Systeemintegratie en flexibiliteit: De veranderende mix van fossiele en hernieuwbare bronnen in de Nederlandse energievoorziening (Perceel 1)
|
|
- Bart Simons
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Systeemintegratie en flexibiliteit: De veranderende mix van fossiele en hernieuwbare bronnen in de Nederlandse energievoorziening (Perceel 1) Jos Sijm (ECN) Congres Systeemintegratie Apeldoorn, 21 april
2 Agenda Doel/vraagstelling van de studie Belangrijkste bevindingen Aanbevelingen voor de Topsector Energie Conclusies en hoofdboodschappen 2
3 Doel/vraagstelling van de studie Doel: het leveren van een bijdrage aan de ontwikkeling van een visie op het thema systeemintegratie, in het bijzonder met betrekking tot de veranderende mix van fossiele en hernieuwbare bronnen in de toekomstige energievoorziening van Nederland. Specifieke onderzoeksvragen: Wat zijn de verwachte ontwikkelingen in de Nederlandse energievoorziening/brandstofmix tot 2030 (met een doorkijk tot 2050)? Wat zijn de opties voor een betere flexibiliteit en integratie van het energiesysteem? Wat zijn hiervan de implicaties voor de betrouwbaarheid en betaalbaarheid van het systeem? Wat is de specifieke rol van biomassa in dit hele gebeuren? Welke kansen bieden bovengenoemde ontwikkelingen voor Nederlandse bedrijven en kennisinstellingen? Wat zijn de implicaties van deze ontwikkelingen voor de rol en agenda van de Topsector Energie met betrekking tot het TKI overstijgende programma Systeemintegratie? 3
4 Bevindingen van de studie: Veranderingen in NL brandstofmix,
5 Context: ontwikkelingen in de NL energievoorziening, Meer hernieuwbare energie uit zon en wind: Meer behoefte aan flexibiliteit Meer decentrale energievoorziening: Verandering van traditionele rolpatronen Meer elektrificatie: Versterkte behoefte aan flexibiliteit Meer systeemintegratie: Nieuwe energieconversiesystemen/opslagsystemen Meer Europese integratie: Integratie van EU beleid en energiemarkten 5
6 Ontwikkeling elektriciteitsproductie per energiedrager, (in TWh) [in TWh] Biomassa en waterkracht Zon Wind Nucleair Kolen Gas decentraal Gas centraal
7 Veranderingen in de NL brandstofmix, (in %) [in % of totaal] Bron NEV 2014 NEV 2014 NEV 2014 NEV 2014 CE Delft DNV GL (vijf scenario s) Greenpeace et al Hernieuwbare energie Hernieuwbare elektriciteit variabel (wind/zon) Conventionele elektriciteit Kern Fossiel Gas
8 Meer elektriciteit uit zon/wind: Bepalende factoren Conclusie diverse (scenario)studies: Meer elektriciteitsopwekking uit zon en wind Mate waarin (relatief absoluut) hangt af van: EU/NL energiebeleid (CO 2 ; duurzaam) Prijzen energiedragers (fossiel; biomassa) Kosten energietechnologieën (hernieuwbaar CCS) Ontwikkeling CO 2 -prijs Rol biomassa in energiesysteem Kosten en potentiëlen van flexibiliteitsopties Ontwikkeling totale energievraag (inclusief energiebesparing e.d.) Mate van elektrificatie (warmtevoorziening; transport) 8
9 Implicaties meer elektriciteit uit zon/wind (1): opwekking Elektriciteitsopwekking wordt meer variabel en minder zeker Meer behoefte aan flexibiliteit voor het handhaven van de systeembalans gedurende alle momenten van het jaar 9
10 Implicaties meer elektriciteit uit zon/wind (2): conventioneel vermogen Enerzijds drie ongunstige effecten: 1. Lagere bezetting (minder draaiuren) 2. Lagere opbrengstprijzen (groothandelsmarkt) 3. Grotere prijsfluctuaties: meer onzekerheid inkomstenpatroon Gevolg: Verdienmodel conventioneel wordt minder aantrekkelijk Op termijn: risico van minder capaciteit conventioneel (meer zekerheid nodig over toekomstig verdienmodel) Anderzijds ook een positief effect: Meer vraag naar flexibel conventioneel vermogen Echter: is verdienmodel voldoende aantrekkelijk om aanbod flexibel conventioneel te verzekeren? 10
11 Implicaties meer elektriciteit uit zon/wind (3a): betrouwbaarheid e-systeem Drie aspecten/effecten (uitdagingen/risico s): Belasting van het net: Capaciteits-/congestieproblemen Spannings-/andere kwaliteitsproblemen Balancering van het systeem: Korte-termijn variaties en onzekerheden in opwekking nemen toe Meer behoefte aan balancering/regelvermogen Voldoende capaciteit voor waarborgen piekvraag ( system adequacy ): Capaciteit zon/wind groeit fors, maar productie (aanbod) is onzeker Capaciteit conventioneel vermogen neemt mogelijk af (onzekerheid), afhankelijk van ontwikkeling van verdienmodel 11
12 Implicaties meer elektriciteit uit zon/wind (3b): betrouwbaarheid e-systeem Ontwikkeling opgesteld elektrisch vermogen per energiebron, (in GW) [in GW] Biomassa en waterkracht Zon Wind Nucleair Kolen Gas decentraal Gas centraal Bron: ECN et al. (2014a) 12
13 Implicaties meer elektriciteit uit zon/wind (3c): betrouwbaarheid e-systeem Bevindingen diverse (scenario)studies: Korte termijn ( ), i.e. laag aandeel zon/wind: Voldoende regel/reservevermogen voor waarborgen systeembalans Lange termijn( ), i.e. hoog aandeel zon/wind: Betrouwbaarheid is veelal randvoorwaarde van deze studies Studies laten derhalve vooral zien welke maatregelen er getroffen moeten worden om betrouwbaarheid te garanderen Maatregelen betreffen veelal het creëren van benodigde condities voor realiseren van diverse flexibiliteitsopties Kortom: de kernvraag is niet zozeer Wat is het effect van meer zon/wind op de betrouwbaarheid van het e-systeem? maar veeleer Hoe waarborgen we die betrouwbaarheid bij meer zon/wind? of Wat hebben we daar voor over? c.q. Hoe bewerkstelligen we dat tegen de laagste maatschappelijke kosten? 13
14 Implicaties meer elektriciteit uit zon/wind (4): betaalbaarheid e-systeem Kortere termijn: Opwekkingskosten van duurzaam (per MWh) zijn veelal hoger dan die van conventioneel Systeemintegratiekosten van zon/wind (per MWh) zijn doorgaans ook hoger Langere termijn: Opwekkingskosten (per MWh) van duurzaam zullen naar verwachting dalen ( leereffecten ) Integratiekosten van wind/zon worden lager, afhankelijk van systeemaanpassing (meer flexibiliteit) Bovendien: duurzaam vermijdt externe kosten van fossiel (CO 2 -emissies, e.d.) Kortom: kosten van duurzaam zijn (op termijn) nauwelijks hoger of zelfs lager dan die van fossiel, afhankelijk van aannames over: Kostenontwikkeling duurzaam versus fossiel (inclusief externe kosten) Aanpassing/flexibilisering van het e-systeem 14
15 Bevindingen: vraag en aanbod van flexibiliteit
16 Vraag naar flexibiliteit Door toename zon/wind in stroomopwekking stijgt vraag naar flexibiliteit Studies die de vraag naar flexibiliteit kwantificeren zijn schaars Uitzondering is recente studie Quantifying flexibility markets (ECN, 2014): Tussen stijgt de vraag naar flexibiliteit op de day-ahead markt met 46% en op de intraday markt met circa 400% Er is meer behoefte aan kwantitatieve analyses van de vraag naar flexibiliteit, gedifferentieerd naar relevante dimensies zoals: Tijd: korte termijn, middellange termijn, lange termijn Richting: positieve (opregelbaar) en negatieve flexibiliteit (afregelbaar) Schaal: centraal versus decentraal niveau (inclusief specifieke locatie) 16
17 Verschillende categorieën van flexibiliteitsopties 17
18 Aanbod van flexibiliteit (2): Knelpunten Aanbodpotentieel van flexibiliteit is (in beginsel) groot Praktisch wordt dit potentieel echter beperkt door allerlei knelpunten en barrières: Verdienmodel is onzeker/niet aantrekkelijk Gebrek aan infrastructuur (onvoldoende capaciteit, slimme netwerken, etc.) Hoge kosten (energieopslag infrastructuur) Onvoldoende prijsprikkels: Gebrek aan prijsfluctuaties op retailmarkten Huidige salderingsregeling, energiebelasting, netwerktarieven, etc. bieden onvoldoende, inefficiënte prikkels Allerlei belemmeringen in wet- en regelgeving Gebrek aan gedragsverandering/maatschappelijk acceptatie 18
19 Aanbod van flexibiliteit (3): Maatregelen Om potentieel aan flexibiliteit te bewerkstelligen dienen er allerlei maatregelen genomen te worden, zoals: Investeren in R&D (kostenreductie energieopslag, e.d.) Investeren in infrastructuur (interconnecties, slimme netwerken, etc.) Introduceren van adequate prijsprikkels Verbeteren van marktordeningen/verdienmodellen Stimuleren van gedragsverandering/maatschappelijke acceptatie Kortom: creëer een gelijk speelveld voor flexibiliteitsopties: Verruim/egaliseer speelveld (wegnemen van knelpunten, barrières, e.d.) Schep gelijke kansen (eerlijke concurrentie) voor flexibiliteitsopties Baken speelveld af (definieer maatschappelijke randvoorwaarden) 19
20 Overige bevindingen
21 Kansen voor BV Nederland Verduurzaming, flexibilisering en integratie van energiesysteem bieden allerlei kansen voor BV Nederland: Kennisinstellingen/consultancy-bedrijven, e.d.: Nader onderzoek, kennisontwikkeling en adviesverlening m.b.t. vraag en aanbod van flexibiliteit, de integratie van duurzaam en flexibiliteitsopties in het energiesysteem, etc., zowel in Nederland als in het buitenland Bedrijven: Nader ontwikkelen/vermarkten van (toeleveringen voor) HE-technologieën (biomassa; wind op zee) en flexibiliteitsopties (flexibele elektriciteitsopwekking, opslag, slimme netwerken, e.d.), zowel in Nederland als in het buitenland Specifieke kansen met betrekking tot aanbodtechnologieën zijn echter beperkt c.q. worden reeds gedekt door bestaande TKI programma s 21
22 Aanbevelingen voor rol/agenda Topsector Energie Werk verder aan het ontwikkelen van een lange-termijn visie op het thema systeemintegratie Stimuleer nader onderzoek naar vraag en aanbod van flexibiliteit en naar een maatschappelijke, kosten-optimale routekaart voor een verdergaande flexibilisering en integratie van het energiesysteem Vervul een coördinerende, regisserende rol voor de implementatie van deze visie/routekaart Creëer meer ruimte voor goed begeleide, zorgvuldige experimenten om ervaring op te doen met (institutionele) innovaties t.a.v. verdergaande flexibilisering en systeemintegratie op decentraal niveau 22
23 Samenvatting: Hoofdconclusies en kernboodschappen
24 Samenvatting: hoofdconclusies en kernboodschappen (1-3) De behoefte aan flexibiliteit en integratie van het e-systeem stijgt door het toenemend aandeel zon/wind in de elektriciteitsopwekking Het aanbodpotentieel van flexibiliteitsopties is (in beginsel) voldoende groot voor het beantwoorden van de vraag naar flexibiliteit Voor het realiseren van dit potentieel dienen echter allerlei maatregelen getroffen te worden dan wel allerlei condities te zijn vervuld om de betrouwbaarheid en betaalbaarheid van het e-systeem te waarborgen 24
25 Samenvatting: hoofdconclusies en kernboodschappen (4-6) Belangrijkste algemene maatregel/conditie is het creëren van een open, gelijk speelveld voor alle flexibiliteitsopties De verduurzaming, flexibilisering en integratie van het energiesysteem creëert allerlei nieuwe kansen voor Nederlandse bedrijven en kennisinstellingen De belangrijkste aanbevelingen voor de Topsector Energie zijn: Het verder ontwikkelen van een visie m.b.t. thema systeemintegratie (inclusief routekaart) Het vervullen van een coördinerende, regisserende rol voor de implementatie van deze visie 25
26 Dank voor uw aandacht Met dank aan: Afke Mulder, Frank Wiersma en Daan Peters (Ecofys) Marc Londo en Koen Schoots (ECN) Rob Weterings (TNO reviewer) Voor nadere informatie: Jos Sijm (ECN, tel.: / ) Frank Wiersma (Ecofys, tel: / ) 26
27 Reserve slides
28 Aanbod van flexibiliteit - Vijf categorieën flexibiliteitsopties: Aanbod: Flexibel conventioneel/wkk/hernieuwbaar vermogen Aftopping van hernieuwbaar (zon/wind) Vraag: Vraagsturing (industrie diensten huishoudens) Power-to-heat (P2H) power-to-gas (P2G), power-to-products (P2P), etc. Opslag: Batterijen opslag van waterkracht P2G, P2H, CAES, etc. Netwerken (infrastructuur): Investeringen in netwerkverzwaring/uitbreiding (inclusief interconnecties), etc. Operationele systemen (markten): Verbeteren flexibiliteit door marktkoppeling, real-time marketing, etc. 28
29 Definitie van centrale begrippen Flexibiliteit: De mate waarin het energiesysteem in staat is om een betrouwbaar evenwicht te bewerkstelligen tussen vraag en aanbod van energie gedurende alle momenten van het jaar, zowel voorzien als onvoorzien Systeemintegratie: Het proces van toenemende integratie en interactie tussen zowel de schakels in de energiewaardeketen energieaanbod, - opslag, - infrastructuur en vraag als tussen de energiedragers en subsystemen (elektriciteit, gas, warmte/koude transportbrandstoffen) teneinde te komen tot een duurzame, betrouwbare en betaalbare energievoorziening 29
30 Rol van biomassa: Belangrijkste conclusies Biomassa is onmisbaar voor de verduurzaming van onze energie- en materialenhuishouding Belangrijkste onzekerheden/uitdagingen: Louter als mitigatieoptie is biomassa waarschijnlijk niet nodig Wellicht is biomassa onmisbaar om een bijdrage te leveren aan het waarborgen van de betrouwbaarheid van het elektriciteitssysteem bij een hoog aandeel zon/wind Rol van biomassa in de elektriciteitsvoorziening is op lange termijn onzeker: Beschikbaarheid/prijs van duurzame biomassa Gelijk speelveld voor diverse toepassingen van biomassa Ontwikkeling van technologieën voor geïntegreerde productie van biobrandstoffen en grondstoffen Omgaan met investeringsrisico s (infrastructuur) 30
Energieopslag en flexibiliteit - kansen en onzekerheden
Energieopslag en flexibiliteit - kansen en onzekerheden Early morning toast kiemt Hoenderloo 8-10-2014 www.ecn.nl R&D programma s ECN Policy Studies Energy Engineering Environment Energy Efficiency & CCS
Nadere informatieECN TNO activiteiten systeemintegratie
ECN TNO activiteiten systeemintegratie Rob Kreiter Den Haag 22-05-2015 www.ecn.nl Aanleiding: meer duurzaam - minder zekerheid - meer complexiteit Uitdaging voor de (verre) toekomst Elektriciteitsbalans
Nadere informatieDe toekomst van de elektriciteitsvoorziening bij toename van zon en wind
De toekomst van de elektriciteitsvoorziening bij toename van zon en wind Paul Koutstaal en Jos Sijm De toename van het aandeel elektriciteit uit wind en zon heeft de nodige gevolgen voor de werking van
Nadere informatieWat vraagt de energietransitie in Nederland?
Wat vraagt de energietransitie in Nederland? Jan Ros Doel/ambitie klimaatbeleid: Vermindering broeikasgasemissies in 2050 met 80 tot 95% ten opzichte van 1990 Tussendoelen voor broeikasgasemissies Geen
Nadere informatieDe rol van power-to-gas in het toekomstige Nederlandse energiesysteem
De rol van power-to-gas in het toekomstige Nederlandse energiesysteem Samenvatting juli 2014 ECN-O-14-010 Joode, J. de ECN Beleidsstudies Postbus 1 1755 ZG Petten T: +31 88 515 8250 dejoode@ecn.nl ecn.nl
Nadere informatieen uitdagingen voor de toekomst Pieter Boot, maart 2018
Energie-infrastructuur: overzicht en uitdagingen voor de toekomst Pieter Boot, maart 2018 Indeling De drie fasen van ordening en regulering infrastructuur Nederland doorvoerland Wat is de opgave? Investeringen
Nadere informatieHet Energiebeleid van komende jaren. dr.j.a. Vijlbrief DG Energie, Telecom en Markten
Het Energiebeleid van komende jaren dr.j.a. Vijlbrief DG Energie, Telecom en Markten Opbouw Ambities en hoofdlijnen Ontwikkelingen in het energieveld Keuzes van het kabinet Ambitie Regeerakkoord: 1. Minder
Nadere informatieRoute naar een Duurzame Energievoorziening
Route naar een Duurzame Energievoorziening Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel Bijeenkomst: 25 november 2013, Power Lab 5 / USI & KIVI-NIRIA Inhoud Energie-transitie Energieakkoord voor duurzame groei
Nadere informatieNationale Energieverkenning 2014
Nationale Energieverkenning 2014 Remko Ybema en Pieter Boot Den Haag 7 oktober 2014 www.ecn.nl Inhoud Opzet van de Nationale Energieverkenning (NEV) Omgevingsfactoren Resultaten Energieverbruik Hernieuwbare
Nadere informatieUitdagingen van de energie transitie
Uitdagingen van de energie transitie Presentatie Congres Energy Next Dordrecht 10 december 2015 Remko Bos Directeur Energie ACM Vicepresident CEER 1 ACM als toezichthouder ACM bevordert kansen en keuzes
Nadere informatie6 Pijler 4: Het energietransportnetwerk gereedmaken
6 Pijler 4: Het energietransportnetwerk gereedmaken 6.1 Aanpassingen van de infrastructuur in Nederland De energietransitie kan ingrijpende gevolgen hebben voor vraag en aanbod van energie en voor de netwerken
Nadere informatieProvinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL
Provinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL Doelstellingen - Mondiaal Parijs-akkoord: Well below 2 degrees. Mondiaal circa 50% emissiereductie nodig in
Nadere informatieRol van WKK in een toekomstige Nederlandse energievoorziening:
Rol van WKK in een toekomstige Nederlandse energievoorziening: Betaalbaar & betrouwbaar? Robert Harmsen ECN Beleidsstudies COGEN Symposium Zeist 22 oktober 2004 Een blik naar de toekomst (1) Four Futures
Nadere informatieGas is geen aardgas, en hard nodig. Frans Rooijers - 4 november 2016
Gas is geen aardgas, en hard nodig Frans Rooijers - 4 november 2016 CE Delft: wie zijn wij? Onafhankelijk beleidsonderzoek en advies Bijna 40 jaar; ca. 50 medewerkers Grensvlak economie, techniek en (milieu)beleid
Nadere informatieMarkt voor Flexibiliteit
Markt voor Flexibiliteit Globale verkenning van kansen en uitdagingen Denktank Structurele veranderingen Energiemarkt, 9 April 2014 Frans Rooijers, Bettina Kampman, Sebastiaan Hers Agenda Terugblik en
Nadere informatieCirculair Congres TKI-BBE Ronald Zwart, Platform Bio-Energie 08 mei 2019
De Toekomst van Bio-energie Circulair Congres TKI-BBE Ronald Zwart, Platform Bio-Energie 08 mei 2019 De Toekomst van Bio-energie Bio-energie is vandaag de belangrijkste bron van hernieuwbare energie in
Nadere informatieDe Energietransitie van de Elektriciteitsproductie
De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie door Adriaan Wondergem 6 october 2010 De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie van 2008 tot 2050. De kernvragen zijn: Hoe ziet een (bijna) CO2-loze
Nadere informatieConferentie energie-opslag en -distributie
Stabiliteit van netten en energiesysteem Conferentie energie-opslag en -distributie Bert den Ouden, Berenschot 2 februari 2017 b.denouden@berenschot.nl 2-2-2017 Intermitterende duurzame bronnen Huidige
Nadere informatiePerspectief voor klimaat neutraal en hernieuwbaar gas
Perspectief voor klimaat neutraal en hernieuwbaar gas Aardgas als transitiebrandstof of transitie van een brandstof? Marcel Weeda, ECN AkzoNobel Center, Amsterdam VEMW seminar, 22 april 2016 www.ecn.nl
Nadere informatieWaterstof. Hoe het kleinste element in het periodiek systeem een grote drijvende kracht vormt voor de energie- en chemische industrie transitie
Waterstof Hoe het kleinste element in het periodiek systeem een grote drijvende kracht vormt voor de energie- en chemische industrie transitie Jörg Gigler & Marcel Weeda TKI Nieuw Gas Waterstofbijeenkomst
Nadere informatieEnergie efficiënte ruimtelijke ordening: hoe passen we energieopwekking uit hernieuwbare bronnen ruimtelijk in? Anders gezegd : welke plek geven we
Energie efficiënte ruimtelijke ordening: hoe passen we energieopwekking uit hernieuwbare bronnen ruimtelijk in? Anders gezegd : welke plek geven we dat en hoe doen we dat ruimtelijk zo optimaal mogelijk.
Nadere informatieDe rol van power-to-gas in het toekomstige Nederlandse energiesysteem
De rol van power-to-gas in het toekomstige Nederlandse energiesysteem Samenvatting juli 2014 ECN-O-14-010 Auteur: Joode, J. de ECN Beleidsstudies Postbus 1 1755 ZG Petten Abstract Dit document bevat een
Nadere informatieInpassing van duurzame energie
Inpassing van duurzame energie TenneT Klantendag Erik van der Hoofd Arnhem, 4 maart 2014 doelstellingen en projecties In de transitie naar duurzame energie speelt duurzame elektriciteit een grote rol De
Nadere informatieNet voor de Toekomst. Frans Rooijers
Net voor de Toekomst Frans Rooijers Net voor de Toekomst 1. Bepalende factoren voor energie-infrastructuur 2. Scenario s voor 2010 2050 3. Decentrale elektriciteitproductie 4. Noodzakelijke aanpassingen
Nadere informatieSlimme netten voor fossiele centrales. Frans Rooijers directeur
Slimme netten voor fossiele centrales Frans Rooijers directeur Inhoud Energiecentrales maken verlies Slimme netten verbeteren business case Beinvloeden gebruikersgedrag is essentieel, maar moeilijk 2 Energiecentrales
Nadere informatieDe kleur van stroom: de milieukwaliteit van in Nederland geleverde elektriciteit
De kleur van stroom: de milieukwaliteit van in geleverde elektriciteit Feiten en conclusies uit de notitie van ECN Beleidsstudies Sinds 1999 is de se elektriciteitsmarkt gedeeltelijk geliberaliseerd. In
Nadere informatieBiomassa in het Voorstel voor Hoofdlijnen van het Klimaatakkoord (VHKA)
Biomassa in het Voorstel voor Hoofdlijnen van het Klimaatakkoord (VHKA) Marit van Hout, PBL 10 oktober 2018, Den Bosch TKI BBE overleg Wat staat er over biomassa in het Voorstel voor Hoofdlijnen van het
Nadere informatieIntegratie van grootschalig windvermogen in het Nederlandse elektriciteitssysteem
Integratie van grootschalig windvermogen in het Nederlandse elektriciteitssysteem Consequenties voor de balanshandhaving en oplossingsrichtingen Engbert Pelgrum, TenneT TSO B.V. Symposium Cogen Nederland
Nadere informatieGrootschalige energie-opslag
Er komt steeds meer duurzame energie uit wind Dit stelt extra eisen aan flexibiliteit van het systeem Grootschalige opslag is één van de opties om in die flexibiliteit te voorzien TenneT participeert in
Nadere informatieZonder Energieopslag geen Energietransitie. Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel WKO-Manifestatie / 30 Oktober 2013
Zonder Energieopslag geen Energietransitie Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel WKO-Manifestatie / 30 Oktober 2013 Duurzame Energie Koepel 6 brancheorganisaties (wind, zon, bodemenergie, bio, warmtepompen,
Nadere informatieGrootschalige energie-opslag
Er komt steeds meer duurzame energie uit wind Dit stelt extra eisen aan flexibiliteit van het systeem Grootschalige opslag is één van de opties om in die flexibiliteit te voorzien Uitgebreid onderzoek
Nadere informatieDe ontwikkeling van Smart grids. Our common future. Prof.dr.ir. Han Slootweg. 30 september 2016
De ontwikkeling van Smart grids Our common future Prof.dr.ir. Han Slootweg 30 september 2016 Agenda Het energiesysteem Verduurzaming van het energiesysteem De energietransitie Smart Grids 2 Energievoorziening
Nadere informatieZonder kernenergie of fossiel, kan dat? Frans Rooijers directeur CE Delft
Zonder kernenergie of fossiel, kan dat? Frans Rooijers directeur CE Delft CE Delft Onafhankelijk onderzoek en advies sinds 1978 Energie, transport en grondstoffen Economische, technische en beleidsmatige
Nadere informatieVeel meer hernieuwbaar hoe managen we dat? Frans Rooijers
Veel meer hernieuwbaar hoe managen we dat? Frans Rooijers Groeiend aandeel hernieuwbaar Doel NL en overige EU-landen: in 2020 14% >> 16% in NL, gemiddeld EU 20% Politieke wensen (regeerakkoord): meer,
Nadere informatieDuorsume enerzjy yn Fryslân. Energiegebruik en productie van duurzame energie
Duorsume enerzjy yn Fryslân Energiegebruik en productie van duurzame energie 1 15 11 oktober 1 Inhoud Management Essay...3 1 Management Essay De conclusies op één A4 De provincie Fryslân heeft hoge ambities
Nadere informatieNaar een duurzame Nederlandse energiehuishouding in 2050 een reisgids
Naar een duurzame Nederlandse energiehuishouding in 2050 een reisgids Marc Londo en Michiel Hekkenberg www.ecn.nl Kernboodschappen voor beleidsmakers Duurzame energiehuishouding 2050: grote veranderingen
Nadere informatiePower to gas onderdeel van de energietransitie
Power to gas onderdeel van de energietransitie 10 oktober 2013 K.G. Wiersma Gasunie: gasinfrastructuur & gastransport 1 Gastransportnet in Nederland en Noord-Duitsland Volume ~125 mrd m 3 aardgas p/j Lengte
Nadere informatieZakelijke energiegebruikers hebben sleutelpositie in de energietransitie. Frans Rooijers
Zakelijke energiegebruikers hebben sleutelpositie in de energietransitie Frans Rooijers CE Delft Onafhankelijk onderzoek en advies sinds 1978 Energie, transport en grondstoffen Economische, technische
Nadere informatieDenktank vernieuwing energiemarkt. Frans Rooijers
Denktank vernieuwing energiemarkt Frans Rooijers Agenda Kennismaking Stand van zaken Problemen Oplossingen Werkwijze Afspraken 2 Deelnemers? Stichting Natuur & Milieu - ECF Ministerie EZ E.On APX TenneT
Nadere informatieEnexis. De veranderende rol van de netbeheerder. Peter Vermaat Voorzitter Raad van Bestuur Enexis. 12 november 2015
Enexis De veranderende rol van de netbeheerder Peter Vermaat Voorzitter Raad van Bestuur Enexis 12 november 2015 Rol Enexis in de elektriciteitsketen Elektriciteitscentrale voor de opwek van elektriciteit
Nadere informatieKlimaatneutrale gemeenten. Frans Rooijers - directeur CE Delft
Klimaatneutrale gemeenten Frans Rooijers - directeur CE Delft CE Delft - Onafhankelijk onderzoek en advies sinds 1978 - Energie, transport en grondstoffen - Economische, technische en beleidsmatige expertise
Nadere informatieBiomassa. Pilaar in de energietransitie. Uitgangspunt voor de biobased economie
Biomassa Pilaar in de energietransitie en Uitgangspunt voor de biobased economie Klimaatverandering: onze uitdaging Onze opdracht om er snel en écht iets aan te gaan doen Overeenstemming: er moet wat gebeuren!
Nadere informatieHernieuwbare Energie na Frans Rooijers - directeur CE Delft
Hernieuwbare Energie na 2025 Frans Rooijers - directeur CE Delft CE Delft - Onafhankelijk onderzoek en advies sinds 1978 - Energie, transport en grondstoffen - Economische, technische en beleidsmatige
Nadere informatieEnergie voor morgen, vandaag bij GTI
Energie voor morgen, vandaag bij GTI Jet-Net docentendag 5 juni 2008 GTI. SMART & INVOLVED GTI is in 2009 van naam veranderd: GTI heet nu Cofely SLIMME ENERGIENETWERKEN, NU EN MORGEN 2008 2010 Centrale
Nadere informatieSTORAGE & INTEGRATION OF RENEWABLE ENERGY (SIRE)
Concept R&D plan ECN 2018 STORAGE & INTEGRATION OF RENEWABLE ENERGY (SIRE) Context en visie In 2050 is het energiesysteem CO 2 -neutraal; een aanzienlijk deel van de energie zal worden gegenereerd door
Nadere informatieRoadmap Smart Grids Mar$jn Bongaerts Frits Verheij 12 februari 2014
1 Roadmap Smart Grids Mar$jn Bongaerts Frits Verheij 12 februari 2014 Inhoud 2 1. Innovatietafel aanloop naar TKI Switch2SmartGrids 2. Actieplan Duurzame Energievoorziening link naar E-akkoord 3. Toekomstbeelden
Nadere informatieDe opkomst van all-electric woningen
De opkomst van all-electric woningen Institute for Business Research Jan Peters Directeur Asset Management Enexis Inhoud Beeld van de toekomst Veranderend energieverbruik bij huishoudens Impact op toekomstige
Nadere informatieKosten van windenergie wat zijn gevolgen voor de electriciteitsvoorziening?
1 Kosten van windenergie wat zijn gevolgen voor de electriciteitsvoorziening? Prof. dr. Machiel Mulder Faculteit Economie en Bedrijfskunde, RUG Economisch Bureau, Autoriteit Consument en Markt 2 e NLVOW
Nadere informatieEnergyNL2050, een serie van 4 bijeenkomsten, Korte uitleg over de bijeenkomsten. KIVI-E/USI energynl2050 UvU 13 /10/16
EnergyNL2050, een serie van 4 bijeenkomsten, 2016-2017 Korte uitleg over de bijeenkomsten KIVI-E/USI energynl2050 UvU 13 /10/16 EnergyNL2050, een serie van 4 bijeenkomsten, 2016-2017 (1) Organisatie: KIVI
Nadere informatieDe snelste route naar aardgasvrije wijken
De snelste route naar aardgasvrije wijken Smart Energy NL, 5 juni 2018 Marijke Kellner, Gasunie #2 Energieverbruik: gebouwde omgeving 32% Bron: NEV 2017. Aandeel van sectoren in het bruto eindverbruik
Nadere informatieOntwikkelingen naar een duurzame energiemarkt. Klaas Hommes, TenneT 28 juni 2014
Ontwikkelingen naar een duurzame energiemarkt Klaas Hommes, TenneT 28 juni 2014 Transitie Veranderingen in productie Veranderingen in balancering Nieuwe kansen Vergroening 20-03-2013 2 Ontwikkeling: transitie
Nadere informatieDe warmtemarkt van morgen: rol van gas, elektriciteit en warmtedistributie bij verwarming van woningen.
De warmtemarkt van morgen: rol van gas, elektriciteit en warmtedistributie bij verwarming van woningen. Inhoud De warmtemarkt Warmtevraag woningen Warmtemarkt voor woningen Gasdistributie en CV ketel Elektriciteitsdistributie
Nadere informatieWind op zee en India. 11 December, 2013. Ir. Leon Wijshoff
Wind op zee en India 11 December, 2013 Ir. Leon Wijshoff Programma Energie Internationaal (PEI) - Doelstelling:EZ ondersteunen bij het uitvoeren van internationale energiebeleid, op het gebied van duurzame
Nadere informatieWaterstof, het nieuwe gas. Klimaatneutraal is de toekomst Frans Rooijers directeur CE Delft
Waterstof, het nieuwe gas Klimaatneutraal is de toekomst Frans Rooijers directeur CE Delft CE Delft Onafhankelijk onderzoek en advies sinds 1978 Energie, Transport en Grondstoffen Economische, technische
Nadere informatieDe rol van biomassa in de energietransitie.
De rol van biomassa in de energietransitie. Bert de Vries Plaatsvervangend directeur-generaal Energie, Telecom en Mededinging, Ministerie van Economische Zaken Inhoud 1. Energieakkoord 2. Energietransitie
Nadere informatieMissiegedreven Innovatiebeleid: in het teken van de Energieen Klimaattransitie
Missiegedreven Innovatiebeleid: in het teken van de Energieen Klimaattransitie Werkconferentie Topsector Energie Martine Roza Directie Energiemarkt & Innovatie Inhoud De maatschappelijke opgave Visie EZK
Nadere informatieGas als zonnebrandstof. Verkenning rol gas als energiedrager voor hernieuwbare energie na 2030
Gas als zonnebrandstof Verkenning rol gas als energiedrager voor hernieuwbare energie na 2030 1 Inhoudsopgave 1 2 3 4 5 Introductie Meer hernieuwbare energie Extra hernieuwbare energie in Nederland? Verkennen
Nadere informatieOpslag van energie een verantwoordelijkheid of kans voor de zorg? Joris Ijzermans Business Unit Manager Energy Solutions Center
Opslag van energie een verantwoordelijkheid of kans voor de zorg? Joris Ijzermans Business Unit Manager Energy Solutions Center Energy Solutions Center Joris IJzermans Achtergrond: Energievoorziening Business
Nadere informatieAll-electric voorbij, op weg naar 0 CO 2
All-electric voorbij, op weg naar 0 CO 2 2050 alles duurzaam Ing. Marco J. Bijkerk Manager innovative technologies New Business Development Remeha 24-1-2017 remeha.nl ALL GAS Nul op de meter PV Groen Gas
Nadere informatieduurzame energievoorziening voor bedrijventerreinen
duurzame energievoorziening voor bedrijventerreinen De toekomst van de energievoorziening Gemeenten, provincies, bedrijven en projectontwikkelaars gaan zich steeds meer richten op duurzame energiedoelstellingen,
Nadere informatiePROEFTUIN VOOR HET EUROPESE ENERGIESYSTEEM VAN DE TOEKOMST
NOORD-NEDERLAND: PROEFTUIN VOOR HET EUROPESE ENERGIESYSTEEM VAN DE TOEKOMST PROEFTUIN ENERGIE- TRANSITIE REGIONALE PARTNER IN DE EUROPESE ENERGIE UNIE Noord-Nederland is een grensoverschrijdende proeftuin
Nadere informatieEen Flexibele energiemarkt
Een Flexibele energiemarkt Watt connects 14-juni-2016 Erik van der Hoofd Uitdaging Meer duurzame energie: vooral wind- en zonne-energie Een sterk stijgend aantal marktdeelnemers Garandeer een stabiel systeem
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2014 2015 21 501-33 Raad voor Vervoer, Telecommunicatie en Energie Nr. 538 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer
Nadere informatieWKK en decentrale energie systemen, in Nederland
WKK en decentrale energie systemen, in Nederland Warmte Kracht Koppeling (WKK, in het engels CHP) is een verzamelnaam voor een aantal verschillende manieren om de restwarmte die bij elektriciteitsproductie
Nadere informatieInvesteringen in Conventioneel Vermogen
Investeringen in Conventioneel Vermogen Situatieschets, Verwachtingen en Perspectieven op Aanpassingen Denktank Structurele veranderingen Energiemarkt, 21 Mei 2014 Frans Rooijers, Bettina Kampman, Sebastiaan
Nadere informatieChange. Hoe moet het morgen met de energievoorziening? Document. magazine
Hoe moet het morgen met de energievoorziening? Nederland is verslaafd aan fossiele energie, zeker in vergelijking met landen om ons heen, vertelt Paul Korting, directeur van ECN. Er zijn genoeg scenario
Nadere informatieEconomie kernenergie versus andere opties
Economie kernenergie versus andere opties Bert Dekker KIVI NIRIA stuurgroep Energie Symposium De economie van kerncentrales 9 november 2007 Uitgangspunten SEM Maximalisatie van renderende besparingen (payback
Nadere informatieStrategische visie Biomassa drs. Marten Hamelink Directie Topsectoren & Industriebeleid
Strategische visie Biomassa 2030 drs. Marten Hamelink Directie Topsectoren & Industriebeleid Waarom deze visie? De uitdaging 2 Naar een circulaire en biobased economie 3 Visie Biomassa 2030 Kernvraag:
Nadere informatieAmsterdam 9 mei 2017 Guy Konings, Joulz
RAI PTM - bijeenkomst Amsterdam 9 mei 2017 Guy Konings, Joulz 1 Stedin Netbeheer is verantwoordelijk voor het transport van gas en elektriciteit in West Nederland Onze missie: duurzame energie voor iedereen
Nadere informatieAuteurs:E. Benz, C. Hewicker, N. Moldovan, G. Stienstra, W. van der Veen
30920572-Consulting 10-0198 Integratie van windenergie in het Nederlandse elektriciteitsysteem in de context van de Noordwest Europese elektriciteitmarkt Eindrapport Arnhem, 12 april 2010 Auteurs:E. Benz,
Nadere informatieWarmtetransitie en het nieuwe kabinet. Nico Hoogervorst
Warmtetransitie en het nieuwe kabinet Nico Hoogervorst 24 november 2017 Regeerakkoord Rutte III (2017 - ) Opmerkelijk: Lange formatie Klimaat-minister op EZ Duurzaam = klimaatbescherming Milieubescherming
Nadere informatieEnergieakkoord Kansen voor Warmtepompsystemen
Energieakkoord Kansen voor Warmtepompsystemen Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel 20 november 2013 Inhoud Algemeen het SER Energieakkoord Proces, doelen, borging, hoofdlijnen & pijlers, concrete afspraken
Nadere informatieNet voor de Toekomst: samenvatting
Net voor de Toekomst: samenvatting Om in 2050 een CO2-neutrale samenleving te bereiken, zal de energievoorziening de komende decennia een ingrijpende transitie moeten doormaken. Maar hoe precies, is nu
Nadere informatieGas op Maat. Postbus 250, 3190 AG Hoogvliet Rotterdam Telefoon +31(0)
Gas op Maat De maatschappij is op weg naar een CO 2 -neutraal energiesysteem. De gassector wil graag bijdragen aan het behalen van deze doelstelling. In de transitieperiode is de rol van aardgas maatwerk:
Nadere informatieCaro De Brouwer 27/11/2013
Caro De Brouwer 27/11/2013 Caro De Brouwer 2e Master Irw Energie, KUL Erasmus Imperial College London Thesis: Solvent storage for postcombustion CCS in coal fired plants Voorzitter YERA Young Energy Reviewers
Nadere informatieBetekenis Energieakkoord voor Duurzame Groei voor de Installatiebranche. Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel 3 februari 2014 / VSK beurs
Betekenis Energieakkoord voor Duurzame Groei voor de Installatiebranche Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel 3 februari 2014 / VSK beurs Inhoud Introductie Duurzame Energie Koepel en Sector beschrijving
Nadere informatieBUIKSLOTERHAM INTEGRATED ENERGY SYSTEM
BIES BUIKSLOTERHAM INTEGRATED ENERGY SYSTEM Naar een duurzaam en geïntegreerd energiesysteem voor een wijk in transitie Een onderzoek uitgevoerd door: Met ondersteuning van: Foto: AEROPHOTO-SCHIPHOL 1
Nadere informatieBevoorradingszekerheid
Bevoorradingszekerheid Commissies Bedrijfsleven en Binnenlandse Zaken van de Kamer van volksvertegenwoordigers 23.09.2014 23 september 2014 1 Meer over FEBEG Inhoud Niets nieuws onder de zon Veel partijen
Nadere informatieWie betaalt de rekening van de energietransitie?
Wie betaalt de rekening van de energietransitie? Symposium KVGN 17 november 2016 Ron Wit Ron.Wit@eneco.com Overzicht presentatie 1. Ontwikkeling broeikasgassen in Nederland 2. Ontwikkeling integrale kosten
Nadere informatieColumn Maak van Nederland de energiehub en leverancier van flexibiliteit aan het Europese energiesysteem
Column Maak van Nederland de energiehub en leverancier van flexibiliteit aan het Europese energiesysteem Maarten Meijburg en Ruut Schalij 13 oktober 2016 Door de staatsbedrijven Gasunie en Tennet zijn
Nadere informatieGrootschalige introductie van micro wkk systemen. Harm Jeeninga ECN Beleidsstudies
Grootschalige introductie van micro wkk systemen Harm Jeeninga ECN Beleidsstudies jeeninga@ecn.nl Micro wkk een controversieel onderwerp? De discussie rondom het nut van micro wkk wordt niet altijd niet
Nadere informatieVersterking van het EU ETS via splitsing van sectoren
Versterking van het EU ETS via splitsing van sectoren Jos Sijm Sessie Groenboek 2030 Ministerie van Economische Zaken Den Haag, 5 April 2013 www.ecn.nl Achtergrond en doelstelling van het onderzoek Opdrachtgever:
Nadere informatie2. Hoofdlijnen per sector
2. Hoofdlijnen per sector Aan vijf sectortafels hebben overheden, bedrijfsleven, maatschappelijke organisaties en vakbonden voorstellen geformuleerd om beoogde hoeveelheid broeikasgasreductie te realiseren.
Nadere informatieNet voor de toekomst. Frans Rooijers directeur CE Delft rooijers@ce.nl
Net voor de toekomst Frans Rooijers directeur CE Delft rooijers@ce.nl CE Delft Onafhankelijk onderzoek en advies sinds 1978 Energie, Transport en Grondstoffen Economische, technische en beleidsmatige expertise
Nadere informatieDe voortgang van het Nederlandse energie- en klimaatbeleid
De voortgang van het Nederlandse energie- en klimaatbeleid Wouter Wetzels Presentatie voor het HVC Innovatieplatform, 15 juli 2010, Petten www.ecn.nl Werkprogramma Schoon en Zuinig Doelen van het kabinet
Nadere informatieEmissiekentallen elektriciteit. Kentallen voor grijze en niet-geoormerkte stroom inclusief upstream-emissies
Emissiekentallen elektriciteit Kentallen voor grijze en niet-geoormerkte stroom inclusief upstream-emissies Notitie: Delft, januari 2015 Opgesteld door: M.B.J. (Matthijs) Otten M.R. (Maarten) Afman 2 Januari
Nadere informatieSysteemintegratie en flexibiliteit: de veranderende relatie tussen fossiele en hernieuwbare bronnen in de Nederlandse energievoorziening
Systeemintegratie en flexibiliteit: de veranderende relatie tussen fossiele en hernieuwbare bronnen in de Nederlandse energievoorziening Eindrapport van Perceel 1 aan de Topsector Energie Jos Sijm (ECN)
Nadere informatieEffecten en kosten van een kolenexit versus schone kolencentrales Bezinningsgroep energie 28 juni 2016
Effecten en kosten van een kolenexit versus schone kolencentrales Bezinningsgroep energie 28 juni 2016 Ron.wit@eneco.com Overzicht presentatie 1. Ontwikkeling aandeel kolenstroom in Nederland 2. Effecten
Nadere informatieEnergieagenda, Market Design en Flexibiliteit. Jan Luuk de Ridder, directie Energiemarkt & Innovatie
Energieagenda, Market Design en Flexibiliteit Jan Luuk de Ridder, directie Energiemarkt & Innovatie 31 maart 2017 Opbouw 1. De energieagenda en de follow-up in 2017 2. Market Design (Winterpakket) van
Nadere informatieVan Gasbel Naar Waterbel
Van Gasbel Naar Waterbel 11 oktober 2018, Jan-Maarten Elias Huidige klantvragen Unica voor verduurzaming Op gebouwniveau Corporatie -> Hoe kan ik de CO2 reduceren? En de woonlasten laag houden? Sportclub
Nadere informatieGehonoreerde projecten in hoofdlijn 1: hybride energie-infrastructuren
Tender Systeemintegratie 2014 Datum: 30 januari 2015 NB: Dit is een voorlopige lijst van gehonoreerde projecten. Mogelijk wordt deze lijst nog aangevuld met 1 à 2 projecten. Gehonoreerde projecten in hoofdlijn
Nadere informatieDoorrekening gebouwde omgeving met het Energietransitiemodel
Doorrekening gebouwde omgeving met het Energietransitiemodel Mogelijke transitiepaden naar 235 en 25: tempo en soort van elektrificatie Brede bijeenkomst transitiepad lage temperatuurwarmte, 27 september
Nadere informatieExterne notitie. Petten, 8 juli Cees Volkers Wouter Wetzels. Afdeling Policy Studies ECN-N Van
Externe notitie Petten, 8 juli 2013 Afdeling Policy Studies ECN-N--13-028 Van Cees Volkers Wouter Wetzels Onderwerp Nieuwste inzichten Nederlands gasverbruik Inleiding ECN Policy Studies voert regelmatig
Nadere informatieInbreng VEMW Open consultatie RLi Energieadvies 2050
Woerden, 29 mei 2015 Inbreng VEMW Open consultatie RLi Energieadvies 2050 Visie VEMW VEMW behartigt de belangen van de zakelijke energie- en watergebruikers in Nederland. Nederland kent al decennia een
Nadere informatieKlimaatbeleid gericht op een energietransitie. 11 maart 2016, Ros PBL
Klimaatbeleid gericht op een energietransitie 1 De transitietheorie Landschap RLIadvies Klimaatakkoord Parijs Regime Systeemverandering Niches 2 Broeikasgasemissies: de opgave! Emissies Mton CO2-eq 1990
Nadere informatieVisieDuurzame Warmte/Koude
VisieDuurzame Warmte/Koude Teun Bokhoven Voorzitter Versterkingrolvan Duurzame Warmte/Koudealsonderdeelvan de EU doelstelling : De is de Nederlandse overkoepelende samenwerkingsorganisatie voor de duurzame
Nadere informatieFactsheet: Dong Energy
Factsheet: Dong Energy Holding/bestuurder Type bedrijf Actief in Markt Bedrijfsprofiel Dong Energy Producent/leverancier elektriciteit (en aardgas) Europa Consumenten/zakelijk - Omzet 900 miljoen (NL)/9
Nadere informatieImpact energietransitie
Impact energietransitie Marktontwikkelingen en TSO-perspectief Ben Voorhorst - COO VEMW, 12 juni 2014 Onderwerpen TenneT algemeen Opmars duurzaam in Duitsland én Nederland Uitdaging inpassing renewables
Nadere informatieEnergiedossiers tijdens het Nederlandse voorzitterschap
Energiedossiers tijdens het Nederlandse voorzitterschap Vleva, Minaraad, 28 januari 2016 Jan Haers LNE/AIB Energie-attaché PV Het Luxemburgse voorzitterschap (2 de helft 2015) Raad Energie van 26 november
Nadere informatieTechnisch-economische scenario s voor Nederland. Ton van Dril 20 mei 2015
Technisch-economische scenario s voor Nederland Ton van Dril 20 mei 2015 Overzicht Energieplaatje in historisch perspectief Hoeveel en hoe gebruiken we energie? Wat gebeurt er met verbruik en uitstoot
Nadere informatie