VAN OOSTSANEN DE EERSTE HOLLANDSE MEESTER DONEER AAN JACOB!

Transcriptie

1 VAN OOSTSANEN DE EERSTE HOLLANDSE MEESTER DONEER AAN JACOB!

2 Beeld op voorkant Dirck Jacobsz, Jacob Cornelisz van Oostsanen schildert zijn vrouw Anna, ca. 1550, olieverf op paneel, cm, Ohio, Toledo Museum of Art Jacob Cornelisz van Oostsanen uit het schetsboek, Kupferstickabinett, Berlijn BEZOEKADRES Amsterdam Museum Stedelijk Museum Alkmaar Kalverstraat 92 Canadaplein 1 Amsterdam Alkmaar POSTADRES Postbus 3302 Postbus AC Amsterdam 1800 BC Alkmaar T: +31 (0) T: +31 (0) E: info@amsterdammuseum.nl E: museum@alkmaar.nl 2

3 INHOUDSOPGAVE PAGINA Voorwoord 5 Jacob Cornelisz van Oostsanen 6 De tentoonstelling 7 Help ons mee 8 RESTAURATIE De geboorte van Christus 10 De verzoeking van Christus 12 Het martelaarschap van Bartholomeus 14 EDUCATIE Amsterdam in vogelvlucht 16 Schetsboek uit Berlijn 18 TECHNISCH ONDERZOEK De mirakeldoeken 20 TRANSPORT Noli me tangere 22 De 4 portretten van Van Egmond 24 Transport 27 Overzicht internationaal bruikleen 28 Belastingvoordeel 33 Contactgegevens 35 3

4 David en Abigeal. Meer informatie pag. 28

5 VOORWOORD Twee musea en een kerk hebben een gezamenlijke ambitie: het schitterende, relatief onbekende werk van de vroegzestiende-eeuwse meester Jacob Cornelisz van Oostsanen aan een groot publiek te presenteren. In het bijzondere concept voor de tentoonstelling Van Oostsanen, de eerste Hollandse Meester ligt onze droom besloten, een kunst- en sociaalhistorische tentoonstelling van het werk en leven van schilder en prentontwerper Jacob Cornelisz van Oostsanen, tijdgenoot van Albrecht Dürer en Lucas van Leyden. De tentoonstelling is opgezet als een drieluik en zal van 15 maart tot en met 29 juni 2014 gelijktijdig op drie locaties te zien zijn: het Amsterdam Museum, het Stedelijk Museum Alkmaar en de Grote of Sint Laurenskerk te Alkmaar. Voor het eerst wordt het werk van deze belangrijke, vroege Hollandse meester samengebracht in een smaakvol overzicht. Sinds eeuwen zullen de kunstwerken, die verspreid zijn geraakt over de beroemdste musea ter wereld, herenigd worden op Nederlandse bodem. Al ruim drie jaar werken wij gezamenlijk aan het realiseren van dit ambitieuze tentoonstellingsproject, een droom die alleen werkelijkheid kan worden met uw steun. Een uniek overzicht van een verrassend oeuvre van topkwaliteit, gevat in een concept dat een groot publiek zal aanspreken en dat onmogelijk te realiseren is zonder de hulp van externe financiers. Dit boekje geeft een overzicht van de verschillende onderdelen en activiteiten die deel uitmaken van het project en essentieel zijn voor de realisatie van de tentoonstelling. Deze deelprojecten zijn nog niet financieel gedekt, maar kunnen door ieder die zich betrokken voelt worden geadopteerd middels een donatie. In dit boekje leest u meer hoe u dit kunt doen. Uw donatie is meer dan welkom! Namens alle betrokken medewerkers danken wij u bij voorbaat hartelijk. Paul Spies Directeur Amsterdam Museum Lidewij de Koekkoek Directeur Stedelijk Museum Alkmaar 5

6 JACOB CORNELISZ VAN OOSTSANEN Geen cleen oorsaec en heeft het seer toenemende Amsterdam, hem hooghlijck te roemen in onse Schilder-const, te hebben ghehadt in heel vroeghen tijdt, een soo uytnemenden inwoonder oft Borgher, en groot Meester, in te handelen den Pinceel, als daer is gheweest den roem verdienenden vermaerden Iacob Cornelisz van Oostsanen in Water-land. Karel van Mander, Het Schilder-boeck, Haarlem Jacob Cornelisz van Oostsanen is de vroegst bekende Amsterdamse kunstenaar, die rond 1470 in Oostzaan geboren is en rond 1500 naar Amsterdam verhuisde. Daar kocht hij een woonhuis annex atelier op de Kalverstraat. Hij voorzag kerken, kloosters en particulieren van plafondschilderingen en paneelschilderijen (drieluiken, losse portretten en ander werk) en hij maakte ruim tweehonderd houtsneden. Ook ontwierp hij voorstellingen voor glasruitjes en religieuze parafernalia zoals misgewaden. Zijn vroege werk staat nog in de middeleeuwse traditie, maar zijn latere werk draagt de duidelijke sporen van Renaissanceidealen, die vermoedelijk mede afkomstig zijn van Jacobs bekendste leerling Jan van Scorel. Het oeuvre van Jacob Cornelisz bestaat uit circa 35 minutieus uitgewerkte schilderijen en tweehonderd evenzo gedetailleerde houtsneden van ongekend hoge kwaliteit. Hij wordt beschouwd als een van de grote Noord-Nederlandse meesters uit de eerste helft van de zestiende eeuw. 6

7 DE TENTOONSTELLING VAN OOSTSANEN, DE EERSTE HOLLANSCHE MEESTER De tentoonstelling Van Oostsanen, de eerste Hollandse Meester is als drieluik opgezet en zal gelijktijdig op drie locaties worden gehouden. Dit geeft ons de mogelijkheid om Jacob van Oostsanen vanuit drie verschillende invalshoeken te benaderen. In het Stedelijk Museum Alkmaar zal De meester en zijn oeuvre getoond worden. Met talloze schilderijen, houtsneden, tekeningen, glasruitjes en geborduurde gewaden wordt een vrijwel compleet kunsthistorisch overzicht gecreëerd van het leven en werk van de meester. In het Amsterdam Museum ervaart de bezoeker hoe de Amsterdammers rond 1500 leefden, woonden, werkten, bestuurden en hun geloof beleefden. Ook wordt de bezoeker meegenomen naar het atelier van Jacob van Oostsanen aan de Kalverstraat, waar het verhaal over de eerste culturele ondernemer van Amsterdam wordt verteld. De bezoeker maakt kennis met de Amsterdamse clientèle van Jacob. Ook zijn er schilderijen en prenten te zien van Jacobs zoons en kleinzoons, die het familieatelier tot ver in de zestiende eeuw voortzetten. In de Sint Laurenskerk in Alkmaar wordt met Het Laatste Oordeel, de gewelfschildering, een letterlijk hoogtepunt getoond. Deze schildering voltooide Jacob samen met zijn assistenten in Zowel de betekenis van de voorstelling, de toeschrijving aan Jacobs atelier als de recentelijk voltooide restauratie worden uitgelicht. Tot slot zal Het land van Jacob fungeren als de ruimtelijke verbinding tussen de drie locaties. Door middel van routes tussen Amsterdam, Oostzaan en Alkmaar zal de bezoeker zich kunnen verplaatsen in de zestiende-eeuwse leefomgeving van Jacob van Oostsanen. De tentoonstelling wordt mede mogelijk gemaakt door de uitzonderlijke welwillendheid van museale en particuliere bruikleengevers die ruimhartig bruiklenen hebben toegezegd, juist omdat ze het grote belang inzien van deze eenmalige kans om het oeuvre van Van Oostsanen bij elkaar te brengen en aan het publiek te presenteren. Deze brede tentoonstelling met diepgaand onderzoek naar deze relatief goed gedocumenteerde schilder die op het breukvlak van de Middeleeuwen en de Renaissance opereerde, verleent ons nieuwe inzichten over de (relatief onbekende) Hollandse schilderkunst rond Het wetenschappelijke belang van deze tentoonstelling wordt daarom door kunsthistorici onderstreept. Bijzonder is dat het Rijksmuseum Amsterdam, naast het ruimhartig ter beschikking stellen van zijn collectie, ook (inhoudelijke) expertise zal leveren. De Radboud Universiteit Nijmegen levert daarnaast een inhoudelijke bijdrage door onderzoeks- en onderwijstijd beschikbaar te stellen voor dr. D. Meuwissen, specialist op het gebied van Van Oostsanen. 7

8 HELP ONS MEE VAN OOSTSANEN, DE EERSTE HOLLANDSE MEESTER TE REALISEREN! De tentoonstelling Van Oostsanen, de eerste Hollandse Meester is een ambitieus tentoonstellingsproject met een uniek overzicht van een verrassend oeuvre van topkwaliteit, gevat in een concept dat een groot publiek zal aanspreken. Een project dat onmogelijk te realiseren is zonder de hulp van externe financiers. Het is om deze reden dat wij iedereen, die het project Van Oostsanen, de eerste Hollandse Meester een warm hart toedraagt, vragen ons te helpen. HOE KUNT U EEN DONATIE DOEN? Dit boekje geeft een overzicht van de verschillende onderdelen van het project die essentieel zijn voor de realisatie van de tentoonstelling. Deze deelprojecten zijn nog niet financieel gedekt, maar kunnen door ieder die zich betrokken voelt deels of in zijn geheel worden geadopteerd middels een donatie. De verschillende deelprojecten zijn overzichtelijk ondergebracht in vier categorieën: RESTAURATIE Niet alle werken bevinden zich in een even goede conditie. Dit kan het gevolg zijn van veroudering, maar ook van externe factoren als een ongunstig klimaat of eerdere restauraties. De conditie van de betreffende schilderijen loopt sterk uiteen en het specifieke restauratieplan varieert dan ook per object. EDUCATIE Educatie vormt een belangrijk onderdeel van de tentoonstelling. De tentoonstelling biedt jong en oud de kans om voor even in de voetsporen te treden van de Amsterdamse meester en in zijn wereld te stappen. Voor de verschillende publieksgroepen worden producten ontwikkeld, variërend van lezingen, multi-media-tools en onderwijspakketten, tot aan cultuurhistorische fietsroutes door Noord-Holland. TRANSPORT Het transporteren van oude kunst is niet zonder gevaren. Buiten het feit dat de veiligheid van de kostbare werken centraal staat, moet ook rekening gehouden worden met aspecten als trillingen tijdens het vervoer, klimaatomstandigheden en temperatuurschommelingen die een risico vormen voor de conditie van de eeuwenoude en kwetsbare schilderijen. ONDERZOEK Onderzoek naar kunstobjecten is van belang voor het bepalen van de conditie en kan veel onthullen over de werkwijze van de schilder. Tegelijkertijd is onderzoek ook nodig om meer te weten te komen over de man achter de kunstwerken: wie was Jacob Cornelisz en hoe zag zijn leven eruit? 8

9 Onder de objecten bevinden zich enkele werken die bijzondere aandacht verdienen. Deze objecten zijn gemarkeerd als highlight. Wilt u deelgenoot worden van onze droom en bent u geïnteresseerd in het ondersteunen van een (deel)project middels een donatie, dan kunt u contact opnemen met Denise de Boer, manager fondsenwerving van het Amsterdam Museum. (T +31 (0) of d.deboer@amsterdammuseum.nl). Zij zal u nader informeren over de mogelijkheden voor een donatie en, indien gewenst, inlichten over de belastingvoordelen bij het doen van een gift aan een instelling met een culturele ANBI. Als dank voor uw gift ontvangt u een donatiecertificaat van het door u ondersteunde onderdeel en houden wij u op de hoogte van de voortgang van het project en in het bijzonder van het door u ondersteunde deelproject. Bij een donatie vanaf 500,- zal u worden uitgenodigd voor een exclusieve voorbezichtiging van de tentoonstelling met de betrokken kunsthistorische experts. Bij een donatie vanaf 1.000,- bieden wij u tevens graag een exclusieve tour door het Land van Jacob aan, waarbij we u zullen laten kennismaken met het laatmiddeleeuwse cultureel erfgoed van Noord-Holland en de schilderingen van Jacob van Oostsanen in situ. 9Gewelfschilderingen Grote Kerk Alkmaar,...

10 RESTAURATIE DE GEBOORTE VAN CHRISTUS TOPSTUK ,-

11 EEN BIJZONDER HAVENGEZICHT Dit schilderij stelt de Geboorte van Christus voor. In het midden van de voorstelling ligt het Christuskind in een stenen kribbe. Aan weerszijden knielen Maria en Jozef. Overal verschijnen musicerende engeltjes. Uiterst rechts op de voorgrond is Margriet Boelen afgebeeld, de schenkster van het schilderij, met tegenover Margriet haar broer Vechter. De twee figuren in het midden naast het Christuskind stellen hun ouders voor, die al vijftig jaar voordat het schilderij vervaardigd werd overleden waren. De schenkster van dit werk is een vrouw, wat in die tijd vrij uitzonderlijk was. Ook bijzonder is het havengezicht met schepen en scheepswerven op de achtergrond. Niet alleen is dit het eerste havengezicht in de Noord-Nederlandse schilderkunst, maar ook is een havengezicht als achtergrond zeer ongebruikelijk bij de geboorte van Christus. Bethlehem was immers geen havenstad. Het klooster waaraan dit werk geschonken werd, heette echter St. Andreas ter Heilige Haven van Redding. De verwijzing naar de naam speelde kennelijk een belangrijkere rol dan de historische juistheid. Bijzonder aan dit schilderij is dat het Museo Capodimonte het stuk nog nooit heeft uit geleend. CONDITIE Restauratie van dit paneel is zeer noodzakelijk. Tussen de drie planken waaruit het paneel is opgebouwd zijn twee grote breuklijnen ontstaan. De breuklijnen vormen een groot risico voor verder verfverlies. Tevens zal het paneel bij een restauratie beter gefixeerd moeten worden in de lijst, om bollingen van de planken te voorkomen. Dit soort bollingen kunnen direct leiden tot meer barsten en verder verfverlies. Tot slot is het verwijderen en vervangen van een vervuilde vernislaag zeer wenselijk. De verouderde vernislaag geeft het werk namelijk een gelige glans die geen recht doet aan deze prachtige Geboorte van Christus. Jacob Cornelisz van Oostsanen, De geboorte van Christus, 1512, olieverf op paneel, 128 x 177 cm, Napels, Museo e Galleria Nazionale di Capodimonte. 11

12 RESTAURATIE DE VERZOEKING VAN CHRISTUS ,-

13 TERUG NAAR DE OORSPRONKELIJKE VORM Dit paneel was oorspronkelijk een klokvormig zijluik dat tot een altaarstuk behoorde. Van deze oude vorm is nu niets meer te zien. De van oorsprong gewelfde bovenkant van het luik werd deels afgezaagd en met een groot inzetstuk aangevuld, waarop grof een blauwe lucht en bosschages werden geschilderd. Linksboven schemert nog door de bovenste verflaag de oorspronkelijke vorm van het paneel door. Dit paneel behoorde tot een groot altaarstuk dat waarschijnlijk gemaakt is voor de abdij van Egmond, vlakbij Alkmaar. De Verzoeking van Christus beeldt de beproeving uit die de duivel Christus direct na zijn doop liet ondergaan door hem veertig dagen in de woestijn te laten verblijven. Hoewel dit thema binnen de vroege Nederlandse schilderkunst niet uniek is, is de manier waarop Jacob Cornelisz het thema uitgewerkt heeft dat wél. In tegenstelling tot de beproevingen zelf heeft hij juist het moment daarna in beeld gebracht: Christus die omringd wordt door engelen nadat de duivel hem verlaten heeft. CONDITIE Ondanks het feit dat het oorspronkelijke verfoppervlak zich in een redelijke conditie bevindt, is restauratie zeer gewenst. Van de oorspronkelijke klokvorm is niets meer te zien; het huidige rechthoekige formaat was kennelijk aantrekkelijker. De voorgenomen restauratie dient in de eerste plaats om het dunne paneel en de verflagen te stabiliseren en om de averkleurde retouches en vergeelde vernis te verwijderen. Daarnaast zal de vleugel zijn oorspronkelijke uiterlijk en vorm terugkrijgen door het niet originele inzetstuk en de bijgeschilderde bosschages te verwijderen. Jacob Cornelisz van Oostsanen, De Verzoeking van Christus, ca , olieverf op paneel, 163 x 90 cm. Aken, Suermondt-Ludwig Museum. 13

14 RESTAURATIE HET MARTELAARSCHAP VAN BARTHOLOMEUS ,-

15 EEN VERBORGEN MEESTERWERK Dit paneel met het Martelaarschap van Bartholomeus werd in 1996 ontdekt tijdens een inventarisatie voor een tentoonstelling. Op het schilderij worden scènes getoond uit het leven van de apostel Bartholomeus. Interessant is dat het paneel in formaat, iconografie en stijl sterk overeenkomt met een eveneens aan Jacob Cornelisz toegeschreven schilderij met Scènes uit het leven van Hubertus uit Berlijn. Beide werken behoorden waarschijnlijk tot hetzelfde altaarstuk en zullen op de tentoonstelling worden herenigd. Het paneel behoort tot de vroegst bekende werken van Jacob Cornelisz en is van ongekend hoge kwaliteit. Reden waarom een grondige restauratie zeer de moeite waard is. CONDITIE Restauratie van dit schilderij is noodzakelijk omdat achter de gele en oude vernis een meesterwerk van hoge kwaliteit verborgen ligt. De planken van het paneel hebben een lichte bolling waardoor er barsten over de gehele lengte van het schilderij zijn ontstaan. Ook opstaande verf (zie detail) en blaasvorming zijn hier een gevolg van. Dit soort problemen kan leiden tot verfverlies. Bovendien bevat het schilderij storende overschilderingen die vermoedelijk aangebracht zijn bij een oude restauratie. De conserverings- en restauratiebehandeling zal leiden tot directe verbetering van de toestand van het schilderij: een beter leesbaar en meer authentiek verfoppervlak. Stichting Restauratie Atelier Limburg Jacob Cornelisz van Oostsanen, Het martelaarschap van Bartholomeus, ca , olieverf op paneel, 120 x 69,5 cm, Poeldijk, Parochie Bartholomeus. 15

16 EDUCATIE GEZICHT OP AMSTERDAM IN VOGELVLUCHT ,-

17 DE OUDSTE PLATTEGROND VAN AMSTERDAM Vandaag de dag zijn plattegronden en stadsaanzichten maar een muisklik van ons verwijderd, denk aan google earth. Vroeger was men voor dergelijke weergaven van ruimtelijke gebieden daarentegen volledig afhankelijk van kunstenaars. Cornelis Anthonisz ( ), kleinzoon van Jacob Cornelisz, was de eerste kunstenaar die zo n plattegrond op groot formaat schilderde. Hij is waarschijnlijk in alle kerktorens van Amsterdam geklommen om deze plattegrond te kunnen maken. Bijzonder aan deze oudst bekende plattegrond van Amsterdam is dat hij een prachtig overzicht geeft van de stad in vogelvlucht. Het schilderij nodigt uit om de details te bekijken en met een animatie krijgt de bezoeker een beeld van Amsterdam uit die tijd. Vele markante gebouwen laten zich herkennen: de Dam met het oude Stadhuis en de Nieuwe Kerk, de Oude Kerk, de Sint Anthonispoort. De talrijke kloosters zijn gedetailleerd weergegeven en zelfs de meeste huizen kunnen afzonderlijk worden herkend. Ook het atelier van Jacob Cornelisz is te zien. Een animatie zal het schilderij tot leven wekken. Hier wordt het Amsterdam in de tijd van Jacob voorgesteld. EDUCATIE Bezoekers krijgen de mogelijkheid Amsterdam door de ogen van de schilder te bekijken. De bezoekers waant zich in een bruisende katholieke handelstad aan de vooravond van de Gouden eeuw. Het vergt veel tijd om een goed onderzoek te doen naar de vele gebouwen en alle details waarheidsgetrouw te visualiseren in een animatie. Bovendien is dit product duurzaam omdat het ook na de tentoonstelling nog gebruikt zal worden, aangezien het schilderij tot een van de topstukken van het Amsterdam Museum wordt gerekend. Cornelis Anthonisz., Gezicht op Amsterdam in vogelvlucht, 1538, olieverf op paneel, 116 x 159 cm, Amsterdam Museum. 17

18 EDUCATIE EEN BIJZONDER SCHETSBOEK UIT BERLIJN HIGHLIGHT ,-

19 EEN KIJKJE ACHTER DE SCHERMEN Het zogenaamde Berlijnse schetsboek is een van de meest bijzondere onderdelen van de tentoonstelling. Het is namelijk het schetsboekje, bestaande uit 48 dubbelzijdig betekende bladen, afkomstig uit de werkplaats van Jacob Cornelisz. De bladen staan vol met prachtige tekeningen: portretten, figuurstudies, stadsgezichten, perspectiefstudies, ornamenten en dierstudies. Het werk vormt een van de vroegste voorbeelden uit de Noordelijke Nederlanden van een schetsboek met werkplaatsmodellen. Het is uitzonderlijk dat het boek in zo n goede staat - en nagenoeg compleet - bewaard is gebleven. De bladen uit het boekje leiden ons als het ware het atelier van de meester in: de tekeningen functioneerden als werkplaatsmodellen, die telkens opnieuw konden worden gebruikt. Een groot aantal tekeningen is direct te relateren aan de schilderijen en houtsneden van Jacob Cornelisz. Bovendien proeven we ook iets van het leven in het laatmiddeleeuwse Amsterdam: de afbeelding hier toont een stoffelijk overschot in verre staat van ontbinding, opgehangen aan een paal. Dit lijk werd door Jacob Cornelisz of een van zijn medewerkers mogelijk getekend op de Volewijck, een landtong aan de overkant van het IJ. Hier werden de lichamen van op de Dam geëxecuteerde misdadigers opgehangen als waarschuwing. EDUCATIE Van het schetsboek, wat in de vitrine in het Amsterdam Museum getoond zal worden, kan de bezoeker slechts één bladzijde zien. Omdat de prachtige tekeningen allemaal de moeite waard zijn om getoond te worden, zal het complete schetsboek voor de tentoonstelling gedigitaliseerd worden. En op deze manier krijgt de bezoeker in beide musea het boekje in zijn geheel te zien. De bezoeker kan eenvoudig door het digitale schetsboek bladeren, de schetsen bekijken en uitvergroten én ze vergelijken met de echte schilderijen. Er wordt ingespeeld op de belevingswereld van bezoekers. Wie gaat de uitdaging aan om bijvoorbeeld de uil, het schip of de man die ergens in het schetsboek verborgen staan te ontdekken in de schilderijen van Jacob Cornelisz? Digitaliseren geeft ons de mogelijkheid om een verdieping te bieden aan het publiek, om extra informatie toe te voegen en asociaties met schilderijen en bestaande gebouwen op te roepen. Atelier van Jacob Cornelisz van Oostsanen, Het Berlijnse schetsboek, ca , 48 dubbelzijdige bladzijden, 14,5 x 10 cm, Kupferstichkabinett, Berlijn. 19

20 TECHNISCH ONDERZOEK DE MIRAKELDOEKEN HIGHLIGHT ,-

21 HET WONDER VAN AMSTERDAM Acht schilderfragmenten op linnen van de hand van Jacob Cornelisz van Oostsanen, met daarop afgebeeld het Mirakel van Amsterdam, behoren tot de grootste schatten van het Amsterdam Museum. De overzichtstentoonstelling in 2014 vormt de aanleiding tot onderzoek naar en behandeling van deze zeldzame doekschilderingen, zodat deze tijdens de tentoonstelling en daarna in volle glorie te zien kunnen zijn. De schildering van Het mirakel ter Heilige Stede moet rond 1518 zijn ontstaan. De fragmenten verbeelden scènes uit het verhaal van een eucharistisch wonder dat in 1345 plaatsvond. Volgens het verhaal kreeg een stervende man in de Kalverstraat een hostie toegediend, die hij later weer uitbraakte. Het braaksel werd, samen met de hostie, door de meid in het haardvuur gegooid. De hostie bleek de volgende ochtend echter ongeschonden te zijn en keerde telkens op wonderbaarlijke wijze weer terug in de open haard in de Kalverstraat, totdat zij in een processie naar de Oude Kerk werd gebracht. Nadat het wonder officieel door de paus was erkend werd er voor de hostie een kapel gebouwd, die talloze pelgrims aantrok. Waarschijnlijk maakten Jacobs doekschilderingen deel uit van de decoratie van de kapel. Overigens was het verhaal niet alleen in de zestiende eeuw populair, ook vandaag de dag leeft het nog voort: de verering uit zich sinds eind negentiende eeuw in een stille tocht (de Stille Omgang) en trekt jaarlijks duizenden gelovigen naar Amsterdam. ONDERZOEK Het is niet bekend hoe de acht losse fragmenten waren opgesteld. Moesten ze functioneren als processievaandels die jaarlijks door de stad gedragen werden? Zijn ze daarom op doek in plaats van paneel geschilderd? Of waren ze bestemd voor in de kapel zelf, ter illustratie van het wonder dat daar had plaatsgevonden, voor de drommen pelgrims die de kapel bezochten? De mirakeldoeken worden natuurwetenschappelijk onderzocht met röntgenstralen en infraroodreflectografie. Ook worden minuscule verfmonsters genomen en geanalyseerd. Op basis hiervan hopen we niet alleen de oorspronkelijke functie te achterhalen, maar ook licht te kunnen werpen op de werkwijze van de kunstenaar. Jacob Cornelisz van Oostsanen, Het Mirakel van Amsterdam (in acht fragmenten), ca. 1518, tempera op doek, variërend van 76 x 27 cm tot 112 x 39 cm, Amsterdam, Amsterdam Museum, bruikleen Protestantse Kerk Amsterdam. 21

22 TRANSPORT NOLI ME TANGERE HIGHLIGHT 900,-

23 DE PAREL IN HET OEUVRE VAN JACOB CORNELISZ Als Maria Magdalena na de kruisiging van Christus naar diens graf gaat, ontdekt zij dat dit leeg is. Ze vraagt de hovenier van het kerkhof waar Christus lichaam gebleven is, maar dan ziet zij pas dat de man Christus zelf is, die uit zijn dood is opgestaan. Hij spreekt tot haar: raak mij niet aan (in het Latijn: Noli Me Tangere) want ik ben nog niet opgevaren tot Mijn Vader. Deze tekst is in het Latijn te lezen op de zoom van het gewaad van Christus. Dit is het vroegst gedateerde schilderij van Jacob Cornelisz: op de zalfpot van Maria Magdalena is met Romeinse cijfers de datering MCCCCCVII (1507) weergegeven. Het schilderij is zeer gedetailleerd geschilderd. Ook de achtergrond is minutieus uitgevoerd; zo zijn er twee konijntjes te zien ter grootte van speldenknopjes. TRANSPORT Het transport van eeuwenoude objecten is niet zonder gevaren. Risico s als trillingen tijdens het vervoer, te hoge of lage luchtvochtigheid en temperatuurschommelingen moeten zoveel mogelijk worden beperkt. Daarom wordt gebruik gemaakt van speciaal ontworpen kisten, die trillingen van het vervoer en de schommelingen in relatieve luchtvochtigheid opvangen. In het geval van Noli me tangere wordt er een speciale klimaatkist op maat gemaakt: een turtle-kist. Dit verende kistje bestaat uit doorzichtig, thermoplastisch kunststof en houten lijsten, is bekleed met vilt en zal luchtdicht verzegeld worden. Zo worden invloeden van buitenaf tot een minimum beperkt en kan Noli me tangere in volle glorie in Alkmaar worden getoond. Jacob Cornelisz van Oostsanen, Noli me tangere, 1507, olieverf op paneel, 54,5 x 39 cm, Kassel, Staatliche Museen, Gemäldegalerie. 23

24 TRANSPORT DE PORTRETTEN VAN JAN GERRITSZ. VAN EGMOND HIGHLIGHT ,- 24

25 MIDDELEEUWSE PROPAGANDA Een van de meest intrigerende mysteries in het oeuvre van Jacob Cornelisz vormt de serie portretten van Jan Gerritsz van Egmond. De Alkmaarse burgemeester (? 1523) is met zijn kostbare kostuum en gouden reukbal weergegeven als een vermogend man. Op de achtergrond is een landschap te zien met mogelijk de omgeving van kasteel Nieuwburg (het huidige Nijenburg) bij Alkmaar waarvan Jan Gerritsz heer was. Bijzonder is dat er van dit portret vier versies bestaan, waarvan er drie naar Alkmaar komen. De panelen lijken op het eerste gezicht hetzelfde, maar blijken iets van elkaar te verschillen in decoratie, wapenschild, en houding van de hand. Het is niet bekend welke van de versies het prototype is. Waarom Jacob Cornelisz destijds meerdere identieke portretten van Van Egmond vervaardigde is evenmin bekend: waarschijnlijk zijn ze geschilderd als een vorm van propaganda voor de geportretteerde. Het is ook mogelijk dat de portretten bestemd waren voor de kinderen van de voorgestelde: hij had er namelijk zeventien. TRANSPORT Naast de algemene risico s die gelden voor het transport, krijgen deze portretten met bijzondere omstandigheden te maken omdat ze na bijna vijf eeuwen weer herenigd worden op Nederlandse bodem. De drie portretten worden vanuit New York, Parijs en Amsterdam naar Alkmaar vervoerd, wat tot hoge transportkosten leidt. De tentoonstelling vormt de aanleiding en een unieke kans tot een nadere onderzoek en inspectie van de werken, aangezien zij nooit eerder collectief getoond zijn geweest. De resultaten van dit onderzoek worden gepresenteerd op een symposium, dat door de partners word georganiseerd. Jacob Cornelisz van Oostsanen, Jan Gerritsz van Egmond (drie portretten), ca. 1518, olieverf op paneel, ca. 42 x 32 cm. Locaties: Parijs, Musée du Louvre; Amsterdam, Rijksmuseum; New York, privé-collectie. 25

26 Saul bij de heks van Endor, 1526, olieverf op paneel, cm, Rijksmuseum Amsterdam

27 TRANSPORT Voor het transport van de eeuwenoude en kwetsbare objecten wordt gebruik gemaakt van speciale klimaatkisten, die trillingen van het vervoer en schommelingen in temperatuur en luchtvochtigheid zo veel mogelijk moeten beperken. De kostbare panelen zullen vanaf de hele wereld vervoerd worden, wat tot hoge transportkosten leidt. De werken zijn afkomstig uit onder andere New York, Chicago, Napels, Antwerpen, Kopenhagen en Wenen. De objecten zullen per vrachtwagen, trein of vliegtuig worden vervoerd. Bijzonder is dat de meeste werken na bijna vijf eeuwen voor het eerst weer herenigd zullen worden met elkaar op Nederlandse bodem. De panelen zijn verspreid geraakt over de beroemdste musea wereldwijd en worden voor de tentoonstelling eenmalig samengebracht in een uniek overzicht over Jacob Cornelisz van Oostsanen. 27

28 Besnijdenis. Jacob Cornelisz van Oostsanen, ca. 1517, olieverf op paneel, 109,2 x 60,3 cm, Portland, Oregan, Portland Art Museum 2 Maria Magdalena. Jacob Cornelisz van Oostsanen, ca. 1519, olieverf op paneel, 48 x 40 cm, St. Louis Art Museum 3 Aanbidding met musicerende engelen. Jacob Cornelisz van Oostsanen, 1512, olieverf op paneel, 97 x 75 cm, Chicago, Art Institute 4 Jacob Cornelisz. schildert zijn vrouw Anna, Dirck Jacobsz, 1550, olieverf op paneel, ca. 62,1 x 49,4 cm, Toledo Museum of Art 5 Portret van Jan Gerritsz van Egmond. Jacob Cornelisz. van Oostsanen, ca. 1518, olieverf op paneel, 42 x 32 cm, New York, Priveverzameling 6 Maria met musicerende engelen. Jacob Cornelisz. van Oostsanen, ca. 1515, olieverf op paneel, 71,8 x 55,3 cm, USA, Priveverzameling 7 De kruisiging. Jacob Cornelisz. van Oostsanen, 1507, olieverf op paneel, 99,1 x 78 cm, Priveverzameling, USA 8 David en Abigeal. Jacob Cornelisz. van Oostsanen, , olieverf op paneel, 87 x 67,5 cm, Kopenhagen, Statens Museum for Kunst 9 Noli me tangere. Jacob Cornelisz. van Oostsanen, 1507, olieverf op paneel, 54,5 x 39 cm, Kassel, Museum Schloss Wilhelmshöhe 28

29 OVERZICHT INTERNATIONAAL BRUIKLEEN Christus als man van smarten Jacob Cornelisz van Oostsanen, , olieverf op paneel, 23,5 x 16 cm, Antwerpen, Museum Mayer van de Bergh Rust op de vlucht naar Egypte Jacob Cornelisz van Oostsanen, 1515, olieverf op paneel, diameter 29,7 cm, Aken, Suermondt Ludwich Museum W Maria op de maansikkel en Anna te drieen. Jacob Cornelisz van Oostsanen en werkplaats, ca. 1525, olieverf op paneel, 30 x 18 cm - 31 x 15,5 cm, Musee de la Ville Strasbourg Aanbiddingen met Augusteijn van Teijlingen en vrouw. Jacob Cornelisz van Oostsanen, ca. 1518, olieverf op paneel, 42 x 32 cm - 50 x 17 cm, Berlijn, Staatliche Gemaldesammlungen Maria met musicerende engelen en Pompejus Occo. Jacob Cornelisz van Oostsanen, ca. 1515, olieverf op paneel, 107 x 30 cm, Antwerpen, Koninklijk museum voor Schone Kunsten Portret van Jan Gerritsz van Egmond. Jacob Cornelisz. van Oostsanen, ca. 1518, olieverf op paneel, 42 x 32 cm, Parijs, Musee de Louvre Scene uit het leven van Hubertus. Jacob Cornelisz van Oostsanen, , olieverf op paneel, 118 x 68 cm, Berlijn, Staatliche Gemaldesammlungen Het Berlijnse schetsboek. Atelier van Jacob Cornelisz van Oostsanen, begin 16e eeuw, 48 dubbelzijdige folio, 14,5 x 10 cm, Museen zu Berlin, Berlijn 18 Aanbidding der herders met familie Boelen. Jacob Cornelisz van Oostsanen, 1512, olieverf op paneel, 120 x 77 cm, Napels, Museo e Galleria Nazionale di Capodimonte 29

30 Het Berlijnse schetsboek. Meer informatie op pag. 19

31 De drie Anna;s. Meer informatie op pag

32 Portret van Jacob Cornelisz van Oostsanen, 1533, Olieverf op paneel, 38 x 30 cmt. Rijksmuseum Amsterdam

33 BELASTINGVOORDEEL BIJ GIFT AAN INSTELLING MET CULTURELE ANBI Het Amsterdam Museum en Stedelijk Museum Alkmaar hebben sinds 1 januari 2012 de status culturele ANBI (Algemeen Nut Beogende Instelling). Een gift aan een ANBI die is aangemerkt als culturele instelling, levert tijdelijk extra voordeel op in de inkomstenbelasting. U mag uw gift aan het Amsterdam Museum met een multiplier van 25% verhogen. De belastingdienst accepteert dus dat u een kwart meer aftrekt dan u eigenlijk heeft geschonken. Een gift van bijvoorbeeld 1.000,- wordt als aftrekpost verhoogd met 25% naar 1.250,-. Afhankelijk van de belastingschijf levert dit een fiscale teruggave op tussen de 412,50 (bij belastingschijf 1) en 650,- (belastingschijf 3). In een aantal gevallen is de bijdrage ook voor ondernemingen aftrekbaar. Om die aftrek te kunnen beoordelen is het van belang de achterliggende reden van de bijdrage te kennen. Graag informeren wij u daar desgevraagd over. Voor het aftrekken van gewone giften gelden de volgende voorwaarden: Beide musea leveren geen tegenprestatie voor de giften. U kunt met schriftelijke stukken, zoals bankafschriften of kwitanties, aan de Belastingdienst aantonen dat u de giften hebt gedaan. Het totale bedrag van uw giften is meer dan het drempelbedrag. U mag voor deze giften in totaal niet meer aftrekken dan het maximum. Voornoemde informatie is afkomstig van de website van de Belastingdienst ( 33

34 34 Beeld op achterkant Cornelis Buys II, De scheiding van Jacob en Laban, ca. 1535, op paneel, 94.1 x cm, Prive collectie te zien bij galerie Johnny van Haeften LTD, Londen.

35 CONTACTGEGEVENS Voor vragen of opmerkingen over de inhoudelijke kant van de tentoonstelling, een kostenspecificatie of over het doen van een financiële bijdrage aan de overzichtstentoonstelling kunt u terecht bij Denise de Boer, manager fondsen- en sponsorwerving van het Amsterdam Museum (T +31 (0) of d.deboer@amsterdammuseum.nl) BEZOEKADRES Amsterdam Museum Stedelijk Museum Alkmaar Kalverstraat 92 Canadaplein 1 Amsterdam Alkmaar POSTADRES Postbus 3302 Postbus AC Amsterdam 1800 BC Alkmaar T: +31 (0) T: +31 (0) E: info@amsterdammuseum.nl E: museum@alkmaar.nl 35

36 36 MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR JOHNNY VAN HAEFTEN LTD.