ARBEIDSVOORWAARDENBELEID LAD 2014

Transcriptie

1 ARBEIDSVOORWAARDENBELEID LAD Inleiding De LAD behartigt de arbeidsvoorwaardelijke belangen van haar leden van coassistent tot a(n)ios, van basisarts tot medisch specialist, van jeugdarts tot psychiater en van bedrijfsarts tot specialist ouderengeneeskunde. Daarnaast behartigt de LAD de belangen van PA s en apothekers in dienstverband. Het creëren en behouden van reële arbeidsvoorwaarden en arbeidsomstandigheden die bijdragen aan het welzijn en de positie van werknemers in organisaties en het goed functioneren van de organisatie is het doel. Het belang van werknemers staat voorop, maar staat nooit los van het belang van de organisatie. De LAD behartigt dat werknemersbelang direct aan onderhandelingstafels. Maar ook indirect via de koepel van Beroepsorganisaties in de Zorg, de FBZ, waarbij de LAD is aangesloten. Daarnaast oefenen we invloed uit via contacten met andere werknemersorganisaties, werkgevers, overheid en zorgverzekeraars. In deze nota wordt het LAD-arbeidsvoorwaardenbeleid voor 2014 weergegeven. De hoofdthema s in de LAD arbeidsvoorwaardennota 2014 vloeien voort uit de strategische agenda van de LAD zoals die is vastgesteld door het LAD bestuur op 10 oktober Het gaat om loonontwikkeling en andere materiële arbeidsvoorwaarden, maar ook om arbeidsomstandigheden zoals arbeidstijden en psychosociale arbeidsbelasting. Daarnaast wordt de arbeidsmarkt besproken evenals het langer doorwerken en de pensioenregeling. Leden praten mee Om leden meer te betrekken bij het opstellen van de cao-inzet voor de verschillende sectoren stelt de LAD haar leden in de gelegenheid deel te nemen aan klankbordgroepen. De informatie vanuit de werkvloer die leden van die klankbordgroep rechtstreeks aan de onderhandelaars van de betreffende cao kunnen overdragen en het feit dat onderhandelaars de situatie in de sector direct met de leden/ het veld kunnen bespreken leiden tot een realistische inzet. En het geeft de onderhandelaars achtergronden en informatie die nodig zijn om uw belangen goed te behartigen. Door betrokken te zijn bij het cao-proces is het resultaat van de onderhandelingen herkenbaar voor de leden. Er zijn klankbordgroepen voor de cao s Ziekenhuizen, Gehandicaptenzorg, Verpleeg-, Verzorgingshuizen en Thuiszorg, Geestelijke Gezondheidszorg, Jeugdzorg, Universitair Medisch Centra, Gezondheidscentra, Huisartsen in dienst van een huisarts en de Arbeidsvoorwaardenregeling Huisartsen in Gezondheidscentra. Voor de medisch specialisten in dienstverband die werken in de algemene ziekenhuizen voeren we op dit moment onderhandelingen over een vernieuwde Arbeidsvoorwaardenregeling Medisch Specialisten in dienstverband (AMS). Hiervoor is eveneens een klankbordgroep opgericht waarmee de LAD regelmatig afstemt. Om ook de belangen van onze nieuwe ledengroep, de apothekers in dienstverband, zo goed mogelijk te behartigen wordt ook hier een klankbordgroep opgericht waarmee wordt afgestemd over een nieuw te onderhandelen cao. Leden van de KNMP en de Commissie Arbeidsvoorwaarden Loondienstapotheken (COALA) zullen hieraan deelnemen.

2 De LAD is betrokken bij de volgende cao-onderhandelingen: Cao loopt af per aantal werknemers Arbo Unie 1 juli Gehandicaptenzorg 1 maart Gezondheidscentra 1 april 2013* GGZ 1 januari 2013* HIDHA 1 augustus 2013* 900 (Huisarts in dienst Huisarts) Jeugdzorg 1 mei 2013* Nederlandse Universiteiten 1 januari SBOH Huisartsgeneeskunde 1 januari 2013* SBOH Ouderengeneeskunde 1 januari 2013* 200 Universitair Medische Centra 1 april HAMS (Honoreringsregeling Academisch Medisch Specialisten, onderdeel cao UMC s) VVT 31 augustus 2013* Ziekenhuizen 1 maart AMS (Arbeidsvoorwaardenregeling Medisch Specialisten, onderdeel cao Ziekenhuizen) * Deze cao s zijn reeds geëxpireerd en er wordt nog onderhandeld. In deze nota wordt ingegaan op externe ontwikkelingen en de koers die de LAD binnen dit kader kiest voor het komende jaar in het arbeidsvoorwaardenoverleg. De nota sluit af met de inzet van de LAD voor Externe ontwikkelingen Het jaar 2013 laat een krimp zien in het Bruto Binnenlands Product (BBP), een daling van het besteedbare inkomen, een afname van de werkgelegenheid, dalende huizenprijzen en gematigde loonontwikkeling. Nederland haalt in tijden van recessie de broekriem aan. Huishoudens, banken, pensioenfondsen en de overheid pogen hun verslechterde financiële balans te herstellen. Verwacht wordt dat de economie in 2014 een voorzichtig herstel laat zien. Het BBP ligt dan nog steeds onder het niveau van voor de crisis. Miljoenennota 2014 Op de derde dinsdag van september presenteerde het kabinet Rutte-Asscher een pakket maatregelen met een totale omvang van structureel 6 miljard euro aan besparingen. Het Centraal Planbureau (CPB) verwacht op basis van deze bezuinigingen dat het bruto binnenlands product in 2013 krimpt en in 2014 groeit. De werkloosheid loopt in 2013 met personen op tot en in 2014 tot Het begrotingstekort bedraagt 3,2% in 2013 en zal naar verwachting stijgen. In 2014 daalt de mediane koopkracht voor het vijfde achtereenvolgende jaar. Voor werkenden blijft de mediane koopkracht gelijk. Dat wil zeggen dat de helft van alle huishoudens van werkenden volgend jaar een hogere koopkracht heeft en de andere helft een lagere koopkracht. Vooral uitkeringsgerechtigden en gepensioneerden gaan erop achteruit. De koopkrachtdaling van de gepensioneerden wordt deels veroorzaakt doordat aanvullende pensioenen nauwelijks worden geïndexeerd en in sommige gevallen worden gekort. Arbeidsmarkt De regering beoogt doorstroming op de arbeidsmarkt te bevorderen door een hervorming van het ontslagrecht en de maximering van de ontslagvergoeding tot euro bruto, en een jaarsalaris bij een hoger inkomen dan euro. Deze wijzigingen moeten het gemakkelijker maken voor werkgevers om werknemers te ontslaan. Verkorting van de maximale WW-termijn van 38 naar 24 maanden en verlaging van het WW-niveau na 1 jaar werkloosheid moeten werknemers zonder baan motiveren snel ander werk te accepteren. pagina 2

3 Voor de achterban van de LAD betekenen deze maatregelen een enorme inkomensterugval in het geval van werkloosheid. Dat betekent dat de LAD zowel in cao-onderhandelingen als in besprekingen over reorganisaties en sociaal plannen in zet op het up-to-date houden van de kennis en vaardigheden van werknemers, het voorkomen van ontslag en waar nodig werk-naar-werk trajecten. Pensioenen Het pensioenakkoord gaat uit van langer doorwerken tot 67 jaar. Door de toenemende vergrijzing en de ontgroening van de Nederlandse bevolking wordt de AOW op termijn anders onbetaalbaar en is de huidig opgebouwde pensioenpot ontoereikend. Daarnaast zijn beleggingen van pensioenfondsen in waarde gedaald waardoor veel fondsen te maken hebben met een slechte dekkingsgraad. Dat is de verhouding tussen het geld van de pensioenfondsen en de betalingsverplichtingen van de pensioenfondsen aan gepensioneerden. Veel pensioenfondsen hebben daardoor niet kunnen indexeren of hebben moeten korten op de pensioenen. Loonontwikkeling In het derde kwartaal van 2013 zijn de cao-lonen in Nederland met 1,2% gestegen vergeleken met het jaar daarvoor. De stijging ligt nog steeds ruim onder de inflatie van 2,8%. Het Regeerakkoord zet in op de nullijn voor de zorg, maar dankzij het zorgakkoord in de zomer van 2013 is deze 0-lijn van tafel. Zorgsector algemeen De collectieve zorguitgaven stijgen in 2013 als percentage van het bruto binnenlands product met 0,2 procentpunt naar 11%. In 2014 is de toename nog eens 0,2 procentpunt. In 2013 dalen de uitgaven in de AWBZ, maar de uitgaven van de Zorgverzekeringswet stijgen. In 2014 is de verwachting dat de uitgaven verder groeien, zowel in de AWBZ als in de Zorgverzekeringswet. Marktwerking, verandering van financiering (DOT en ZZP), en budgetkortingen (o.a. in de GGZ) maken de zorgsector tot een sector in beweging. Daarnaast blijven er onveranderd grote uitdagingen voor de arbeidsmarkt in de zorg door de (dubbele) vergrijzing; er komt een uitstroom van babyboomers op de arbeidsmarkt, waaronder in de zorgsector, terwijl de zorgvraag onder deze oudere langerlevende generatie toeneemt. Er moet dus meer zorg verleend worden met minder medisch personeel. Er ontstaat de noodzaak de zorg slimmer en efficiënter te organiseren tegen lagere kosten. Deze uitdaging wordt door de krimpende budgetten vanuit de overheid en zorgverzekeraars alleen maar groter. Concentratie van de zorg zet verder door. Er komt een verdere centralisatie van hoogcomplexe zorg en acute zorg. SEH-zorg en huisartsenzorg worden geïntegreerd. De AWBZ gaat over in een romp- AWBZ en er komt een landelijke voorziening voor intramurale ouderenzorg. Extramurale zorg gaat uit de AWBZ en wordt ondergebracht bij de gemeenten. Als speerpunten in de zorg worden preventie en een gezonde levensstijl, verhoging van kwaliteit, kostenverlaging en (regionale) samenwerking genoemd. In het begrotingsakkoord is voor alle sectoren in de zorg voor 2014 een basisgroei vastgesteld van 1,5 %, en voor 2015 tot en met % per jaar. Voor huisartsen geldt dat ze daarbovenop 1 % in 2014 en 1,5 % in krijgen (totaal dus een groei van 2,5 %) als zij aantoonbaar zorg uit de tweede lijn opvangen en voorkomen dat mensen naar die duurdere tweede lijn worden doorverwezen. Dit moet een extra besparing van ongeveer 1 miljard euro opleveren. Allemaal grote veranderingen die zorgen voor onrust op de werkvloer. 3. Primaire arbeidsvoorwaarden Loonontwikkeling/onderhandelingsruimte De LAD stelt de ruimte om te onderhandelen onder normale omstandigheden vast door de verwachte gemiddelde stijging van de arbeidsproductiviteit over het komende jaar te vermeerderen met de te verwachten inflatie over het komende jaar. Voor 2014 is de werkelijke onderhandelingsruimte, door de omstandigheden die in het voorgaande hoofdstuk zijn geschetst, echter beperkt. pagina 3

4 Ondanks de moeilijke omstandigheden is de LAD van mening dat het inkomen van de werknemers kan en moet worden verbeterd. Daarom zet de LAD in op een looneis die leidt tot verbetering van koopkracht: 2,5%. Afhankelijk van de omstandigheden kan deze looneis worden bijgesteld. Tevens vindt de LAD een goede stagevergoeding voor co-assistenten belangrijk. Pensioen De opbouw en indexering van pensioenen staan onder druk door de lage rentestand, tegenvallende beleggingen, gestegen levensverwachting en strengere eisen van de Nederlandse Bank. Hoewel de dekkingsgraad de laatste tijd is verbeterd, is deze nog niet op het vereiste niveau. Pensioenfonds Zorg en Welzijn (PFZW), waar het pensioen van een groot deel van de werknemers in de zorg is ondergebracht, kon in 2013 niet indexeren maar hoefde de pensioenen niet te verlagen. Het ABP, waar de artsen werkzaam in UMC s en bij universiteiten onder vallen, heeft het pensioen wel moeten verlagen met 0,5%. Of PFZW in 2014 ingrijpende maatregelen moet nemen zoals het verhogen van de premie of het verlagen van de pensioenen hangt af van de dekkingsgraad op 31 december Daarnaast heeft de regering aangegeven de pensioenopbouw te willen verlagen naar 1,75% per jaar. Op dit moment mag een werknemer 2,25% van zijn salaris gebruiken voor pensioenopbouw. Meer opbouwen mag maar dan moet je belasting betalen over de totale pensioenopbouw. Dat is voor LADleden niet gunstig. Zij zitten in de hogere belastingschijven (42% of 52%). Als ze eenmaal met pensioen zijn betalen ze meestal maar 37% belasting. Het is dus beter om op dat moment belasting te betalen over de pensioenuitkering. De LAD zet zich binnen de pensioenfondsen in voor alternatieven om pensioen op te bouwen. Daarnaast wil de regering dat werknemers met een inkomen vanaf euro bruto per jaar een beperking krijgen van de fiscaal gefaciliteerde pensioenopbouw. Indien deze werknemers een volledig pensioen op willen bouwen zijn de premies voor het gedeelte boven euro niet meer aftrekbaar. De LAD zet zich er voor in dat voor pensioenopbouw boven de euro een volwaardig alternatief wordt geboden inclusief werkgeversbijdrage. De LAD maakt zich sterk voor een goed pensioen, aan cao-tafels maar ook in de besturen van de pensioenfondsen. Daarvoor oefent de LAD haar invloed uit binnen verschillende pensioenfondsen; * De LAD heeft via FBZ een zetel in het Pensioenfonds Zorg en Welzijn (PFZW) * De LAD zit via het Ambtenarencentrum in het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds (ABP) * De LAD heeft drie zetels in het Pensioenfonds voor Huisartsen in Opleiding De LAD pleit voor een zo hoog mogelijk opbouwpercentage en een zo laag mogelijke franchise, dit vanwege de lange opleidingsduur van de artsen. De LAD wil dat artsen op deze manier een fatsoenlijk pensioen op kunnen bouwen. 4. Arbeidsomstandigheden Positionering van artsen binnen het veranderende zorglandschap Met de bezuinigingen van het Kabinet verandert er veel in zorginstellingen. Daarom wordt het steeds belangrijker dat artsen zichzelf meer laten zien en hun positie claimen binnen de gezondheidszorg. Dit is niet alleen nodig om gunstige arbeidsvoorwaarden te bedingen maar positionering is ook noodzakelijk om invloed uit te oefenen op werkbare arbeidsomstandigheden. De LAD vindt dat inspraak van artsen in dienstverband via de werkgever geregeld moet worden en legt de randvoorwaarden hiervoor vast in cao s, zoals op dit moment gebeurt in de nieuwe AMS. De arts moet naast zijn patiënt-gerelateerde werkzaamheden de ruimte, verantwoordelijkheid en bevoegdheid krijgen om beleidstaken, bijvoorbeeld gericht op de bedrijfsvoering van zijn werkomgeving, uit te voeren. Decentralisatie van zorg naar gemeenten In 2014 en 2015 vindt een decentralisatie plaats van taken naar gemeenten op drie terreinen: de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo), de Participatiewet en de jeugd-ggz. De decentralisatie roept veel vragen op, niet alleen inhoudelijk maar ook arbeidsvoorwaardelijk. Belangrijk voor de zorgverleners is de vraag of de zorg die zij leveren via dezelfde aanbieder blijft lopen of dat deze wordt uitbesteed aan een andere partij, bijvoorbeeld een commerciële aanbieder. Het risico bestaat pagina 4

5 dat nieuwe zorgaanbieders buiten de invloedssfeer van bestaande cao s willen blijven om zo voor een lagere prijs zorg te kunnen leveren. Om dit te voorkomen gaat de LAD met werkgevers en met eventuele nieuwe zorgaanbieders in overleg om te waarborgen dat bestaande cao s worden gerespecteerd en de professionele autonomie van de arts wordt geborgd. Arbeidstijden Artsen hebben verantwoordelijk werk. Het is noodzakelijk, voor de veiligheid van de patiënt, maar ook voor het welzijn van de arts, dat de arbeidstijden van alle artsen binnen redelijke grenzen blijven, onafhankelijk in welk soort instelling hij of zij werkzaam is. Er moeten realistische en haalbare productie-eisen gesteld worden passend bij een verantwoorde werkweek. De wensen van artsen ten aanzien van hun arbeidstijden zijn veranderd. Zowel mannen als vrouwen vinden een goede combinatie van werk en privé van groot belang en werken in deeltijd komt onder artsen steeds meer voor. Daarnaast zijn de behoeften van de patiënt ook veranderd. Steeds meer artsen spelen hierop in en houden spreekuur buiten kantooruren. In de praktijk blijkt dat niet altijd tegemoetgekomen wordt aan de wensen van artsen ten aanzien van arbeidstijden. Arbeidstijden blijft een belangrijk thema en de LAD geeft hieraan dan ook blijvend aandacht. De LAD benadrukt bij werkgevers en werknemers het belang van een correcte naleving van de (wettelijke) kaders zoals de Arbeidstijdenwet en cao-afspraken. Daar waar de bestaande wetgeving niet van toepassing is zet de LAD in op heldere kaders voor arbeidstijden in arbeidsvoorwaardenregelingen, zoals in de nieuwe AMS. De LAD is van mening dat de werktijd en de dienstendruk voor medisch specialisten in verhouding moet staan tot een verantwoorde inzet van de arts. Veilig en gezond werken De ziekteverzuimcijfers van de Inspectie SZW laten zien dat het ziekteverzuim in de gehele zorgsector hoger is dan het landelijk gemiddelde. Psychosociale arbeidsbelasting en fysieke belasting zijn daarvan de belangrijkste veroorzakers. Voorbeelden van psychosociale arbeidsbelasting zijn werkdruk, onregelmatige werktijden, agressie en andere ongewenste omgangsvormen, zoals seksuele intimidatie. Onduidelijkheid over de gevolgen van het veranderende zorglandschap kan bijdragen aan een toename van de werkstress die artsen ervaren. Hoewel er geen statistische informatie beschikbaar is over ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid onder (specifiek) de LADachterban, is aannemelijk dat met name de psychosociale arbeidsbelasting ook onder artsen in dienstverband voorkomt. Het is belangrijk om de invloed van psychosociale arbeidsbelasting op het arbeidsgerelateerde verzuim te erkennen. Die erkenning moet zowel bij de arts zelf als bij de werkgevers plaatsvinden. De kaders voor een gezonde werkomgeving zijn onder andere vastgelegd in Arbocatalogi. Een Arbocatalogus biedt een beschrijving van methoden en oplossingen die werkgevers en werknemers hebben afgesproken om bij te dragen aan een gezonde werkomgeving. Technieken, praktische oplossingen, handleidingen en normeringen die bijdragen aan gezond en veilig werken maken hiervan deel uit. De LAD benadrukt bij sociaal overleggen het belang van de Arbocatalogus. Het is belangrijk dat de Arbocatalogus bekend(er) wordt bij artsen. Hierin hebben ook werkgevers een belangrijke rol. Werkgevers moeten dit onderwerp blijven agenderen. De LAD start een campagne Gezond Werken waarvan een preventieprogramma psychosociale arbeidsbelasting onderdeel is. Zo wil de LAD bijdragen aan een gezonde werkomgeving voor de arts in dienstverband. Specifieke aandachtsgebieden zijn: aanpak van werkdruk, seksuele intimidatie, agressie en geweld. Is al sprake van arbeidsgerelateerd verzuim en/of psychosociale arbeidsbelasting dan moet de arts handvatten krijgen om hier zelf, ondersteund door de werkgever, mee om te gaan. Een goede dialoog tussen werknemer en werkgever is hiermee onlosmakelijk verbonden. De LAD biedt handreikingen en richtlijnen aan om dit gesprek constructief te laten verlopen. Voorkomen moet worden dat zaken zó escaleren, dat een beroep wordt gedaan op rechtshulp. Soms is dit echter onontkoombaar; dan kan de arts in dienstverband vanzelfsprekend een beroep doen op de LAD. Langer doorwerken Om kwalitatief goed en gezond langer door te kunnen werken moet aan een aantal eisen worden voldaan. Werkgevers dienen een modern instroom- en doorstroombeleid te ontwikkelen. Met dit pagina 5

6 beleid willen we alle (dus ook oudere) artsen uitdagingen bieden die passen bij hun levensfase. Werkgevers moeten mogelijkheden voor verdere ontwikkeling (zowel verdere specialisatie als verbreding) bieden. Daarnaast zet de LAD in op het opheffen van eventuele beperkingen in cao s voor doorwerken na 65 (straks 67) jaar. Artsen die doorwerken na 65 jaar moeten dat kunnen doen onder arbeidsvoorwaarden die gelijkwaardig zijn aan die voor hun jongere collega s. Doel is dat voor alle artsen een integraal levensfasebewust personeelsbeleid geldt waarin aan alle leeftijdsfasen aandacht wordt besteed. Met als resultaat dat artsen geïnspireerd en gezond langer door kunnen werken. 5. Arbeidsmarkt De arbeidsmarkt voor artsen laat zich moeilijk als één geheel analyseren. Waar de ene specialisatie of sector te kampen heeft met een tekort aan artsen is er binnen een andere specialisatie of sector juist sprake van een overschot. Ook zijn er grote regionale verschillen. Op dit moment is er een tekort aan artsen spoedeisende hulp, specialisten ouderengeneeskunde, artsen verstandelijk gehandicapten en psychiaters in de jeugdzorg. Onderzoek met betrekking tot pas afgestudeerde medisch specialisten toont daarentegen werkloosheid onder chirurgen, radiologen, kinderartsen en kno-artsen. De bezuinigingen in het zorgveld zorgen voor onzekerheid op de arbeidsmarkt voor medici. De verwachting is dat reorganisaties en fusies, net als decentralisatie van zorg en de geplande bezuinigingen, leiden tot verlies van werkgelegenheid. Daarnaast groeit het aantal beschikbare vacatures, ondanks de toename van het aantal deeltijdwerkers, op de korte termijn niet. Dit komt onder andere door taakherschikking en het feit dat artsen langer doorwerken, vervroegd uittreden is nauwelijks meer mogelijk. In samenwerking met de federatie Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst (KNMG), overheid, medische beroepsverenigingen, werkgevers en arbeidsmarktfondsen zet de LAD in op het terugdringen van artsentekorten en -overschotten. Meer specifiek doet de LAD dat door haar invloed aan te wenden in het Capaciteitsorgaan en in de caogerelateerde arbeidsmarktfondsen. In een arbeidsmarktfonds bespreken werkgevers en werknemers maatregelen die de arbeidsmarkt, ook voor artsen, positief beïnvloeden. Daarnaast heeft de LAD via de FBZ meegewerkt aan de Arbeidsmarkteffectrapportage om inzicht te krijgen in de gevolgen van de veranderingen in het zorglandschap voor de arbeidsmarkt. Samen met O&O-fondsen worden plannen gemaakt om de mobiliteit te stimuleren. pagina 6

7 6. Samenvattend: inzet LAD in 2014 Arbeidsvoorwaardenoverleg is een spel met meerdere spelers, die onderling grote belangenverschillen en zelfs belangentegenstellingen kunnen hebben. Een cao-inzet wordt veelal gezamenlijk met andere werknemersorganisaties opgesteld om een zo breed mogelijk draagvlak te hebben. Hierdoor wordt de kans om concrete resultaten aan de cao-tafel te realiseren vergroot. In een cao-akkoord wordt de maximaal haalbare combinatie gezocht van de wensen van alle werknemersorganisaties en die van de werkgever. Dit maakt dat het meestal niet mogelijk is om alle punten waar de LAD op inzet te realiseren. In overleg met leden brengt de LAD de belangrijkste focus aan voor de onderhandelingen. Voor 2014 gaat de LAD voor de volgende punten in de verschillende cao-overleggen: Algemeen positionering van de arts in de organisatie bescherming van professionele zelfstandigheid algemeen verbindend verklaren van cao s bevorderen communicatie en samenwerking (bijvoorbeeld door trainingen) Primaire arbeidsvoorwaarden looneis van 2,5% inkomensontwikkeling passend bij de omstandigheden vergoeding voor gemaakte beroepskosten stagevergoeding voor de coassistent Arbeidstijden normale werkweken correcte toepassing van het arbeidstijdenbesluit goede dienstroosters hersteltijd na diensten bestrijding van werkdruk Integraal levensfasebewust personeelsbeleid levenslang leren faciliteren goede balans werk-privé zeggenschap over de manier waarop, waar en wanneer gewerkt wordt goed in- en doorstroombeleid, bevorderen mobiliteit Langer gezond en met plezier doorwerken en pensioen integraal levensfasebewust personeelsbeleid (zie hierboven) na de aow-gerechtigde leeftijd doorwerken tegen gelijkwaardige arbeidsvoorwaarden goed pensioen Veiligheid op de werkvloer monitoren implementatie en naleving van gemaakte afspraken (in arbocatalogi, in de programma s veilige zorg en veilige publieke taak en in het actieplan veilig werken in de zorg) blijvend agenderen van het thema zodat werkgevers en werknemers worden aangejaagd er op instellingsniveau aanhoudend aandacht aan te geven Aandacht voor psychosociale arbeidsbelasting en de voorkoming daarvan Arbeidsmarkt bevorderen deelname aan opleiding voor schaarse specialismen inzet op behoud van werkgelegenheid o voorkomen van ontslag o inzetten op werk naar werk trajecten beperken van flexibele arbeidsrelaties pagina 7