Inleiding stralingsfysica

Transcriptie

1 Inleiding stralingsfysica Historie 1896: Henri Becquerel ontdekt het verschijnsel radioactiviteit 1895: Wilhelm Conrad Röntgen ontdekt Röntgenstraling RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 1

2 Wat maakt straling gevaarlijk? Dodelijke dosis Röntgenstraling: 10 J/kg Is 10 J/kg veel? Hoeveel warmt water op als je er 10 J/kg aan warmte instopt? T=Q/C(C=warmtecapaciteit) Warmtecapaciteit van 1 kg water is 4, J/ C Bij een dosis van 10 J/kg stijgt de temperatuur met 2, C Dat is niet veel! RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 2

3 Ioniserende straling: Straling die ionisaties veroorzaakt in het bestraalde medium Deeltjesstraling Geladen deeltjes (elektronen, protonen etc) Ongeladen deeltjes (neutronen etc) Elektromagnetische (EM) straling NB: EM straling bestaat feitelijk ook uit deeltjes: fotonen (quantum mechanica: golf deeltje dualisme) RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 3

4 Elektromagnetische straling golflengte λ 1 pm 1 nm 1 µm 1 mm 1 m 1 km 1 Mm Röntgen ultraviolet infrarood radiogolven γ-straling licht 1 MeV 1 kev 1 ev 1 mev 1 µev 1 nev 1 pev fotonen uit kern: γ-straling (ioniserende) fotonen uit elektronenschil: röntgenstraling fotonenergie E f golflengte λ= c / f energie E foton = h f RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 4

5 Het atoom kern kern elektronen Proton massa: 1u lading: +1e Neutron massa: 1u lading: 0 Elektron massa: 0, u lading: -1e RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 5

6 Karakteriseren kern Z: aantal protonen N: aantal neutronen A: Z+N Atoomnummer Massagetal Nuclide van element X met atoomnummer Z en massagetal A: A Z X bijvoorbeeld: 4 He O 6C 6C Z: bepaalt soort atoom Verschillende nucliden met zelfde Z en andere A heten isotopen RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 6

7 Nuclidenkaart Aantal protonen Z 1 1H 2 1H He 2He 2He 3 1H Aantal neutronen N RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 7

8 Radioactiviteit Als verhouding aantal protonen/neutronen "ongunstig", dan nuclide instabiel Instabiele kernen vervallen onder uitzending van een radioactief deeltje De activiteit Avan een radioactief preparaat is het aantal kernen dat per seconde vervalt Eenheid A: becquerel (Bq) 1 Bq = 1 s -1 (één desintegratie per seconde) RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 8

9 Nuclidenkaart Aantal protonen Z Aantal neutronen N RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 9

10 Vraag:kunnen we berekenen hoe de activiteit van een preparaat verloopt als functie van de tijd? Activiteit van een radioactief preparaat is evenredig met hoeveelheid preparaat In formule: Voorbeeld: N=10 6, λ=0,1 N: aantal kernen in preparaat λ: vervalconstante[s -1 ] Dus elke seconde vervalt 10% van de kernen Vraag: zijn na 10 s alle kernen vervallen? RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 10

11 Intuïtie: N t Elke seconde verdwijnen er A=λN kernen, dus Dit is een differentiaalvergelijking Oplossing: Vervalwet RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 11

12 Vervalwet N 0 N(t) 1/e N 0 1/e 2 N 0 1/e 3 N 0 1/λ 2/λ 3/λ t RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 12

13 Vervalwet N 0 N(t) ½N 0 ¼N 0 T ½ 2T ½ 3T ½ 4T ½ t RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 13

14 Vraag:kunnen we berekenen hoe de activiteit van een preparaat verloopt als functie van de tijd? Aantal kernen in preparaat: Activiteit A evenredig met N: Voorbeeld: N=10 6, λ=0,1s -1 RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 14

15 Nuclidenkaart Aantal protonen Z Aantal neutronen N RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 15

16 Nuclidenkaart RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 16

17 β - -verval 3 H heeft een neutron teveel om stabiel te zijn neutronenoverschot Bij kernen met neutronenoverschot kan β - -verval optreden: In de kern verandert één neutron in een proton plus een elektron (plus een antineutrino) Dit elektron wordt β-deeltje genoemd RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 17

18 β - -verval van 3 H: De vrijkomende energie Q β wordt verdeeld over β - en neutrino Voor β - -verval van 3 Hblijkt: E β, max = 0,018 MeV T ½ = 12,3 jaar 12.3 y β no γ RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 18

19 Nuclidenkaart RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 19

20 β + -verval treedt op bij neutronentekort bijvoorbeeld: 2.6 y β no γ RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 20

21 'losse' neutronen T ½ = 11 min massa en energie equivalent: E=mc 2 Vrijkomende energie: RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 21

22 'probleem': Dit verval kan dus alleen optreden als de vrijkomende vervalenergie groot genoeg is om het massadefect te compenseren massa kern som massa s kerndeeltjes RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 22

23 Alternatief voor β + -verval: elektronvangst elektron afkomstig uit schil bijvoorbeeld: 2.6 y ε no γ NB: bij β -,β +, en elektronvangst blijft het massagetal constant RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 23

24 Nuclidenkaart RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 24

25 α-verval Kern stoot een Heliumkern (α-deeltje) uit Radboud University bijvoorbeeld: 51.5 s α 6.28 γ... RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 25

26 α-verval De vrijkomende energie Q α wordt verdeeld over α en dochterkern (terugstootenergie) Verdeling energie over αenerzijds en dochterkern anderzijds elke keer anders α-straling heeft continu spectrum Vergelijk licht: continu spectrum (gloeilamp) lijnenspectrum (TL buis) RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 26

27 Isomeer verval Soms blijft kern na α-en β-verval langer in aangeslagen toestand: Isomere of metastabiele toestand Voorbeeld: (T ½ = 51 dagen) Metastabiele kern vervalt door uitzenden foton: isomeer verval ( T ½ = 16 sec) NB: γ-straling isomeer verval monochromatisch RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 27

28 Vervalreeks RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 28

29 Moeder-dochterrelaties Radioactieve nuclide vervalt in radioactieve dochternuclide Verloop activiteit moedernuclide: Verloop activiteit dochternuclide: RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 29

30 Toepassing: melken van de radioactieve koe Moeder, dochter met T ½,moeder >> T ½,dochter vrijwel constant (T ½,1 groot) op t=0 alleen moeder A 2 (0)=0 na t=0 N 1 vrijwel constant N 2 groeit tot dn 2 /dt=0 oftewel λ 1 N 1 = λ 2 N 2 dan A 2 = λ 2 N 2 = λ 1 N 1 =A 1 RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 30

31 Toepassing: melken van de radioactieve koe Dochter vervalt snel, dus evenwicht snel bereikt Radioactieve koe: langlevende moeder met kortlevende dochter Melken: dochter uit mengsel moeder/dochter oogsten Na tijd orde T ½,dochter kan weer geoogst worden Voorbeeld: Moeder 99 Mo ( T ½,moeder = 66 uur) Dochter 99m Tc ( T ½,dochter = 6 uur) RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 31

32 Kwadratenwet Fluxdichtheid ϕ: aantal passerende deeltjes per oppervlak per tijd [ϕ] = m -2 s -1 Puntbron met activiteit A, wat is ϕ opafstand r? r bron Oppervlakte bol: 4πr 2 Per sec passeren A deeltjes het oppervlak RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 32

33 Intensiteit I: Hoeveelheid energie per tijd per oppervlak [I] = J m -2 s -1 = W m Co β - 0,31 MeV Voorbeeld: 60 Co-bron van 3 GBq Fotonenfluxdichtheid op 2 m: γ 1 γ 2 1,17 MeV 1,33 MeV 60 Ni Intensiteit γ-straling op 2 m: RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 33

34 Overzicht Activiteit A [Bq] van radioactieve bronnen Vervalwet: A(t) Nuclidenkaart Soorten radioactief verval Moeder-dochter relaties Fluxdichtheid ϕ= [m -2 s -1 ] en intensiteit I [J m -2 s -1 ] Kwadratenwet RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 34

35 RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 35

36 RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 36