Veel particulieren zijn echt slecht voorgelicht. Energielabel moet standaard worden. Subsidies Stapel je rijk. Congres

Transcriptie

1 De Markt in Beweging Deze maand op MeerMetMinder.nl: Subsidie glasisolatie Cursusfilm Update MMM-projecten Film volgt de Bouwmannetjes Veel particulieren zijn echt slecht voorgelicht Energielabel moet standaard worden Arnold Strijker, Enermo, p.2 Chris Bruijnes, Meer Met Minder, p.4 De markt voor energiebesparing is volop in beweging... niet alleen letterlijk aan boord van de varende Expo van de Technische Unie, waarop een Duurzaam Huis is nagebouwd en Meer Met Minder ook aanwezig is. Maar ook figuurlijk. Een Postbus 51-campagne, met als thema energiebesparing in je huis, staat op losbarsten. Het aantal MMM-aanbieders nadert rap de 500. En de Vereniging Eigen Huis stuurt een magazine over energiebesparing rond aan vier miljoen huishoudens. Om een aantal succesvolle en veelbelovende initiatieven te belichten, organiseert Meer Met Minder op 4 november het congres De Markt in Beweging in Rotterdam (zie onder andere pagina 8 en 9). Postbus 51 Er valt meer uit je huis te halen dan je denkt Subsidies Stapel je rijk Congres De Markt in Beweging Maatwerkadvies Weg met onbegrijpelijk advies! Op 9 november start een zes weken durende Postbus 51-campagne van de ministeries van VROM en WWI rondom energiebesparing in woningen. Radio, televisie, internet en advertenties in tijdschriften en kranten. Alles wordt van stal gehaald om het onderwerp zo goed mogelijk op de kaart te zetten. Om energiebesparing bij woningen en bedrijfspanden te stimuleren heeft de overheid een aantal tijdelijke maatregelen opgezet die het goedkoper maken om hier in te investeren. Doordat de verschillende regelingen met elkaar en met bestaande regelingen zijn te combineren, kan stapelen dus een aanzienlijk financieel voordeel opleveren. De tijd van alleen praten is nu echt voorbij. Steeds meer partijen komen met concrete initiatieven en grijpen daarmee hun kans in de markt. We moeten elkaar inspireren!, Voor Annelies Kronenberg van Meer Met Minder was het lang een grote ergernis: het onbegrijpelijke maatwerkadvies. Het staat vol met tabellen, grafieken en cijfers waar de gemiddelde woningeigenaar helemaal niets mee kan. Kronenberg ontwikkelde daarom een nieuwe opzet. pagina 4 pagina 5 pagina 6 pagina 10

2 2 themakrant De Markt in Beweging themakrant 3 Wanneer gaat het nou gebeuren column Een veelgestelde vraag in het stadion is: Wanneer gaat het nou gebeuren? Menig voetbalsupporter stelt die vraag als zijn ploeg niet snel tot scoren komt. Juichen als het lukt, mopperen als de ploeg faalt. Maar de echte vraag die gesteld moet worden is: Ben je onderdeel van de ploeg, of niet? Misschien als speler, of als 12de man. Als je onderdeel van de ploeg bent onderga je de weerstand, de tegenwind en het genot van een score. Het is dus veel leuker mee te doen, dan er alleen maar naar te kijken. Dat geldt ook voor het spel van energiebesparing. Ook daar vroegen veel mensen mij het afgelopen jaar Wanneer gaat het nou gebeuren?. Op zo n moment schiet mij de jaren 90 slogan door mijn hoofd: een beter milieu begint bij jezelf. Maak jezelf onderdeel van de beweging van het Meer Met Minderen, wordt deel van de ploeg en je zult merken dat het gaat gebeuren. Steeds meer ondernemers zijn ermee aan de slag, steeds meer samenwerkingsverbanden komen tot stand, zoals in Noord-Brabant. Provincies en gemeenten zetten aantrekkelijke regelingen in de markt. Consumenten worden op grote schaal geïnformeerd door de Vereniging Eigen Huis en de Woonbond. Steeds meer partijen worden onderdeel van de ploeg. Dus: wanneer gaat het nou gebeuren? Antwoord: het is al aan de gang. En we willen graag de volle speeltijd benutten. Dus voortijdig de wedstrijd staken is er niet bij wat mij betreft. Chris Bruijnes, algemeen directeur Meer Met Minder GreenLoans en Freo bieden aantrekkelijke financiering Voor een aantrekkelijke financiering van energiebesparende maatregelen kunnen huiseigenaren nu terecht bij GreenLoans en Freo. Omdat de overheid zich garant stelt voor de leningen via het zogenoemd energiebesparingskrediet, kunnen de twee instellingen een lager rentetarief aanbieden. Het gaat dan om de Greenloans Lening en de Freo Ecolening Premium. Wordt ook gebruikgemaakt van de regeling groenprojecten, dan heten de producten Greenloans EcoLening en Freo EcoLening Extra. De rentes lopen uiteen van 5 tot 8 procent. Ik ben gewoon een straat in gelopen Bouwers en installateurs zien het vaak niet zo zitten. Werken voor particulieren. Arnold Strijker van Enermo heeft er zijn specialisme van gemaakt en is nu een van de actiefste MMM-aanbieders. Ik ben gewoon een straat ingelopen waar huizen staan die geïsoleerd moeten worden. Je moet als ondernemer toch een beetje creatief zijn, vertelt Strijker. En dat bleek goed te werken. Vooral omdat de mensen die zich door Strijker over lieten halen om hun woning aan te pakken, niet aarzelden om hun positieve ervaringen met de buren te delen. En zo kon de installatie- en isolatiespecialist bijna van deur tot deur in de woningen aan de slag. Enermo maakte hierbij veel gebruik van de MMM-premie. Het bedrijf vroeg voor tientallen mensen de subsidie van 750 euro aan. Vier jaar geleden startte Strijker met Enermo om zich op de particuliere markt te storten. Wij zijn daar echt voor gegaan. Een markt die bouwers en installateurs meestal laten liggen: te klein, te arbeidsintensief en particulieren zijn te slecht op de hoogte van alle bouwregels. En dat terwijl juist particulieren behoefte hebben aan deskundig advies. Ik ben in dat gat gesprongen. Want het kan zo veel beter, vindt de nuchtere Drentse ondernemer. Strijker licht zijn opdrachtgevers uitgebreid voor en begeleidt hen Een op maat gemaakte website waarop alle actuele informatie over energiebesparing staat. Provincies, gemeenten en stadsregio s die dat willen, kunnen bij Meer Met Minder terecht. De website die Meer Met Minder heeft ontwikkeld is als een white label opgezet, legt hoofd communicatie Michiel Lamens van MMM uit. De opzet maakt het mogelijk om actuele informatie over energiebesparende maatregelen en tal van digitale hulpmiddelen Lamens spreek van tools in de eigen website, vormgeving en huisstijl aan te bieden. Wij hebben een basis website ontwikkeld en verzorgen de backoffice ervan, zegt Lamens. Dat betekent dat Meer Met Minder de algemene informatie over energiebesparing aanlevert en ververst, maar op zo n manier dat gemeenten, stadsregio s of provincies zelf hun lokale informatie bij kunnen houden. En MMM biedt via de van het begin tot het einde. En daarna. Kom je afspraken na, geef een eerlijk advies, maak een scherpe prijs en zorg voor een goede nazorg, dreunt hij de basisregels op. Voor het maatwerkadvies werk ik samen met een EPA-adviseur, vertelt Strijker. Particulieren kunnen voor de energiekeuring van hun huis bij SenterNovem, een agentschap van het ministerie van Economische Zaken, een subsidie aanvragen van 200 euro. De kosten voor een herkeuring, na de eventuele verbouwing die volgt, komen voor rekening van Enermo. Ligt het maatwerkadvies op tafel, dan gaat Strijker in overleg met de opdrachtgever kijken welke maatregelen het beste getroffen kunnen worden. Daarbij wordt naar alle mogelijkheden gekeken. Van het vervangen van de ketel of het plaatsen van een warmtepomp, tot het aanbrengen van dubbel glas en vloer- en dakisolatie. Strijker, die Enermo begon als installatiebedrijf, merkte algauw dat het vervangen van verwarmingsinstallaties voor veel woningeigenaren een te grote investering is. Bij bestaande bouw is er wel subsidie voor bijvoorbeeld het plaatsen van een warmtepomp, website van de opdrachtgever zijn digitale hulpmiddelen aan. Wij hebben bijvoorbeeld een webprogramma waarmee je uit kunnen legt de energiespecialist uit. Maar het is dan nog steeds zo n euro duurder dan een gewone installatie met een hoge rendementsketel. Het isoleren van de woning, wat veel minder kost, zien veel opdrachtgevers vaak wel zitten. En dus heeft Strijker zijn Veel particulieren zijn echt slecht voorgelicht Arnold Strijker activiteiten de afgelopen driekwart jaar naar dit werkveld uitgebreid. De markt voor modernisering van installaties, bijvoorbeeld door het plaatsen van zonnecellen, komt volgens Strijker pas echt van de grond als de overheid in financiële zin bij zou springen. Duitsland en Oostenrijk, waar onder invloed van een gunstig beleid veel meer zonnecellen zijn geplaatst dan in Nederland, zijn volgens de Drentenaar wat dat betreft inspirerende voorbeelden. Ze zijn daar al veel verder dan hier. Wij denken dat we voorop lopen. Maar dat is niet zo. Betere voorlichting aan woningeigenaren staat ook op het wensenlijstje van Strijker. Hij hoopt dat de campagne waarmee MMM start op dit gebied gaat zorgen voor een forse verbetering. Want veel particulieren zijn echt slecht voorgelicht. Digitaal energieloket op maat voor iedere overheid rekenen hoeveel de energiemaatregelen van de overheid een woningeigenaar opleveren. Andere digitale hulpmiddelen die MMM aanbiedt zijn een database waarin Geert Marissen Fotografie binnen een straal van 50 km een bij MMM aangesloten aannemer of bouwkundig adviseur in de buurt gevonden kan worden en een energiesubsidiewijzer die per postcodegebied alle relevante regelingen op een rijtje zet. De website kunnen overheden zelf uitbreiden en aanvullen met regionaal nieuws en informatie over hun eigen campagnes. Ongeveer 60 procent van de inhoud wordt door MMM verzorgd, de rest kan zelf worden ingevuld. Overheden kunnen via hun redactiesysteem de teksten van MMM bekijken en die artikelen aanvinken die zij op hun website willen plaatsen. De content van MMM kan niet worden aangepast. Wie kiest voor de website van MMM bespaart volgens Lamens niet alleen tijd en geld. Wij kunnen binnen één tot drie maanden de website online hebben. De overheden verzekeren zich met de dienst van MMM ook van informatie die altijd actueel is. Er verandert steeds van alles. En wij houden dat allemaal precies bij. Stijgt bijvoorbeeld de gasprijs, dan heeft dat direct gevolgen voor de berekeningen die je maakt. Het is niet makkelijk om die snelle ontwikkelingen bij te houden. Het idee van een digitaal energieloket is niet nieuw, legt Lamens uit. Maar de huidige initiatieven zijn allemaal kleine eilandjes en zij slagen er niet in om hun informatie steeds weer te verversen. MMM lukt dat wel. Hiervoor werkt de organisatie samen met andere onafhankelijke autoriteiten op dit gebied, zoals SenterNovem, Milieu Centraal en Energie Centrum MKB. Naast het verversen van de webpagina s verzorgt MMM ook de hosting. En in het pakket kan ook een servicenummer opgenomen worden dat mensen kunnen bellen als ze vragen hebben. Lamens: Gemeenten en andere overheden gaan nu allemaal door hetzelfde leerproces. Maken zij gebruik van ons centrale platform, dan hoeft dat niet. Wij ontzorgen en nemen een groot deel van het projectmanagement voor onze rekening. Volgens Lamens hebben zich al verschillende overheden bij MMM gemeld die belangstelling hebben voor het digitale energieloket. Hieronder bevonden zich enkele grote gemeenten en diverse, regionale samenwerkingsverbanden en provincies. We willen de aanpak landelijk uitrollen en beschikbaar stellen aan lagere overheden. Lukt dat, dan zou dat echt uniek zijn in Nederland. Bijkomend voordeel van een centrale aanpak is dat gemeenten en provincies gemakkelijker in elkaars keuken kunnen kijken. En van elkaar leren! Geïnteresseerden kunnen zich melden bij Michiel Lamens, via Nieuws Ruim half miljard extra voor lokaal milieubeleid Acht provincies, 59 gemeenten en elf waterschappen steken ruim 500 miljoen euro in lokaal klimaatbeleid, om de uitstoot van broeikasgassen terug te dringen. Dat staat in het Groen Akkoord, dat de overheden onlangs ondertekenden met minister Jacqueline Cramer (VROM). Het gaat om allerlei soorten initiatieven, waaronder lokale subsidies voor zonnepanelen, groendaken en isolatieprojecten. Het Groen Akkoord komt bovenop de duurzame investeringen die het kabinet afgelopen april aankondigde in het kader van de crisisaanpak. Nijmegen introduceert Duurzaamheidslening De gemeente Nijmegen maakt het huiseigenaren financieel aantrekkelijk om te investeren in energiebesparing: met een lening tegen een rente die 3 procent lager ligt dan de marktrente, en geen aflossing tijdens de eerste drie jaar. De Duurzaamheidslening is bijvoorbeeld te gebruiken voor zonnepanelen, een zonneboiler, energiezuinig verwarmingssysteem, een groen dak of isolatie. De lening heeft een looptijd van 15 jaar en bedraagt minimaal euro en maximaal euro. De WOZ-waarde van de woning mag niet hoger zijn dan euro. Energielabel vernieuwd en verbeterd Het energielabel voor woningen is vernieuwd. Op basis van tests onder meer dan 500 consumenten zijn diverse verbeteringen doorgevoerd. Zo werd de vormgeving helderder en tellen extra technieken mee bij het label dat de woning krijgt. Tenslotte is de kwaliteit van het label nu beter gewaarborgd; alleen medewerkers van gecertificeerde bedrijven mogen de woning beoordelen. De gewijzigde regeling ligt nu ter goedkeuring in Brussel en is op 1 januari 2010 beschikbaar. Intussen kunnen energieadviseurs, makelaars, notarissen, installateurs en aannemers hun dienstverlening erop aanpassen. Provincie Groningen stimuleert energiebesparing industrie De provincie Groningen introduceerde onlangs de Stimuleringsregeling Energiebesparing Industrie Groningen. Binnen de regeling subsidieert Groningen tweederde van de kosten van een energiebesparingsadvies, tot maximaal euro exclusief btw. De regeling is bedoeld voor (clusters van) bedrijven met een (gezamenlijke) jaarlijkse energierekening van euro of meer. Elk deelnemend bedrijf krijgt advies over de mogelijkheden voor energiebesparing en de terugverdientijd. De regeling loopt van 1 oktober 2009 tot eind december Subsidieregeling Energiek Utrecht open Op 1 oktober stelde de provincie Utrecht de subsidieregeling Energiek Utrecht open. In totaal is er 18,5 miljoen euro beschikbaar voor energiebesparing in gebouwen. Eigenaars-bewoners en bedrijven kunnen maximaal 25% subsidie krijgen op de kosten van na-isolatie van woningen of bedrijfspanden van maximaal 250 vierkante meter (vloer, gevels, dak), in combinatie met het plaatsen van HR++ glas. Het maximumbedrag is euro; het minimum is 500 euro. Ook VvE s kunnen van de regeling gebruik maken. De regeling sluit op 30 september Miljoenen voor frisse en energiezuinige scholen Staatssecretaris Sharon Dijksma (Onderwijs) trekt miljoenen euro s uit voor betere ventilatie en ergiebesparing in schoolgebouwen. Elke gemeente krijgt een bedrag op basis van het aantal inwoners tot 20 jaar. Zo krijgt Amsterdam 5 miljoen euro en Rotterdam ruim 4,2 miljoen euro. Wel moeten de gemeenten de opknapbeurten voor 40 procent zelf financieren. Gemeenten kunnen tot 31 december 2009 aanvragen indienen, maar het ministerie ziet ze graag zo snel mogelijk tegemoet. Zo kan de bouwsector al binnenkort van de maatregelen profiteren. Venlo start Subsidieregeling Duurzaam Bouwen Sinds kort kunnen eigenwoningbezitters in Venlo tot euro subsidie krijgen voor de aanschaf van een warmtepomp, een warmtepompboiler, een zonneboiler en zonnepanelen, isolatie, dubbel glas, groendaken en het realiseren van een energieneutrale woning. Wie duurzame maatregelen treft en ook voor meer dan euro een aannemer inhuurt, krijgt een extra premie van euro. Bij het ontwikkelen en promoten van de regeling werkt Venlo samen met Meer Met Minder. Zo is de voorlichtingsfolder over de regeling een gezamenlijk product.

3 4 themakrant De Markt in Beweging themakrant 5 Energielabel moet standaard worden Stapel je rijk! Hans Oostrum Fotografie Meer Met Minder in Postbus 51-campagne Gemeenten en provincies ontwikkelen allemaal hun eigen subsidieregelingen. Dat is niet handig, zo vindt directeur Chris Bruijnes van Meer Met Minder (MMM). Hij pleit voor een standaard. Aannemers en installateurs die hun klanten willen adviseren over subsidies voor energiebesparende maatregelen moeten algauw zes gemeenten en drie provincies in de gaten houden. Een hele klus. Je zou mensen die hun huis verkopen zonder energielabel bijvoorbeeld een boete kunnen opleggen Chris Bruijnes Niet alleen door het grote aantal verschillende regelingen. Maar ook omdat de subsidieregelingen voor energiebesparende maatregelen van gemeenten en provincies vaak ingewikkeld zijn. De provincie Utrecht geeft bijvoorbeeld tot een bepaald maximum 25 procent korting op de totale factuur. Terwijl de provincie Noord- Brabant woningeigenaren 500 euro betaalt als zij van een lijst minimaal twee energiebesparende maatregelen doorvoeren, legt Bruijnes uit. Het aanbod van subsidies zou volgens de MMM-directeur veel toegankelijker worden als alle overheden volgens eenzelfde opzet hun regelingen aanbieden. Om te laten zien hoe zo n uniforme werkwijze zou kunnen werken heeft MMM er zelf een in het leven geroepen. Woningeigenaren die hun huis een labelsprong laten maken, bijvoorbeeld van C naar B, krijgen van MMM 300 euro. Twee labelsprongen levert 750 euro op. Het geld voor de subsidie komt van het ministerie van Volkshuisvesting Ruimtelijke Ordening en Milieu (VROM). Bruijnes hoopt dat gemeenten en provincies zich door het experiment laten inspireren en op dezelfde manier het energielabel gaan toepassen. Hoeveel subsidie onder welke voorwaarden wordt verstrekt kunnen de overheden dan zelf invullen. Nemen gemeenten en provincies de werkwijze van MMM over, dan wordt het niet alleen eenvoudiger voor de aanvragers van de subsidie. Ook de overheden zelf gaan er op voorruit. Want zij kunnen gebruik maken van de door MMM ontwikkelde op het energielabel gebaseerde systematiek. Het kennisplatform biedt de werkwijze bovendien via internet aan waarbij de website in de eigen huisstijl kan worden gepresenteerd. Wij voeren dan het subsidiebeleid uit voor de gemeente. Vergelijk het maar met pinnen. Ieder pinautomaat heeft de kleuren van de bank, maar de techniek er achter is hetzelfde. Het energielabel heeft een slechte naam. Dat kan Bruijnes niet ontkennen. Maar daarmee is het nog niet afgeschreven. De betrouwbaarheid van het label was lang een probleem. Maar nieuwe software voor het maken van het er aan gekoppelde maatwerkadvies, die begin volgend jaar in gebruik moet worden genomen, lost dat probleem op. De rijksoverheid zou volgens Bruijnes de reputatie van het energielabel verder kunnen verbeteren door de regelgeving aan te scherpen. Je zou mensen die hun huis verkopen zonder energielabel bijvoorbeeld een boete kunnen opleggen. Nu is dat nog niet mogelijk. Met het stroomlijnen van hun subsidietrajecten en een sterk energielabel zijn gemeenten er nog niet. Volgens Bruijnes zouden lokale overheden een veel actievere rol moeten gaan spelen bij het organiseren van de aanbieders én de vragers van energiebesparende maatregelen. Aannemers, installateurs en bouwkundig adviseurs moeten meer samenwerken zodat zij vanuit één aanspreekpunt de consument kunnen benaderen, legt hij uit. Aan de vraagkant moeten overheden de huiseigenaren organiseren en uitzoeken waaraan zij precies behoefte hebben. Is het isolatie of zijn het juist nieuwe installaties. Met name gemeenten kunnen hierbij een belangrijke rol spelen. Zij kennen de bedrijven, de wijken en de omgeving. Ze zullen een stap moeten maken naar de markt toe. Ook al hebben ze daar vaak moeite mee. Er valt meer uit je huis te halen dan je denkt Op 9 november start een zes weken durende Postbus 51-campagne van het ministerie van VROM/WWI rondom energiebesparing in woningen. Radio, televisie, internet en advertenties in tijdschriften en kranten. Alles wordt van stal gehaald om het onderwerp zo goed mogelijk op de kaart te zetten. In de campagne staat de belevingswereld van de woonconsument centraal en daarom is gekozen om de website van Meer Met Minder, het nationale energiebesparingsprogramma, als landingsbaan te gebruiken. In december 2008 is gestart met de rijksbrede campagne Nederland gaat voor een Beter Klimaat, voortkomend uit het werkprogramma Schoon en Zuinig van de regering. In mei 2009 is besloten om de volgende fase van de campagne te wijden aan energiebesparing in de gebouwde omgeving. Waar normaal gesproken wordt doorverwezen naar de website van Beter Klimaat is nu dus gekozen voor een doorverwijzing naar Wat gaat er gebeuren? Consumenten wordt aangespoord om juist nú energie te gaan besparen. De urgentie zit hem daarbij met name in het feit dat er een tijdelijk pakket aan stimuleringsmaatregelen (subsidies, btw-verlaging, etc.) ligt dat het aantrekkelijk maakt om nu aan de slag te gaan. We willen de bereidheid bij consumenten daarbij omzetten in actie. Mensen die op zich positief staan tegenover energiebesparing maar net dat zetje nodig hebben om tot actie over te gaan moeten zich door deze campagne aangesproken voelen. Tenslotte moet de campagne bijdragen aan het in beweging brengen van de markt voor energiebesparing. We hebben niks aan een toenemende vraag als het aanbod achterblijft. Dus moet naast het stimuleren van de vraag, ook de aanbodzijde worden versterkt. Waarom doen we dat? Uit diverse onderzoeken blijkt dat veel mensen op zich positief staan tegenover energiebesparing, maar om diverse redenen niet over gaan tot het nemen van maatregelen. Als oorzaken worden dan bijvoorbeeld genoemd: de onbekendheid met wat je zelf kan doen, de onduidelijkheid over het rendement van investeringen in energiebesparing en de behoefte aan hulp bij realisatie. De Postbus 51-campagne voor energiebesparing wijst op het voordeel dat mensen in huis laten liggen, informeert over mogelijkheden om in huis energie te besparen en over financieringsconstructies (groen lenen, subsidies). Daarnaast biedt de campagne via de website meermetminder.nl concrete hulp bij realisatie. Crossmediale campagne De campagne is een crossmediale campagne. Dat betekent dat er meer middelen worden ingezet dan alleen radio- en televisiespotjes. De campagne bestaat in feite uit drie niveaus. Het eerste niveau is het radio/tv-gedeelte in Postbus 51-zendtijd. De kijker of luisteraar wordt in de spots doorverwezen naar het tweede niveau: de website van Meer Met Minder. Hier staat Inhoud van de radio- en tv-spot De campagne moet de markt voor energiebesparing in woningen in beweging brengen. Consumenten moeten naar aanleiding daarvan dus de bereidheid om hun woning energiezuinig te maken, omzetten in actie. De Nederlandse burger wordt al overspoeld met boodschappen waar het gaat over energiebesparing: bespaar dit, doe dat, doe het klimaat een plezier, etc. De uitgangspunten van deze spots zijn dan ook: Ze werken als een katalysator op wat er al wordt gecommuniceerd. Ze gaan niet over concrete bespaarvoorbeelden en rekenvoorbeelden (die komen in het online deel en de overige middelen uitgebreid aan bod). Ze gaan wel over mentaliteit. Mensen gaan met andere ogen kijken naar hun woning. Kortom: het is een overstijgende, activerende boodschap in plaats van een inhoudelijke uitleggende boodschap. een campagnedossier waarin een herkenbare link wordt gelegd naar de radio- en tv-spots. Via de website krijgt de bezoeker ook antwoord op zijn vraag en hulp bij het realiseren en financieren van energiebesparingsplannen. Op de website zijn diverse interactieve tools beschikbaar die het voor de bezoeker mogelijk maken om te kijken wat er in zijn/ haar huis mogelijk is en voor welke subsidies hij/zij in aanmerking komt. Ook wordt de geïnteresseerde hier doorverwezen naar aanbieders bij hem in de buurt. Het derde niveau van de campagne wordt gevormd door de aanvullende middelen. Dit zijn middelen als een energiebesparingsbrochure, advertenties, posters, flyers en dergelijke. Deze middelen zullen digitaal worden aangeboden via een campagnepagina op zodat alle partners er gebruik van kunnen maken. Om energiebesparing bij woningen en bedrijfspanden te stimuleren heeft de overheid een aantal tijdelijke maatregelen opgezet die het goedkoper maken om hier in te investeren. Het gaat om subsidies en btw-verlaging, die de prijs van energiebesparende adviezen en maatregelen lager maakt. Daarnaast zijn er regelingen (Energiebesparingskrediet en de Regeling Groenprojecten) die het mogelijk maken om tegen lagere rentes geld te lenen om energiebesparende maatregelen uit te (laten) voeren. Doordat de verschillende regelingen met elkaar en met bestaande (provinciale en gemeentelijke) regelingen zijn te combineren ( stapelen ), wordt het aantrekkelijk om juist nu te investeren in energiebesparende maatregelen. Stapelen kan dus een aanzienlijk financieel voordeel opleveren. Er valt meer uit je huis te halen dan je denkt, doe meer met minder energie Kijk op voor een compleet overzicht, op postcode, van lokale, provinciale en nationale subsidies. Subsidieregeling maatwerkadvies Een maatwerkadvies biedt direct inzicht in de mogelijke energiebesparende maatregelen, wat deze kosten en welke besparingen daarmee mogelijk zijn. De subsidie is bedoeld voor eigenaars-bewoners. Alleen maatwerkadviezen die door een gecertificeerd adviseur (BRL ) zijn afgegeven komen in aanmerking voor subsidie. De aanvrager van het advies ontvangt eenmalig maximaal 200 euro (inclusief btw) wanneer hij een maatwerkadvies laat uitvoeren. Maatwerkadviezen kosten gemiddeld tussen de 150 en 300 euro. Deze subsidieregeling betreft een tijdelijke maatregel die loopt tot 31 december 2010 of zoveel eerder als dat het budget is uitgeput. Dit budget biedt overigens ruimte voor zo n maatwerkadviezen. Btw-verlaging De btw op vloer-, dak- en gevelisolatie van woningen is verlaagd van 19 naar 6%. Het gaat hierbij om het btw-tarief voor arbeid en (in beperkte mate) voor materialen. De verlaging geldt niet voor gewone verbouwingen. De ingangsdatum was 1 juli 2009 en er is nog geen einddatum aangegeven. Subsidieregeling isolatieglas De subsidieregeling voor isolatieglas geldt voor eigenaars-bewoners en VvE s van woningen die voor 1995 zijn gebouwd. Wanneer zij de woning voorzien van minimaal 5 vierkante meter, ontvangen zij een korting van 35 euro per daadwerkelijk geplaatste vierkante meter isolatieglas, dat voldoet aan de voorwaarden. De regeling werkt volgens de waardebonsystematiek. Dit betekent dat gegadigden een waardebon kunnen aanvragen via Meer Met Minder. De waarde van de waardebon is gekoppeld aan het aantal vierkante meter isolatieglas dat wordt geplaatst. De waardebon moet worden ingeleverd bij de glaszetter. De korting wordt vervolgens verrekend op de eindfactuur van de glaszetter. De waardebonnen kunnen worden aangevraagd tot en met 31 december 2010, of zoveel eerder als dat het budget van 45 miljoen euro op is. Meer Met Minder-Stimuleringspremie Bovenop alle subsidies is het mogelijk een Meer Met Minder-premie te ontvangen. Wordt met energiebesparende maatregelen een EPC (Energie Prestatie Certificaat) verbetering gerealiseerd van 20% of één labelsprong, dan geldt een extra bonus van 300 euro. Bij een EPC verbetering van 30% besparing of twee labelsprongen, bedraagt de bonus zelfs 750 euro per eigenaarbewoner. De maatregelen moeten wel voortvloeien uit een officieel maatwerkadvies. Subsidieregelingen Duurzame Warmte en Duurzame Energie Naast bovenstaande maatregelen heeft het ministerie van Economische Zaken ook twee interessante subsidieregelingen, gericht op energie: de Subsidieregeling Duurzame Warmte (SDW) en de Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE). De eerste regeling is voor eigenaarsbewoners die een zonneboiler, warmtepomp of micro-warmtekrachtinstallatie laten installeren. Dit zijn allemaal systemen die voor een forse besparing van energiekosten kunnen zorgen, maar die zonder subsidie nog niet rendabel zijn. Dankzij de SDW kan het interessant zijn om hier toch eens naar te gaan kijken. De SDW loopt nog tot eind De Subsidieregeling Duurzame Energie is gericht op systemen die elektriciteit of gas produceren door middel van natuurlijke bronnen als wind, zon en hout. In 2009 staat de regeling open voor zonnepanelen, wind (land en zee), biomassa en waterkracht. De SDE vergoedt het verschil tussen de kostprijs van de reguliere energie en de duurzame energie. Met name de interesse in het plaatsen van zonnepanelen en biomassa-installaties is erg groot. Zo groot, dat het budget inmiddels overtekend is. Op moment van schrijven is nog niet bekend of de regeling nog voortgezet wordt na 1 november De kleine lettertjes Let op! De maatregelen zijn van tijdelijke aard. Voor subsidies geldt dat als het budget van de overheid op is, de subsidies worden stopgezet. Dit zal uiteraard tijdig aangekondigd worden. Maar zorg er voor, dat u zo snel mogelijk uw complete subsidieaanvraag indient. Voor alle regelingen geldt dat de precieze voorwaarden, aanvraagformulieren en de laatste stand van zaken te vinden zijn op de website van Meer Met Minder. Btw-verlaging ook voor materiaal? Het Energiebesparingskrediet en de Regeling Groenprojecten zijn geen subsidies, maar regelingen waardoor je goedkoper geld kunt lenen om energiebesparende maatregelen in je huis te realiseren. Houdt er wel rekening mee dat geld lenen geld kost. Energiebesparingskrediet Bij het Energiebesparingskrediet (EBK) staat het Rijk garant voor leningen (consumptieve kredieten) ten behoeve van energiebesparende maatregelen in woningen. Door deze garantstelling kan de rente op deze lening met ongeveer 1% omlaag. De regeling geldt voor eigenaars-bewoners. De regeling loopt tot eind Regeling Groenprojecten De Regeling Groenprojecten heeft specifiek betrekking op het lenen van geld om zonnecellen (fotovoltaïsch), zonnecollectoren en warmtepompen te kopen. Maar het is ook van toepassing als je je woning 4 of 5 energielabelsprongen weet te verbeteren. In al die gevallen kan er een rentekorting van 2-3% toegepast worden. Deze regeling bestond al langer, maar is per 1 juli van dit jaar verruimd. Tot voor kort waren alleen leningen mogelijk voor investeringen vanaf euro. Met de aanpassing van deze Regeling Groenprojecten vervalt deze ondergrens. Ook is nu een langere looptijd toegestaan: vijftien jaar in plaats van tien jaar. Het verlaagde btw-tarief is van toepassing op zowel arbeidsloon als gebruikte materialen, tenzij de materialen 50% of meer van de totale kosten van de werkzaamheden ( dienst ) beslaan. In dat geval valt alleen het arbeidsloon onder het verlaagde btw-tarief en moet over de materiaalkosten gewoon 19% btw worden betaald. Voorbeeld A: arbeidsloon euro en isolatiemateriaal 800 euro In deze situatie is de waarde van de materialen minder dan 50% van de waarde van de totale dienst (1.800 euro). Dit betekent dat de totale dienst tegen het verlaagde tarief van 6% in rekening mag worden gebracht. Voorbeeld B: arbeidsloon euro en isolatiemateriaal euro In deze situatie is de waarde van de materialen meer dan 50% van de waarde van de totale dienst (2.001 euro). Dit betekent dat alleen het arbeidsloon is onderworpen aan het verlaagde tarief.

4 6 themakrant De Markt in Beweging themakrant 7 Meer Met Minder-congres De Markt in Beweging De markt voor energiebesparing groeit. De rijksoverheid heeft in de afgelopen periode een omvangrijk pakket aan subsidiemaatregelen geïntroduceerd. Maar er gebeurt meer. Veel meer. Reden voor Meer Met Minder om een congres te organiseren over de ontwikkelingen in de markt. Het congres vindt plaats op 4 november in De Schiecentrale in Rotterdam. Deze voormalige energiecentrale biedt de ideale setting voor een levendige discussie. Chris Bruijnes, algemeen directeur van Meer Met Minder: Veel mensen hebben het idee dat er weinig beweging zit in de energiebesparingmarkt. Maar het tegendeel is waar. De tijd van alleen praten is nu echt voorbij. Steeds meer partijen komen met concrete initiatieven en grijpen daarmee hun kans in de markt. Voorbeelden zijn banken en andere financiële instellingen die aantrekkelijke groene leningen ontwikkelen. Maar ook de energiebedrijven zijn goed op stoom. Gemeenten werken aan hun lokale energiebesparingaanpak. De praktijk is weerbarstig en ze lopen daarbij dan ook tegen allerlei obstakels aan, maar inmiddels zijn er een aantal best practices : gemeenten die succesvol aan de slag zijn gegaan en hun collega s in andere gemeenten dus kunnen inspireren. Verder zien we ook binnen de installatie- en bouwsector de belangstelling voor de markt sterk toenemen. Deze ontwikkelingen en initiatieven staan centraal op het congres. Visie Rabobank Ruud Nijs Wat is de visie van Rabobank? Rabobank wil een rol spelen in het realiseren van een klimaatvriendelijke en duurzamere gebouwde omgeving. Meer concreet wil de Rabobank klanten via haar producten helpen bij de realisatie van hun doelstellingen op het gebied van energiebesparing. Daarnaast denken we dat het ontwikkelen van cleantech voor besparing en opwekking van energie essentieel is, en ook in de financiering van die transitie willen we een leidende rol spelen. Hoe wil Rabobank dat gaan doen? Voor mensen die een woning willen kopen en verbouwen willen we de drempels wegnemen om energiebesparende maatregelen te nemen. Nu moeten mensen nog vaak kiezen tussen de nieuwe keuken of energiebesparing en kiezen dan vaak voor de keuken. We willen dat de drempel om te investeren in energiebesparing verdwijnt. Samen met Nibud en SenterNovem hebben we gekeken naar het effect van energiebesparing op de maandlasten en daar is ook iets concreets uitgekomen. Ook willen we graag samenwerken met van bouw-, installatie- en energiebedrijven en woningbouwcorporaties, want we kunnen alleen samen iets bereiken. Voor cleantech zullen we met meer klantproposities komen, zodat we beter tegemoet kunnen komen aan de behoefte. Wat voor regeling zou de overheid moeten maken? Het is de wens van de klant om aanbiedingen simpel te houden. Aan die wens moeten we tegemoet komen. Rabobank is een sterke voorstander van een arrangement dat past bij elk hypotheekproduct. Dus een eenvoudige en generieke regeling, met groen geld gefinancierd, die past bij Het woord is aan de markt, zegt Bruijnes. Zij krijgen het podium om hun activiteiten te presenteren en met elkaar in discussie te gaan over de kansen en belemmeringen van de markt. Onder leiding van gastpresentator Tom van t Hek vinden er vier debatrondes plaats. Dus geen eenzijdige presentaties, maar interactieve tafelgesprekken. Om een zo compleet mogelijk beeld van de markt te kunnen schetsen is het volgens Bruijnes wel belangrijk om voor een brede vertegenwoordiging vanuit de markt te zorgen. Bij het uitnodigen van de tafelgasten hebben we gestreefd naar een mix van partijen, zowel vanuit de vraag- als aanbodzijde. Zo is bijvoorbeeld de Rijks- Ruud Nijs is hoofd directoraat Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen bij Rabobank Nederland het totale productenassortiment. Ook decentrale overheden kunnen een belangrijke rol spelen in de financiering, bijvoorbeeld via SVn. Maar bovenal moet het simpel. Wij zitten als bank op precies het goede moment met burgers aan tafel, de overheid moet er alles aan doen zodat we dat moment optimaal kunnen benutten. Hebben de hypotheekadviseurs van Rabobank verstand van energiebesparing? Zeker niet! Zij zijn geen energieadviseurs en dat willen we graag zo houden. Een hypotheekproces moet efficiënt zijn en hypotheekadviseurs moeten optimaal ondersteund worden. Wat doet u voor klanten die geen hypotheek willen of kunnen nemen? Onze dochter De Lage Landen heeft contracten met o.a. grote energiebedrijven en diverse andere bedrijven voor het financieren van renovatieprojecten en heeft onlangs de Freo Ecolening geïntroduceerd. De particuliere klant kan dan direct, zonder voorinvestering, de maatregelen nemen en betaalt dat maandelijks (zoals bijvoorbeeld bij Nuon via de energienota) terug. Dit is consumptieve financiering. Wat vindt u van Meer met Minder? Rabobank is marktleider in het MKB. Wij zijn een ideale partner om goede samenwerking tot stand te brengen met de Meer Met Minder-partners (zoals bouwbedrijven, installatiebedrijven, energiebedrijven en andere energiebesparing gerelateerde bedrijven). gebouwendienst aanwezig, die vertelt hoe de overheid invulling geeft aan energiebesparing, maar ook een particuliere woningeigenaar die haar nieuwe huis energiezuiniger wil maken. Wat zijn hun ervaringen en waar lopen zij in de praktijk tegen aan? Daarnaast vertellen gemeenten, financiële instellingen en ondernemers aan tafel hoe zij inspelen op de markt. Op deze manier willen we de deelnemers in de zaal, onder wie veel bestuurders en ondernemers, inspireren en stimuleren om ook hun kansen te pakken in deze groeimarkt. Energiebesparing staat hoog op de maatschappelijke en politieke agenda. In lijn daarmee zijn er ambitieuze doelstellingen geformuleerd. In de praktijk is het echter niet altijd even makkelijk om daar invulling aan te geven. Juist daarom vindt Meer Met Minder het belangrijk om stil te staan bij de successen. We praten natuurlijk met allerlei partijen en zien dat iedereen met dezelfde vragen zit. En dat is logisch. Het is onze taak als Meer Met Minder om al deze vragen en ervaringen bij elkaar te brengen zodat de markt voor energiebesparing echt vorm kan krijgen. We moeten elkaar inspireren!, aldus Bruijnes. Op deze pagina s alvast een voorschot van enkele congresparticipanten... Nuon: kijk beter naar wat nodig is Subsidies voor energiebesparing zijn alleen effectief als ze flexibel ingezet kunnen worden. Hier is een belangrijke rol weggelegd voor Meer Met Minder, zo vindt Kjartan Skaugvoll van Nuon. De subsidie voor het plaatsen van zonnecellen is volstrekt overtekend. Als te veel mensen inschrijven voor zo n subsidie, dan is deze per paneel te hoog, stelt Skaugvoll. En dus hadden er met hetzelfde geld meer zonnecellen geplaatst kunnen worden, zo vindt de directeur marketing & sales van energieleverancier Nuon. Tegelijkertijd zien we dat op andere gebieden de doelen niet, of te langzaam worden gehaald. Volgens Skaugvoll moet Meer Met Minder dergelijk vergissingen in het stimuleringsbeleid helpen vermijden. De belangrijkste taak van MMM is het scheppen van goede randvoorwaarden. Daarom moet de organisatie alle maatregelen monitoren, zodat duidelijk wordt wat er wel en wat er niet werkt, stelt hij. Vervolgens kan het beleid dan worden aangepast op de behoeften van de markt. De wensen van de klant staan nu al centraal bij de werkwijze van Nuon, zo benadruk Skaugvoll. Woningeigenaren wordt nadrukkelijk gevraagd wat zij willen. Daarna wordt een pakket maatregelen samengesteld dat wat betreft de kosten en de uitvoering bij hen past. Spouwmuurisolatie verkoopt bijvoorbeeld redelijk goed omdat het weinig kost en in een halve dag is aan te brengen. Nuon ziet op de markt van particuliere woningeigenaren de meeste kansen voor energiebesparing. Voor verhuurders is volgens Skaugvoll investeren in energiebesparing lastig omdat de huren zijn gereguleerd. Hierdoor kunnen zij de kosten niet aan de huurder doorberekenen. Bovendien staat als gevolg van de crisis de waarde van vastgoed onder druk. Isoleren is populairder dan het aanpassen of vervangen van de verwarmingsinstallatie, zo blijkt in de praktijk. Op de isolatiemarkt groeide de omzet van Nuon, naast stroomleverancier ook aanbieder van tal van aanverwante diensten, het afgelopen jaar met 40 procent. De explosieve groei op de isolatiemarkt wordt volgens Skaugvoll grotendeels verklaard door het feit dat 80 procent van de woningen al een hoge rendementsketel heeft, terwijl nog zeker de helft van de huizen moet worden geïsoleerd. Skaugvoll: Onze aanverwante diensten, waarmee we klanten vast willen houden, hebben we gestaag zien groeien. Bij Nuon werken in de business van energiebesparing inmiddels meer mensen dan in de levering van energie. Technische Unie: belangrijke rol als intermediair Informatie over duurzame producten optimaal toegankelijk maken Succesvol inspelen op duurzaamheid vergt niet alleen de juiste producten, maar ook alle bijbehorende kennis over bijvoorbeeld toepassingsmogelijkheden. Onze klanten zijn gebaat bij concrete informatie, zegt Yvan Dejaeghere, Algemeen Directeur van Technische Unie B.V. Duurzaamheid is een klok die steeds harder luidt, maar veel mensen zijn vooralsnog op zoek naar de klepel, vervolgt Yvan Dejaeghere. Ik wil weten wat ik bij de Gamma moet kopen Daisy Komen en haar vriend hebben samen hun eerste huis gekocht. In augustus hebben we een bovenwoning gekocht in het centrum van Rotterdam. We zitten nu midden in de verbouwing. Het huis is uit 1919 en ligt op de tweede en derde verdieping. Toen we het kochten zaten er nog gaskachels en loden waterleidingen in. Een aannemer plaatst voor ons nu een centrale verwarming en hij vervangt de waterleidingen. De elektra wordt ook helemaal vernieuwd, want die is totaal verouderd. Daarnaast plaatst de aannemer een nieuwe keuken en een badkamer, dat willen we heel graag. De Meer Met Minder adviseur heeft ons pas het maatwerkadvies g d. Wij hebben energielabel G, De Hypotheker: Bij koop al aan besparen denken Het afsluiten van een hypotheek is voor huiseigenaren hét moment om over energie besparen te beginnen, zo vindt commercieel directeur Bas Millenaar van De Hypotheker. Wij gaan mensen actief wijzen op de voordelen van het energiezuiniger maken van hun huis. De Hypotheker krijgt jaarlijks meer dan mensen op bezoek die nadenken over wat zij met hun woning gaan doen. Verkopen? Nieuwe woning kopen? Bestaande woning verbouwen? Met dat soort vragen stappen mensen bij ons naar binnen, vertelt Millenaar. In samenwerking met Meer Met Minder wil De Hypotheker haar klanten voorlichten over energiebesparing. Wij hebben verstand van hoe je zo n investering kunt financieren. MMM weet hoe je de maatregelen uit moet voeren en welke subsidieregelingen er zijn, schetst Millenaar de samenwerking. Zoeken mensen een financiering voor hun woning, dan wijzen de adviseurs van De Hypotheker niet alleen op de verschillende manieren om hiervoor het benodigde geld bij elkaar te krijgen. Zij zullen klanten ook op het belang van energiebesparende maatregelen wijzen. Kunnen mensen dergelijke maatregelen niet met eigen geld betalen, dan kun je de financiering het beste integreren in een nieuwe of bestaande hypotheek, legt Millenaar uit. Als groothandel in technische installatiematerialen is Technische Unie een belangrijke intermediair voor kennis en informatie. We hebben een heel breed assortiment duurzame producten en we zien het als een grote uitdaging om de informatie over die producten optimaal en objectief toegankelijk te maken. Zo brengt onze website momenteel al duurzame alternatieven voor een groot aantal verlichtingsproducten in beeld. Binnenkort volgen andere assortimenten, zoals verwarming en sanitair. Over het algemeen is men nog vrij onbekend met de mogelijkheden en voordelen van duurzame installaties. Des te belangrijker om onze klanten optimaal te informeren, zegt Yvan Dejaeghere. Daarbij gaat het natuurlijk over de gehele breedte van ons assortiment: van LEDverlichting en waterbesparende toiletten tot en met zonneboilers en warmtepompen. Met concrete informatie over duurzame producten Maar omdat dit niet altijd mogelijk is, ontwikkelt De Hypotheker in samenwerking met partners een Energiebesparingskrediet. Het gaat om een persoonlijke lening met een garantie van de overheid waardoor de rente en de maandlasten veel lager worden, vertelt Millenaar. Om de beschikbare subsidieregelingen voor consumenten eenduidiger te maken doet Millenaar een beroep op MMM. Er zijn een heleboel regelingen, maar die zijn allemaal anders. Het is een belangrijke taak voor MMM om hier meer structuur en eenheid in te krijgen. levert Technische Unie de installateur argumenten waarmee hij zijn opdrachtgever kan overtuigen. Vaak zijn dit soort producten wat duurder in de aanschaf en dan moet je je klant natuurlijk wel kunnen vertellen wat de voordelen en de verdiensten zijn. Bedrijfsvoering Voor Technische Unie blijft de aandacht voor duurzaamheid uiteraard niet beperkt tot haar commerciële activiteiten. Yvan Dejaeghere: Ook in onze bedrijfsvoering staat het dat is dus heel slecht. We zouden heel veel aan energiebesparing kunnen doen. onderwerp hoog op de agenda. Bijvoorbeeld door gebruik te maken van speciale bakken besparen we in ons distributiecentrum in Alphen aan den Rijn heel veel verpakkingsmaterialen en kunnen we onze wagens zeer efficiënt beladen. In de toekomst hopen we dat onze leveranciers hun producten ook direct in diezelfde bakken bij ons kunnen aanleveren. Zo blijven we streven naar duurzaamheid en optimale bedrijfsvoering. Het maatwerkadvies van de MMMadviseur is onoverzichtelijk en het is moeilijk om er conclusies uit te trekken. Er staan zoveel cijfertjes en tabelletjes in. En het is onduidelijk wat ik nu precies moet doen. Bijvoorbeeld: Vervang bij de buitenmuren hardboard voor isolatieplaten van 40 millimeter. Daar begrijp ik niet veel van. Als ik bij de Gamma sta, wil ik wel weten wat ik moet kopen. We zijn bij drie hypotheekadviseurs geweest. Maar geen van hen is over het isoleren van de woning begonnen, terwijl ze echt wel wisten dat het om een oud huis ging. In onze hypotheek zit een verbouwingsbudget. De adviseur die ons hielp, heeft dat wel uit zichzelf aangeboden. Maar hij heeft niets gezegd over hoe we dat geld het beste kunnen besteden. Hij zou bijvoorbeeld kunnen adviseren een deel van het bedrag voor isolatie te reserveren. We gaan voor de winter het dak vervangen. De onderburen betalen daar binnen de vereniging van eigenaren (VvE) aan mee. Maar dat geldt niet voor isolatie. Die moeten we zelf betalen. We denken aan een groen dak van grasmatten. Dat isoleert heel goed. En de gemeente heeft daar een subsidie voor van 30 euro per vierkante meter. We zijn zelf tegen die regeling aangelopen. In het maatwerkadvies staan wel bruikbare schattingen van de kosten en links naar websites met meer informatie over subsidies. Maar een duidelijk overzicht van de regelingen die in mijn stad gelden ontbreekt.

5 8 themakrant De Markt in Beweging themakrant 9 De bouw moet toe naar een andere manier van werken Ongeveer een jaar geleden stond ze met de NET-Trofee 2008 in haar handen. Dat betekende zeker niet het eindpunt, maar ze ziet het meer als een aanmoedigingsprijs om door te gaan. Truus Sweringa, directeur van woningcorporatie Oost Flevoland Woondiensten, over besparen, vertrouwen, zwaluwkastjes en hoe het verder moet. Sweringa ziet het winnen van de NET-Trofee niet als een toevalstreffer. We doen al veel aan modernisering en in dit project keken we of we nóg een stap verder konden komen in duurzaamheid. De Trofee is de kroon op ons werk en de bevestiging dat we het goed doen. Maar belangrijk is dat het voordeel direct bij de bewoners terecht komt. Zij hebben lagere woonlasten. In 2007 hebben we door deze aanpak al 1,1 miljoen euro bespaard op de stookkosten van bewoners. Met Oost Flevoland Woondiensten zetten we ons bewust in voor verbeteringen in de bestaande bouw. Daar is het meest te halen. Zeker met de verwachting dat de energiekosten straks 40% van de woonlasten gaat uitmaken voor mensen met huurtoeslag, is het van belang dat we huizen duurzaam moderniseren. Maar wat is er dan zo bijzonder aan het project Biddinghuizen? In Biddinghuizen hebben we het bouwteam echt uitgedaagd om tot het uiterste te gaan om tot besparing te komen. We hebben niet alleen muren, daken en vloeren geïsoleerd, maar ook speciaal gekeken naar hoe we alle koudebruggen konden opheffen. We gebruiken verschillende technieken voor energiebesparing, zoals natuurlijk zonnepanelen en warmteterug-winning, maar ook de installatie van ecoplees, waar je douchewater gebruikt om het toilet door te spoelen. We zullen de komende 10 jaar kijken hoe bewoners dit bevalt, wat het voor het beheer betekent en wat de energiebesparing is. Veel gedoe met bewoners dan zeker, die in gedachten al hun shampoo door de wc heen zagen spoelen? Nee, dat is misschien nou juist wel de kern van de zaak. Zeker als je met dit soort verstrekkende maatregelen aan de gang gaat is Te vaak worden ze behandeld als die domme bewoners. Betrek ze er juist bij. Truus Sweringa het vertrouwen van je bewoners cruciaal. Dat betekent continu investeren in de band met de huurders. Te vaak worden ze nog behandeld als die domme bewoners. Betrek ze er juist bij. Bij elk project zit de bewonerscommissie bijvoorbeeld regelmatig bij het begin of eind van de bouwvergaderingen. Zeg wat je doet, maar doe ook vooral wat je zegt. Ze beoordelen je op je daden. Daar zijn we ons al jaren van bewust en op den duur betaalt zich dat dan uit. In Biddinghuizen bijvoorbeeld, had binnen twee weken meer dan 70% van de bewoners getekend voor akkoord. Het juryrapport rept ook dat jullie bewoners in alles betrokken. Geeft dat de doorslag? Het is belangrijk huurders ruimte te gunnen en te sturen op vertrouwen in plaats van wantrouwen. Je moet accepteren dat bewoners niet alle info die ze hebben lezen. Ze kiezen vaak uit emotie. Handel dan vanuit redelijkheid. Hou rekening met ernstig zieke of zwangere bewoners. In Biddinghuizen hebben we daarom met de planning van woningen geschoven. Iets heel anders, maar één van de huurders is boswachter, die er moeite mee had dat door de renovatie van de wijk de broedgelegenheid voor zwaluwen onder de goot And the winner was Biddinghuizen In Biddinghuizen is de centrumwijk ingrijpend gemoderniseerd. In een integrale aanpak van verschillende partijen is zowel de leefomgeving als de duurzaamheid van de woningen verbeterd. De laatste fase betrof 85 woningen. Hier heeft OFW onderzocht hoe zij een nog beter resultaat kan bereiken qua duurzaamheid dan in de eerdere fasen. De woningen werden uitgerust met energiebesparende voorzieningen zoals betere isolatie, bouwkundige zonwering, warmteterugwinning, zonnecollectoren en HR-ketels. Hierdoor kan per woning soms wel euro per jaar worden bespaard op de energiekosten. Het project is nu bijna opgeleverd. De effecten van de maatregelen zullen gedurende tien jaar worden gemonitord. En vormen input voor toekomstige onderhoudsen renovatieprojecten. kwam te vervallen. Daar hebben we gezamenlijk een oplossing voor bedacht: zwaluwkastjes. Zij is langs alle bewoners gegaan om te vragen wie ze aan de gevel wilde hebben. Wij hebben ze laten maken door langdurig werklozen. Wat mensen aanspreekt is dat er bij ons ruimte is voor eigen inbreng en ideeën; én dat er weinig tijd zit tussen idee en realisatie. Want dat frustreert het meest. Daarnaast hebben onze klanten al veel keuze binnen de standaardpakketten voor inrichting van de woning, maar kunnen ze tegen meerbetaling ook andere keuzes maken. Daarmee creëer je trots en zorg voor de huizen en de wijk. En dat zie je er echt vanaf als je door onze wijken heen loopt. Hoe nu verder met energiebesparing? Gaan we de doelstellingen halen? Energiebesparing is cruciaal om huurlasten in de klauw te houden. De huurprijs is de laatste jaren met steeds zo n 2% gestegen, maar de gasprijs schiet jaarlijks met 10% omhoog. Woningen zonder isolatie prijzen zich uit de markt. Energiebesparing moet dus. Het is alleen vaak nog geen routine. Het is innoveren. En dat kost gewoon geld. Je kunt dan niet projecten afrekenen op budget = budget. Ik zie nog steeds veel gemeenten met de mond vol over duurzaamheid, die toch blijven kiezen op prijs, bij bijvoorbeeld aanbestedingen voor nieuwbouwwijken. Ongeloofwaardig. Daarnaast vereist energiebesparing zorgvuldig werken. De houding in de bouw is er echter één van improviseren, zorgen dat het voor elkaar komt. En met al die Oost-Europeanen op de steigers wordt dat er niet beter op. Dat stoere geïmproviseer zorgt meteen voor heel veel warmtelekken en koudebruggen. Duurzaamheidsbeleid is kwaliteitsbeleid. Hier hoort een goede organisatie bij, waarbij veel te leren is van de ideeën rond lean organiseren. Vooral als het gaat om het tegengaan van verspilling en faalkosten. Als we energiebesparing serieus nemen, zal de bouw naar een heel andere manier van werken toe moeten. Winnaar bekend gemaakt tijdens Meer Met Minder-Congres Drie projecten strijden om NET-Trofee 2009 Drie inspirerende finalisten op het gebied van energiezuinig wonen en werken maken nog kans om de Nationale Energie Toekomst-Trofee 2009 te winnen. De uiteindelijke winnaar van de prijs, die dit jaar voor de vijfde keer wordt uitgereikt, wordt op 4 november bekend gemaakt tijdens het Meer Met Minder-Congres in Rotterdam. Aan de NET-Trofee is een bedrag van euro en een kunstwerk verbonden. De NET-Trofee is een initiatief van het ministerie van VROM en beloont het meest inspirerende project op het gebied van energiezuinig wonen en/of werken. Er werd gestart met 38 inzendingen, waarvan er dertien genomineerd zijn. Halverwege oktober zijn de drie finalisten bekend gemaakt: Haagse Hogeschool, gemeente Wijchen en Aramis AlleeWonen Meer Met Minder te water De NET-Trofee heeft een bijzondere jury, namelijk de drie finalisten van vorig jaar. Dat zijn directeur Flip Verwaaijen van TNT Real Estate, wethouder Wim van Maanen van de gemeente Veenendaal en, winnaar, directeur Truus Sweringa van woningcorporatie Oost Flevoland Woondiensten. Over de NET-Trofee Het ministerie van VROM wil met de NET-Trofee de markt stimuleren om energiebesparende maatregelen te nemen bij het bouwen of verbouwen van panden. Het gaat daarbij niet per definitie om de nieuwste technieken of de grootste energiebesparing. De NET-Trofee beloont projecten die zich onderscheiden door een slimme aanpak, bijvoorbeeld door bestaande processen op een nieuwe manier te combineren. Bovendien moet die aanpak gemakkelijk over te nemen zijn door anderen, zodat steeds meer energiebesparing wordt bereikt. Ook dit jaar vaart ie weer door Nederland de Expo van de Technische Unie. De Jules Verne doet 21 plaatsen aan, variërend van Spakenburg tot Den Bosch, en van Dordrecht tot Zwolle. Op de ligplaatsen worden lokale installateurs uitgenodigd om de expo te bezoeken, die in het teken staat van sanitair, verwarming en klimaattechniek. Dit jaar is het thema aan boord WoonWerk- Wensen, en één van de exposanten is Meer Met Minder. Op deze manier willen wij zo n installateurs informeren over de mogelijkheden van Meer Met Minder, en hen enthousiast maken over het verkopen van energiebesparende maatregelen. De TU-Boot vaart van 13 oktober tot en met 24 november. Kijk voor het vaarschema op: of onze MMM-site. De dertien genomineerden voor de NET-Trofee Woningcorporatie De Woonplaats, Enschede Bouwde een appartementencomplex met 18 zeer energiezuinige woningen, als één van de eersten in Nederland volgens het passiefhuisconcept. Deze woningen onderscheiden zich door een hoogwaardig en aangenaam binnenklimaat en een zeer laag energieverbruik. Innovatief is het ademende raam, een compact ventilatiesysteem met warmtewisselaar. Emissiereductie is bijna kilo CO 2 per woning per jaar. 2 Bouwbedrijf Van Rhenen, Driebergen Vormde de voormalige stationsrestauratie Driebergen-Zeist om tot multifunctioneel restaurant, VVV en bezoekerscentrum, aan de voet van het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug. Streven is op termijn volledig energieneutraal te worden. Bijzonder is de draaideur van het gebouw, die energie opwekt zodra bezoekers de deur bij binnenkomst in beweging zetten. 3 Gemeente Wijchen, Wijchen Realiseerde een sportzaal die minimaal 40% zuiniger is dan vergelijkbare sporthallen, dankzij een geavanceerd gebouwbeheersysteem. De wensen van de gebruikers van de sporthal (o.a. scholen, verenigingen) worden geprogrammeerd en in werking gezet door de elektronische sleutel die iedere gebruiker krijgt. Doordat gebruikers niet meer verlichting, verwarming, ventilatie en douchefaciliteiten krijgen dan ze zelf noodzakelijk vinden, is de sporthal veel zuiniger. 4 Stichting Natuurlijk, Raalte Bouwde t Natuurlijk huus, een ecologische woning annex educatief centrum. Bij de bouw is gekozen voor de meest natuurlijke oplossing, dus zo ecologisch en duurzaam mogelijk. Arbeid en (duurzame) materialen komen uit de regio. Zon, wind en aardwarmte leveren stroom en basiswarmte voor het water. Doel: overdragen en inspireren dat een natuurlijk levensstijl dé manier van energiebesparing is. 5 Haagse Hogeschool, Delft De Haagse Hogeschool zette een nieuwe dependance neer in Delft, de meest duurzame hogeschool van Nederland. Onder meer warmtepompen, collectoren in de rijbaan en het parkeerdek, zeer energiezuinige verlichting en een innovatief regelsysteem dat de energievraag optimaal stuurt, zorgen voor een forse besparing op de jaarlijkse energiekosten: circa euro. De reductie van de CO 2 -uitstoot is 65%. 6 LSI project investment, Rotterdam Renoveerde het voormalige PTT-postsorteercentrum in het centrum van Rotterdam, Central Post, tot een duurzame inspirerende werkomgeving voor bedrijven in Rotterdam Central District. De vloeroppervlakte is flink vergroot door extra verdiepingen tussen de 7 bestaande verdiepingen te plaatsen; onder meer thermisch geïsoleerd glas en energiezuinige verwarming en koeling zorgen voor een CO 2 - reductie van 40%. 7 CoP Energie & VvE en, Amersfoort Een Amersfoorts VvE-project, dat zich in eerste instantie richtte op het bereiken van energielabel A voor vijf naoorlogse portiekflats. Onder meer door vloer- en spouwisolatie en het plaatsen van HR++-glas, willen de initiatiefnemers een gemiddelde energiebesparing van 60% realiseren. Het project heeft geleid tot de oprichting van een Community of Practice Energie & Vereniging van Eigenaren, met als doel VvE en te bewegen tot energiebesparing. 8 Woningstichting Openbaar Belang, Zwolle Renoveerde een flatgebouw met 103 wooneenheden duurzaam, van energielabel E naar A, om daarmee drie vliegen in één klap te slaan: energiebesparende maatregelen zoals isolatie verhogen het woongenot, zorgen voor lagere woonlasten én zijn goed voor het milieu. Voor het verwarmen van het tapwater is voor 240 m 2 aan zonnecollectoren aangelegd. De CO 2 -reductie bedraagt 24 ton per jaar, zittende bewoners besparen 30% op de stookkosten. 9 Aramis AlleeWonen, Roosendaal Realiseerde drie duurzame proefwoningen, die gemiddeld m 3 gas per woning per jaar besparen. De traditionele rijwoningen, waarvan er in Nederland vele duizenden staan, zijn verbouwd volgens de principes van het passiefhuisconcept, waarbij isolatiemaatregelen handig zijn benut om de woningen ook een frisse, moderne uitstraling te geven. Uiteindelijk moeten in totaal 264 bestaande woningen duurzaam worden gerenoveerd, hetgeen moet leiden tot een CO 2 -reductie van 60%-80%. 10 Wonen Zuidwest Friesland, Zuidwest Friesland In de periode is het totale woningbestand van de corporatie van woningen gerenoveerd, in twee steden en vijftien dorpen in Zuidwest Friesland. Daarbij is veel aandacht gegeven aan isolatie, en zijn gaskachels en geisers vervangen door HR-ketels. Van de woningen heeft nu 85% energielabel C of hoger. Dat betekent ook winst voor de huurders, in een regio die relatief veel lagere inkomens heeft: de gemiddelde woonlasten liggen 75 euro per maand lager. 11 FARO Architecten, Amsterdam/Lisserbroek Bouwde op het Steigereiland in het Amsterdam IJburg een zeer energiezuinig huis volgens de principes van passiefhuis en cradle to cradle, grotendeels in massief hout. De energiezuinigheid is onder meer gerealiseerd door 85 mm dikke panelen die zijn opgebouwd uit 3 lagen en een Rc-waarde van maar liefst 8-10,0 garanderen. Het regenwater wordt opgevangen, gefilterd en hergebruikt, waarvoor een tank van liter in de tuin is aangelegd. 12 Rabobank Stad en Midden Groningen, Groningen Wijkvernieuwing in de stad Groningen: kopers van oude, voormalige huurwoningen (rond 1920) in de Oosterparkwijk worden aangespoord hun woningen duurzamer te maken: van energielabel G naar label E of zelfs B. Onder meer woningcorporatie Nijestee, de gemeente Groningen en de Rabobank participeren in het project, via aantrekkelijke koopregelingen, een speciale KlimaatHypotheek en een DuurzaamheidsBox. 13 Gemeente Bronckhorst, Hengelo Gld. Zette een multifunctioneel, duurzaam gebouw neer: het meest energiezuinige gemeentehuis van Nederland. Het gebouw is geïsoleerd met 250 mm gevelisolatie, het glas is driedubbel dik en met gas gevuld. Ook ligt er voor 500 m 2 zonnecellen op het dak. Als gevolg van alle energiemaatregelen verbruikt het gebouw 64% minder energie dan een standaard kantoorgebouw.

6 10 themakrant De Markt in Beweging themakrant 11 Weg met onbegrijpelijk maatwerkadvies! Voor Annelies Kronenberg van Meer Met Minder was het lang een grote ergernis: het onbegrijpelijke maatwerkadvies. Het staat vol met tabellen, grafieken en cijfers waar de gemiddelde woningeigenaar helemaal niets mee kan. Kronenberg ontwikkelde daarom een nieuwe opzet. In het publieksvriendelijke maatwerkadvies staat de relevante informatie voorin. Wie snel aan de slag wil heeft aan pagina vier en vijf al genoeg, legt Kronenberg uit. Want daar staat op de ene pagina een tabel met daarin de treffen maatregel, de kosten en de subsidieregelingen waarop de woningeigenaar een beroep kan doen. Op de andere pagina staat een driedimensionale tekening van een huis. Het is een schets van de woning, legt Kronenberg uit. Hierin laten we visueel zien waar welke maatregelen getroffen kunnen worden en wat die maatregelen aan energie- en kostenbesparingen opleveren. Wie behoefte heeft aan meer gedetailleerde informatie vindt in het rapport ook een uitsplitsing van het advies. In een schema staat in welke ruimtes en op welke verdiepingen aanpassingen doorgevoerd kunnen worden en hoeveel de ingrepen in euro s opleveren. Daarnaast worden ook suggesties gedaan voor het plannen van de verschillende verbouwingen. De leveranciers van de software die adviesbureaus voor het maatwerkadvies gebruiken stellen de nieuwe opzet naar verwachting eind dit jaar ter beschikking. We zijn voor de lancering van de update afhankelijk van de overheid. Want met het nieuwe maatwerkadvies wordt ook het nieuwe energielabel geïntroduceerd. En daarvoor zijn nog niet alle procedures doorlopen, vertelt directeur Peter van Dam van de grootste softwareleverancier Vabi. Van Dam verwacht vanaf half december de nieuwe versie van het computerprogramma te kunnen leveren. Met de aanpassingen zijn geen extra kosten gemoeid. De bouwkundig adviseurs van de Vereniging Eigen Huis (VEH), de belangenorganisatie heeft er veertig, starten al begin november met het gebruik van het toegankelijke maatwerkadvies. Straks komen twee rapportages uit de computer rollen, legt Van Dam uit. Een voor de consument en een voor de adviseur. Het rapport dat adviseurs nu aan woningeigenaren geven, is volgens Van Dam eigenlijk bestemd voor de bouwkundig adviseur zelf en niet voor de woningeigenaar. De huidige software biedt wel de mogelijkheid om een klantvriendelijke versie te maken, maar de meeste adviseurs doen dat niet. Voor de ontwikkeling van het publieksvriendelijke maatwerkadvies werkte MMM samen met de VEH, de Nederlandse Vereniging van Makelaars (NVM) en het kennisplatform Milieu Centraal. Meer Met Minder goes tv Om de mogelijkheden en voordelen van energiebesparing in je huis goed onder de aandacht te brengen, is Meer Met Minder in zee gegaan met RTL4. In een drietal woonprogramma s, die dit najaar op de buis verschijnen, zal regelmatig aandacht zijn voor energiebesparende maatregelen. Kijken dus! Agenda 4 t/m 24 november Meer Met Minder op de TU-boot: WoonWerkWensen Meer Met Minder vaart dit najaar mee op de TU-boot; zie pagina 9. Tot en met 24 november legt de boot door het hele land aan op 10 verschillende ligplaatsen in Nederland: Woensdag 4 november Donderdag 5 november Maandag 9 november Dinsdag 10 november Woensdag 11 november Donderdag 12 november Maandag 16 november Dinsdag 17 november Donderdag 19 november Maandag 23 november Dinsdag 24 november Muntkade 1, Utrecht Veerplein 1, Rhenen Maaspromenade, Maastricht Maaskade/Lage Loswal, Venlo Rijnkade, Arnhem Waalkade, Nijmegen Eemskanaal Noordzijde 14, Groningen Lorentzkade 5, Leeuwarden Russenweg 5, Zwolle Scheepvaartstraat 14, Deventer Scheepvaartstraat 14, Deventer Hans Oostrum Fotografie Eerste 400 bedrijven aan de start voor Meer Met Minder Sinds de eerste editie van 11 maart van dit jaar, zijn er al meer dan 400 deelnemers geweest aan de Meer Met Minder Introductiecursus. Het volgen hiervan is een belangrijke voorwaarde voor het Meer Met Minder-partnerschap. En dat heeft dan weer tot gevolg dat goed ingesprongen kan worden van de toenemende vraag naar energiebesparingsmaatregelen bij verbouwingen en renovaties. Een rondgang langs diverse deelnemers leert dat de cursussen in de smaak vallen colofon Hein Kimpke Pols, Bouwbedrijf Pols, Dokkum Ik had me al behoorlijk geïnformeerd, dus inhoudelijk heb ik niet heel veel nieuws geleerd bij de MMM-cursus. Wel is het me veel duidelijker geworden hoe alle procedures van MMM werken en wat ze namens de deelnemende partijen doen. MMM heeft duidelijk een coördinerende rol tussen de overheid en het bedrijfsleven. Met de informatie van MMM wil ik mijn huidige klanten, voornamelijk welgestelde particulieren, beter kunnen informeren. Het wordt erg op prijs gesteld als je daar aandacht aan besteedt. Zo heb ik onlangs voor twee van mijn opdrachtgevers forse subsidies geregeld op dubbel glas. Ik ben me net aan het inschrijven op de MMM-website. Want dat kan nu ik de cursus heb gevolgd. Marten Claus, Koostra Van der Veen, Harkema Hoe ga je het aanpakken? Over die vraag hebben we tijdens de MMMcursus met de hele groep zitten brainstormen. Dat is leuk. Want je inspireert elkaar op die manier. Zo hebben we bedacht dat het installatiebedrijf een belangrijke rol kan spelen bij het contact met de woningeigenaar. Jaarlijks gaat een monteur langs voor het onderhoud van de ketel. Dan zit hij meteen op de eerste rang om de woning op het energieverbruik te beoordelen en de bewoner uit te leggen wat hij hier allemaal aan kan doen. Om woningeigenaren verder voor te lichten over de mogelijkheden, hebben wij in ons pand een showroom ingericht. Van hieruit willen we een regiefunctie gaan vervullen. Als aannemer hebben we die rol ook altijd gespeeld; wij hebben de contacten met de schilders en installateurs hier in de buurt. Een nauwer samenwerkingsverband tussen de verschillende disciplines MMM stelde tijdens de cursus voor om een gezamenlijke onderneming op te richten is denk ik niet haalbaar. Bovendien kan je in een losser samenwerkingsverband op zoek gaan naar meerdere combinaties met verschillende lokale spelers. Volgens mij werkt dat hier veel beter. Anton Remmers, Energie Remmers, Boerakker Ik ben net onderweg naar Engeland om daar een energiezuinige woning te bekijken, maar we staan bij Breda in de file. Tijdens de cursus heb ik goed kunnen netwerken. Zo heb ik nu contact met een glaszetter. En het was leuk om eens met andere partijen naast mij was er nog een bouwkundige, voor de rest waren er veel aannemers in discussie te gaan. Ook heb ik ideeën opgedaan voor de nieuwe onderneming waarmee ik bezig ben. Mijn broer, die financieel adviseur is, en ik starten binnenkort een nieuw bedrijf. Het heet Energie Remmers, een woordspeling met onze achternaam. We willen het kooptraject van een woning verduurzamen. Samen met een aantal andere ondernemers, waaronder een makelaar, aannemer, installatiebedrijf en een gecertificeerd EPA-adviseur, gaan we mensen benaderen die net een huis gekocht hebben. Want dat is het moment om iets aan het energieverbruik van de woning te doen. Het lijkt allemaal erg op de aanpak van MMM, maar we zijn er al wat langer mee bezig. Toen kwam MMM langs en hebben we besloten om er bij aan te haken. De Meer Met Minder-krant is een onregelmatig verschijnende uitgave van Meer Met Minder Redactie: Meer Met Minder: Rick van de Weg, Groenvoer, Persblik, Postbus 340, 2700 AH Zoetermeer, telefoon , helpdesk@meermetminder.nl Concept en design: Poet & Farmer / Fabrique Lay-out: John Bijkerk Druk: Samplonius & Samplonius De grote woonwens In De Grote Woonwens draait het om mensen die in een lastige woon- of werksituatie verkeren. Hierdoor zijn ze niet in staat om hun woonhuis of bedrijfspand grondig op te laten knappen, zodat deze voldoet aan hun persoonlijke behoeftes en aan de eisen van deze tijd. Het vakteam en presentatrice Nicolette van Dam komen in actie en passen de huizen en gebouwen volledig aan op technisch vlak. Comfort, veiligheid en energiebesparing staan daarbij voorop. Daarnaast worden de nieuwste technische snufjes en hoogstandjes geïnstalleerd en zullen, waar nodig, een aantal kleine verbouwingen in de woning én aanpassingen in het interieur plaatsvinden. UNETO-VNI is initiatiefnemer van de serie en wil hiermee een bijdrage leveren aan verbetering van het imago van de installatiebranche. RTL4, woensdag uur. 8 afleveringen vanaf 28 oktober My First Home Iedereen herinnert zich nog wel het moment waarop je besluit je eerste huis te kopen. De definitieve stap in de grotemensenwereld. Een eigen huis, een eigen hypotheek. In My First Home volgt presentatrice Jet Sol een aantal singles & koppels tijdens hun eerste stappen op de woningmarkt. Jet gaat met de kandidaten mee op huizenjacht, praat met de buren, kijkt waar de supermarkt zit en onderzoekt wat vergelijkbare huizen in andere regio s kosten. Ze volgt de onderhandeling over de prijs en ontkurkt de champagne als het droomhuis is gekocht. Jet bemiddelt tijdens de discussies over de inrichting, gaat mee op zoektocht naar een nieuwe keuken of badkamer, helpt met familie en vrienden bij het klussen en brengt een ontbijtje na de uiteindelijk eerste overnachting in hun eigen huis. Gedurende het hele programma worden er regelmatig tips en info gegeven over alle aspecten die komen kijken bij het kopen van een huis. RTL4, zaterdag uur (herhalingen op zondag). 8 afleveringen vanaf 10 oktober Van Kavel tot Kasteel Van Kavel tot Kasteel geeft kijkers de kans om vanuit hun luie stoel mee te leven en dromen met mensen die de stap wagen om een huis te gaan bouwen, of een bestaand huis grondig op te knappen. In het programma volgt presentatrice Esther Duller het hele proces van de koop en de bouw tot de afwerking van een woning. Daarnaast wordt op bezoek gegaan bij mensen die hun eigen droomhuis al gerealiseerd hebben. Van een luxe watervilla tot een landelijke boerderij met rieten kap, en van een sfeervolle jaren 30-woning tot een riante Amerikaanse log-home. De programmasite: gaat door waar het tvprogramma ophoudt. In de uitzending wordt de kijker regelmatig naar de programmasite verwezen. Daar worden onderwerpen verder uitgediept en ook specifieke informatie over Meer Met Minder gegeven. RTL4, zaterdag uur (herhalingen op zondag). 8 afleveringen vanaf 17 oktober In de Grote Woonwens moet het UNETO-VNI vakteam elke week een uitdagend project tot een goed einde brengen 9 t/m 26 november: BouwLokalen: duurzaam aanbieden en inkopen Eigenlijk is het zo eenvoudig: we zijn actief in de openbare ruimte en we zijn er voor de samenleving. Als we dat nu in gedachten houden, kunnen we ruimte maken voor innovatie en duurzaamheid en ons samen richten op de burger en op de klant. Er is een wereld te winnen ver voorbij de grenzen van het RAW of STABU-bestek. Bouwend Nederland wil graag dat opdrachtgevers EMVI gebruiken als middel om duurzaamheid mee te laten wegen bij aanbesteding. Of nog beter: komt u zelf met een duurzame aanbieding. De rijksoverheid heeft zichzelf de eis opgelegd om voor 100% duurzaam in te kopen in 2010, gemeenten en andere overheden gaan voor minstens 50%. Bent u er klaar voor? Neem uw klant dus mee naar deze BouwLokalen: een compacte, handige manier om kennis te maken met technologische vernieuwingen in de bouw. Tijdens gratis bijeenkomsten wordt u samen met uw collega s onder het genot van een kopje koffie en een hapje bijgepraat door experts uit het vak. Geen theorie, maar praktische informatie. Met BouwLokalen bent u met weinig inspanning weer helemaal op de hoogte! U kunt de bijeenkomst bijwonen op 10 data tussen 9 en 26 november. Meer informatie en opgave: 11 november: Nationaal Sustainability Congres Alweer de 10e editie van het Nationaal Sustainability Congres, waar het credo duurzame verandering centraal staat. Het jaarlijks grootste duurzaamheidsevenement heeft vele kanten van duurzaamheid belicht. In twee succesvolle en uitverkochte edities (700 bezoekers) kwamen tal van praktijkcases en actuele duurzaamheidsthema s aan bod. Nu de economische crisis zich in volle omvang ontwikkelt is het duidelijk dat er verandering change noodzakelijk is. Verandering om te leren van de gemaakte fouten. Maar ook vooral verandering om de kansen op te pakken voor duurzaamheid. Change zal dan ook uitgewerkt worden in het centrale plenaire programma. Na China en India, is de VS aan de beurt voor het buitenlandse uitstapje in het programma. Vanzelfsprekend kunt u zeker voor de jubileumeditie van ons weer een inspirerend congresprogramma verwachten met vooraanstaande nationale en internationale kopstukken uit dé duurzaamheidswereld. Zie voor meer informatie tot kasteel

7