belangrijke voorbereidende leerweg naar een duale beroepsopleiding. Het Gymnasium (ISCED 2/3; ongeveer vergelijkbaar met het Nederlandse vwo) duurt in de eerste fase van het voortgezet onderwijs, afhankelijk per deelstaat, vier tot zes jaar (NRW: zes jaar) en eindigt in klas 10. In 2005 bezochten zo n 34 procent van alle scholieren in het Sekundarbereich 1 (oftewel 1,7 miljoen) dit schooltype. 6 Het Gymnasium kan na afloop van 2 Bron: Hippach-Schneider, Krause en Woll 2007, p De ISCED-systematisering van het Duitse onderwijs is afkomstig uit: European Commission 2006/07, p. 1. Voor een overzicht zie de bijlage. 4 European Commission 2006/07, p Ibidem. 6 Ibidem. Landenstudie secundair beroepsonderwijs Duitsland, versie 0.1 ecbo 6

13 de eerste fase (klas 10) in de tweede fase van het voortgezet onderwijs (Sekundarbereich 2) worden vervolgd tot klas 12 (zoals in NRW) of klas 13. Deze bovenbouwklassen (die in 2005 door ruim leerlingen bezocht werden) 7 sluiten af met het Abitur, dat vervolgens toegang geeft tot een vervolgopleiding op universitair niveau; klas 12 sluit af met de Fachhochschulreife, die toegang biedt tot het hbo (Fachhochschule). Daarnaast bestaat er in de Sekundarbereich 2 ook de mogelijkheid om voor een meer beroepsgerichte vorm van het gymnasium te kiezen: het Berufliches Gymnasium of Fachgymnasium. Een alternatief, waarin de drie schooltypen Hauptschule, Realschule en het Gymnasium geïntegreerd zijn, is de Gesamtschule; de beslissing over de te volgen leerpad (Hauptschule, Realschule of Gymnasium) wordt hier pas op een later tijdstip getroffen.. Beroepsopleidingen in de tweede fase van het voortgezet onderwijs Übergangssystem (ISCED 2) Steeds belangrijker worden in Duitsland opleidingstrajecten voor schoolverlaters die op de reguliere opleidingsmarkt niet terecht kunnen (in 1995 was dit 31,9 procent van alle nieuwkomers in het beroepsonderwijs, in 2006 was dit aandeel al gegroeid naar 39,7 procent). 8 Hierbij gaat het om beroepsgerichte vooropleidingen die hun kansen op een opleidingsplaats in het duale systeem of in het voltijddagonderwijs of hun arbeidsmarktperspectieven verbeteren. Deze opleidingstrajecten in het zogenaamde overgangssysteem tussen school en beroepsonderwijs worden door beroepsopleidende scholen (zoals de Berufskollegs in NRW), opleidingscentra van de Kammern of door kerkelijke of particuliere instellingen georganiseerd en uitgevoerd. Het aanbod in dit overgangssysteem is sterk versplinterd, het systeem zelf bijna niet gereguleerd, en de aansluiting op het reguliere beroepsonderwijs werkt slecht. Duaal systeem (ISCED 3) Ongeveer tweederde van de nieuwkomers op de arbeidsmarkt in Duitsland heeft een beroepsopleiding gevolgd in het zogenaamde duale systeem, een alternerende beroepsopleiding binnen een bedrijf en op de Berufsschule, waarbij de onderwijsinstellingen nauw samenwerken met bedrijven. In bijna alle branches en sectoren is het mogelijk om een opleiding binnen het duale stelsel te volgen (uitzondering zorg & welzijn; de opleidingen vinden hier in Berufsfachschulen, Fachschulen of Schulen des Gesundheitswesens plaats). Hoewel er in prinicipe geen schooldiploma nodig is om aan een duale opleiding te kunnen beginnen is het in de praktijk toch zo, dat werkgevers een goede vooropleiding op prijs stellen; dat is dan vaak een diploma Realschule of Gymnasium. Het merendeel van de jongeren begint direct na beëindiging van de Haupt- of de Realschule of het Gymnasium met de opleiding. De opleiding in het duale systeem is zo georganiseerd dat leerlingen drie tot vier dagen per week in het bedrijf werken en één tot twee dagen per week op school zijn. Het bedrijf en de school zijn zelfstandige leerplaatsen en werken gedurende de opleiding als gelijkwaardige partners samen. Dat is een interessant verschil met Nederland, waar met name de onderwijsinstelling de leerdoelen van de beroepspraktijkvorming in het bedrijf bepaalt. De opleiding duurt, afhankelijk van het gekozen beroep, twee tot drieënhalf jaar. 7 Ibidem. 8 Autorengruppe Bildungsberichterstattung 2008, p. 275 e.v., Tab. E1-1A en E1-2A. Landenstudie secundair beroepsonderwijs Duitsland, versie 0.1 ecbo 7

14 Berufsfachschule (ISCED 3/4) Berufsfachschulen, of vakopleidingen, zijn voltijdopleidingen die een voorbereidende leerweg bieden op het beoefenen van een beroep en tegelijk ook bijdragen aan de algemene vorming. Het aanbod aan opleidingen van deze scholen is zeer divers. Er zijn Berufsfachschulen voor commerciële (handels-) beroepen en voor ambachtelijke beroepen, voor beroepen in de gezondheidszorg, sociale welzijnszorg of thuiszorg en kunstzinnige beroepen. Al naar gelang de opleiding die men kiest, geeft het doorlopen van de Berufsfachschule een volledige kwalificatie voor het uitoefenen van een beroep, ofwel een basiskwalificatie om in te stromen in een beroepsopleiding in het duale systeem. In het laatste geval heeft men met de Berufsfachschule een vrijstelling van het eerste opleidingsjaar. Afhankelijk van welke opleiding gekozen wordt, duurt de Berufsfachschule één tot drie jaar. Fachoberschule (ISCED 3) De Fachoberschule is een vervolg op de Realschule en duurt twee jaar (klas 11 en 12). Leerlingen doen er algemene en vakinhoudelijke kennis en beroepsvaardigheden op. De opleiding kan vergeleken worden met een tweejarige middelbare beroepsopleiding na de havo. Met het diploma van de Fachoberschule kunnen leerlingen doorstromen naar een hogere beroepsopleiding aan een Fachhochschule. Fachschulen (ISCED 3) 9 Binnen de Fachschule kunnen leerlingen die een beroepsopleiding hebben afgerond (al dan niet in het duale stelsel) en enige werkervaring hebben opgedaan, verder opgeleid worden, voor leidinggevende posities, maar ook voor beroepen zoals bijv. de Heilerziehungspfleger (wat ongeveer vergelijkbaar is met de medewerker maatschappelijke zorg, niveau 3, in Nederland). Schulen des Gesundheitswesens (ISCED 5B) Dit zijn scholen voor voltijddagopleidingen die voor beroepen in zorg en welzijn opleiden zoals bijv. de verpleegkundige of de bejaardenverzorger. 9 Soms is er wat onduidelijkheid over de juiste ISCED-classificatie. Volgens de indeling van de UNESCO (1999) valt de Duitse Fachschule onder ISCED 4, volgens die van de Europese Commissie (zie bijlage) onder ISCED 3. Landenstudie secundair beroepsonderwijs Duitsland, versie 0.1 ecbo 8

15 3 Leerwegen: schools (bol) en duaal (bbl) De duale manier van opleiden voor een beroep is met ca. 63 procent (in 2005) van de deelnemers aan het secundaire beroepsonderwijs de belangrijkste opleidingsroute in Duitsland. In 2006 namen ongeveer 1,6 miljoen jongeren deel aan een opleiding in het duale systeem. Voor het eerst sinds 2001 was er toen weer sprake van een (lichte) groei van leerplaatsen, en wel met 1,1 procent vergeleken met het voorjaar. 10 Het merendeel van degenen die een opleiding in het duale systeem doorlopen heeft, vindt aansluitend een baan. Hierbij moeten er echter enige kanttekeningen geplaatst worden. Als we namelijk bedenken dat het de laatste jaren de trend is bij werkgevers om vooral de hoger opgeleide leerlingen van de Realschule of zelfs het Gymnasium toe te laten tot een duaal traject, komen de gunstige uitstroomcijfers naar de arbeidsmarkt in een ander licht te staan. In plaats van de leerlingen van de Hauptschule een logisch vervolg in hun loopbaan te bieden in de vorm van een opleiding binnen het duale stelsel, selecteren leerbedrijven de leerlingen met de beste vooropleiding. De gunstige arbeidsmarktcijfers van de duale opleidingen moeten daarbij worden afgezet tegen de hoge werkloosheidscijfers van de Hauptschuleleerlingen. Het voltijddagonderwijs, dus de Berufsschule, de Fachoberschule en het Fachgymnasium (die in NRW vaak in Berufskollegs geïntegreerd zijn) werd in 2005 door 36 procent van de deelnemers, oftewel ca. 1 miljoen jongeren, aan het secundaire beroepsonderwijs bezocht. 11 De voltijddagopleiding in Duitsland heeft, als beroepsopleiding, bij werkgevers, jongeren en hun ouders een duidelijk slechtere status dan de duale opleiding. Zij wordt, ondanks vaste stageperioden, als te weinig praktijk- en bedrijfsgericht beschouwd en heeft tegelijkertijd het imago van een noodoplossing voor diegenen die geen leerbedrijf voor een duale beroepsopleiding kunnen vinden. Vergeleken met de duale opleiding zijn de arbeidsmarktkansen bij studenten in het voltijddagonderwijs minder goed, wat er eveneens toe bijdraagt dat deze leerweg als minder aantrekkelijk wordt geacht. Verder wordt er vanuit het dagonderwijs ook veel over geklaagd dat de studenten, als ze na hun opleiding een baan kunnen vinden, vaak nog eens dezelfde opleiding opnieuw moeten doen, maar dan duaal. 10 BMBF 2008, p. 92; zie ook European Commission 2006/07, p. 37. In 2006 stroomden jongeren in in het duale systeem. Vergeleken met 1995 is dat een groei van 0,8 procent (Autorengruppe Bildungsberichterstattung, 2008, p. 275, tab. E1-A1). 11 European Commission 2006/07, p. 37. In 2006 stroomden jongeren in in het dagonderwijs. Vergeleken met 1995 is dat een verandering van +18,1 procent (Autorengruppe Bildungsberichterstattung, 2008, p. 275, tab. E1-A1. Landenstudie secundair beroepsonderwijs Duitsland, versie 0.1 ecbo 9

16 4 Examinering: vaststellen inhoud en organisatie 4.1 Vaststellen inhoud examen- en kwalificatie-eisen Het Duitse Ministerie voor Onderwijs en Wetenschap (BMBF) is o.a. verantwoordelijk voor het waarborgen van de kwaliteit van beroepsopleidingen in het duale systeem, de zorg voor een voldoend aanbod aan opleidingsplaatsen in bedrijven en voor de steun aan jongeren met een (leer-) achterstand. Voor het onderwijs aan de Berufsschulen zijn de ministers van Onderwijs en Cultuur van de 16 deelstaten verantwoordelijk, die samen de al eerder genoemde Kultusministerkonferenz vormen. Op regionaal niveau dragen de Industrie- und Handelskammern (IHK s) en Handwerkskammern zorg voor de beoordeling van de resultaten en de accreditatie van de eindexamens en de uitreiking van de diploma s. 12 Voor de leerplaats binnen het bedrijf gelden de wet op het beroepsonderwijs (Berufsbildungsgesetz; BBiG) en de Handwerksordnung (een reglement behorend bij een ambacht). De basis van de opleiding wordt gevormd door het opleidingscontract (Ausbildungsvertrag) dat tussen de leerling en het leerbedrijf gesloten wordt. Hierin worden de belangrijkste aspecten van de beroepsopleiding geregeld, zoals het beroep waarvoor men opgeleid wordt, de duur van de opleiding en de werktijden, de hoogte van de eventuele toelage en de rechten en plichten van zowel het leerbedrijf als de leerling. Binnen het duale systeem kan men worden opgeleid in een van de 344 wettelijk erkende beroepen. 13 De opleiding binnen het bedrijf is gebaseerd op de Duitse kwalificatiestructuur (het systeem van Ausbildungsordnungen 14 voor opleidingen binnen het duale systeem). Deze is binnen alle deelstaten hetzelfde. Hierin wordt een brede basisopleiding beschreven, met vakinhoudelijke onderdelen en praktijkervaring, die gezamenlijk moeten leiden tot een startkwalificatie op basis waarvan men een specifiek beroep kan uitoefenen. Ter verduidelijking van de procedure: sociale partners en overheid stellen via een vastgelegde procedure een Ausbildungsordnung op, die uiteindelijk door de Bundesbildungsminister, dus de centrale overheid, ondertekend wordt. De praktijkopleiding is gestructureerd en gefaseerd beschreven, zodat het doel van de opleiding in de geplande tijd bereikt kan worden. Om dat te realiseren stellen de leerbedrijven op basis van de kwalificatiestructuur een eigen bedrijfsopleidingsplan op. De opleiding binnen de school (Berufsschule) draagt bij aan de algemene ontwikkeling én de beroepsvorming. Een zogenaamd raamleerplan (Rahmenlehrplan), gebaseerd op de kwalificatiestructuur, beschrijft nauwkeurig de vereiste beroepsvaardigheden van elk van de 344 beroepen binnen het duale systeem. Het raamleerplan voor de school en de kwalificatiestructuur (het systeem van Ausbildungsordnungen) worden gezamenlijk door de regering en de lidstaten én met instemming van de werkgevers en de vakbonden vastgesteld. De voltijddagopleidingen vallen onder de verantwoordelijkheid van de ministers van onderwijs en cultuur van de 16 deelstaten die in de Kultusministerkonferenz de leerplannen 12 De Duitse Wirtschaftskammern zijn maar gedeeltelijk met de Kamers van Koophandel in Nederland vergelijkbaar, omdat ze een veel grotere rol in het (duale) beroepsonderwijs spelen dan hun tegenhangers in Nederland. 13 BMBF 2008, p Ausbildungsordnungen zijn officiëel erkende documenten die het kwalificatieprofiel, het opleidingsprogramma (Ausbildungsrahmenplan) en de vereiste competenties bevatten. Landenstudie secundair beroepsonderwijs Duitsland, versie 0.1 ecbo 10

17 (Lehrpläne) voor de afzonderlijke opleidingen op elkaar afstemmen (oftewel proberen af te stemmen). Het is een wat onoverzichtelijk veld, mede ook omdat initiële beroepsopleidingen (bijv. de Assistentenausbildungen, die het merendeel van de initiële opleidingen vormen) en vervolgopleidingen (bijv. de Heilerziehungspfleger) door elkaar heen lopen en de opleidingen bovendien vaak tussen de deelstaten van benoeming verschillen (bijv. heet de Heilerziehungspfleger [NRW] in Nedersaksen Heilerzieher). 15 Hoeveel initiële voltijddagopleidingen er in Duitsland precies bestaan is dus moeilijk te zeggen Vaststelling organisatie van examens Binnen het Duitse duale systeem is sprake van centraal vastgelegde examenstandaarden, dat wil zeggen dat in de Ausbildungsordnungen wordt aangegeven, wat examinanten moeten kennen en kunnen per Prüfungsbereich, wat de duur is van de onderscheiden examenonderdelen, hoe deze examenonderdelen gewogen dienen te worden ten behoeve van het eindoordeel en wat het minimaal te behalen niveau is om te kunnen slagen. De schriftelijke onderdelen van het examen in een Ausbildungsordnung worden in heel Duitsland op dezelfde dag en tijd afgenomen op basis van dezelfde opgaven. De praktijkexamens worden afgenomen door vertegenwoordigers van het beroep (Prüfer), die zijn benoemd door de Kammer, dus de bevoegde IHK of de Handwerkskammer in de regio, waar de examinant onder valt. De examinatoren dienen te voldoen aan bepaalde wettelijke eisen, die zijn vastgelegd in het Berufsbildungsgesetz. Daarnaast hebben veel Kammern nog aanvullende criteria (Leitlinien) voor het benoemen van Prüfer. Over het algemeen kan gesteld worden, dat de Prüfer zeer ervaren vakmensen zijn. De opleiding wordt na het geslaagde schriftelijke en mondelinge examen (Kammerprüfung) officieel afgesloten met een speciaal certificaat, dat verschilt al naar gelang de sector waar de leerling zich in heeft bekwaamd: een Facharbeiterbrief voor de industriële beroepen, een Kaufmannsgehilfenbrief voor de commerciële beroepen en een Gesellenbrief voor de ambachtelijke beroepen. Daarnaast krijgt de leerling, na het met goed gevolg afleggen van zijn examen, het diploma van de onderwijsinstelling. 17 De twee getuigschriften samen, plus relevante werkervaring, geven toegang tot een Fachschule, waar de leerling zich nog verder kan bekwamen. Het is voor een ervaren beroepskracht zonder een duale vooropleiding mogelijk een zogenaamde Externenprüfung, dus een vrijwillig extern examen bij de Kammer af te leggen en op die manier toch eindexamen te doen. Dit gebeurt echter niet vaak, ook omdat de criteria voor de inschrijving voor een dergelijk examen vrij streng zijn. Naar schatting wordt 5 procent van de diploma s op deze manier verworven. Wel zal het externe examen in de 15 Er wordt in Duitsland vaak over geklaagd dat er weinig bruikbare statistische gegevens over de stand van zaken en de ontwikkelingen binnen het voltijddagonderwijs bestaan; zie bijv. Autorengruppe Bildungsberichterstattung 2008, blz De database KURSNET van de Bundesagentur für Arbeit wijst onder de trefwoorden Assistent en Berufsausbildung 108 initiële beroepsopleidingen uit. 17 Dit diploma is een voorwaarde om een duale opleiding af te kunnen ronden; het wordt echter ook aan leerlingen uitgereikt die geen beroepsopleiding volgen maar vanwege de leerplicht een Berufsschule moeten bezoeken. Landenstudie secundair beroepsonderwijs Duitsland, versie 0.1 ecbo 11

18 toekomst meer betekenis krijgen omdat het regelmatig als exameninstrument bij de duale studie en bij de certificering van opleidingen in het voltijddagonderwijs ingezet wordt. Het eindexamen binnen de beroepsopleidende, schoolse, leerweg kent eveneens een praktisch en een theoretisch gedeelte. Het eindexamen wordt voor een examencommissie van de school afgenomen. De examinatoren worden door de zuständige Behörde (in NRW zijn dat de Bezirksregierungen van de deelstaat) benoemd. Omdat de voltijddagopleidingen vergeleken met de duale opleidingen in Duitsland minder civiel effect hebben worden er de laatste jaren op regionaal niveau veelal afspraken tussen de scholen en de Kammern getroffen om de studenten na hun diploma aan de (reeds genoemde) Externenprüfung bij de Kammer deel te laten nemen. Het achterliggende idee is om het schooldiploma door een Kammerabschluss op te waarderen. Landenstudie secundair beroepsonderwijs Duitsland, versie 0.1 ecbo 12

19 5 Aansluiting doorstroom mbo vanuit vmbo en naar hbo-/ba-/ma-niveau De belangrijkste toeleverancier voor het duale stelsel is, met 36 procent (in 2006) de Realschule (vergelijkbaar met havo), gevolgd door de Hauptschule (vergelijkbaar met het vmbo) met 28 procent. 18 Al een aantal jaren wordt er in Duitsland heftig gediscussieerd over de positie van de Hauptschule. Reden hiervoor zijn de steeds slechtere opleidings- en dus arbeidsmarktperspectieven, van de leerlingen die de Hauptschule verlaten. Deze hebben steeds meer problemen met het vinden van een opleidingsplaats in het duale systeem. Dit heeft enerzijds te maken met de verminderen van het aantal opleidingsplaatsen om economisch oftewel conjuncturele redenen. Anderzijds ligt de lage instroom in het duale systeem aan het imago van de Hauptschule. Werkgevers zijn niet snel geneigd om een leerling van de Hauptschule in dienst te nemen, als zij met hetzelfde gemak een leerling aan kunnen stellen die de Realschule of zelfs het Gymnasium heeft doorlopen. Het toch al slechte imago van de Hauptschule wordt daardoor nog slechter. Er wordt zelfs gedacht over het afschaffen van dit schooltype. Onduidelijk is echter wat er dan voor in de plaats zou moeten komen. Realschule plus Rijnland-Palts is, naast Hamburg en Sleeswijk-Holstein, een van de eerste West-Duitse deelstaten die stapsgewijs de Hauptschule afschaft (in Bremen en in bijna heel Oostduitsland is er al langer geen sprake meer van een institutioneel zelfstandige Hauptschule). Vanaf het schooljaar 2009/2010 zal de Hauptschulabschluss onder het institutionele dak van de Realschule worden aangeboden, de scholieren worden gezamenlijk tot de klas 7 onderwezen voor ze op de twee schooltypes worden opgesplitst. Deze nieuwe schooltype heet dan Realschule plus en sluit af met de klas 12, dus de Fachhochschulreife. Dit initiatief is een reactie op het dalende aantal scholieren en het slechte imago van de Hauptschule. Er is nogal kritiek op de Realschule plus ; volgens de lerarenvereniging en de sectorale vakbond in Duitsland zal de nieuwe schooltype de twee kernproblemen van de Hauptschule maar ten dele oplossen: de doorstroom naar een hoger opleidingsniveau en de kans op een plaats in het beroepsonderwijs. Voor diegenen, die geen plaats binnen het duale systeem hebben kunnen vinden, bestaat de mogelijkheid om aan een voltijddagopleiding te beginnen mits zij de voorwaarden voor een dergelijke opleiding vervullen, d.w.z. de intakeprocedure succesvol doorlopen. Maar de onderwijsstatistieken wijzen uit dat ook hier de Hauptschüler sterk ondervertegenwoordigd zijn. In 2005 hadden van alle afgestudeerden in een voltijddagopleiding maar liefst 15 procent een Hauptschul-diploma, terwijl er 29 procent een Realschul-diploma hadden. Algemeen kun je stellen dat er in het Duitse beroepsonderwijs in hoge mate sprake is van een segmentatie binnen de opleidingssectoren naar het type vooropleiding dat de Auszubildenden hebben genoten: opleidingen in de industriële sector en de handel staan vooral open voor Realschüler en Abiturienten, terwijl de (minder aantrekkelijke) landbouw-, ambachtelijke en huishoudkundige opleidingen vooral voor Hauptschüler overblijven BMBF 2008, p. 323, Übersicht Autorengruppe Bildungsberichterstattung 2008, p. 108 e.v.; zie vooral Abb. E4-1. Landenstudie secundair beroepsonderwijs Duitsland, versie 0.1 ecbo 13

20 Maar niet alleen de instroom in het beroepsonderwijs vanuit het algemeen vormend onderwijs levert, met name voor Hauptschüler, problemen op, ook de doorstroom van het secundair naar het hoger beroepsonderwijs is met allerlei moeilijkheden verbonden. Dit geldt vooral voor de verhouding tussen het duale systeem en het hbo. Terwijl het met een diploma initiële voltijddagopleiding (plus een aanvullend examen) veelal mogelijk is om naar de Fachhochschule door te kunnen stromen, is dit met een duale opleiding alleen maar via de omweg Fachoberschule of Berufsfachschule mogelijk. De belangrijkste doorstroomroute verloopt in Duitsland dus nog steeds via de Fachhochschulreife of het Abitur, die toegang tot het hoger beroepsonderwijs geven. Daar veranderen ook modellen zoals het duale Studium (niet te verwarren met de duale opleiding in het middelbaar beroepsonderwijs!) niets aan, dat sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw bestaat en tegenwoordig een boom meemaakt en waarbij een hbo- of universitaire studie gekoppeld wordt aan een duale opleiding op secundair niveau. 20 Een van de belangrijkste toegangseisen voor een duale studie is namelijk het Abitur of de Fachhochschulreife. Momenteel wordt er intensief aan de ontwikkeling van ECVET (European Credit System for Vocational Training) gewerkt, ook en vooral vanuit het idee dat zo n creditpoint-systeem, door de beoogde transparantie bij de waardering van verworven competenties, een belangrijke bijdrage zou leveren aan de verbetering van de instroom in maar ook van de doorstroom tussen de secundaire beroepsopleidingen (en leerwegen) en de doorstroom tussen het middelbaar en het hoger beroepsonderwijs in Duitsland Busse 2008a. 21 Busse 2008b; zie ook Hippach-Schneider, Woll en Hanf 2008, p. 22 e.v. Landenstudie secundair beroepsonderwijs Duitsland, versie 0.1 ecbo 14

21 6 Positie van vavo en educatie (LLL: general education) Vervolgonderwijs (Weiterbildung, her- en bijscholing van werknemers) wordt in Duitsland maar in geringe mate georganiseerd aangeboden. De overheid beperkt zich in dit geval hoofdzakelijk tot het formuleren van wettelijke bepalingen ter bevordering van het vervolgonderwijs. De afzonderlijke wetten op het vervolgonderwijs en volwassenenonderwijs vallen onder de verantwoordelijkheid van de deelstaten. Vervolgonderwijs wordt hierin als een aparte tak van onderwijs beschreven die zowel algemene, maatschappelijk-politieke als beroepsmatige aspecten kan omvatten. In 12 van de 16 deelstaten bestaat daarnaast het recht op scholingsverlof (Bildungsurlaub). Werknemers kunnen ongeveer vijf werkdagen per jaar betaald verlof krijgen om te besteden aan hun verdere ontwikkeling. In de praktijk wordt van dit recht echter nauwelijks gebruik gemaakt. De afzonderlijke deelstaten zijn meestal ook verantwoordelijk voor het reguliere, d.w.z. wettelijk geregelde gedeelte van het vervolgonderwijs (meestal Fortbildung maar ook wel Weiterbildung genoemd). Een van de belangrijkste (en bij wijze van uitzondering centraal geregelde) vervolgopleiding in Duitsland is de Meisterausbildung voor de ambachtelijke beroepen. Zij zit qua niveau tussen een Nederlandse niveau 4-middenkaderopleiding en een HBO-opleiding in en is een van de voorwaarden om een ambachtelijk bedrijf op te mogen richten en leerlingen (duaal) op te mogen leiden. Fortbildungstrajecten worden door Berufskollegs (NRW), Berufsfachschulen, Fachschulen of Schulen des Gesundheitswesens aangeboden, maar ook door particuliere onderwijsinstellingen. De kwaliteit van deze vervolgopleidingen wordt gewaarborgd door leerplannen en examenseisen, die door de deelstaten vastgesteld worden. Ook wat het brede veld van het vervolgonderwijs betreft spelen ECVET-activiteiten een grote rol, vooral op het gebied van vaststellen en erkennen van competenties (EVC). Landenstudie secundair beroepsonderwijs Duitsland, versie 0.1 ecbo 15

22 7 Openheid mbo-bestel voor verschillende typen aanbieders: publiek en privaat Op het niveau van het (reguliere) initiële beroepsonderwijs in Duitsland is er sprake van twee centrale aanbieders van beroepsopleidingen: de overheid (via de beroepsopleidende scholen zoals bijv. het Berufskolleg in NRW) en het bedrijfsleven, dat via de Ausbildungsbetriebe het praktische gedeelte van een duale beroepsopleiding verzorgt. Deze samenwerking is wettelijk sterk gereglementeerd. Op het niveau van het vervolgonderwijs zijn er tal van aanbieders, zowel publieke (zoals de beroepsopleidende scholen of de Kammern) als ook particuliere onderwijsinstellingen. Daartussenin zit een groot aantal aanbieders van vervolgonderwijs, die verbonden zijn aan organisaties van de sociale partners of de kerken. De duale studie (Duales Studium)Een belangrijke vorm van publiek-privaat onderwijs (maar dan meer in de sfeer van het hoger onderwijs) die in de afgelopen jaren een enorme groei gezien heeft is de eerder al genoemde duale studie, een studie op hbo-niveau (dus niet te verwarren met de duale opleiding op middelbaar niveau!) waarbinnen de student tegelijkertijd een duale beroepsopleiding volgt of in ieder geval tijdens de studie op een hogeschool (Fachhochschule, ISCED 5A) of een Berufsakademie 22 (ISCED 5B) regelmatig geïntegreerde praktijkfasen doorloopt. In juni 2008 stonden ca studenten, die een soort werk-studie-contract met hun werkgevers hebben afgesloten, in 687 opleidingen aan 260 hogescholen voor zo n studie ingeschreven. 23 Vergeleken met het totaal aantal studenten in het hoger onderwijs zijn dit maar 2,2 procent, maar de verwachting is dat deze percentage gezien de buitengewoon vruchtbare samenwerking tussen bedrijven en hogescholen de komende jaren sterk zal groeien. De vraag is echter welk effect dit zal hebben op de arbeidsmarktkansen van jongeren met een afgesloten middelbare beroepsopleiding. 22 Een Berufsakademie (er zijn ook nog Wirtschafts- en Verwaltungsakademien) zit tussen een school voor beroepsopleidingen en een hogeschool in, wordt tot het tertiaire onderwijsniveau gerekend maar is geen hogeschool en heeft ook niet de status daarvan. De studie op een Berufsakademie is wettelijk (op deelstaatniveau) geregeld, sterk praktijkgericht en sluit af met een Bachelor. Omdat Berufsakademie geen wettelijk beschermd begrip is, bestaan naast de officiële Berufsakademien, die dus een door de overheid erkend diploma mogen uitreiken, ook een groot aantal particuliere Berufsakademien. 23 Busse 2008a, p. 1. Landenstudie secundair beroepsonderwijs Duitsland, versie 0.1 ecbo 16

23 8 Belangrijkste conclusies en leerpunten Volgens een internationaal vergelijkende studie van de OECD haalden in 2005 rond 60 procent van de Duitse jongeren een diploma op mbo-niveau (beroepsopleidend of beroepsbegeleidend). Daarmee bevindt Duitsland zich in het bovenste kwart van de onderzochte OECD-landen, vlak na Nederland en boven het EU-19-gemiddelde. 24 Het Duitse systeem van beroepsonderwijs slaagt er dus in om ca. twee derde van een leeftijdscohort van een diploma middelbaar beroepsonderwijs te voorzien. De duale leerweg is in Duitsland, anders dan in Nederland, verreweg de belangrijkste en biedt de beste arbeidsmarktperspectieven. Daar zijn een aantal voordelen aan verbonden, zoals bijvoorbeeld de hoge praktijk- en competentiegerichtheid van de duale opleiding: de leerling leert in de beroepspraktijk aan de hand van echte werkopdrachten. Een groot voordeel is ook de betrokkenheid van de sociale partners bij de ontwikkeling en vormgeving van de opleiding. Dat zorgt ervoor dat de opleiding vergaand op de behoeftes van zowel het bedrijfsleven als ook de werknemers inspeelt. Maar er zijn ook nadelen, zoals de onevenwichtigheid tussen de vraag en het (erg conjunctuurgevoelige) aanbod aan leerplaatsen in het duale systeem: veel jongeren lukt het niet om een opleidingsplaats in een bedrijf te vinden. Want voor een duale opleiding heb je altijd een bedrijf nodig dat bereid en in staat is om op te leiden. Dit is vooral een probleem in Oost-duitsland, de voormalige DDR, waar het aantal bedrijven niet voldoende is om een aanbod op een net zo brede schaal als in West-duitsland te garanderen. De hervormde wet op het beroepsonderwijs De afgelopen jaren was het duale systeem nogal aan kritiek onderhevig. Veel critici vonden ook dat het systeem te star was om nog aan de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt te kunnen beantwoorden en eisten meer flexibiliteit. Een belangrijke stap hiertoe werd in 2005 met de hervorming van de wet op het beroepsonderwijs gedaan. De onderwijsinstellingen kregen door de nieuwe wet meer bewegingsvrijheid en daardoor een grotere autonomie. 25 Hierdoor wordt het mogelijk om jongeren voltijd binnenschoolse opleidingen aan te bieden die volgens de eisen van het duale systeem zijn ingericht. Er ontstaat daardoor een alternatief aanbod voor jongeren. Dat aanbod zal in de toekomst op zo n manier vorm dienen te krijgen dat de leerlingen aan het eind van hun opleiding de mogelijkheid hebben zich in te schrijven voor een examen bij één van de kamers (de eerder al genoemde Externenprüfung), waarna zij, na het verwerven van het diploma, met meer kansen op een baan de arbeidsmarkt kunnen betreden. Een meer algemeen probleem van het Duitse onderwijssysteem zijn de slechte in- en doorstroommogelijkheden: het feit dat de drie algemeen vormende schooltypen nog steeds in hoge mate over het type beroepsonderwijs bepalen dat een schoolverlater gaat volgen, en de ontoereikende aansluiting tussen de systemen van het middelbaar en het hoger beroepsonderwijs. Vooral wat het laatste betreft hoopt men met de invoering van het ECVET-systeem in 2012 hier iets aan te kunnen veranderen. Daarom wordt er in Duitsland momenteel heel intensief aan de ontwikkeling van een systeem gewerkt dat niet alleen op 24 Autorengruppe Bildungsberichterstattung 2008, p Een van de resultaten is de zog. selbständige Schule (zelfstandige school) die zich sinds een paar jaar in NRW in de experimenteerfase bevindt. Landenstudie secundair beroepsonderwijs Duitsland, versie 0.1 ecbo 17

24 Europees maar vooral ook op landelijk niveau een zo groot mogelijke transparantie biedt en zich zonder meer in de EQF, ofwel de NQF, laat integreren. Leerpunten Als er iets te leren valt van het beroepsonderwijs in Duitsland dan is het de grote betrokkenheid van de sociale partners bij de ontwikkeling en de uitvoering van de (duale) beroepsopleidingen. Zij zorgt ervoor dat de opleidingen: a. sectorbreed toegesneden zijn en tegelijkertijd, door een soort vrije ruimte bij het bedrijfsinterne gedeelte van de opleidingen, aan regionale of bedrijfsspecifieke behoeftes kunnen beantwoorden, b. flexibel op technologische en maatschappelijke ontwikkelingen en ontwikkelingen op de arbeidsmarkt kunnen inspelen en c. goede arbeidsmarktperspectieven na beëindiging van een duale opleiding bieden. Het grote nadeel van het duale systeem, de afhankelijkheid van conjuncturele ontwikkelingen op het aanbod aan duale leerplaatsen, zou in beginsel gecompenseerd kunnen worden door het overheidsgestuurde deelsysteem van schools beroepsonderwijs, vergelijkbaar met de bol-leerweg in Nederland. Het gehele systeem van middelbaar beroepsonderwijs in Duitsland zou dus idealiter kunnen werken als een systeem van communicerende vaten: in perioden van een slechte economische conjunctuur, als het aanbod aan duale opleidingsplaatsen in leerbedrijven terugloopt, zou het tekort door een verhoogd aanbod aan opleidingsplaatsen in het voltijddagonderwijs opgevangen kunnen worden, en omgekeerd. In de praktijk werkt dit systeem echter slecht wat vooral met twee dingen te maken heeft: a. met het in vergelijking met de duale opleiding slechte imago van het Duitse voltijddagonderwijs bij jongeren en hun ouders en b. dat de twee deelsystemen verhoudingsgewijs sterk tegen elkaar afgesloten zijn en door verschillende actoren en groepen van actoren gestuurd worden (in het duale systeem zijn dit vooral de sociale partners, de kamers van koophandel en de centrale overheid, bij het voltijddagonderwijs zijn het de deelstaten, vertegenwoordigd door de Kultusministerkonferenz). Dit leidt ertoe dat jongeren met een diploma van het voltijddagonderwijs, als ze na beëindiging van hun opleiding al een baan vinden, veelal van hun nieuwe baas eerst nog eens (een deel van) de corresponderende duale opleiding moeten volgen waarvoor ze dus in feite al een (bol-) diploma hebben. Ten gevolge van een ontbrekende centrale sturing van het onderwijsstelsel in Duitsland zijn de afzonderlijke deelsystemen relatief sterk tegen elkaar afgesloten, wat de zowel horizontale als verticale doorstroom bemoeilijkt. Dit heeft er in het verleden toe geleid dat de deelsystemen steeds vaker tegenover elkaar in plaats van (gezamenlijk) naast elkaar komen te staan (kijk bijv. naar de verhouding en het civiel effect van Duitse bbl- en bolopleidingen of naar de heftige discussies rond de EQF-inschaling van de Meister, vergelijkbaar met een niveau 4/5 [vervolg-] opleiding in Nederland). Dramatisch zijn de gevolgen van de slechte doorstroommogelijkheden vooral voor de leerlingen van de Hauptschule (zeg maar, het vmbo): de meesten van hen krijgen noch een kans, naar de Realschule of het Gymnasium door te stromen, noch hebben zij vaak de gelegenheid om een opleidingsplaats in het duale of schoolse beroepsonderwijs te bemachtigen. In veel gevallen belanden Hauptschüler in het overgangssysteem, d.w.z. in een opleidingsvoorbereidend scholingstraject. Landenstudie secundair beroepsonderwijs Duitsland, versie 0.1 ecbo 18

25 Literatuur Bertelsmann, W. (2008). Autorengruppe Bildungsberichterstattung: Bildung in Deutschland Bielefeld: W. Bertelsmann, [BMBF] Bundesministerium für Bildung und Forschung: Berufsbildungsbericht Vorversion. Zonder oord en jaar [2008]. Gerd Busse: Überblick: Duale Studiengänge. Dortmund, sept. 2008a ( Gerd Busse: ECVET European Credit System for Vocational Training Ein Überblick über aktuelle Projekte zur Entwicklung und Umsetzung eines europäischen Leistungspunktesystems in der Berufsbildung in Deutschland. Dortmund, dec. 2008b ( Gerd Busse, Saskia Berkhof en Kees Meijer: Beroepsonderwijs in Duitsland. Nijmegen: Kenniscentrum Beroepsonderwijs Arbeidsmarkt, European Commission (red.): Organisation des Bildungssystems in der Bundesrepublik Deutschland 2006/07 ( Ute Hippach-Schneider, Martina Krause en Christian Woll: Vocational education and training in Germany. Short description. Cedefop Panorama series; 138. Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, Ute Hippach-Schneider en Christian Woll: Thematic Overview Germany: The German vocational education (VET) system. Bonn: BIBB, sept (6. druk). [Ute Hippach-Schneider, Christian Woll en Georg Hanf]: Germany. National ReferNet report on progress in the policy priority areas for Vocational Education and Training. Bonn: BIBB, mei OECD: Education at a Glance OECD indicators. Paris: OECD Publications, Hans Schuit, Rita Kennis en Ben Hövels: Invoering van competentiegerichte kwalificatiedossiers in het middelbaar beroepsonderwijs. Deelonderzoek B: Een studie naar de Nederlandse kwalificatiestructuur in internationaal perspectief. Competentiegerichte kwalificatiedossiers gewogen. Met medewerking van Gerd Busse. Nijmegen: Kenniscentrum Beroepsonderwijs Arbeidsmarkt, januari Unesco: Operational manual for ISCED New York: Unesco Landenstudie secundair beroepsonderwijs Duitsland, versie 0.1 ecbo 19

26 Bijlage: De opbouw van het onderwijsstelsel in de Bondsrepubliek Duitsland (ISCED-classificaties) Bron: Eurydice (European Commission 2006/07) Landenstudie secundair beroepsonderwijs Duitsland, versie 0.1 ecbo 20

27 Kindergärten Kindergärten besuchen Kinder vom 3. Lebensjahr bis zum Schuleintritt ganztags oder für einen Teil des Tages. Der Besuch ist freiwillig. Die Aufgabe der Kindergärten umfasst die Betreuung, Bildung und Erziehung des Kindes. Es soll die Entwicklung des Kindes zu einer eigenverantwortlichen und gemeinschaftsfähigen Persönlichkeit gefördert werden. In einigen Ländern existieren auch andere Einrichtungen des Übergangs in die Grundschule wie Vorklassen und Schulkindergärten. Grundschulen Die Grundschulen umfassen die ersten vier Schuljahre, in Berlin und Brandenburg existiert die sechsjährige Grundschule. Grundschulen werden von allen Kindern besucht und bereiten durch die Vermittlung von Grundkenntnissen auf den Besuch weiterführender Schulen vor. Der Unterricht umfasst in der Regel die Fächer Deutsch, Mathematik, Sachunterricht, Kunst, Musik und Sport. Angebote zum Fremdsprachenunterricht werden in allen Ländern erweitert. Orientierungsstufe Die Orientierungsstufe ist die Zusammenfassung der Klassenstufen 5 und 6, die entweder den weiterführenden Schulen zugeordnet (schulartabhängige Orientierungsstufe) oder von ihnen getrennt (schulartunabhängige Orientierungsstufe) sind. Sie dient der Förderung und Orientierung der Schüler auf die weitere Schullaufbahn. Hauptschulen Die Hauptschulen sind Pflichtschulen für alle Schüler, die nach dem Besuch der Grundschulen nicht auf eine andere weiterführende Schule gehen. Sie endet mit der 9., in einigen Ländern mit der 10. Klassenstufe. In der Mehrheit der Länder wird ein freiwilliges 10. Hauptschuljahr angeboten. Rund 30% der Hauptschüler besuchen das 10. Schuljahr. Die Hauptschule vermittelt eine allgemeine Bildung als Grundlage für eine praktische Berufsausbildung. Realschulen Weiterführende Schulen mit den Klassenstufen 5 bzw. 7 bis 10. Das Abschlusszeugnis der Realschulen bietet im allgemeinen die Grundlage für gehobene Berufe aller Art und berechtigt zum Besuch der Fachoberschule, des Fachgymnasiums oder zum Übergag auf ein Gymnasium in Aufbauform. Die Realschule vermittelt eine erweiterte allgemeine Bildung. Gymnasien Weiterführende, allgemeinbildende Schulen, die im Regelfall 9 oder 8 (Klassenstufe 5 bis 13 bzw. 12) bzw. 7 (Klassenstufen 7 bis 13) Klassenstufen umfassen. Fast alle Länder bieten mittlerweile die Möglichkeit an oder planen sie, bereits nach 12 Jahren das Abitur abzulegen. Es gibt außerdem Gymnasien in Aufbauform, deren Besuch im allgemeinen den Realschulabschluss voraussetzt. Das Abschlusszeugnis des Gymnasiums (= allgemeine Hochschulreife) gilt als Befähigungsnachweis zum Studium an allen Hochschulen. Gesamtschulen In dieser Schulform sind die verschiedenen weiterführenden Schularten in unterschiedlicher organisatorischer und inhaltlicher Form zusammengefasst. Es werden integrierte Gesamtschulen (gemeinsamer Unterricht aller Schüler) sowie additive und kooperative Gesamtschulen (verschiedene Schularten der Sekundarstufe I in einer gemeinsamen Schulanlage) unterschieden. Fachgymnasien Berufsbezogene Gymnasien, die auf einem Realschulabschluss oder einem gleichwertigen Abschluss aufbauen. Sie vermitteln nach 3 Jahren (Klassenstufen 11 bis 13) den Befähigungsnachweis für das Studium an allen Hochschulen (= allgemeine Hochschulreife). Sonderschulen An Sonderschulen wird durch spezielle pädagogische Konzepte und Förderungsmaßnahmen den besonderen Belangen von Kindern und Jugendlichen mit Behinderungen Rechnung getragen. Diese Schulen sind jeweils auf die unterschiedlichen Behinderungsarten ausgerichtet und erteilen Unterricht von der Primar- bis zur Sekundarstufe II (z. T. auch mit Internat). Ziel ist es, neben der Vermittlung von Bildungsinhalten auch lebenspraktische und sozial-integrative Hilfen zu geben. Entsprechende Einrichtungen bestehen auch im Bereich von Realschulen, Gymnasien und bei den beruflichen Schulen. Abendschulen und Kollegs Einrichtungen, an denen Erwachsene auf dem Zweiten Bildungsweg den Hauptschulabschluss, den Realschulabschluss oder die allgemeine Hochschulreife erwerben können. Dazu gehören die Abendhauptschule, die Abendrealschule und das Abendgymnasium. Der Unterricht findet abends statt; die Teilnehmer sind in den ersten Jahren berufstätig. An Kollegs wird die allgemeine Hochschulreife erworben; sie sind Vollzeitschulen, deren Schüler nicht berufstätig sind. Berufsgrundbildungsjahr Den Teilnehmern wird durch Vollzeit- und Teilzeitunterricht eine allgemeine oder auf ein Berufsfeld bezogene berufliche Grundbildung vermittelt. Duale Berufsausbildung Das System heißt dual, weil die Ausbildung an zwei Lernorten durchgeführt wird: im Betrieb und in der Berufsschule. Es ist der Kernbereich der Berufsausbildung in Deutschland; mehr als 60% eines Altersjahrganges absolvieren eine Berufsausbildung in diesem System. Die Ausbildung in den einzelnen Berufen erfolgt auf der Grundlage von Ausbildungsordnungen (= Rechtsverordnungen des Bundes). Zurzeit gibt es rund 350 aufgrund von Ausbildungsordnungen anerkannte Ausbildungsberufe.