De invloed van gezondheid en arbeidsomstandigheden op duurzame inzetbaarheid van oudere werknemers

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "De invloed van gezondheid en arbeidsomstandigheden op duurzame inzetbaarheid van oudere werknemers"

Transcriptie

1 De invloed van gezondheid en arbeidsomstandigheden op duurzame inzetbaarheid van oudere werknemers Literatuur- en programmaverkenningen participatie en gezondheid - thema 6 Participatie en gezondheid in relatie tot ouderen en hun arbeidsproductiviteit. Eindrapportage September 2008 Lex Burdorf Tilja van den Berg Leo Elders Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg Erasmus MC, Rotterdam 1

2 2

3 Samenvatting Achtergrond van de literatuurstudie In de Westerse landen met een vergrijzende samenleving wordt de arbeidsparticipatie van de oudere werknemer in de komende decennia een van de grootste uitdagingen. Behoud van inzetbaarheid en het bevorderen van de mobiliteit van oudere werknemers zijn daarbij belangrijke aandachtspunten. In het behoud van de inzetbaarheid van oudere werknemers is gezondheid een cruciale factor, omdat gezondheidsproblemen een belangrijke reden zijn voor het verlaten van het arbeidsproces door arbeidsongeschiktheid, werkloosheid en vervroegde pensionering. Er is echter onvoldoende inzicht in de belangrijkste determinanten van verminderde arbeidsparticipatie door arbeidsongeschiktheid, werkloosheid of vroegtijdige pensionering. Er is tevens weinig bekend over de invloed van arbeidsomstandigheden en leeftijd- en functiebewust personeelsbeleid in ondernemingen op de gezondheid van de oudere werknemer en de consequenties daarvan voor arbeidsproductiviteit en verzuim. Dit roept tevens de vraag op wat de effecten zijn van maatregelen en interventies ter bevordering van de arbeidsparticipatie van de oudere werknemer en welke preventieve interventies kunnen voorkomen dat ouderen het arbeidsproces verlaten. Dit systematische onderzoek van Nederlandse en buitenlandse literatuur richt zich primair op de invloed van gezondheid en belastende arbeidsomstandigheden op verschillende vormen van verminderde arbeidsproductiviteit. De zoekstrategie is dan ook zodanig geformuleerd dat de rol van gezondheid en arbeidsomstandigheden in arbeidsparticipatie centraal staat. De selectie van relevante studies is gericht op studies waarin causaliteit van oorzaak en gevolg kan worden geïnterpreteerd. Onderscheiden vormen van verminderde arbeidsproductiviteit Verminderde arbeidsproductiviteit is onderscheiden in (1) verminderde productiviteit tijdens het werk ten gevolge van gezondheidsproblemen, (2) verzuim en (3) verminderde arbeidsparticipatie ten gevolge van arbeidsongeschiktheid, werkloosheid en vervroegde pensionering. Verminderde arbeidsproductiviteit heeft daarmee een beperktere reikwijdte dan het begrip duurzame inzetbaarheid van werknemers. Als relevante determinanten zijn benoemd: fysieke arbeidsomstandigheden, psychosociale arbeidsomstandigheden, demografische factoren, leefstijlfactoren en gezondheidsproblemen. Belangrijkste risicofactoren voor verminderde arbeidsproductiviteit Een matig tot slechte gezondheid is een belangrijke, consistente risicofactor voor alle vormen van verminderde arbeidsproductiviteit. Het algemene beeld is ook dat fysieke belasting tijdens het werk een belangrijke determinant is. Voor psychosociale factoren ontbreken soms de noodzakelijke studies, maar er zijn sterke aanwijzingen dat ook bepaalde factoren, met name stress en gebrekkige regelmogelijkheden, belangrijk zijn. Genoemde determinanten zijn gerapporteerd in studies in de algemene beroepsbevolking, in specifieke beroepsgroepen en in beroepsgroepen van oudere werknemers. Het algemene beeld van de invloed van leefstijlfactoren op een verminderde inzetbaarheid van werknemers is weinig consistent, mede door het ontbreken van onderzoek. Roken is een belangrijke factor van verminderde arbeidsproductiviteit. 3

4 Verschil in invloed van deze risicofactoren tussen oudere en jongere werknemers Een hogere leeftijd is sterk geassocieerd met een verhoogde kans op vervroegde pensionering en arbeidsongeschiktheid. De invloed van leeftijd op productiviteitsverlies op het werk, ziekteverzuim en werkloosheid is weinig onderzocht en levert geen consistent beeld op. Er zijn sterke aanwijzingen dat oudere werknemers in het algemeen minder maar wel langer verzuim. Voor de leeftijdsafhankelijke invloed van de invloed van gezondheid en arbeidsomstandigheden op arbeidsparticipatie ontbreekt enig bewijs, omdat geen enkele studie heeft gekeken of of de invloed van een bepaalde risicofactor op verminderde arbeidsparticipatie sterker is onder oudere dan jongere werknemers. Dit is ook moeilijk te onderzoeken door de sterke selectie op gezondheid in beroepen met een hoge arbeidsbelasting. Kosten en effectiviteit van maatregelen ter bevordering van arbeidsproductiviteit Er zijn weinig experimentele studies beschikbaar naar de kosten en baten en de kosteneffectiviteit van interventies gericht op het voorkomen cq. verbeteren van verminderde arbeidsproductiviteit. De invloed van de bekende ontziemaatregelen in Nederland op arbeidsparticipatie is grotendeels onbekend. Studies die de kosten-effectiviteit van deze maatregelen beschrijven, ontbreken eveneens geheel. Aanbevelingen voor onderzoek op korte termijn De aanbevelingen voor onderzoek op korte termijn zijn: het schatten van de theoretische opbrengst van interventies op arbeidsparticipatie het bestuderen van de tijdsduur tussen gezondheidsproblemen, belastende arbeid en ongezonde leefstijl en de uitstroom uit het arbeidsproces het vaststellen van de invloed van gezondheid op uittreding uit het arbeidsproces in verschillende leeftijdscategorieën het produceren van een systematisch overzicht van kosten-effectiviteit van primaire, secundaire en tertiaire interventies op gezondheid. Aanbevelingen voor onderzoek op lange termijn Onderwerpen voor onderzoek met een langere looptijd zijn: het bestuderen van de rol van gezondheid in het werkvermogen en de inzetbaarheid het bepalen van de bijdrage van belastende arbeidsomstandigheden en ongunstige leefstijlfactoren in de invloed van een slechte gezondheid op vermindering van duurzame inzetbaarheid het bestuderen van de rol van specifieke ziekten, zoals psychische problemen, bewegingsapparaataandoeningen of hart- en vaatziekten, in arbeidsuitval het evalueren van de kosten-effectiviteit van interventies op intermediaire maten, zoals gezondheid, ervaren arbeidsbelasting en werkvermogen het vaststellen van de factoren en interventies die bepalen dat werknemers met een chronische ziekte zich in het arbeidsproces kunnen staande houden. 4

5 Inhoudsopgave 1. Achtergrond van de studie 1.1 Gezondheid en arbeidsparticipatie Probleemstelling en onderzoeksvragen Werkwijze Leeswijzer Gezondheid, werk en vervroegde pensionering 2.1 Selectie van literatuur Determinanten van vervroegde pensionering Samenvattende conclusies en aanbevelingen Gezondheid, werk en arbeidsongeschiktheid 3.1 Selectie van literatuur Determinanten van arbeidsongeschiktheid Samenvattende conclusies en aanbevelingen Gezondheid, werk en werkloosheid 4.1 Selectie van literatuur Determinanten van werkloosheid Samenvattende conclusies en aanbevelingen Gezondheid, werk en ziekteverzuim 5.1 Selectie van literatuur Determinanten van ziekteverzuim Nederlandse situatie Samenvattende conclusies en aanbevelingen Gezondheid, werk en verminderde productiviteit op het werk 6.1 Selectie van literatuur Determinanten van verminderde productiviteit op het werk Productiviteitsverlies van ouderen en Nederlandse werknemers Samenvattende conclusies en aanbevelingen Effectieve interventies 7.1 Selectie van literatuur Effectiviteit van interventies Samenvattende conclusies en aanbevelingen Kennisleemten 8.1 Determinanten van verminderde arbeidsproductiviteit Potentiële kosten-effectiviteit van interventies Aanbevelingen voor onderzoek 53 5

6 9. Algemene conclusies en aanbevelingen 9.1 Reikwijdte van de analyse Algemene conclusies Aanbevelingen 58 Referenties 61 Bijlagen 1 t/m

7 1. Achtergrond van de studie 1.1 Gezondheid en arbeidsparticipatie Vergrijzing en arbeidsparticipatie In de meeste Westerse landen met een vergrijzende samenleving wordt de arbeidsparticipatie van de oudere werknemer in de komende decennia een van de grootste uitdagingen. Behoud van inzetbaarheid en het bevorderen van de mobiliteit van oudere werknemers is in belang van organisaties. In het behoud van de inzetbaarheid van oudere werknemers is gezondheid een cruciale factor, omdat gezondheidsproblemen een belangrijke reden zijn voor het verlaten van het arbeidsproces door arbeidsongeschiktheid, werkloosheid en vervroegde pensionering (1-4). In navolging van de maatschappelijke opgave op het terrein van de volksgezondheid Langer gezond leven, is dit thema te vertalen naar de noodzaak tot Langer gezond werken (2). Gezondheid en arbeidsparticipatie Gezondheid en arbeidsparticipatie hangen sterk samen. Goede arbeidsomstandigheden dragen bij aan een productieve werknemer in goede gezondheid. Een goede gezondheid is een belangrijke voorwaarde voor langdurige participatie in het arbeidsproces (5). Recent onderzoek heeft laten zien dat in Europese landen een slechte gezondheid een belangrijke oorzaak is voor oudere werknemers om het arbeidsproces te verlaten. In Nederland was met name het risico op werkloosheid ten gevolge van een slechte gezondheid opvallend hoog (2). De belangrijkste factoren onder werknemers van 50 jaar en ouder die bijdragen aan de uitstroom uit het arbeidsproces door werkloosheid en vroeg pensioen zijn: een matige/slechte algemene gezondheid, ongezonde leefstijl (met name gebrek aan lichamelijke inspanning en ernstig overgewicht) en belastende arbeidsomstandigheden (met name fysieke belasting en hoge werkdruk) (2). Er wordt geschat dat het gecombineerde effect van deze drie factoren verantwoordelijk is voor zo n 20% van de arbeidsuitval door vroeg pensioen en 38% van de arbeidsuitval door werkloosheid voor het 65ste levensjaar. Preventieve interventies op deze drie factoren hebben daarmee een groot potentieel om arbeidsuitval voor de 65-jarige leeftijd te verminderen (2). Verlies aan productieve arbeidsjaren In specifieke beroepsgroepen kunnen belastende arbeidsomstandigheden een belangrijke oorzaak zijn van het verlies aan productieve arbeidsjaren door regelmatig terugkerend verzuim en een verhoogde kans op arbeidsongeschiktheid. Een studie naar fysiek belastende arbeid in Nederlandse verpleeg- en verzorgingshuizen heeft aangetoond dat hoge fysieke belasting leidde tot een verhoogde kans op het optreden van rugklachten en daaraan geassocieerd ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid. Op basis van een modelsimulatie is geschat dat gedurende de denkbeeldige 40-jarige carrière van een werknemer met deze hoge fysieke belasting het verlies aan productieve arbeidsjaren ruim 2,5 werkjaar bedraagt (3). Deze studie maakt inzichtelijk dat arbeidsgerelateerde gezondheidsproblemen een aanzienlijke invloed kunnen hebben op de arbeidsproductiviteit. 7

8 1.2 Probleemstelling en onderzoeksvragen Probleemstelling Er is onvoldoende inzicht in het relatieve belang van de belangrijkste determinanten van verminderde arbeidsparticipatie door arbeidsongeschiktheid, werkloosheid of vroegtijdige pensionering. Er is tevens weinig bekend over de invloed van arbeidsomstandigheden en leeftijd- en functiebewust personeelsbeleid in ondernemingen op de gezondheid van de oudere werknemer en de consequenties daarvan voor arbeidsproductiviteit en verzuim. Dit roept tevens de vraag op wat de effecten zijn van maatregelen en interventies ter bevordering van de arbeidsparticipatie van de oudere werknemer en welke preventieve interventies kunnen voorkomen dat ouderen het arbeidsproces verlaten. Onderzoeksvragen Bovengenoemde probleemstelling vraagt om een nadere afbakening. Deze literatuurstudie is primair gericht op de positieve en negatieve invloed van arbeidsomstandigheden, individuele factoren en gezondheid op de arbeidsproductiviteit van oudere werknemers en de effecten van interventies op deze factoren op de duurzame inzetbaarheid. Daarbij staan drie onderzoeksvragen centraal: (1) Wat zijn de belangrijkste risicofactoren voor verminderde arbeidsproductiviteit onder werknemers? (2) Verschilt de invloed van deze risicofactoren voor verminderde arbeidsparticipatie tussen oudere en jongere werknemers? (3) Wat is de (kosten)effectiviteit van maatregelen ter bevordering van de arbeidsproductiviteit onder oudere werknemers? De beantwoording van de eerste onderzoeksvraag geeft inzicht in de belangrijkste risicofactoren voor verminderde arbeidsproductiviteit in de werkende bevolking. In de beantwoording van de tweede onderzoeksvraag wordt specifiek gekeken of de onderscheiden risicofactoren in de eerste onderzoeksvraag een leeftijdsafhankelijke invloed hebben, dat wil zeggen of het verband tussen een bepaalde risicofactor en een specifieke vorm van verminderde arbeidsparticipatie sterker is onder oudere dan jongere werknemers. De derde onderzoeksvraag richt zich allereerst op de kosten en baten (in monetaire termen) van interventies en vervolgens op de kosten-effectiviteit waarin wordt vastgesteld of de kosten van de interventies resulteren in voldoende gezondheidswinst. Risicofactoren voor verminderde arbeidsproductiviteit De eerste onderzoeksvraag wordt beantwoord door een systematisch overzicht van de (inter)nationale literatuur over risicofactoren voor verminderde arbeidsproductiviteit onder oudere werknemers. Als belangrijkste domeinen van risicofactoren zijn benoemd: fysieke arbeidsomstandigheden, psychosociale arbeidsomstandigheden, demografische factoren, leefstijlfactoren en ervaren gezondheid en gezondheidsproblemen. Verminderde arbeidsproductiviteit is onderscheiden in (1) verminderde productiviteit tijdens het werk ten gevolge van gezondheidsproblemen, (2) verzuim en (3) verminderde arbeidsparticipatie ten gevolge van arbeidsongeschiktheid, werkloosheid en vervroegde pensionering. Verminderde arbeidsproductiviteit is in dit literatuuroverzicht geen 8

9 synoniem van de duurzame inzetbaarheid van werknemers, omdat duurzame inzetbaarheid ook aspecten bevat als het vermogen van werknemers om breed inzetbaar te zijn in diverse functies en het vermogen van werknemers om zich aan te passen aan veranderende taakeisen in een specifieke functie. In schema 1 is het onderzoekskader kort weergegeven. Fysieke arbeidsomstandigheden Psychosociale arbeidsomstandigheden Verminderde productiviteit op werk arbeidsomstandighede Ziekteverzuim Demografische factoren Leefstijl-factoren Verminderde arbeidsproductiviteit (verschillen tussen oudere en jongere werknemers) Arbeidsongeschiktheid Werkloosheid Gezondheid Vervroegde pernsionering Schema 1 Risicofactoren en de verschillende vormen van verminderde arbeidsproductiviteit Het literatuuroverzicht zal inzicht geven in de belangrijkste risicofactoren voor verminderde arbeidsproductiviteit, het relatieve belang van deze risicofactoren, en hun onderlinge samenhang in de diverse vormen van verminderde arbeidsproductiviteit. Daarbij is het tevens van belang vast te kunnen stellen of onder oudere werknemers andere risicofactoren van belang zijn dan bij jongere werknemers of dat dezelfde risicofactoren van belang zijn, maar de grootte van hun invloed aanmerkelijk verschilt tussen oudere en jongere werknemers. Dit kan leiden tot een gedifferentieerd preventiebeleid met een andere mix van maatregelen en interventies voor verschillende leeftijdsgroepen. Kosten-effectiviteit van interventies De derde onderzoeksvraag wordt beantwoord door een systematisch overzicht van de (inter)nationale literatuur over kosten en effecten van interventies en maatregelen ter bevordering van de arbeidsproductiviteit onder oudere werknemers. Het onderzoek beperkt zich tot de literatuur waarin op wetenschappelijk verantwoorde wijze de effectiviteit van interventies en maatregelen wordt gerapporteerd. Een cruciale vraag 9

10 daarbij is of geïdentificeerde (bewezen effectieve) interventies en maatregelen zijn gericht op de onderkende risicofactoren voor verminderde arbeidsproductiviteit, en in welke mate deze interventies erin slagen de invloed van deze risicofactoren substantieel te verminderen. Bij de evaluatie van de kosten-baten en kosten-effectiviteit is gekozen voor een maatschappelijk perspectief. Een belangrijke, aanvullende vraag is of op basis van de wetenschappelijke literatuur een uitspraak kan worden gedaan over de kosteneffectiviteit van bekende ontziemaatregelen (zoals meer vakantiedagen, kortere werkweken, geen ploegendienst, andere functie-inhoud). 1.3 Werkwijze Opdrachtgever In de startnotitie Literatuur- en programmaverkenningen participatie en gezondheid van de ministeries van VWS, SZW en BZK wordt geconstateerd dat door de vergrijzing van Nederland Langer gezond leven een van de 5 maatschappelijke opgaven op het terrein van de volksgezondheid is. Het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid heeft aan de afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg van het Erasmus MC de opdracht verstrekt literatuuronderzoek te doen en leemten in kennis te beschrijven. Literatuuronderzoek Voor het literatuuronderzoek is gebruik gemaakt van Medline/Pubmed (medische en gezondheidskundige literatuur) en Web of Science (eveneens enige economische literatuur). Er zijn vijf afzonderlijke categorieën gedefinieerd: verminderde productiviteit tijdens het werk door gezondheidsproblemen (productiviteitsverlies), ziekteverzuim, arbeidsongeschiktheid, werkloosheid en vroegtijdige pensionering. Voor elk eindpunt van verminderde arbeidsproductiviteit is een systematische literatuursearch verricht met gedefinieerde inclusie- en exclusiecriteria. Deze literatuursearch is primair gericht op de invloed van een verminderde gezondheid en/of belastende arbeidsomstandigheden op verminderde arbeidsproductiviteit. De zoekstrategie is dan ook zodanig geformuleerd dat de rol van gezondheid en arbeidsomstandigheden in arbeidsparticipatie centraal staat. De resultaten van de geselecteerde artikelen zijn samengevat in enkele figuren en tabellen. Selectie van longitudinale studies Voor het literatuuronderzoek zijn voornamelijk longitudinale studies geselecteerd. In een longitudinale studie worden groepen werknemers in de loop van de kalendertijd gevolgd. Een deel van de studiepopulatie heeft bij aanvang van het onderzoek een bepaalde risicofactor (bijvoorbeeld hoge fysieke belasting of lage lichamelijke activiteit in vrije tijd) die bij het andere deel van de studiepopulatie ontbreekt. Na een bepaalde tijdsperiode wordt het optreden van verminderde arbeidsproductiviteit in beide groepen vastgesteld. Indien in beide groepen de frequentie van verminderde arbeidsproductiviteit gelijk is, is er geen effect van de risicofactor op het optreden van verminderde arbeidsproductiviteit. In beide groepen wordt tevens het absolute risico op de ongewenste gebeurtenis (verminderde arbeidsproductiviteit) uitgerekend. Het quotiënt van twee absolute risico s noemt men het relatieve risico (RR); een uitdrukking van het aantal 10

11 malen dat de kans op de ongewenste gebeurtenis bij een persoon met een bepaalde risicofactor groter is dan bij een persoon zonder deze risicofactor. In sommige onderzoeken wordt het RR rechtstreeks berekend, in andere onderzoeken wordt het RR benaderd door associatiematen zoals Odds Ratio (OR) en Hazard Ratio (HR). Indien het RR (of de OR, HR) boven de waarde 1 ligt, is er een verhoogd risico onder blootgestelden ten opzichte van niet-blootgestelden. Een risicofactor waarvan het bijbehorende betrouwbaarheidsinterval geheel boven de waarde 1 ligt, geeft aan dat er een statistisch verhoogd relatie risico is. De keuze voor longitudinale studies maakt het mogelijk de resultaten te interpreteren in termen van causaliteit, omdat de oorzaak (bv fysieke belasting) altijd vooraf is gegaan aan het gevolg (bv werkloosheid). Voor de meest voorkomende onderzoeksopzet, het dwarsdoorsnede-onderzoek, kan dit niet. Beperkingen in reikwijdte Dit literatuuronderzoek richt zich primair op de invloed van gezondheid en arbeidsomstandigheden op verschillende vormen van verminderde arbeidsproductiviteit. Daarbij staan de determinanten die worden gemeten op individueel niveau centraal. Belangrijke andere factoren die van invloed zijn op individuele belissingen rond arbeidsparticipatie, zoals economische factoren, sociaal-culturele aspecten en kwaliteit en toegankelijkheid van de gezondheidszorg zijn niet in deze literatuurstudie meegenomen. Economische en organisatorische determinanten op meso- of macroniveau zijn buiten beschouwing gelaten. Bestaande regelingen op het terrein van sociale zekerheid en pensioenvoorzieningen hebben een sterke invloed op de arbeidsparticipatie in bedrijven, bedrijfssectoren en landen. Economisch-fiscale drijfveren kunnen de invloed van arbeidsomstandigheden en gezondheid op arbeidsparticipatie sterk beïnvloeden. In dit literatuuronderzoek is geen poging gedaan om de onderlinge wisselwerking van determinanten op verschillend aggregatienieveau te analyseren. Leemten in kennis Op basis van het literatuuronderzoek zijn hiaten in kennis over participatie en gezondheid onder oudere werknemers in kaart gebracht. Het hiatenoverzicht is getoetst op overeenstemming met een aantal toonaangevende internationale rapporten. Als verificatiestap zijn vertegenwoordigers van belangrijke nationale organisaties gevraagd te reflecteren op het geformuleerde overzicht van leemten in kennis. Deze verkenning heeft geresulteerd in een kernachtige overzicht van: - de belangrijkste hiaten in de kennis over determinanten (mn. arbeidsomstandigehden en gezondheid) van arbeidsparticipatie, met name onder ouderen; - (gebrek aan) inzicht in (kosten)effectiviteit van interventies op deze determinanten; - gewenste prioriteiten en inhoud van onderzoek naar geconstateerde hiaten in kennis; - haalbaarheid van onderzoek om de belangrijkste vragen te kunnen beantwoorden. 11

12 1.4 Leeswijzer De hoofdstukken 2 tot en met 6 beschrijven de belangrijkste bevindingen van het literatuuronderzoek naar determinanten van verminderde arbeidsproductiviteit, onderscheiden naar categorie. Te samen leveren deze hoofdstukken het antwoord op de vraag wat de belangrijkste determinanten van verminderde arbeidsproductiviteit zijn. Hierdoor ontstaat inzicht in de relatieve invloed van arbeidsomstandigheden en gezondheid in de uittreding uit het arbeidsproces, ten opzichte van sociaal-demografische determinanten zoals leeftijd, opleiding, geslacht en etniciteit. Verschillen in invloed van gezondheid en arbeidsomstandigheden op uittreding uit het arbeidsproces tussen verschillende leeftijdscategorieën maakt duidelijk of gevonden associaties anders zijn bij oudere dan jongere werknemers. Tevens wordt dan duidelijk welke aspecten in de arbeidsbelasting het functioneren op het werk negatief beïnvloeden (fysiek belastende omstandigheden, mentale arbeidsbelasting, werkervaring, werkinhoud) en of bestaande ontziemaatregelen een (gedeeltelijke) oplossing kunnen bieden voor specifieke situaties. Voor de leesbaarheid van het rapport is gekozen voor presentatie van de kernbevindingen per hoofdstuk in een samenvattende figuur. De onderliggende tabel met gedetailleerde informatie is terug te vinden in de bijlagen. In hoofdstuk 7 wordt de kosten-effectiviteit van interventies op deze belangrijkste determinanten beschreven. Dit overzicht maakt enerzijds duidelijk wat er reeds voorhanden is om arbeidsuittreding op oudere leeftijd te voorkomen en anderzijds of huidige maatregelen op het terrein van leeftijd- en functiebewust personeelsbeleid hierop aansluiten. Tot slot worden in hoofdstuk 8 de hiaten in kennis over participatie en gezondheid onder oudere werknemers gepresenteerd, alsmede de richting en het type gewenste onderzoek om openstaande vragen te beantwoorden. Hoofdstuk 9 bevat de algemene conclusies en aanbevelingen. 12

13 2. Gezondheid, werk en vervroegde pensionering 2.1 Selectie van literatuur Zoekstrategie Relevante wetenschappelijke literatuur is gezocht in Medline/Pubmed ( ) en Web of Science ( ). Een vergelijkbare zoekstrategie in Web of Science resulteerde in 173 artikelen, waarvan 98 artikelen niet reeds waren geïdentificeerd in Pubmed. In het totaal zijn 272 artikelen geselecteerd. De gehanteerde zoekstrategie staat in tabel 1 van bijlage 1. Inclusie en exclusie De volgende inclusiecriteria zijn gehanteerd: - onderzoekspopulatie is werkzaam tijdens de nulmeting; - duidelijke definitie van vervroegde pensionering als uitkomstmaat; - informatie over de determinanten fysieke arbeidsomstandigheden, psychosociale arbeidsomstandigheden, ervaren gezondheid of gezondheidsproblemen; - kwantitatieve beschrijving van verbanden tussen determinanten en uitkomstmaat. De volgende exclusiecriteria zijn gehanteerd: - vervroegde pensionering als determinant in plaats van uitkomstmaat; - ontbreken van een geschikte kwantitatieve maat voor de samenhang tussen determinant en vervroegde pensionering; - methodologische problemen bij de interpretatie van de associatiemaat. Opbrengst De 272 potentieel interessante artikelen zijn gescreend, waarvan 153 zijn geselecteerd op basis van titel en vervolgens 40 op basis van abstract. Na lezing van deze 40 volledige artikelen zijn uiteindelijk 10 longitudinale studies (5-14) en 2 dwarsdoorsnede studie geïncludeerd voor verdere analyse (15-16). 2.2 Determinanten van vervroegde pensionering Determinanten In figuur 1 staat een schematisch overzicht van de invloed van diverse risicofactoren op de kans op vervroegde pensionering, onderverdeeld naar de 5 onderscheiden typen determinant. Een risicofactor waarvan het bijbehorende betrouwbaarheidsinterval geheel boven de waarde 1 ligt, geeft aan dat er een statistisch verhoogde kans is op vervroegde pensionering. De uitgebreidere, onderliggende resultaten staan in bijlage 2. Een korte samenvatting per type determinant: - gezondheid: In 8 van de 10 longitudinale studies is de invloed van gezondheid onderzocht. In alle 8 studies bleek een minder goede gezondheid te leiden tot een verhoogde kans op vervroegd pensioen met risico s variërend van 1,04 tot 13,9 (5,6,9-14), waarbij 6 van de 8 studies een statistisch significant verband lieten zien (5,6,9-12). Deze associatie is gevonden in zowel de algemene beroepsbevolking (5,9,11,12) als in specifieke 13

14 beroepsgroepen zoals gemeente-ambtenaren (14), huisvuilbeladers (13), fabrieksarbeiders (6) en verpleegkundigen (10). Figuur 1 Schematisch overzicht van de invloed van diverse risicofactoren op de kans op vervroegde pensionering Risicofactoren vroegpensioen Gezondheid Astrand (1988) Medisch werkvermogen* Lund (2001) Knieklachten Karpansalo (2005) Depressie* Schuring (2007) Slechte gezondheid+lage opleiding* Frijs (2007) Slechte gezondheid* Mein (2000m) Slechte gezondheid* Mein (2000f) Slechte gezondheid Karpansalo (2004) Slechte gezondheid* Elovainio (2003f) Slechte gezondheid* Elovainio (2003m) Slechte gezondheid* Demografie Cardano (2004) Vrouw* Cardano (2004) Lage opgeleiding* Blekesaune (2005) Lage opleiding* Elovainio (2003f) Alleenstaand* Elovainio (2003m) Alleenstaand* Lund (2001) Alleenstaand* Schuring (2007) Alleenstaand Blekesaune (2005) Alleenstaand Elovainio (2003a) Lage sociale participatie* Elovainio (2003b) Lage sociale participatie Fysiek Lund (2001) Extreme buiging nek* Astrand (1988) Slechte fysieke werkomgeving* Blekesaune (2005) Fysiek belastend werk Frijs (2007) Fysiek belastend werk Psychosoc. Mein (2000m) Geen plezier in werk* Mein (2000f) Geen plezier in werk* Frijs (2007) Hoge werkdruk* Blekesaune (2005) Stress op werk Frijs (2007) Gebrek aan fysieke activiteit* Leefstijl Lund (2001) Roken Frijs (2007) Obesitas 0,2 0,3 0,4 0,5 0,60,70,80, , Associatiemaat - demografie: Er zijn 4 demografische determinanten onderzocht, te weten geslacht, opleiding, huwelijkse staat en sociale participatie. In een Italiaanse studie hadden vrouwen een sterk verhoogde kans op vroeg pensioen (OR=3,7), maar in de bovengenoemde Europese studie werd dit niet bevestigd (5, 8). In een studie bleek een lagere opleiding samen te hangen met vervroegde pensionering (7), terwijl in een Italiaanse studie werknemers met een lage opleiding juist vaker doorwerkten (8). Voor huwelijkse staat zijn eveneens tegenstrijdige bevindingen gerapporteerd. In een Deense studie hadden samenwonenden een verhoogde kans op vroeg pensioen (13), terwijl in de Finse en Europese studie samenwonenden juist minder vaak met vroeg pensioen gingen (5, 9). In een studie in Noorwegen bleek dit overigens geen invloed te hebben (7). In de langdurige follow-up onder Finse werknemers van 40 jaar en ouder bleek vroeg pensioen voor mannen en vrouwen samen te hangen met een klein sociaal netwerk, en voor vrouwen ook met een gering aantal personen in hun sociale netwerk (9). 14

15 - fysieke arbeidsomstandigheden: In 4 studies is de invloed van fysieke arbeidsomstandigheden onderzocht. Als risicofactoren voor vroeg pensionering zijn geïdentificeerd werkzaamheden met sterke buiging van de nek (vuilnisophalers) (13) en een slechte fysieke werkomgeving (werknemers papierfabriek) (6). In twee andere studies lag de invloed van fysiek belastende werkzaamheden dicht bij de waarde 1, een indicatie voor het ontbreken van een verband (7, 10). - psychosociale arbeidsomstandigheden: In drie studies is de invloed van psychosociale aspecten onderzocht. In een studie bleek dat gebrek aan plezier in het werk (ambtenaren) een risicofactor was (14). Een hoge werkdruk was onder verpleegkundigen een beperkte risicofactor (10), maar in de algemene beroepsbevolking in Noorwegen niet relevant (7). - leefstijlfactoren Leefstijlfactoren zijn slechts onderzocht in 2 studies waaruit bleek dat fysiek actieve verpleegkundigen een verhoogde kans op vroeg pensioen hadden (10) en roken en obesitas geen significante associatie met vroeg pensioen hadden (10,13). Dwarsdoorsnede-onderzoek naar gezondheidsproblemen In een dwarsdoorsnede-onderzoek naar gezondheidsproblemen onder vroeggepensonieerden in vergelijking met werkenden van jaar kwamen angststoornissen (OR=3,1), depressie (OR=4,3), artrose/reuma (OR=3.8), rug/nek klachten (OR=2,4), andere bewegingsapparaatklachten (OR=2,4), hart- en vaatziekten (OR=2,4) en ziekten van het zenuwstelsel (OR=2,3) significant vaker voor onder mannen met vroeg-pensioen. Bij vrouwen kwamen rug/nek klachten (OR=2,1), andere bewegingsapparaatklachten (OR=1,8) en hart- en vaatziekten (OR=1,9) significant vaker voor dan onder nog werkenden (15). In een tweede dwarsdoorsnede-onderzoek onder vroeggepensioneerden in vergelijking met werknemers van 45 jaar en ouder kwam stukswerk (OR=7,0), zwaar tillen (OR=2,24), gebrek aan vrije tijd (OR=2,33), verminderde werkcapaciteit (OR=1.87) en alcohol misbruik (OR=3,19) significant vaker voor onder de vroeggepensioneerden. Door het design van beide studies is het niet mogelijk de causaliteitsrichting te bepalen (16). 2.3 Samenvattende conclusies en aanbevelingen Bespreking van belangrijkste determinanten Een minder goede gezondheid blijkt in nagenoeg alle studies onder een grote diversiteit van beroepen een belangrijke determinant van uittreding uit het arbeidsproces door vroeg pensioen. In een vergelijkende Europese studie bleek dat jarigen in Nederland personen met een matig tot slechte ervaren gezondheid een 1,5x zo hoge kans hadden om in het daaropvolgende jaar met vroeg pensioen te zijn gegaan (2). In de meeste studies is gezondheid als een generieke maat gehanteerd, met name algemene ervaren gezondheid, zonder verdere onderverdeling naar de bijdrage van specifieke diagnosegroepen. In een studie is depressie als belangrijke determinant geïdentificeerd (12). In een vergelijkend onderzoek tussen werkenden en personen met 15

16 vroeg pensioen kwamen in deze laatste groep diverse andere ziekten aanmerkelijk frequenter voor (15), hetgeen suggereert dat de aanwezigheid van verschillende ziekten de beslissing om vroegtijdig te stoppen met werken zal beïnvloeden. De meeste longitudinale studies rapporteerden geen informatie over de tijdsafhankelijkheid van de geconstateerde relatie tussen verminderde gezondheid en uittreding. In de Europese studie met verschillende tijdsperioden voorafgaande aan de transitie van betaalde arbeid naar vroeg pensioen, zijn sterke indicaties gevonden dat er eerder sprake lijkt te zijn van een langdurige opbouw van gezondheidsverslechtering over enkele jaren dan een abrupte gezondheidsverslechtering direct voorafgaande aan de beslissing met vroeg pensioen te gaan (5). Voor de invloed van de socio-demografische factoren zijn sterk tegenstrijdige resultaten gevonden, waardoor geen algemene conclusies kunnen worden getrokken. De tegenstrijdige resultaten in diverse landen kunnen deels worden verklaard door verschillen in pensioenvoorzieningen waardoor langer doorwerken financieel noodzakelijk is en deels doordat in sommige landen vrouwen zich ook uit de arbeidsmarkt terugtrekken om te gaan zorgen voor het huishouden (bv Nederland en de mediterrane landen), terwijl in andere landen deze route nauwelijks cultureel geaccepteerd lijkt te zijn (bv Scandinavische landen) (2). Ook voor samenwonenden zijn tegenstrijdige resultaten gevonden. Omdat de geselecteerde studies de onderlinge samenhang tussen huwelijkse staat, geslacht en werkstatus van de partner niet hebben onderzocht, laten de resultaten zich moeilijk interpreteren. Er bestaan overigens wel aanwijzingen dat het effect van een slechte gezondheid op uittreding uit het arbeidsproces wordt gemodificeerd door dit type sociaal-demografische factoren (5). Het effect van leeftijd op vroeg pensioen is in geen enkele studie verder onderzocht, mede omdat vroeg pensioen per definitie leeftijdsafhankelijk is. Het is een verrassende constatering dat slechts 5 longitudinale studies de invloed van arbeidsomstandigheden op vroeg pensioen hebben onderzocht (6,7,10,13,14). Fysieke en psychosociale belasting op het werk lijken relevante determinanten, maar het is onvoldoende duidelijk of hier sprake is van een direct effect van arbeidsbelasting op vroeg pensioen of een indirect effect waarbij belastende arbeid leidt tot een slechtere gezondheid en deze gezondheidsverslechtering vervolgens de oorzaak is van de uittreding. Van de psychosociale arbeidsomstandigheden zijn alleen werkdruk/stress en gebrek aan plezier in het werk onderzocht in de geselecteerde longitudinale studies, en er zijn bijvoorbeeld geen studies bekend naar aspecten zoals pesten en discriminatie. In een recent dwarsdoorsnede onderzoek naar de intentie tot vroeg pensionering onder Europese werknemers van 50 jaar en ouder, bleken de psychosociale factoren gebrek aan regelmogelijkheden op het werk en verstoorde balans tussen inzet en waardering een statistisch significante samenhang te hebben met deze intentie. Deze associaties waren nauwelijks van invloed op de eveneens aanwezige samenhang tussen slechtere gezondheid en intentie tot stoppen met werk. Opvallend in dit onderzoek was dat inkomen niet van invloed was op de intentie, maar mannen en werknemers met lagere opleiding vaker de intentie uitspraken zo vroeg mogelijk te willen stoppen met werken als mogelijk (17). 16

17 In de 5 studies naar de invloed van werk op uittreding blijkt effectmodificatie van belastende arbeidsomstandigheden op de relatie gezondheid en uittreding niet te zijn onderzocht, waardoor inzicht ontbreekt in het vraagstuk of een lage opleiding per sé een belangrijke determinant is of dat de hogere fysieke belasting in het werk van lager opgeleiden de drijvende factor is. De invloed van leefstijlfactoren op vroegtijdige pensionering is slechts onderzocht in 2 studies (10,13). Gezien de bekende invloed van leefstijlfactoren op de gezondheid, is het de verwachting dat de leefstijlfactoren vooral een indirect effect hebben, waarbij deze factoren via hun invloed op een slechtere gezondheid een bijdrage leveren aan een vervroegde uittreding. Conclusies 1. Een minder goede gezondheid is de belangrijkste risicofactor voor vroegtijdige pensionering 2. Er zijn aanwijzingen dat fysieke belasting op het werk (met name extreme werkhoudingen en slechte fysieke omgeving) en psychosociale aspecten op het werk (met name gebrek aan plezier in het werk) relevante determinanten van vroeg pensioen zijn. Aanbevelingen 1. De rol van specifieke diagnosegroepen in de transitie van betaalde arbeid naar vroegtijdige pensionering is nauwelijks bekend. Onderzoek wordt aanbevolen naar het relatieve belang van diverse chronische ziekten op dit transitieproces, als ondersteuning van het aangeven van prioriteiten in de sociaal-medische begeleiding van werknemers met (chronische) ziekten. 2. De tijdsduur tussen gezondheidsverslechtering door specifieke ziekten en de uittreding uit het arbeidsproces door vroegtijdige pensionering is grotendeels onbekend. Longitudinaal onderzoek dient deze tijdsafhankelijk beter in kaart te brengen, teneinde de windows of opportunity voor interventies vast te stellen 3. Bij welke personen en in welke arbeidsomstandigheden een verslechtering in de gezondheid leidt tot vroegtijdige pensionering is nog nauwelijks vastgesteld. Longitudinaal onderzoek is nodig om te bezien of een matig/slechte gezondheid een grotere invloed heeft op vervroegde pensionering onder werknemers in fysiek belastende beroepen dan in werknemers in mentaal belastende beroepen. Inzicht in dergelijke effectmodificatie is nodig om te komen tot gericht beleid, dat is afgestemd op de individuele werknemer en zijn werkomgeving. 17

18 test 18

19 3. Gezondheid, werk en arbeidsongeschiktheid 3.1 Selectie van literatuur Zoekstrategie Relevante wetenschappelijke literatuur is gezocht in Medline/Pubmed ( ) en Web of Science ( ). Een vergelijkbare zoekstrategie in Web of Science resulteerde in 533 artikelen, waarvan 341 artikelen niet reeds waren geïdentificeerd in Pubmed. In het totaal zijn 30 artikelen geselecteerd. De gehanteerde zoekstrategie staat in tabel 3 van bijlage 1. Inclusie en exclusie De volgende inclusiecriteria zijn gehanteerd: - onderzoekspopulatie is werkzaam tijdens de nulmeting; - duidelijke definitie van arbeidsongeschiktheid als uitkomstmaat; - informatie over de determinanten fysieke arbeidsomstandigheden, psychosociale arbeidsomstandigheden, ervaren gezondheid of gezondheidsproblemen; - kwantitatieve beschrijving van verbanden tussen determinanten en uitkomstmaat. De volgende exclusiecriteria zijn gehanteerd: - arbeidsongeschiktheid als determinant in plaats van uitkomstmaat; - ontbreken van een geschikte kwantitatieve maat voor de samenhang tussen determinant en arbeidsongeschiktheid; - arbeidsongeschiktheid in specifieke populaties van patiënten met chronische ziekten; - methodologische problemen bij de interpretatie van de associatiemaat. Opbrengst De 30 potentieel interessante artikelen zijn gescreend, waarvan er uiteindelijk 22 longitudinale studies zijn geïncludeerd voor verdere analyse (7,11-13,18-35). 3.2 Determinanten van arbeidsongeschiktheid Determinanten In figuur 2 staat een schematisch overzicht van de invloed van diverse risicofactoren op de kans op arbeidsongeschiktheid, onderverdeeld naar de 5 onderscheiden typen determinant. De uitgebreidere, onderliggende resultaten staan in bijlage 3. Een korte samenvatting per type determinant: - gezondheid: In 15 van de 22 longitudinale studies is de invloed van gezondheidsklachten op arbeidsongeschiktheid onderzocht, waarbij 26 van de 29 associatiematen statistisch significant waren. De belangrijkste diagnosegroepen met een verhoogd risico op arbeidsongeschiktheid waren aandoeningen van het bewegingsapparaat (13,19, 21,22,26,28,31) met risico s variërend van 1,4 tot 3,3 en chronische obstructieve longaandoeningen (13,19,26,31) met risico s variërend van 1,3 tot 3,7. De invloed van een slechte gezondheid op arbeidsongeschiktheid is gevonden in een zeer breed scala aan beroepsgroepen. 19

20 Figuur 2 Schematisch overzicht van de invloed van diverse risicofactoren op de kans op arbeidsongeschiktheid Risicofactoren arbeidsongeschiktheid Gezondheid Demografie Fysiek Psychosoc. Leefstijl Leone (2006) Vermindering in fysiek functioneren* Biering-Sorensen (1999) Slechte gezondheid* Karpansalo (2002) Slechte gezondheid* Lund (2003) Slechte mentale gezondheid* Karpansalo (2005) Depressie klachten* Eriksen (1998) Geestelijke klachten* van Amelsvoort (2002) Vermoeidheid* Sivertsen (2006) Slapeloosheid* Haahr (2007m) Angst voor gezondheidsproblemen Haahr (2007f) Angst voor gezondheidsproblemen* Siebert (2001) Jicht Siebert (2001) Huidziekten Rothenbacher (1997) Rugklachten* Stover (2007) Klachten bovenste extremiteiten* Lund (2003) Nek/schouderaandoening Eriksen (1998) Klachten bewegingsapparaat* Siebert (2001) Gewrichtsaandoening* Lund (2001) Knieaandoening* Lund (2001) Heup aandoening* Siebert (2001) Rugaandoening* Stover (2007) Klachten rug/nek* Siebert (2001) Leverziekten* Lund (2003) Chronische bronchitis* Lund (2001) Chronische bronchitis* Siebert (2001) Chronische longaandoening* Siebert (2001) Astma Siebert (2001) Hoge bloeddruk Siebert (2001) Ischaemische hartziekten* Karpansalo (2003) Slechte conditie* Stover (2007) Vrouw* Eriksen (1998) Vrouw Hartig (2006f) Allochtoon* Hartig (2006m) Allochtoon* Hartig (2006f) Lage opleiding* Hartig (2006m) Lage opleiding Blekesaune (2005) Lage opleiding Stover (2007) Alleenstaand Eriksen (1998) Alleenstaand Blekesaune (2005) Alleenstaand* Blekesaune (2005) Leeftijd >65jr Biering-Sorensen (1999) Leeftijd 60 jr* Biering-Sorensen (1999) Leeftijd 50 jr* Biering-Sorensen (1999) Leeftijd 30 jr Eriksen (1998) Leeftijd vs jr* Arndt (2005) Leeftijd jr* Arndt (2005) Leeftijd jr* Arndt (2005) Leeftijd jr* Arndt (2005) Leeftijd jr Arndt (2005) Leeftijd jr Arndt (2005) Leeftijd jr Stover (2007) Leeftijd >45 vs. <30 jr* Leone (2006) Leeftijd (in jaren)* Haahr (2007f) Arbeider vs. kantoorwerker Solomon (2007) Belastende armhoudingen* Lund (2003) Belastende armhoudingen* Karpansalo (2002) Belastende werkhouding* Karpansalo (2002) Statische belasting* Solomon (2007) Knielen en bukken* Solomon (2007) Tillen en duwen* Karpansalo (2002) Tillen en duwen* Eriksen (1998) Zwaar tillen* Blekesaune (2005) Hoge fysieke belasting Haahr (2007f) Hoge fysieke belasting Haahr (2007m) Repetitief werk* Haahr (2007f) Repetitief werk Appelberg (1996f) Werkconflict* Appelberg (1996m) Werkconflict Schröer (2005) Decentrale organisatiestructuur Stover (2007) Groot bedrijf Schröer (2005) Groot bedrijf Schröer (2005) profit vs. non-profit organisatie Blekesaune (2005) Lage autonomie* Blekesaune (2005) Stress op werk Solomon (2007) Ploegendienst* Haarh (2007m) Geen plezier in het werk Haahr (2007f) Geen plezier in het werk* Haahr (2007f) Lage sociale steun* Haahr (2007f) Lage regelmogelijkheden Lund (2003) Slecht opleidingsmogelijkheden* Lund (2003) Slechte ontplooiingsmogelijkheden* Lund (2001) Slechte ontplooiingsmogelijkheden* Eriksen (1998) Gebrek aan fysieke activiteit Haahr (2007f) Gebrek aan fysieke activiteit Eriksen (1998) Gebrek aan fys. act.+roken Haahr (2007f) Roken Lund (2003) Roken* Lund (2001) Roken* Eriksen (1998) Roken* Rothenbacher (1998) Roken Rissanen (1990m) Obesitas* Rissanen (1990f) Obesitas* Biering-Sorensen (1999) Obesitas* Haahr (2007m) Obesitas Lund (2001) Obesitas Siebert (2001) Obesitas 0,1 0,2 0,3 0,4 0,50,60,70,80, Associatiemaat 20

21 - demografie: Acht studies presenteerden informatie over demografische factoren met een toenemende kans op arbeidsongeschiktheid onder oudere bouwvakkers (19), samenwonenden (7), hoog opgeleide Zweedse alleenstaande en allochtonen (23), ouderen (25) en Noorse ouderen, gehuwden en vrouwen (34). De enige demografische factoren met een zeer consistent patroon in verschillende studies zijn leeftijd (oudere werknemers hebben een grotere kans op arbeidsongeschikhtheid) en allochtone status. Alleenstaanden (7) en lager opgeleide vrouwen (23) zijn geassocieerd met een lagere kans op arbeidsongeschiktheid, maar deze bevindingen zijn niet bevestigd in andere studies. - fysieke arbeidsomstandigheden: In 6 studies zijn fysieke arbeidsomstandigheden als determinanten van arbeidsongeschiktheid vastgesteld, met in 9 van de 13 associaties een statistisch significant verband. Voor fysieke belasting zijn statistisch significante verbanden gerapporteerd voor tillen en dragen van zware lasten (12, 21, 33), belastende werkhoudingen (12), knielen en hurken (33), belastende armhoudingen (26, 33) en hoge statische belasting (12). Voor werk met veel repeterende handelingen werd een verhoogd, maar niet statistisch significant, verband geconstateerd onder vrouwen (OR=1,4), en een sterker, significant verband onder mannen (OR=2,7) (22). - psychosociale arbeidsomstandigheden: In 7 studies zijn psychosociale arbeidsomstandigheden als determinanten van arbeidsongeschiktheid vastgesteld, waarbij 8 van de 16 keer een statistisch significant verhoogd risico is geconstateerd, zoals gebrek aan regelmogelijkheden op het werk (7, 22), gebrek aan sociale steun op het werk (22), geringe opleidingsmogelijkheden in het bedrijf (26), slechte ontplooiingsmogelijkheden in het werk (13, 26). Voor gebrek aan plezier in het werk werd wel een statistisch significant verband geconstateerd onder vrouwen (OR=1,8), maar niet onder mannen (OR=1,1) (22). Eenzelfde geldt voor arbeidsconflicten (18). Voor verschillen in de bedrijfscultuur werden geen significante verbanden gevonden (30). - leefstijlfactoren: Zeven studies beschrijven leefstijlfactoren als determinanten met 7 van de 14 verbanden statistisch significant. In 4 van de 5 studies bleek er een statistisch significant verhoogde kans op arbeidsongeschiktheid onder rokers (13, 21, 26, 29). Zwaarlijvigheid hing samen met een verhoogde kans op arbeidsongeschiktheid, maar de gerapporteerde risicomaten waren in slechts 2 van de 5 studies statistisch significant (20, 27). Dwarsdoorsnede-onderzoek naar gezondheidsproblemen In een dwarsdoorsnede-onderzoek onder een steekproef van personen met chronische ziekten in Nederlandse huisartspraktijken bleek dat arbeidsongeschiktheid vaker voorkwam onder oudere personen en lager opgeleiden (36). 21

22 3.3 Samenvattende conclusies en aanbevelingen Bespreking van belangrijkste determinanten Het is weinig verrassend dat specifieke gezondheidsklachten als potentiële oorzaak van arbeidsongeschiktheid goed zijn onderzocht, met als belangrijkste diagnosegroepen aandoeningen van het bewegingsapparaat en chronische obstructieve longaandoeningen. Voor andere ziekten zijn minder studies beschikbaar, maar de resultaten zijn nagenoeg altijd hetzelfde. De aanwezigheid van depressieve symptomen was onder Finse mannen een risicofactor (11) evenals een slechte geestelijke gezondheid voor Deense gemeentewerkers (26), maar psychische ziekten niet onder Duitse bouwvakkers (19). Een deel van deze tegenstrijdige resultaten kan worden verklaard door bepaalde studiekenmerken, zoals de gehanteerde statistische analysetechniek en correctie voor andere factoren. Dit kan worden geïllustreerd met onderzoek onder Duitse bouwvakkers, met in de ene studie een verhoogd risico voor ischaemische hartziekten (RR = 1,62) maar niet voor huidziekten (RR = 0,98) (31), en in de andere studie een verhoogd risico voor huidziekten (RR = 1,61) maar niet voor ischaemische hartziekten (RR = 0,86) (19). De geselecteerde longitudinale studies rapporteerden geen informatie over de tijdsafhankelijkheid van de geconstateerde relatie tussen specifieke ziekten en arbeidsongeschiktheid. Deze informatie zal deels te verkrijgen zijn door longitudinale studies onder chronisch zieken die langdurig worden vervolgd nadat de diagnose is gesteld. Een recente review over de consequenties van reuma voor sociale participatie geeft aan dat in de 2 jaar na de initiële diagnose reumatoïde artritis zo n 30% van de patiënten een arbeidsongeschiktheidsuitkering krijgt (37). Het valt buiten het kader van dit literatuuronderzoek om voor diverse patiëntengroepen vergelijkbare informatie te presenteren. Opvallend is het gebrek aan studies naar de invloed van psychologische kenmerken op het proces van arbeidsongeschiktheid, te meer omdat psychische problematiek een belangrijke diagnosecategorie is onder Nederlandse arbeidsongeschikten. In 1 studie onder Deense werknemers bleek dat angst voor gezondheidsproblemen onder mannen (OR = 2,5) en vrouwen (OR = 3,7) een sterk voorspellend vermogen had voor verlies van betaalde arbeid waarin gezondheidsproblemen een rol speelden (22). In een Nederlandse studie bleek vermoeidheidsklachten (OR 2,2-12,8) een associatie te hebben met arbeidsongeschiktheid (35). Voor emotionele klachten OR 1,04-1,73) werd eveneens een positief verband gevonden (21). Leeftijd is de belangrijkste demografische determinant met een sterk toenemende kans op arbeidsongeschiktheid bij hogere leeftijd. In het beschikbare onderzoek valt overigens geen onderscheid te maken tussen de gevolgen van langdurige blootstelling aan belastende arbeidsomstandigheden en de invloed van verminderde fysieke en mentale capaciteiten op oudere leeftijd, omdat de duur van de blootstelling sterk samenvalt met de leeftijd. In 2 studies is de invloed van opleiding onderzocht, waarbij onder Zweedse mannen en vrouwen werknemers met een lagere opleiding een kleinere kans op arbeidsongeschiktheid hadden (23), terwijl eenzelfde effect in de Noordse beroepsbevolking na correctie voor fysieke en psychosociale arbeidsomstandigheden niet aanwezig was (7). Dit tegenstrijdige resultaat is niet goed te interpreteren zonder 22

23 diepgaand inzicht in de toegangscriteria voor arbeidsongeschiktheid om te kunnen uitsluiten dat lager opgeleiden met ernstige gezondheidsproblemen vooral werkloos worden en hoger opgeleiden in eenzelfde situatie eerder een arbeidsongeschiktheidsuitkering krijgen. Er is een breed scala van fysieke en psychosociale determinanten in de arbeidsbelasting onderzocht. Hoewel een enkele studie geen effect van fysieke belasting heeft gevonden (7, 22), tonen de meeste studies consistent aan dat het tillen van lasten en belastende werkhoudingen duidelijke risicofactoren zijn voor het ontstaan van arbeidsongeschiktheid. Relevante psychosociale factoren zijn gebrek aan regelmogelijkheden en gebrek aan sociale steun. In geen van de 10 longitudinale studies zijn interactie-effecten onderzocht tussen gezondheidsproblemen en arbeidsbelasting, waardoor inzicht ontbreekt welke aspecten in de arbeidsbelasting voor welke chronische ziekten zodanig problematisch zijn dat zij bijdragen aan de uiteindelijke arbeidsongeschiktheid. Een Deense studie onder een representatieve steekproef van de werkende bevolking wijst op het grote belang van interne opleiding en ontplooiing in het bedrijf (13, 26), maar verder inzicht ontbreekt of dit leeftijdsafhankelijk is. Opleiding en ontwikkeling worden vaak genoemd als essentieel onderdeel van ouderenbeleid binnen organisaties (4), maar er zijn weinig wetenschappelijk onderbouwende studies die deze factoren hebben onderzocht in relatie tot arbeidsongeschiktheid. In de geselecteerde longitudinale studies wordt geen informatie verstrekt over de mogelijke invloed van de psychosociale aspecten, zoals agressie, pesten en discriminatie. Roken is een consistente leefstijl-determinant van arbeidsongeschiktheid. Zwaarlijvigheid heeft in 4 studies verhoogde (niet significante) risico s op arbeidsongeschiktheid (13, 20, 22, 27), maar in een grote studie onder bouwvakkers ontbrak dit verband volledig (RR = 0,98) (31). In een recente review van de beschikbare literatuur wordt gesteld dat obese werknemers een verhoogd risico op (tijdelijke) arbeidsongeschiktheid hebben (38). Bij Deense vrouwen was lichamelijke activiteit in de vrije tijd geassocieerd met een lagere kans op verlies van betaalde arbeid waarin gezondheidsproblemen een rol speelden, maar het gevonden beschermende effect (OR = 0,6) was zwak statistisch significant (p=0,09) na correctie voor andere factoren (22). Conclusies 1. Diverse gezondheidsproblemen voorspellen toekomstige arbeidsongeschiktheid, met name klachten van het bewegingsapparaat, chronisch obstructieve luchtwegklachten en depressieve klachten. 2. Er is een consistent patroon dat fysieke belasting op het werk, met name tillen van lasten en belastende werkhoudingen, een duidelijke risicofactor is voor het ontstaan van arbeidsongeschiktheid. 3. De invloed van psychosociale factoren in het werk is niet eenduidig. Er zijn aanwijzingen dat gebrek aan regelmogelijkheden, gebrek aan sociale steun en gebrek aan opleidingsmogelijkheden bijdragen aan een verhoogde kans op arbeidsongeschiktheid. 23

De gevolgen van een verminderd werkvermogen voor duurzame inzetbaarheid

De gevolgen van een verminderd werkvermogen voor duurzame inzetbaarheid De gevolgen van een verminderd werkvermogen voor duurzame inzetbaarheid Tilja van den Berg & Lex Burdorf Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg Erasmus MC, Rotterdam Aanleiding Zorgsector Aanleiding

Nadere informatie

duurzame inzetbaarheid Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg Erasmus MC Rotterdam

duurzame inzetbaarheid Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg Erasmus MC Rotterdam De feiten en mythen van werkvermogen en duurzame inzetbaarheid Lex Burdorf Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg Erasmus MC Rotterdam Het gaat uitstekend met ons.. 84 82 80 78 76 74 72 70 68 66 64

Nadere informatie

Hoe haalt een extra productieve werknemer gezond en werkend zijn pensioen?

Hoe haalt een extra productieve werknemer gezond en werkend zijn pensioen? Hoe haalt een extra productieve werknemer gezond en werkend zijn pensioen? Lex Burdorf hoogleraar determinanten van volksgezondheid Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg Erasmus MC Rotterdam Langer

Nadere informatie

Duurzame inzetbaarheid tot 67 jaar: Hoe doe je dat? Prof Lex Burdorf Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg Erasmus MC, Rotterdam

Duurzame inzetbaarheid tot 67 jaar: Hoe doe je dat? Prof Lex Burdorf Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg Erasmus MC, Rotterdam Duurzame inzetbaarheid tot 67 jaar: Hoe doe je dat? Prof Lex Burdorf Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg Erasmus MC, Rotterdam Duurzame inzetbaarheid in het nieuws Duurzame inzetbaarheid in het nieuws

Nadere informatie

LANGER GEZOND WERKEN. Boodschappen. Meer mensen met dan zonder een chronische aandoening. Kwetsbare groepen. ook voor kwetsbare groepen?

LANGER GEZOND WERKEN. Boodschappen. Meer mensen met dan zonder een chronische aandoening. Kwetsbare groepen. ook voor kwetsbare groepen? LANGER GEZOND WERKEN ook voor kwetsbare groepen? Boodschappen 1) Grote verschillen in arbeidsparticipatie tussen: - mensen met/zonder gezondheidsproblemen - mensen met een laag/hoog opleidingsniveau 2)

Nadere informatie

LANGER GEZOND WERKEN. ook voor kwetsbare groepen? Suzan Robroek. i.s.m. Tessa Kouwenhoven, Lex Burdorf, Merel Schuring, Jolinda Schram

LANGER GEZOND WERKEN. ook voor kwetsbare groepen? Suzan Robroek. i.s.m. Tessa Kouwenhoven, Lex Burdorf, Merel Schuring, Jolinda Schram LANGER GEZOND WERKEN ook voor kwetsbare groepen? Suzan Robroek i.s.m. Tessa Kouwenhoven, Lex Burdorf, Merel Schuring, Jolinda Schram Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg Boodschappen 1) Grote verschillen

Nadere informatie

Sociaal-economische gezondheidsverschillen en werk: consequenties voor arbeidsparticipatie en pensionering

Sociaal-economische gezondheidsverschillen en werk: consequenties voor arbeidsparticipatie en pensionering Sociaal-economische gezondheidsverschillen en werk: consequenties voor arbeidsparticipatie en pensionering Lex Burdorf Hoogleraar Determinanten van Volksgezondheid Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg

Nadere informatie

Sociaal-economische gezondheidsverschillen en werk

Sociaal-economische gezondheidsverschillen en werk Sociaal-economische gezondheidsverschillen en werk Lex Burdorf, hoogleraar Determinanten van Volksgezondheid Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg Academische Werkplaats Publieke Gezondheid CEPHIR

Nadere informatie

Gezondheid en arbeidsparticipatie: determinanten, gevolgen en bouwstenen voor reïntegratie

Gezondheid en arbeidsparticipatie: determinanten, gevolgen en bouwstenen voor reïntegratie Gezondheid en arbeidsparticipatie: determinanten, gevolgen en bouwstenen voor reïntegratie Prof Dr Lex Burdorf Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg Erasmus MC, Rotterdam Gezondheid van uitkeringsgerechtigden

Nadere informatie

SAMENVATTING SAMENVATTING. Werk en Psychische Gezondheid: Studies naar de invloed van werk kenmerken, sociale rollen en gender

SAMENVATTING SAMENVATTING. Werk en Psychische Gezondheid: Studies naar de invloed van werk kenmerken, sociale rollen en gender SAMENVATTING Werk en Psychische Gezondheid: Studies naar de invloed van werk kenmerken, sociale rollen en gender In de jaren negentig werd duidelijk dat steeds meer werknemers in Nederland, waaronder in

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 119 120 Samenvatting 121 Inleiding Vermoeidheid is een veel voorkomende klacht bij de ziekte sarcoïdose en is geassocieerd met een verminderde kwaliteit van leven. In de literatuur

Nadere informatie

Samenvatting 205. Samenvatting

Samenvatting 205. Samenvatting Samenvatting 205 Samenvatting In veel ontwikkelde landen vergrijst de bevolking door de toegenomen levensverwachting en de daling van het geboortecijfer. De ratio van gepensioneerde ouderen ten opzichte

Nadere informatie

En we werken nog lang en gelukkig. over duurzame inzetbaarheid

En we werken nog lang en gelukkig. over duurzame inzetbaarheid En we werken nog lang en gelukkig over duurzame inzetbaarheid Remco Fransen 26 september 2013 1 Wist u dat 2 Duurzame inzetbaarheid in het nieuws 3 Wil u werken, kan u werken? % van de werkende beroepsbevolking

Nadere informatie

hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5

hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5 SAMENVATTING 117 Pas kortgeleden is aangetoond dat ADHD niet uitdooft, maar ook bij ouderen voorkomt en nadelige gevolgen kan hebben voor de patiënt en zijn omgeving. Er is echter weinig bekend over de

Nadere informatie

Programma Participatie en Gezondheid

Programma Participatie en Gezondheid Programma Participatie en Gezondheid TNO & VUmc met AWVN voor Ministeries SZW, VWS en BZK Donderdag 20 November 2008 1 Programma participatie en gezondheid 1. Behoud en bevorderen van een gezonde arbeidsparticipatie

Nadere informatie

6 Meervoudige problematiek bij werknemers

6 Meervoudige problematiek bij werknemers 6 Meervoudige problematiek bij werknemers Maroesjka Versantvoort (SCP) en Lando Koppes (TNO) 6.1 Inleiding Werknemers met meervoudige problematiek staan centraal in dit hoofdstuk. Uitgangspunt is de definitie

Nadere informatie

Factoren die kunnen en willen doorwerken tot 65 beïnvloeden

Factoren die kunnen en willen doorwerken tot 65 beïnvloeden Het verhogen van duurzame inzetbaarheid van de beroepsbevolking is een van de grootste uitdagingen voor de geïndustrialiseerde landen in de komende decennia. Omdat de beroepsbevolking krimpt en vergrijst

Nadere informatie

DUURZAME INZETBAARHEID VAN OUDEREN

DUURZAME INZETBAARHEID VAN OUDEREN TNO-rapport DUURZAME INZETBAARHEID VAN OUDEREN Resultaten van de eerste twee metingen van STREAM 2012 TNO Auteurs: 18 februari 2013 Swenneke van den Heuvel Voor het Ministerie van Sociale Zaken Jan Fekke

Nadere informatie

Chapter 11. Nederlandse samenvatting

Chapter 11. Nederlandse samenvatting Chapter 11 Nederlandse samenvatting Chapter 11 Reumatoïde artritis (RA) is een chronische aandoening die wordt gekenmerkt door ontstekingen van de gewrichten. Symptomen die optreden zijn onder andere pijn,

Nadere informatie

De behandeling van lage rugpijn met ruggordels en medicatie

De behandeling van lage rugpijn met ruggordels en medicatie Samenvatting 163 De behandeling van lage rugpijn met ruggordels en medicatie Lage rugpijn is een veelvuldig voorkomend probleem in geïndustrialiseerde landen. De kans dat iemand gedurende zijn leven een

Nadere informatie

ONDERZOEKSTEAM. Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt: Prof. Dr. Andries de Grip (2 e promotor) Afdeling

ONDERZOEKSTEAM. Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt: Prof. Dr. Andries de Grip (2 e promotor) Afdeling Bevordering van de arbeidsparticipatie van oudere werknemers: een prospectieve cohort studie naar de determinanten van (langer) doorwerken op oudere leeftijd ONDERZOEKSTEAM Capgroep Epidemiologie: Prof.

Nadere informatie

Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4. Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4

Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4. Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Samenvatting SAMENVATTING 189 Depressie is een veelvoorkomende psychische stoornis die een hoge ziektelast veroorzaakt voor zowel de samenleving als het individu. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO)

Nadere informatie

BedrijfsGezondheidsIndex 2007

BedrijfsGezondheidsIndex 2007 BedrijfsGezondheidsIndex 2007 Oudere werknemers zijn vitaler Oudere werknemers zijn vitaler en ervaren een betere mentale gezondheid dan hun jongere collega s. Dit komt mede doordat ze een gezondere leefstijl

Nadere informatie

Onderzoek heeft aangetoond dat een hoge mate van herstelbehoefte een voorspellende factor is voor ziekteverzuim. Daarom is in de NL-SH ook de relatie

Onderzoek heeft aangetoond dat een hoge mate van herstelbehoefte een voorspellende factor is voor ziekteverzuim. Daarom is in de NL-SH ook de relatie Samenvatting Gehoor en de relatie met psychosociale gezondheid, werkgerelateerde variabelen en zorggebruik. De Nationale Longitudinale Studie naar Horen Slechthorendheid is een veelvoorkomende chronische

Nadere informatie

Samenvatting Werk, Pensioen en Gezondheid

Samenvatting Werk, Pensioen en Gezondheid Samenvatting Werk, Pensioen en Gezondheid Potentiële bedreigingen voor de arbeidsparticipatie van oudere werknemers: werkbelasting, geheugen, sociale timing van pensioneren en gezondheid Een aantal bedreigingen

Nadere informatie

Werk, participatie en gezondheid

Werk, participatie en gezondheid Werk, participatie en gezondheid Prof Dr Lex Burdorf Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg, Erasmus MC Coordinator academische werkplaats CEPHIR ism Dr Merel Schuring Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg,

Nadere informatie

Hoofdstuk 2 hoofdstuk 3

Hoofdstuk 2 hoofdstuk 3 s Samenvatting Door de hogere participatiegraad van oudere werknemers en de afname van de aanwas van jongere werknemers door daling van het geboortecijfer (ontgroening) vergrijst de beroepsbevolking.

Nadere informatie

De toekomst van duurzame inzetbaarheid? Langer gezond werken: nieuwe inzichten en uitdagingen voor de bedrijfsarts?

De toekomst van duurzame inzetbaarheid? Langer gezond werken: nieuwe inzichten en uitdagingen voor de bedrijfsarts? De toekomst van duurzame inzetbaarheid? Langer gezond werken: nieuwe inzichten en uitdagingen voor de bedrijfsarts? Lex Burdorf Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg, Erasmus MC Rotterdam RVZ rapport

Nadere informatie

Arbeidsparticipatie van oudere werknemers. Studienamiddag Ageing at work

Arbeidsparticipatie van oudere werknemers. Studienamiddag Ageing at work Arbeidsparticipatie van oudere werknemers Studienamiddag Ageing at work Leuven, 28 oktober 2009 Dr. Rob Gründemann, Senior Onderzoeker/Adviseur TNO Arbeid Lector Hogeschool Utrecht (Nederland) Opzet van

Nadere informatie

Werk, participatie en gezondheid: meer dan alleen!

Werk, participatie en gezondheid: meer dan alleen! Werk, participatie en gezondheid: meer dan alleen! Prof Dr Alex Burdorf Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg, Erasmus MC Coordinator academische werkplaats CEPHIR Arbeidsparticipatie en gezondheid

Nadere informatie

Samenvatting Beloop van beperkingen in activiteiten bij oudere patiënten met artrose van heup of knie

Samenvatting Beloop van beperkingen in activiteiten bij oudere patiënten met artrose van heup of knie Beloop van beperkingen in activiteiten bij oudere patiënten met artrose van heup of knie Zoals beschreven in hoofdstuk 1, is artrose een chronische ziekte die vaak voorkomt bij ouderen en in het bijzonder

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting De levensverwachting van mensen met een ernstige psychiatrische aandoening (EPA) is gemiddeld 13-30 jaar korter dan die van de algemene bevolking. Onnatuurlijke doodsoorzaken zoals

Nadere informatie

Jonge werknemers en werkstress: een beknopte weergave van de feiten

Jonge werknemers en werkstress: een beknopte weergave van de feiten Jonge werknemers en werkstress: een beknopte weergave van de feiten Irene Houtman & Ernest de Vroome (TNO) In het kort: Onderzoek naar de ontwikkeling van burn-outklachten en verzuim door psychosociale

Nadere informatie

Scholing voor oudere werknemers: literatuuroverzicht en kosten-baten analyse

Scholing voor oudere werknemers: literatuuroverzicht en kosten-baten analyse Scholing voor oudere werknemers: literatuuroverzicht en kosten-baten analyse Wim Groot & Henriette Maassen van den Brink In samenwerking met Annelies Notenboom, Karin Douma en Tom Everhardt, APE Den Haag

Nadere informatie

Dit proefschrift presenteert de resultaten van het ALASCA onderzoek wat staat voor Activity and Life After Survival of a Cardiac Arrest.

Dit proefschrift presenteert de resultaten van het ALASCA onderzoek wat staat voor Activity and Life After Survival of a Cardiac Arrest. Samenvatting 152 Samenvatting Ieder jaar krijgen in Nederland 16.000 mensen een hartstilstand. Hoofdstuk 1 beschrijft de achtergrond van dit proefschrift. De kans om een hartstilstand te overleven is met

Nadere informatie

Inhoud. deel i het domein arbeid en gezondheid 31. Voorwoord 1 0

Inhoud. deel i het domein arbeid en gezondheid 31. Voorwoord 1 0 Voorwoord 1 0 1 Inleiding 1 2 1.1 Aanleiding en doelstelling 1 5 1.2 Doelstelling 2 4 1.3 Leeswijzer 2 6 deel i het domein arbeid en gezondheid 31 2 Wat is arbeid, wat is gezondheid? 3 3 2.1 Wat is arbeid?

Nadere informatie

Summary & Samenvatting. Samenvatting

Summary & Samenvatting. Samenvatting Samenvatting De meeste studies na rampen richten zich op de psychische problemen van getroffenen zoals post-traumatische stress stoornis (PTSS), depressie en angst. Naast deze gezondheidsgevolgen van psychische

Nadere informatie

BedrijfsGezondheidsIndex 2008:

BedrijfsGezondheidsIndex 2008: BedrijfsGezondheidsIndex 2008: Nederland niet klaar voor verhoogde AOW-leeftijd Een derde van de oudere Nederlandse werknemers (50+) is nog niet klaar voor een hogere AOW-leeftijd. Dat blijkt uit de LifeGuard

Nadere informatie

arbo 42 11-10-2013 17:27:30

arbo 42 11-10-2013 17:27:30 arbo 42 11-10-2013 17:27:30 e brengen een hoge werkdruk vaak in verband met een breed scala aan gezondheids- en veiligheidsrisico s, variërend van vermoeidheid en fysieke klachten tot hartziekten of ongelukken

Nadere informatie

BedrijfsGezondheidsIndex 2006

BedrijfsGezondheidsIndex 2006 BedrijfsGezondheidsIndex 2006 Op het werk zijn mannen vitaler dan vrouwen Mannen zijn vitaler en beter inzetbaar dan vrouwen. Dit komt mede doordat mannen beter omgaan met stress. Dit blijkt uit de jaarlijkse

Nadere informatie

Gezondheid en participatie in arbeid en samenleving

Gezondheid en participatie in arbeid en samenleving Gezondheid en participatie in arbeid en samenleving Lex Burdorf, hoogleraar Determinanten van Volksgezondheid Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg Academische Werkplaats Publieke Gezondheid CEPHIR

Nadere informatie

hoofdstuk 1 doelstellingen hoofdstuk 2 diagnosen

hoofdstuk 1 doelstellingen hoofdstuk 2 diagnosen Dit proefschrift gaat over moeheid bij mensen die dit als belangrijkste klacht presenteren tijdens een bezoek aan de huisarts. In hoofdstuk 1 wordt het onderwerp moeheid in de huisartspraktijk kort geïntroduceerd,

Nadere informatie

Marrit-10-H10 24-06-2008 11:05 Pagina 131. chapter 10 samenvatting

Marrit-10-H10 24-06-2008 11:05 Pagina 131. chapter 10 samenvatting Marrit-10-H10 24-06-2008 11:05 Pagina 131 chapter 10 samenvatting Marrit-10-H10 24-06-2008 11:05 Pagina 132 Marrit-10-H10 24-06-2008 11:05 Pagina 133 Zaadbalkanker wordt voornamelijk bij jonge mannen vastgesteld

Nadere informatie

Chronische zieke werknemers: Werkbeleving & ziekteverzuim

Chronische zieke werknemers: Werkbeleving & ziekteverzuim Chronische zieke werknemers: Werkbeleving & ziekteverzuim dr. Nathalie Donders drs. Karin Roskes dr. Joost van der Gulden Afdeling Eerstelijnsgeneeskunde Centrum voor Huisartsgeneeskunde, Ouderengeneeskunde

Nadere informatie

De kans op arbeidsongeschiktheid bij zelfstandig ondernemers met overgewicht

De kans op arbeidsongeschiktheid bij zelfstandig ondernemers met overgewicht Mag het een onsje meer zijn? De kans op arbeidsongeschiktheid bij zelfstandig ondernemers met overgewicht Viona Lapré- Utama, Marjan Erkamp, Marga van Liere, Cees Geluk Samenvatting Overgewicht komt steeds

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/38701 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Visschedijk, Johannes Hermanus Maria (Jan) Title: Fear of falling in older patients

Nadere informatie

VTV-2014: themarapport gezondheid en maatschappelijke participatie. Maartje Harbers Nancy Hoeymans

VTV-2014: themarapport gezondheid en maatschappelijke participatie. Maartje Harbers Nancy Hoeymans VTV-2014: themarapport gezondheid en maatschappelijke participatie Maartje Harbers Nancy Hoeymans 1 Themarapport gezondheid en participatie Doelen 1. In kaart brengen participatiegraad van mensen met gezondheidsproblemen

Nadere informatie

Langdurig ziekteverzuim van werknemers met een chronische ziekte of beperking Geeke Waverijn, Mieke Rijken

Langdurig ziekteverzuim van werknemers met een chronische ziekte of beperking Geeke Waverijn, Mieke Rijken Deze factsheet is een uitgave van het NIVEL. De gegevens mogen met bronvermelding (Langdurig ziekteverzuim van werknemers met een chronische ziekte of beperking, G. Waverijn & M. Rijken, NIVEL, januari

Nadere informatie

behandeling volgens de KNGF-richtlijn bij mensen met artrose aan de heup en/of knie.

behandeling volgens de KNGF-richtlijn bij mensen met artrose aan de heup en/of knie. Samenvatting De primaire doelstelling van het onderzoek was het onderzoeken van de lange termijn effectiviteit van oefentherapie en de rol die therapietrouw hierbij speelt bij patiënten met artrose aan

Nadere informatie

Fetal Origins of Socioeconomic Inequalities. in Early Childhood Health. The Generation R Study. Lindsay Marisia Silva SAMENVATTING

Fetal Origins of Socioeconomic Inequalities. in Early Childhood Health. The Generation R Study. Lindsay Marisia Silva SAMENVATTING Fetal Origins of Socioeconomic Inequalities in Early Childhood Health The Generation R Study Lindsay Marisia Silva SAMENVATTING Sociaal-economische gezondheidsverschillen vormen een groot maatschappelijk

Nadere informatie

Technische nota. Brussel, december 2011

Technische nota. Brussel, december 2011 Technische nota Werkbaar werk en de inschatting van zelfstandige ondernemers om hun huidige job al dan niet tot hun pensioen verder te kunnen zetten. Resultaten uit de werkbaarheidsmetingen 2007 en 2010

Nadere informatie

Wat werkt voor de oudere werknemers?

Wat werkt voor de oudere werknemers? Wat werkt voor de oudere werknemers? Hoe houdenwe mensenlangergezondaanhet werk Drs Wendy Koolhaas Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) Disciplinegroep Gezondheidswetenschappen, Sociale Geneeskunde

Nadere informatie

Hoofdstuk 1 Implementatie van maatregelen ter bevordering van duurzame inzetbaarheid in de bouwnijverheid Hoofdstuk 2

Hoofdstuk 1 Implementatie van maatregelen ter bevordering van duurzame inzetbaarheid in de bouwnijverheid Hoofdstuk 2 De toenemende vergrijzing van de werkende bevolking leidt ertoe dat het steeds uitdagender wordt voor werknemers om gezond en gemotiveerd hun pensioengerechtigde leeftijd te bereiken. Duurzame inzetbaarheid

Nadere informatie

S De afgelopen decennia is het aantal mensen met kanker toegenomen, maar is tevens veel vooruitgang geboekt op het gebied van vroegdiagnostiek en behandeling van kanker. Hiermee is de kans op genezing

Nadere informatie

DE ONTWIKKELING VAN EEN PROGNOSTISCH MODEL VOOR LANGDURIG ZIEKTEVERZUIM ONDER BOUWVAKKERS

DE ONTWIKKELING VAN EEN PROGNOSTISCH MODEL VOOR LANGDURIG ZIEKTEVERZUIM ONDER BOUWVAKKERS DE ONTWIKKELING VAN EEN PROGNOSTISCH MODEL VOOR LANGDURIG ZIEKTEVERZUIM ONDER BOUWVAKKERS Auteurs: Lex Burdorf, Erasmus MC Tilja van den Berg, Erasmus MC Leo Elders, Erasmus MC Cor van Duivenbooden, Arbouw

Nadere informatie

Chronische longziekten en werk

Chronische longziekten en werk Chronische longziekten en werk Mensen met een longziekte hebben meer moeite om aan het werk te blijven of een betaalde baan te vinden dan de rest van de bevolking. Slechts 42% van de mensen met COPD heeft

Nadere informatie

Samenvatting. Opvoeding en thuis omgeving als aangrijpingspunten in de preventie van overgewicht bij kinderen: resultaten van de ChecKid studie

Samenvatting. Opvoeding en thuis omgeving als aangrijpingspunten in de preventie van overgewicht bij kinderen: resultaten van de ChecKid studie Opvoeding en thuis omgeving als aangrijpingspunten in de preventie van overgewicht bij kinderen: resultaten van de ChecKid studie Overgewicht is een snel groeiend wereldwijd probleem en is geassocieerd

Nadere informatie

30-5-2012. Gezond en vitaal langer doorwerken?! Programma. Inleiding. Inleiding

30-5-2012. Gezond en vitaal langer doorwerken?! Programma. Inleiding. Inleiding Programma Gezond en vitaal langer doorwerken?! Allard van der Beek Hoogleraar Epidemiologie van Arbeid & Gezondheid Afdeling Sociale Geneeskunde,, EMGO + Instituut Onderzoekscentrum Body@Work TNO-VU/ VU/VUmcVUmc

Nadere informatie

Gezondheidsbeleid bij bedrijven

Gezondheidsbeleid bij bedrijven Gezondheidsbeleid bij bedrijven Een Klein maar Fijn project, in het kader van de Academische Werkplaats CEPHIR Rotterdam, februari 2019 Dr. Suzan Robroek Prof.dr.ir Lex Burdorf Afdeling Maatschappelijke

Nadere informatie

Hoofdstuk 1 Hoofdstuk 2

Hoofdstuk 1 Hoofdstuk 2 179 In dit proefschrift werden de resultaten beschreven van studies die zijn verricht bij volwassen vrouwen met symptomen van bekkenbodem dysfunctie. Deze symptomen komen frequent voor en kunnen de kwaliteit

Nadere informatie

Evidence based richtlijnontwikkeling (EBRO) training voor patiënten. Ton Kuijpers, Epidemioloog

Evidence based richtlijnontwikkeling (EBRO) training voor patiënten. Ton Kuijpers, Epidemioloog Evidence based richtlijnontwikkeling (EBRO) training voor patiënten Ton Kuijpers, Epidemioloog Guru based medicine Inhoud Voorbeeld van een wetenschappelijk onderzoeksdesign (RCT) Mate van bewijs Conclusies

Nadere informatie

Wat zijn de redenen om langer door te werken?

Wat zijn de redenen om langer door te werken? Wat zijn de redenen om langer door te werken? Karin Proper 1, Dorly Deeg 2, Allard van der Beek 1 Body@Work, Onderzoekscentrum Bewegen, Arbeid en Gezondheid, TNO VUmc 1) Afdeling Sociale Geneeskunde en

Nadere informatie

het laagste niveau van psychologisch functioneren direct voordat de eerste bestraling begint. Zowel angstgevoelens als depressieve symptomen en

het laagste niveau van psychologisch functioneren direct voordat de eerste bestraling begint. Zowel angstgevoelens als depressieve symptomen en Samenvatting In de laatste 20 jaar is er veel onderzoek gedaan naar de psychosociale gevolgen van kanker. Een goede zaak want aandacht voor kanker, een ziekte waar iedereen in zijn of haar leven wel eens

Nadere informatie

Depressie in Zeeland

Depressie in Zeeland Depressie in Zeeland Kernpunten 15.000 119.000 19 jr en ouder ernstige depressieve klachten milde depressieve klachten ernstig depressieve klachten 19-24 jarigen 10 % 2012-2016 34% 57% 19-24 jarigen milde

Nadere informatie

en psychosociale werkkenmerken voorspellen wie van de nog actief werkende bedrijfsen/

en psychosociale werkkenmerken voorspellen wie van de nog actief werkende bedrijfsen/ Moe! Studies naar hulpzoekend gedrag laten zien dat het besluit om een arts te bezoeken doorgaans het resultaat is van een complex proces. Niet alleen gezondheidsgerelateerde, maar ook sociale, culturele

Nadere informatie

Werkvermogen in de Limburgse zorg

Werkvermogen in de Limburgse zorg Werkvermogen in de Limburgse zorg Oorzaken en gevolgen van verminderd werkvermogen Dit onderzoek wordt mede mogelijk gemaakt dankzij bijdragen van de provincie Limburg, het ministerie van VWS, ZonMw, en

Nadere informatie

Juist in deze tijden moeten we samen beter zijn!

Juist in deze tijden moeten we samen beter zijn! Juist in deze tijden moeten we samen beter zijn! 1 Gezondheidsmanagement Een gezonde werksituatie geeft energie! Evert Ivens, bedrijfsarts Gezondheidsmanagement; zou je dat nou wel doen? 2 GZM? Wat is

Nadere informatie

Het wetenschappelijke bevolkingsonderzoek naar de vroege opsporing van hart- en vaatziekten.

Het wetenschappelijke bevolkingsonderzoek naar de vroege opsporing van hart- en vaatziekten. www.robinsca.nl INFORMATIEFOLDER VOOR HUISARTSEN Het wetenschappelijke bevolkingsonderzoek naar de vroege opsporing van hart- en vaatziekten. WBO-vergunning verleend door de minister van VWS op 27 augustus

Nadere informatie

De effecten van ouder worden en langer doorwerken op de gezondheid van de Nederlandse bouwvakker

De effecten van ouder worden en langer doorwerken op de gezondheid van de Nederlandse bouwvakker De effecten van ouder worden en langer doorwerken op de gezondheid van de Nederlandse bouwvakker Cor van Duivenbooden hoofd O&O Arbouw Inhoud presentatie Demografische ontwikkelingen in Nederland Gevolgen

Nadere informatie

Op weg naar de speerpuntennotitie lokaal gezondheidsbeleid Boxmeer 2009 2011: Speerpunten voor Boxmeer?? Esther Hendriks 24 september 2009

Op weg naar de speerpuntennotitie lokaal gezondheidsbeleid Boxmeer 2009 2011: Speerpunten voor Boxmeer?? Esther Hendriks 24 september 2009 Op weg naar de speerpuntennotitie lokaal gezondheidsbeleid Boxmeer 2009 2011: Speerpunten voor Boxmeer?? Esther Hendriks 24 september 2009 Op weg naar speerpuntennotitie? Wat doen/deden we al? Welke gezondheidsproblemen

Nadere informatie

hoofdstuk 1 hoofdstuk 2 hoofdstuk 3

hoofdstuk 1 hoofdstuk 2 hoofdstuk 3 SAMENVATTING Dit proefschrift is gewijd aan Bouwen aan Gezondheid : een onderzoek naar de effectiviteit van een leefstijlinterventie voor werknemers in de bouwnijverheid met een verhoogd risico op hart

Nadere informatie

NEDERLANDSE SAMENVATTING (SUMMARY IN DUTCH)

NEDERLANDSE SAMENVATTING (SUMMARY IN DUTCH) NEDERLANDSE SAMENVATTING (SUMMARY IN DUTCH) ACHTERGROND Depressie is een ernstige psychiatrische stoornis waar ongeveer één op de vijf à zes mensen gedurende de levensloop mee te maken krijgt. In Westerse

Nadere informatie

WAT ZIJN DE MAATSCHAPPELIJKE KOSTEN EN BATEN VAN EEN SUCCESVOLLE BANENAFSPRAAK?

WAT ZIJN DE MAATSCHAPPELIJKE KOSTEN EN BATEN VAN EEN SUCCESVOLLE BANENAFSPRAAK? WAT ZIJN DE MAATSCHAPPELIJKE KOSTEN EN BATEN VAN EEN SUCCESVOLLE BANENAFSPRAAK? Prof Dr A. Burdorf Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg Erasmus MC Rotterdam, Nederland Maatschappelijke kosten en baten

Nadere informatie

het psychisch functioneren van de ouder, de tevredenheid van de ouders met de (huwelijks)relatie en de gezinscommunicatie. Een beter functioneren van

het psychisch functioneren van de ouder, de tevredenheid van de ouders met de (huwelijks)relatie en de gezinscommunicatie. Een beter functioneren van 9 Samenvatting 173 174 9 Samenvatting Kanker is een veel voorkomende ziekte. In 2003 werd in Nederland bij meer dan 72.000 mensen kanker vastgesteld. Geschat wordt dat het hier in 9.000 gevallen om mensen

Nadere informatie

Investeren in gezondheid Een gezonde investering! Symposium voor Leidinggevenden IZA Bedrijfszorg 27-03-2013

Investeren in gezondheid Een gezonde investering! Symposium voor Leidinggevenden IZA Bedrijfszorg 27-03-2013 1 Investeren in gezondheid Een gezonde investering! Symposium voor Leidinggevenden IZA Bedrijfszorg 27-03-2013 2 Bevorderen van de gezondheid, inzetbaarheid en productiviteit van medewerkers 4 werkmaatschappijen

Nadere informatie

but no statistically significant differences

but no statistically significant differences but no statistically significant differences Astma is een chronische aandoening, die niet te genezen is. Met de passende zorg kunnen symptomen tot een minimum worden gereduceerd en zou een astma patiënt

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting Het onderwerp van dit proefschrift is depressieve en angst symptomen in chronische dialyse patiënten en andere patiënten. Het proefschrift bestaat uit twee delen (deel A en deel

Nadere informatie

Samenvatting (summary in Dutch)

Samenvatting (summary in Dutch) Samenvatting (summary in Dutch) 149 Samenvatting (summary in Dutch) Één van de meest voorkomende en slopende ziektes is depressie. De impact op het dagelijks functioneren en op de samenleving is enorm,

Nadere informatie

2/10/2014. Het gaat uitstekend met ons. Komende 60 minuten. Relatie kalenderleeftijd en functioneren. Duurzame inzetbaarheid van kwetsbare werknemers

2/10/2014. Het gaat uitstekend met ons. Komende 60 minuten. Relatie kalenderleeftijd en functioneren. Duurzame inzetbaarheid van kwetsbare werknemers 2/10/2014 Duurzame inzetbaarheid van kwetsbare werknemers Disclosure belangen sprekers: Sandra Brouwer & Haitze de Vries Potentiële belangenverstrengeling Geen Sandra Brouwer & Haitze de Vries Gezondheidswetenschappen,

Nadere informatie

Samenvatting van: Zorgkosten en maatschappelijke baten van reumatherapieën bij reumatoïde artritis

Samenvatting van: Zorgkosten en maatschappelijke baten van reumatherapieën bij reumatoïde artritis Samenvatting van: Zorgkosten en maatschappelijke baten van reumatherapieën bij reumatoïde artritis Iris Blankers Annelise Notenboom Carlien Schrijvershof Het rapport is te downloaden van www.ape.nl Nadere

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 200 NEDERLANDSE SAMENVATTING Duizeligheid is een veel voorkomend probleem bij ouderen. Tot 30% van de thuiswonende ouderen van 65 jaar en ouder ervaart enige vorm van duizeligheid.

Nadere informatie

Summery. Effectiviteit van een interventieprogramma op arm-, schouder- en nekklachten bij beeldschermwerkers

Summery. Effectiviteit van een interventieprogramma op arm-, schouder- en nekklachten bij beeldschermwerkers ummery amenvatting Effectiviteit van een interventieprogramma op arm-, schouder- en nekklachten bij beeldschermwerkers 207 Algemene introductie Werkgerelateerde arm-, schouder- en nekklachten zijn al eeuwen

Nadere informatie

Vergrijzing en langer doorwerken: kansen voor arbeidshygiënisten

Vergrijzing en langer doorwerken: kansen voor arbeidshygiënisten Vergrijzing en langer doorwerken: kansen voor arbeidshygiënisten Dr. Cécile Boot, gezondheidswetenschapper Universitair Hoofddocent Arbeid en Gezondheid Afdeling Sociale Geneeskunde VU medisch centrum

Nadere informatie

VSO congres BANENAFSPRAAK. Vrijdag 2 november 2018 Spaces, Den Haag

VSO congres BANENAFSPRAAK. Vrijdag 2 november 2018 Spaces, Den Haag VSO congres BANENAFSPRAAK Vrijdag 2 november 2018 Spaces, Den Haag WAT ZIJN DE MAATSCHAPPELIJKE KOSTEN EN BATEN VAN EEN SUCCESVOLLE BANENAFSPRAAK? Prof Dr A. Burdorf Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg

Nadere informatie

SAMENVATTING Dijkstra, Coosje.indd :45

SAMENVATTING Dijkstra, Coosje.indd :45 SAMENVATTING Samenvatting INTRODUCTIE Grote sociaal economische gezondheidsverschillen zijn een groeiend probleem in bijna alle Westerse landen. In Nederland leven mensen met een lagere opleiding gemiddeld

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Cardiovasculaire Beoordeling na Hypertensieve Afwijkingen van de Zwangerschap Hypertensieve zwangerschapscomplicaties rondom de uitgerekende datum zijn veelvoorkomende complicaties.

Nadere informatie

S Samenvatting Veldman, Karin.indd :25

S Samenvatting Veldman, Karin.indd :25 S Samenvatting Psychische problemen tijdens de kindertijd en adolescentie kunnen langdurige negatieve gevolgen hebben, bijvoorbeeld doordat ze de overgang van school naar werk negatief beïnvloeden. Jongeren

Nadere informatie

Samenvatting voor niet-ingewijden

Samenvatting voor niet-ingewijden Samenvatting 188 Samenvatting Samenvatting voor niet-ingewijden Diabetes mellitus type 2 (DM2), oftewel ouderdomssuikerziekte is een steeds vaker voorkomende aandoening. Dit heeft onder andere te maken

Nadere informatie

Arbeidsgehandicapten in Nederland

Arbeidsgehandicapten in Nederland Arbeidsgehandicapten in Nederland Ingrid Beckers In 2003 waren er in Nederland ruim 1,7 miljoen arbeidsgehandicapten; 15,8 procent van de 15 64-jarige bevolking. Het aandeel arbeidsgehandicapten is daarmee

Nadere informatie

Ziekteverzuimanalyse van O2A5

Ziekteverzuimanalyse van O2A5 Ziekteverzuimanalyse van O2A5 1 Ziekteverzuimanalyse van O2A5 Kalenderjaar 2007: het gehele jaar Kalenderjaar 2008: van januari 2008 tot half augustus 2008 Om een volledig beeld te kunnen vormen van de

Nadere informatie

De effecten van het Medisch Onderzoek Vliegramp Bijlmermeer op de

De effecten van het Medisch Onderzoek Vliegramp Bijlmermeer op de Samenvatting De effecten van het Medisch Onderzoek Vliegramp Bijlmermeer op de gezondheidsbeleving van bewoners en hulpverleners In de jaren die volgden op de vliegramp Bijlmermeer op 4 oktober 1992, ontstond

Nadere informatie

MINDFULNESS EN ACT INTERVENTIES ALS E-HEALTH: EEN META-ANALYSE

MINDFULNESS EN ACT INTERVENTIES ALS E-HEALTH: EEN META-ANALYSE MINDFULNESS EN ACT INTERVENTIES ALS E-HEALTH: EEN META-ANALYSE MARION SPIJKERMAN VGCT CONGRES, 13 NOVEMBER 2015 OVERZICHT Introductie Methode Resultaten Discussie Mindfulness en ACT interventies als ehealth:

Nadere informatie

Deel I Het startpunt van het Vital@Work onderzoek

Deel I Het startpunt van het Vital@Work onderzoek De babyboomer generatie, een langere levensverwachting en lagere geboortecijfers hebben als gevolg dat de samenleving vergrijst. Om de gevolgen van de vergrijzende samenleving, zowel vanuit bedrijfs- als

Nadere informatie

Samenvatting van de IMA-studie. Sociaaleconomisch profiel en zorgconsumptie van personen in primaire arbeidsongeschiktheid

Samenvatting van de IMA-studie. Sociaaleconomisch profiel en zorgconsumptie van personen in primaire arbeidsongeschiktheid 1 Samenvatting van de IMA-studie Sociaaleconomisch profiel en zorgconsumptie van personen in primaire arbeidsongeschiktheid Het aantal arbeidsongeschikten alsook de betaalde uitkeringen bij arbeidsongeschiktheid

Nadere informatie

Geven en ontvangen van steun in de context van een chronische ziekte.

Geven en ontvangen van steun in de context van een chronische ziekte. Een chronische en progressieve aandoening zoals multiple sclerose (MS) heeft vaak grote consequenties voor het leven van patiënten en hun intieme partners. Naast het omgaan met de fysieke beperkingen van

Nadere informatie

NeDerLANDse samenvatting

NeDerLANDse samenvatting CHAPTER 10 259 NEDERLANDSE SAMENVATTING Benzodiazepines zijn psychotrope middelen met anxiolytische, sederende, spierverslappende en hypnotische effecten. In de praktijk worden zij voornamelijk ingezet

Nadere informatie

Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen

Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen SAMENVATTING Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen klinische populaties, waaronder ook de Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD). Ook al wordt

Nadere informatie

Verminderen van de impact van geriatrische aandoeningen door fysieke activiteit

Verminderen van de impact van geriatrische aandoeningen door fysieke activiteit Verminderen van de impact van geriatrische aandoeningen door fysieke activiteit Eén van de belangrijkste gevolgen van veroudering en geriatrische aandoeningen is het ontstaan van beperkingen. De weg van

Nadere informatie

Workability & Inzetbaarheid. The Finnish Experience. Boaborea ledenplatform 'Gezond Werken' Bussum, 26 maart 2008

Workability & Inzetbaarheid. The Finnish Experience. Boaborea ledenplatform 'Gezond Werken' Bussum, 26 maart 2008 Workability & Inzetbaarheid Boaborea ledenplatform 'Gezond Werken' Bussum, Rob Gründemann, Teamleider Personeelsbeleid Lector Sociale Innovatie, Hogeschool Utrecht De opzet van de presentatie De situatie

Nadere informatie

5. Discussie. 5.1 Informatieve waarde van de basisgegevens

5. Discussie. 5.1 Informatieve waarde van de basisgegevens 5. 5.1 Informatieve waarde van de basisgegevens Relevante conclusies voor het beleid zijn pas mogelijk als de basisgegevens waaruit de samengestelde indicator berekend werd voldoende recent zijn. In deze

Nadere informatie