Social Return in de Praktijk. Van Sociale Wenselijkheden naar Sociaal Beleid. Scholten&VanderMeij en Social Profit Consultants

Transcriptie

1 Social Return in de Praktijk Van Sociale Wenselijkheden naar Sociaal Beleid Social Return wint in Nederland aan terrein, maar in de praktijk zijn er nogal wat vragen bij de uitvoering van het beleid. In dit boekje gaan we in op veelgestelde vragen rondom Social Return. Scholten&VanderMeij en Social Profit Consultants

2 2 Van Sociale Wenselijkheden naar Sociaal Beleid

3 Social Return in de Praktijk Voorwoord Economische bedrijvigheid is de motor van de economie. En als die motor stil valt, dan doet dat pijn. We ondervinden dat nu aan den lijve, zeker in de bouwsector. Desondanks slagen veel bedrijven er in om ruimte te maken voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Dat gaat niet vanzelf. Bedrijven moeten daar hun best voor doen, maar als daar een opdracht tegenover staat, dan is die ruimte meestal wel te vinden. Niet altijd, want niet elk werk of elk project leent zich voor social return inzet. Onze ervaring in de bouw- en infrasector is, dat als opdrachtgever en opdrachtnemer vanuit een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid samen de uitdaging aangaan en elkaar stimuleren in het bedenken van oplossingen, ze er meestal wel uitkomen. En een goed resultaat neerzetten. Reële verwachtingen, heldere doelstellingen en praktische oplossingen. Moeilijker dan dat moeten we het niet maken. 3 Maatschappelijk gezien staan er nu teveel mensen aan de kant. Zowel mensen met een korte afstand tot de arbeidsmarkt als mensen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt. De uitdaging voor de komende jaren is om zoveel mogelijk mensen (weer) op te nemen in het arbeidsproces. Dat moet er wel werk zijn. We moeten oppassen dat we social return niet gaan beschouwen als de oplossing voor de crisis. Want dan houden we onszelf voor de gek. De motor moet weer op gang komen en zodra we in die beweging zitten, is het de normaalste dat we ook ruimte bieden aan mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. 18 April 2013 Elco Brinkman Bouwend Nederland

4 Van Sociale Wenselijkheden naar Sociaal Beleid Inhoudsopgave Voorwoord... 3 Inleiding... 6 Waarom schrijven we dit boekje... 6 Begrippen: Social Return en SROI... 6 Voor wie schrijven we... 6 De missie van dit boek... 7 De achtergrond van dit boekje... 7 Hoofdstuk Social Return in de Praktijk... 8 Introductie SROI en Social Return... 8 Inleiding... 8 De methodiek Social Return on Investment: SROI Case: stichting Hulphond (samenvatting)...10 Kosten en financiering...10 Belanghebbenden bij Hulphond Nederland...10 De kwantificeerbare resultaten...11 Aannames:...11 Conclusies...11 De werkwijze Social Return...11 Opnemen van prestatie instrumenten in aanbestedingen?...12 Social return binnen het Rijk...12 Overeenkomsten...13 Verschillen...13 Hoofdstuk Kan Social Return objectief meetbaar gemaakt worden?...14 Introductie meetbaarheid...14 Input...14 Output en outcome...15 Belang van meten (met SROI)...15 Hoofdstuk Maatschappelijke Waarde in Publieke Aanbestedingen in Schotland: Retoriek of Realiteit?

5 Social Return in de Praktijk...16 De Schotse Context...16 Community Benefit Clauses (CBC)...18 Public Social Partnerships (PSP)...19 Co-productie...20 Social Impact Measurement...21 Conclusie...22 Hoofdstuk Social return vanuit het Heijmans-perspectief...23 Hoofdstuk Prestatieladder Socialer Ondernemen: hulpmiddel bij Social Return...24 Inleiding...24 Social return...24 Structureel socialer ondernemen...25 Prestatieladder Socialer Ondernemen (PSO)...25 Toepassing PSO...27 Tot slot...28 Meer lezen? Hoofdstuk Een juridische beschouwing in vogelvlucht...29 Ter ingeleide...29 Beleid...29 Wetgeving...30 Aanbestedingswet...31 De aanbestedingspraktijk...32 Voorbereidingsfase...33 Definitie-/specificatiefase...34 Selectiefase...35 Contracterings-/gunningsfase...35 Uitvoeringsfase...36 Verslag congres 18 april

6 Van Sociale Wenselijkheden naar Sociaal Beleid Inleiding Waarom schrijven we dit boekje De laatste tijd wordt Social Return steeds vaker genoemd bij aanbestedingen. Steeds meer overheden gebruiken deze term om aan te geven dat zij een beroep doen op het bedrijfsleven om zich meer sociaal in te zetten. Zowel binnen de overheden als daarbuiten in de (non)profit sector wordt Social Return nog niet eenduidig gebruikt. Veelal bestaat er verwarring tussen Social Return als beleidsmaatregel aan de ene kant en Social Return on Investment als meetmethode voor sociale impact aan de andere kant. Hoewel de twee begrippen qua naam erg op elkaar lijken, zijn ze niet helemaal hetzelfde. Hierdoor ontstaan er misverstanden over de verwachtingen van betrokken partijen. Deze misverstanden leiden tot onnodig ongemak en een gevoel dat de haalbaarheid laag is. 6 Bovendien horen we dat beide termen eerder tot weerstand kunnen leiden. Voornamelijk twijfels over objectiviteit leiden hiertoe. De uitvoer van het beleid of de uitvoer van de meetmethode is te complex. Er komt te veel kijken bij het in praktijk brengen hiervan en daardoor wordt het niet of beperkt uitgevoerd. Deze ontwikkeling doet zich niet alleen in Nederland voor: ook in andere landen, waaronder Groot Brittannië waar men met dit thema al langer bezig is, worstelt Social Return met haar imago. Begrippen: Social Return en SROI Social Return wordt beschreven als het maken van afspraken met opdrachtnemers over arbeidsplaatsen, leerwerkplekken en/of stageplaatsen voor de doelgroepen bij inkoop van diensten, werken en leveringen. De doelgroepen zijn hierbij steeds mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Social Return kan ook vrijer ingevuld worden, bijvoorbeeld afspraken over het leveren van een bijdrage aan een maatschappelijk doel (Bron: TNO). Social Return on Investment (SROI) is een meetmethode die bestaat uit een werkkader om een brede vorm van waardeverandering te meten. Naast economische waarde worden hier ook sociale waarde en milieuwaarde in meegenomen. Op deze manier ontstaat er een idee van welke sociale, milieu of economische uitkomsten er zijn gevonden, uitgedrukt in monetaire waarde. Belangrijke principes hierbij zijn onder andere het betrekken van stakeholders, transparantie en verificatie. (Bron: Cabinet Office). Voor wie schrijven we We schrijven dit boekje in eerste instantie voor hen die in aanraking komen met Social Return. Dit zijn bedrijven uit verschillende sectoren zoals de bouw, de zorg, groenvoorziening, schoonmaak, enzovoort. Bovendien kunnen dit ook bedrijven zijn die vanuit een subsidie aanvraag met Social Return te maken krijgen. Daarnaast kunnen dit ook ondernemingen zijn die zelf ertoe bewogen zijn om een sociale bijdrage te leveren.

7 Social Return in de Praktijk Ten tweede schrijven we dit boekje ook voor ondernemingen die Social Return on Investment willen toepassen op hun bedrijf of projecten. Zij krijgen hierbij aangereikt hoe bredere maatschappelijke ontwikkelingen tot nieuwe inzichten kunnen leiden. We kunnen immers veel van elkaar leren. De missie van dit boek Dit boekje heeft een aantal verschillende doelen. Ten eerste willen we duidelijkheid scheppen in de verschillen en overeenkomsten tussen Social Return en Social Return on Investment. We zullen beschrijven waar de twee begrippen elkaar kunnen vinden, want zij liggen namelijk in het verlengde van elkaar. Social Return beweegt bedrijven ertoe maatschappelijk bezig te zijn waarbij SROI kan laten zien op welke punten dat is gebeurd. Bovendien laat SROI dit zien in een voor het bedrijfsleven toepasselijke taal. Ten tweede zullen we bezwaren bespreken, waarbij voorbeelden vanuit de praktijk centraal zullen staan. Veel vragen als haalbaarheid of objectiviteit kunnen een succesvolle ontwikkeling van een project belemmeren. Het uitvoeren van Social Return beleid of het doen van en SROI-analyse kan voor je onderneming of voor de overheid veel opleveren. Daarom geven we ook aan op welke wijze deze bezwaren hanteerbaar gemaakt kunnen worden. Ten derde geven we met dit boekje aan dat het onderwerp Social Return als plezierig beleefd kan en mag worden. Als actor in de maatschappij draag je namelijk bij aan een betere sociale omgeving. Daarnaast is het ook voor de betreffende overheid of onderneming een mooi visitiekaartje. Het thema mag daarom best als aantrekkelijk ervaren worden. 7 De achtergrond van dit boekje In eerdere uitgaven over Social Return warden een aantal belangrijke punten aangestipt. Dit boekje wil verder hierop ingaan en op meer praktische overwegingen ingaan. Wij zijn ook van mening dat een goede discussie vooraf tussen opdrachtgever en opdrachtnemer teleurstellingen voorkomt. Omdat voorbereidende aspecten van een Social Return project vaak al behandeld zijn, gaan we in dit boekje voornamelijk in op een aantal punten die in eerdere publicaties beleven liggen. Een onderwerp als monitoring moet breder worden ingezet dan management alleen. Dit kan bijvoorbeeld door het vaststellen van effectiviteit van een Social Return project en het doen van evaluatieonderzoek aan de hand van SROI. Daarnaast wordt er ingegaan op de verschillende juridische aspecten van Social Return, zowel voor bedrijven als voor overheden. Bovendien stippen we nog meer onderwerpen aan, waarbij vragen vanuit de praktijk als leidraad gediend hebben. Het belang van het koppelen van het beleid met de praktijk staat centraal in dit boekje.

8 Van Sociale Wenselijkheden naar Sociaal Beleid Hoofdstuk 1 Social Return in de Praktijk Introductie SROI en Social Return Inleiding Drechtsteden (een samenwerking tussen een aantal gemeenten in de regio Dordrecht) introduceerde in 1998 een social return on investment (SRoI) beleid. Aanleiding waren de hoge werkloosheid, hoge investeringen van de gemeenten in de bouwsector en een groeiende vraag naar werknemers in de bouw. Het SRoI-beleid van Drechtsteden is er op gericht om werkzoekenden, jongeren in een leer-werktraject en kandidaten met een SWindicatie aan het werk te helpen bij bedrijven die opdrachten uitvoeren voor de Drechtsteden. Een voorwaarde is dat de kandidaten beschikken over voldoende startkwalificaties. Werkzoekenden combineren hun baan met een opleiding, zodat ze later kans maken op een reguliere baan. SRoI later meestal Social Return genoemd - is in dit verband dus een methode van aanbesteding. 8 Een paar jaar eerder, in 1996, publiceerde REDF 1 New Social Entrepreneurs, waarin opgenomen een discussie over de Social Return on Investment van twee sociale ondernemingen. In 1997 startte REDF s een onderzoek naar de impact van zeven nonprofit organisaties in de Bay Area (omgeving San Francisco) en hun 23 sociale ondernemingen. De rapportage hiervan verscheen in 23 SROI-analyses, begeleid door een handleiding over de SROImethodiek. In dit geval ging (en gaat) het over een methodiek van het kwantificeren in een geldeenheid van de maatschappelijke meerwaarde van een investering. Vanaf 2001 werd de methode ook toegepast in de Global Social Venture Competition, een international bedrijfsplannenwedstrijd voor business schools, waarbij ieder bedrijfsplan een SROI-paragraaf moet bevatten. Vanaf 2001 heeft Peter Scholten het initiatief genomen om SROI ook in Nederland en Europa te introduceren. Hij publiceerde o.a. een boek ( Maatschappelijk Rendement Gemeten ), organiseerde in 2003 een internationaal congres in het Olympisch Stadion van Amsterdam: het eerste SROI-congres in Europa, en voerde een aantal pilotprojecten uit. Deze pilotprojecten werd mede mogelijk gemaakt door Startfoundation, het VSBfonds en stichting Doen. Kern van de methode SROI is het waarderen in geldtermen van de opbrengsten van een maatschappelijke investering, waardoor de verhouding tussen de investeringen (doorgaans in geld) en de opbrengsten kan worden bepaald (de sroi-ratio). Bedoeld dus 1 Roberts Enterprise Development Fund, een particulier financieel fonds uit San Francisco, USA)

9 Social Return in de Praktijk om de maatschappelijke meerwaarde meetbaar te maken, en het proces dat daartoe leidt. Gebruik makend van bedrijfskundige principes als disconto-ratio en netto contante waarde, om de toekomstige waarde van investeringen te bepalen. Maar een misverstand was inmiddels wel geboren: Social Return on Investment als prestatiemetingsmethodiek of Social Return als aanbestedingsprocedure. De eerste paar jaar was dat allemaal nog niet zo erg: noch SROI, noch Social Return waren erg groot en bekend. Maar vanaf 2008 e.v. beginnen de misverstanden en onduidelijkheden toe te nemen. Alvorens in te gaan op de verschillen en overeenkomsten tussen beide methoden, beschrijven we nu eerst kort de inhoud van beide. Voor het gemak en om misverstanden te voorkomen, zullen we de aanbestedingsmethode voortaan als Social Return aanduiden; en de methodiek van waardebepaling als SROI. De methodiek Social Return on Investment: SROI (bron: De tijden zijn veranderd. Winst maken of winstmaximalisatie kan in het huidige tijdsgewricht niet meer het enige doel van een onderneming zijn. Er is meer dan dat. Elke organisatie (non-profit, not-for-profit, profit) doet iets aan maatschappelijk ondernemen. De verhouding tussen de factoren people planet profit, én de passie waarmee de relatie tussen de organisatie en de omgeving wordt vormgegeven, maken of het maatschappelijk ondernemen ook maatschappelijk verantwoord genoemd kan worden. Dat vereist onderzoek, analyse en verificatie bij de belanghebbenden. Er zijn door de tijd heen diverse manieren ontwikkeld om de impact, opgevat als de optelsom van verschillende rendementen, inzichtelijk te krijgen. Social Return On Investment relateert de doelstelling van de bedrijfsvoering aan de investeringen. Per belanghebbende partij wordt de impact in beeld gebracht en met behulp van een onderbouwde en toetsbare indicator omgezet in een waarde. Het SROI rapport zegt dus niet alleen iets over het financiële rendement op de investering (ROI), maar ook over andersoortige (sociale, culturele, ecologische) waarde creaties. 9 Daarnaast geeft het dankzij de directe benadering van stakeholders inzicht in factoren die bij belanghebbenden meespelen bij de totstandkoming van de impact. SROI lijkt sterk op de methode Maatschappelijke Kosten Baten Analyse. Afhankelijk van de focus geeft het SROI rapport aan beslissers en uitvoerders informatie, onder meer op het vlak van strategie, positionering, controlling, marketing, financiering, enz. Om de kans op wildgroei te verkleinen en de kwaliteit van SROI te bewaken, zijn zeven SROI-principes geformuleerd; te weten: 1. Directe betrokkenheid van stakeholders.

10 Van Sociale Wenselijkheden naar Sociaal Beleid 2. Onderzoeken wat er verandert vanuit het stakeholder standpunt. 3. Effecten / resultaten / outcomes waarderen (in geldwaarde uitdrukken) van activiteiten. 4. Richten op relevante en significante zaken. 5. Niet teveel (willen) claimen. 6. Transparantie tonen (zichtbaarheid van keuzes in de analyse). 7. Financiële aannames en resultaten verifiëren. De methodiek zelf bestaat uit een tiental stappen: - Afbakening van het onderzoek - Theory of Change van de investering: wat is het doel - Inventarisatie stakeholders - Vaststellen van de totale input: tijd, geld en in natura - Beschrijving van de activiteiten die de stakeholders in het kader van dit project/bedrijf uitvoeren; - Beschrijving van de output per stakeholder - Beschrijving van de resultaten of effecten per stakeholder - Bepalen van de attributie en deadweight ( wat toch al zou zijn gebeurd) per resultaat; - Bepalen van de indicatoren per resultaat; - Berekenen van de waarde per indicator, totale waarde en sroi-ratio. 10 Case: stichting Hulphond (samenvatting) Het SROI-onderzoek richt zich op het in kaart brengen en meetbaar maken van het maatschappelijk rendement van de Stichting Hulphond Nederland. Kosten en financiering De totale kosten die gemoeid zijn met de aanschaf van de hulphond enerzijds en het opleiden c.q. trainen van de cliënt en de hond anderzijds bedragen gemiddeld Hulphond Nederland zorgt voor de financiering van de aanschaf en opleiding van de honden. Cliënten ontvangen de hond dus kosteloos en daarmee is de hulphond voor iedereen die aan de gestelde voorwaarden voldoet bereikbaar. Belanghebbenden bij Hulphond Nederland Directe betrokkenen en belanghebbenden bij de activiteiten van Stichting Hulphond zijn: 1 Hulphond cliënten 2 Mantelzorgers 3 Zorgverzekeraars 4 UWV en de sociale dienst 5 Sponsoren/financiers

11 Social Return in de Praktijk De kwantificeerbare resultaten Op basis van onderzoek is de gemiddelde kostenbesparing per hond gemeten. Deze bedr aagt euro per hond per jaar. Vervolgens is er een deadweight en attributie-correctie toegepast. Dit houdt het volgende in: van de totale en de gemiddelde kostenbesparing per hond is ni et met zekerheid te zeggen dat deze resultaten voor 100% het gevolg zijn van de activite iten van Hulphond Nederland en niet ook zijn toe te rekenen aan andere organisaties, on dersteuners, relaties, enz. Daarnaast zou een aantal effecten wellicht ook zijn gerealiseer d met een gewone hond (zoals bijvoorbeeld het gevoel van veiligheid). Daarom is een correctie toegepast van 50%. Daarmee komt de gemiddelde kostenbespar ing per jaar op Bij de kostenbesparingen over5 jaar is een jaarlijkse prijsindex van 3% gehanteerd; en g roeit het aantal honden waarop de besparingen van toepassing zijn met 40/jaar (het aant al honden dat Hulphond Nederland jaarlijks levert). Bij een attributiecorrectie van 50% levert Hulphond Nederland een maatschappelijke kost enbesparing op van 1,789 miljoen euro in vijf jaar.(de netto contante waarde hiervan is 1,546 miljoen euro.). Aannames: Het rendement is uiteraard mede afhankelijk van een aantal niet stabiele factoren, zoals - het werkzame leven van de honden (aanname is nu: 8 jaar) - progressiviteit van de ziekte kan meer kosten besparing tot gevolg hebben; maar degressiviteit juist minder kostenbesparingen. In deze studie hebben we de aanname gedaan dat het aantal deelnemers met progressieve klachten en regressieve klachten elkaar in evenwicht houdt. Toekomstonderzoek zou moeten uitwijzen of dit juist is. 11 Conclusies De conclusies van dit onderzoek zijn: 1. Het financiële rendement van Hulphond Nederland is zelfs bij voorzichtige berekening en bescheiden attributie van 50% - positief. Naarmate een minder bescheiden opstelling wordt gekozen loopt het financiële rendement op tot 1:2,5. Met andere woorden: iedere in Hulphond Nederland geïnvesteerde euro levert een maatschappelijke kostenbesparing op van 2½ euro. 2. De niet-monetaire opbrengsten van Hulphond Nederland zijn hoog. De waardering door de gebruikers van de honden en de gevoelens van maatschappelijke acceptatie, veiligheid en onafhankelijkheid zijn mèt een Hulphond aanzienlijk veel groter dan in de periode voordat men de hond had. Hulphond voorziet duidelijk in een behoefte. De werkwijze Social Return (bron: website Niet iedereen neemt even gemakkelijk deel aan het arbeidsproces. De overheid kan daar om bij het verstrekken van inkoopopdrachten de opdrachtnemer verplichten of stimulere n bij de uitvoer ook kwetsbare groepen op de arbeidsmarkt te betrekken. Zo krijgen lang durig werklozen en gedeeltelijk arbeidsgeschikten een kans werkervaring op te doen. Dit

12 Van Sociale Wenselijkheden naar Sociaal Beleid versterkt hun positie op de arbeidsmarkt. Deze aanpak wordt social return genoemd. Social return is in principe mogelijk bij alle inkoopprocedures onder én boven de Europes e aanbestedingsdrempel. Social return bij inkoop kan op verschillende manieren vormgeg even worden. In het geval van een Europese aanbestedingsprocedure dient u uiteraard re kening te houden met de geldende juridische kaders. Vaak wordt Social return toegepast in de vorm van een contracteis (meestal als '5%-regeling'), maar er zijn meer mogelijkhe den, bijvoorbeeld: In de vorm van Bijzondere uitvoeringsvoorwaarden In de vorm van Gunningscriteria Een opdracht of percelen daaruit voorbehouden aan SW-bedrijven. Kleine percelen via de percelenregeling uit aanbesteding houden, zodat u die via een onderhandse procedure bij door u geselecteerde sociale ondernemers kunt plaatsen. Diverse voorbeelden en handreikingen over hoe overheden Social Return in de kunnen pr aktijk brengen kunt u vinden onder 'gerelateerd' aan de rechterkant van deze pagina. 12 Opnemen van prestatie instrumenten in aanbestedingen? De markt heeft in 2011 verschillende initiatieven opgepakt in het ontwikkelen van een ce rtificeringsmethode voor bedrijven op hun inzet ten aanzien van mensen met een grote(r e) afstand tot de arbeidsmarkt: 1. Social Return Prestatieladder van Vernieuwing Bouw 2. Prestatieladder Socialer Ondernemen van TNO Het doel is om de inspanningen van het bedrijfsleven meetbaar te maken. Daarnaast gee ft een dergelijk prestatie-instrument beloning voor huidige activiteiten en de mogelijkheid voor bedrijven zich te onderscheiden. Of en hoe een dergelijk instrument ook bij aanbest edingen kan worden ingezet in aanvulling op of eventueel ter vervanging van de eisen m et betrekking tot social return is op dit moment nog niet helder. Social return binnen het Rijk Het kabinet heeft op 29 april 2011 besloten om social return vanaf 1 juli 2011 rijks breed toe te passen bij alle aanbestedingen van 'werken' en 'diensten' boven het bedrag van euro. Voor alle aanbestedende diensten en andere betrokkenen binnen het Rijk is e r nu een handboek. Deze handleiding geeft de handvatten en het rijks brede uitvoeringsk ader om social return op te nemen in nieuwe aanbestedingen. Voor voorbeeld bestekteksten of hulp bij de implementatie van social return bij een specif ieke aanbesteding kunt u gebruik maken van de implementatieadviseur social return bij h et Rijk. In het kader van het social return beleid volgt het Rijk bovengenoemde marktinitiatieven ten aanzien van prestatie instrumenten social return intensief. In 2013 bekijkt het Rijk de aanbestedingsrechtelijke- en beleidsmogelijkheden om een prestatie instrument in het ka der van social return in aanbestedingen op te nemen. Dit betekent dat dit soort instrume nten op dit moment nog geen onderdeel uitmaken van aanbestedingen waarbij door het Rijk inzet van social return wordt gevraagd.

13 Social Return in de Praktijk Overeenkomsten Beide methoden presenteren zich als prestatie metings-methoden en zijn dat ook. Daarnaast richten ze zich beide op de maatschappelijke doelstellingen bij financiële investeringen (zoals subsidies, aanbestedingen, enz.). Beide methoden maken een combinatie van kwalitatieve en kwantitatieve gegevens, en leiden tot een getal. De onderbouwing van dit getal hangt (soms) af van subjectieve aannames. Verschillen onderwerp Social return SROI Toepassing Aanbestedingen overheid Alle niet financiële resultaten Sector(en) arbeidsmarkt Brede non-profit Soort meting Ladders / schalen Financiële waardering Betrokkenheid doelgroep n.v.t. Via interviews/verificatie Bereik Nederland 2 Internationaal 13 2 Althans voor wat betreft het gebruik van de naam Social Return en de meetinstrumenten; in andere landen vooral ook de UK worden social clauses bij aanbestedingen vaak gebruikt.

14 Van Sociale Wenselijkheden naar Sociaal Beleid Hoofdstuk 2 Kan Social Return objectief meetbaar gemaakt worden? Introductie meetbaarheid In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de vraag of Social Return objectief meetbaar gemaakt kan worden. Hierbij wordt ingegaan op de algemene aannames bij een project dat sociale impact te weeg brengt. Daarna wordt er gekeken naar enkele aannames bij Social Return en SROI rondom subjectiviteit. Vervolgens wordt er een afweging gemaakt tussen waardebeleving (subjectief) en kostenbesparing (objectief). Ten slotte wordt er een terugkoppeling gemaakt tussen de meetmethode SROI en Social Return als beleidsmaatregel. Door het behandelen van deze onderwerpen zal duidelijk worden wat het belang is van meetbaarheid bij Social Return projecten en wat SROI hierbij kan betekenen. 14 Als we uitgaan van Social Return als een beleidsmaatregel die ertoe moet leiden dat bedrijven ruimte maken voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt, is een bewijs dat dit soort aanpak werkt, wenselijk. Ten eerste vergroot dit het draagvlak bij alle partijen; overheden zullen het eerder toepassen en bedrijven kunnen zien dat het wat oplevert voor hen en/of de maatschappij. Ten tweede kan er door het onderzoeken van wat wel en niet werkt, een lijst van best practices ontstaan. Op deze manier hoeft niet telkens het wiel opnieuw uitgevonden te worden. In eerdere publicaties werd er al gestuurd op het maken van afspraken tussen bedrijven en overheden en het bijhouden van contacten, zodat vragen beantwoord en problemen voorkomen kunnen worden. Dit deel van het project is van belang, maar voor een Social Return project om te slagen is meer nodig dan (project)management alleen. Daarom is het van belang verder te kijken dan de pure management kant en projecten ook te meten op belangrijke punten. Om meetbaarheid van sociale impact zoals er bij Social Return wordt beoogt, beter te begrijpen worden eerst een aantal belangrijke begrippen aangehaald. Het is van belang om het Social Return project als een proces te zien, waarbij input, output en outcome van belang zijn. Input Input betekent letter: hetgeen dat erin gestopt wordt. Het is van belang om te weten wat er aan het begin van een proces was, om aan het eind de output en outcome te kunnen begrijpen en waarderen. De input bij een Social Return project is meervoudig, hierna zullen twee belangrijke vormen van input worden beschreven. Ten eerste kunnen we denken aan de financiële input die bedrijven leveren, zij maken immers tijd en geld vrij om een project te faciliteren. Dit wordt bijvoorbeeld duidelijk bij de 5%-regeling die vaak van toepassing is bij aanbestedingen. Er wordt verwacht dat een bepaald percentage van de aanneemsom (of loonsom) wordt besteed aan Social Return. Tevens wordt er vanuit gegaan dat de kosten voor de opdrachtegever gelijk blijven, waardoor de opdrachtnemer dus meer moet investeren om aan de Social Return vraag te kunnen voldoen.

15 Social Return in de Praktijk Ten tweede kunnen we kijken naar de doelgroep: welke mensen worden waarom ingezet en wat kunnen zij? Uiteindelijk is Social Return namelijk een maatregel die een sociale impact wil maken op de maatschappij, waarbij de doelgroep mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt in het bijzonder een rol speelt. Met deze twee verschillende vormen van input, namelijk geld en menselijk kapitaal, kunnen we gaan meten welke veranderingen teweeg zijn gebracht. Output en outcome Output en outcome worden vaker als synoniemen gezien, terwijl er een wezenlijk verschil schuilt tussen beide begrippen. Output is namelijk hetgeen dat er direct uitkomt. Terwijl de outcome meer de lange termijn inhoudt. Bijvoorbeeld: iemand wordt met geweld op straat beroofd. De output is dat hij of zij boos is, pijn heeft, portemonnee kwijt is etc. De outcome kan zijn dat hij niet meer over straat durft of angstig is voor mensen die lijken op degene die hem beroofd hebben. De output bij een Social Return project kan worden gezien als: we hebben een x aantal mensen uit de doelgroep voor x maanden aan het werk gehouden. Hierdoor hebben zij werkervaring opgedaan en een netwerk kunnen opbouwen. De output voor de bedrijven zelf met betrekking tot hun investering is heel wat lastiger direct aan te duiden. De moeilijkheid ligt erin dat bedrijven meestal in eerste instantie meer waarde willen creëren voor hun shareholders, terwijl andere waarde zoals sociaal kapitaal wellicht meer aan de orde zijn bij een Social Return project. De outcome is bij Social Return idealiter gericht op het bredere maatschappelijke belang. Welke winsten zijn er gemaakt hier? Voor veel overheden betekent een succesvol Social Return project minder kosten, want mensen kunnen nu zelfstandig een baan vinden, hebben werkervaring en er worden uitkeringen bespaard. Ook voor de mensen uit de doelgroep en hun (directe) omgeving kan veel veranderd zijn, zo hebben deze mensen een dagritme gekregen, kunnen hun kinderen beter opvoeden, hangen niet meer rond op straat etc. 15 Belang van meten (met SROI) Het is van belang om beleidsmaatregelen als Social Return te meten op hun effectiviteit e n efficiëntie. Dit heeft namelijk een aantal belangrijke voordelen. Ten eerste is het een ve rificatie voor overheden om aan te tonen wat er met Social Return bereikt kan worden. D it is van belang om het beleid rondom sociale doelen te kunnen blijven ontwikkelen. Ten t weede kunnen er verschillende lessen getrokken worden uit eerdere metingen, om zo tot een doeltreffender beleid en praktijk te komen. Een meting heeft namelijk niet alleen invl oed op wat er op een specifiek project gebeurd, maar ook op latere projecten. Daarop aa nsluitend kunnen best practices gedeeld worden, waardoor het wiel niet telkens opnieuw uitgevonden hoeft te worden. Niet elke overheid is hetzelfde, niet elke regio is hetzelfde, niet elke opdrachtnemer is hetzelfde, maar algemene bevindingen kunnen gedeeld worde n. Zo kan iedereen meeprofiteren van de uitkomsten van een meting. Ten slotte is het m eten van Social Return projecten een bron voor dialoog tussen alle partijen en een toega ng tot verbeteringen aan de Social Return praktijk.

16 Van Sociale Wenselijkheden naar Sociaal Beleid Hoofdstuk 3 Maatschappelijke Waarde in Publieke Aanbestedingen in Schotland: Retoriek of Realiteit? Schotland wordt vaak gepresenteerd als een van de beste voorbeelden van het creëren van extra maatschappelijke waarde in publieke aanbestedings-processen. Hiermee wordt bedoeld dat publieke organisaties kijken hoe ze naast wat ze willen kopen (een goed of een service) extra waarde kunnen creëren voor de burgers en zo helpen andere beleidsdoelstellingen te realiseren. Een voorbeeld zou kunnen zijn hoe een gemeente langdurig werklozen aan een baan kan helpen bij de bouw van een nieuwe school. Het is zeker waar dat Schotland en het Verenigd Koninkrijk vooroplopen met wetgeving betreffende het creëren van maatschappelijke waarde in publieke aanbestedingsprocessen, maar hoe werkt het in de praktijk? 16 Social Value Lab 3 is betrokken geweest bij een aantal praktijk voorbeelden van innovatieve processen waarbij extra maatschappelijke waarde werd gecreëerd in publieke aanbestedingen. Ik zal eerst de Schotse context beschrijven, waarna ik een aantal voorbeelden uit de praktijk zal bespreken. De Schotse Context Schotland maakt deel uit van het Verenigd Koninkrijk, maar in september 1997 kreeg het land meer autonomie en werd het Scottish Parliament opgericht, met gedecentraliseerde bevoegdheden op een reeks van onderwerpen, waaronder de regelgeving wat betreft publieke aanbestedingsprocessen. Schotland heeft traditioneel een reputatie een sterke sociale economie en coöperatieve sector te hebben. De Scottish Government ziet de sociale ondernemingssector als een speerpunt voor het creëren van economische groei en werkgelegenheid en heeft een aantal maatregelen genomen om deze sector te ondersteunen. In 2007 publiceerde de Scottish Government haar National Performance Framework, een tienjarige visie voor de toekomst van Schotland. De overheid heeft haar doel, een succesvol Schotland voor iedereen te creëren door duurzame groei, uitgewerkt met een raamwerk van vijf Strategic Objectives, 16 Nationale Outcomes, en 50 Nationale Indicatoren 4. Tegelijkertijd is de Scottish Government een overeenkomst aangegaan met de lokale overheden om bevoegdheden over te dragen van de centrale overheid naar de lokale overheden. Inbegrepen in deze overeenkomst was de oprichting van een Single Outcome Agreement voor elk van de 32 Local Authorities 5, waarin de locale Community Planning 3 De auteur van dit artikel is mede-directeur van Social Value Lab, Het Concordat tussen de Scottish Government en de Convention Of Scottish Local Authorities (COSLA):

17 Social Return in de Praktijk Partnership 6 aangeeft hoe het zal bijdragen aan de doelstellingen van het National Performance Framework. Als tegenprestatie heeft de Scottish Government de ringfencing van locale budgetten 7 afgeschaft, hetgeen betekent dat de Local Authority een forfaitaire som per jaar ontvangt en onafhankelijk kan beslissen hoe dit budget te besteden 8. Ook de manier waarop publieke aanbestedingen werden behandeld, werd onderwerp van discussie. In 2005 gaf de Scottish Government John McLelland de opdracht om aanbevelingen te doen om publieke aanbestedingen te hervormendie een jaar rapporteerde 9. Als gevolg hiervan werd het Public Procurement Reform Programme 10 in werking gesteld, wat het aanbestedingsproces efficiënter, goedkoper, duurzamer en socialer moet maken. In 2010 werd dit programma verlengd met een tweede fase. In 2007 heeft de Christie Commission 11 haar verslag gepubliceerd over de hervorming van overheidsdiensten. Zij concludeerde dat, om de immense druk op de begroting, ontstaan door sociale en demografische ontwikkelingen en de economische crisis, te kunnen weerstaan drastische hervormingen nodig zijn in de manier waarop openbare dienstverlening is geregeld. Het systeem reageerde in veel gevallen niet meer adequaat op de behoeften van individuen en gemeenschappen. De commissie concludeerde dat meer dan 40% van de lopende uitgaven kunnen worden voorkomen door een focus op preventie. Vandaar dat preventieve maatregelen voortaan prioriteit moeten krijgen. De Christie Commission benadrukte de noodzaak van samenwerking met aanbieders en service gebruikers in het ontwerpen van services en co-productie van diensten zou leiden tot de creatie van grotere maatschappelijke waarde in aanbestedingen. De commissie benoemde de noodzaak om een meer level playingfield te creëren tussen de private sector en de sociale economie bij aanbesteden van publieke diensten. 17 De Scottish Government stelde vervolgens een Procurement Reform Bill op, die naar verwachting wet wordt in Dit wetsvoorstel heeft tot doel een nieuw wettelijk kader voor aanbestedingsbeslissingen te scheppen en zo een groter gewicht toe te kennen aan het gebruik van sociale en milieu overwegingen in aanbestedingen. De Procurement Reform Bill zal het gemakkelijker maken voor kleine en middelgrote ondernemingen (MKB) en ondernemingen in de sociale economie om publieke contracten te winnen en om als subcontractor (onder-aannemer) deel te nemen aan grotere aanbestedingen, via: 6 Elke Local Authority heeft een Community Planning Partnership waarin alle organisaties in de publieke sector samenwerken om een optimale dienstverlening naar de burgers te verzekeren en duplicatie te voorkomen. 7 Voorheen kregen de Local Authorities een scala aan budgets die alleen gebruikt mochten worden voor een bepaald doel (bijv. voor veiligheid). Nu krijgt elke Local Authority een forfaitair bedrag dat men mag besteden overeenkomstig de lokale behoeften. 8 Uiteraard zijn er veschillende wettelijke verplichtingen die de Local Authority moet nakomen (bijv. scholen) 9 Review of Public Procurement in Scotland - Report and Recommendations, Scottish Executive, Commission on the Future Delivery of Public Services, Scottish Government,

18 Van Sociale Wenselijkheden naar Sociaal Beleid het opleggen van een plicht aan publieke organisaties om de impact van aanbestedingen op het MKB en derde sector organisaties 12 mee te wegen in de beslissingen; het verplichtstellen van het publiceren van alle openbare aanbestedingen op een centraal online portal, inclusief kleine opdrachten onder de drempelwaarden; en het verplicht stellen van het gebruik van subcontractors in grotere aanbestedingen. Het wetsvoorstel dwingt publieke instanties ook rekening te houden met de sociale-, duurzaamheids- en milieu aspecten van overheidsopdrachten door middel van: het bevorderen van het gebruik van Community Benefit Clausules; het bevorderen van contracten voor supported businesses 13 ; en de eis dat publieke organisaties de mate waarin de aanbesteding het economische, sociale, gezondheids- en milieu welzijn van de betrokken burgers en/of hun leefomgeving bevordert aan te tonen en vervolgens de verplichting om ervoor te zorgen dat deze maatschappelijke waarden ook daadwerkelijk gerealiseerd worden. Tot zover de mooie woorden. Veel belangrijker is welke daden zijn ondernomen door de Scottish Government en andere publieke instanties om meer maatschappelijke waarde te creëren door middel van hun aanbestedingen. 18 Naast het scheppen van een wettelijk kader, heeft de Scottish Government ook het Ready for Business consortium 14 de opdracht gegeven om de publieke sector te ondersteunen in het creëren van Maatschappelijke Waarden en ervoor te zorgen dat zij in staat zijn om de Public Procurement Reform Bill uit te voeren. Social Value Lab is een onderdeel van dit consortium en we zijn betrokken bij een scala aan veelbelovende voorbeelden inzake het veranderen van aanbestedingsprocessen, waarvan ik er nu een aantal met u zal delen. Community Benefit Clauses (CBC) Een CBC is een bepaling in een contract voor grote fysieke infrastructuur- projecten die helpt de additionele maatschappelijke waarde en andere economische voordelen van de aanbesteding te identificeren en te realiseren. Glasgow City Council heeft het gebruik van CBC s omarmd in het aanbestedings-programma voor de Commonwealth Games, die in 2014 in de stad worden gehouden en dit vastgelegd in een Community Benefit Policy 15. In de aanbestedingsprocedure van de Commonwealth Arena en Velodrome 16 heeft Glasgow City Council drie CBC s opgenomen die gericht zijn op het maximaliseren van sociale- en economische voordelen voor de stad: quota s voor werving en opleiding van vooral langdurig werklozen en schoolverlaters. 12 Derde sector is wat in Nederland de traditionele non-profitsector zou worden genoemd, zoals arbeid, zorg en welzijn. 13 Een supported business is een onderneming waar meer dan 50% van de werknemers een handicap heeft. Art 19 van de EU Public Procurement Directive geeft de mogelijkheid contracten uit te sluiten van openbare aanbesteding ten gunste van deze supported businesses, in Schotland opgenomen in Regulation 7 of the Public Contracts (Scotland) regulations

19 Social Return in de Praktijk de plicht om subcontracten openbaar aan te besteden maatregelen om de ontwikkeling van het MKB en sociale ondernemingen te stimuleren via het bouwproject Belangrijk is dat de maatschappelijke waarde creatie in het proces vanaf het begin tot het eind wordt ingebed, vanaf het maken van de business case tot de uitvoering van de contracten en de monitoring ervan. De CBC s werden opgenomen in de EJEU Notice, de Pre-Qualification Questionaire en de Invitation to Tender. Dit dwong de inschrijvers om de manieren waarop ze zouden voldoen aan de CBC-eisen in het kader van het contract gedetailleerd te beschrijven. In het scoringsproces van de offertes telde de antwoorden op de CBS-vragen voor 10% mee in de totale score (de overige 90% waren voor prijs en kwaliteit). In het begin van 2010 werd de bouwopdracht t.w.v. 90 miljoen verstrekt aan Sir Robert McAlpine Ltd. Het runnen van een on-site horecagelegenheid om de meer dan 500 bouwvakkers dagelijks te voeden werd geïdentificeerd als een mogelijkheid om te subcontracteren met een sociale onderneming. Unity Enterprise 17, een lokale sociale onderneming, die werkt met kansarme en gehandicapte jongeren en volwassenen, won deze opdracht. Voor Unity Enterprise betekende dit dat ze 10 banen voor langdurig werklozen en 4 opleidingsplaatsen voor kansarme jongeren in een echte werkomgeving konden creëren. Deze opdracht gaf Unity Enterprise ook de ervaring en track record waarmee ze succesvol konden bieden op andere grootschalige cateringcontracten. Naast de voordelen voor deze sociale onderneming en haar klanten, hebben de CBC s in het contract nog meer opgeleverd voor de stad: 183 new entrant jobs 18 voor lokale mensen meer dan 50 apprenticeships 19 voor locale jongeren 78 sub-contracts met het MKB in de stad. 19 Zonder de opname van CBC s in het contract, zou Glasgow City Council geen van deze extra maatschappelijke waarde hebben kunnen realiseren voor de stad 20. Immers in veel gevallen beloven bedrijven veel in aanbestedingsdocumenten en contractonderhandelingen, maar de CBC s in het contact maakte deze beloften ook onderdeel van het contract en daardoor wettelijk afdwingbaar. Public Social Partnerships (PSP) PSP's zijn een innovatief model van openbare dienstverlening op basis van co-planning en co-design, waarbij de publieke en derde sector samen verantwoordelijk zijn voor het ontwerpen van diensten gebaseerd op de behoeften van de gebruiker. Eenmaal ontworpen, zal de dienst in eerste instantie worden getest voor een bepaalde periode door de sociale onderneming(en) die betrokken zijn bij de PSP. Daarna zal de dienst worden aanbesteed voor de langere termijn door middel van een competitieve aanbesteding New entrants zijn mensen die nog nooit gewerkt hebben en voor wie dit de eerste keer is dat ze de arbeidsmarkt betreden. 19 Apprenticeships zijn verplichte stageplaatsen, gecombineerd met training en school (College) die leidt tot diplomas die nodig zijn om een bepaalde functie in de bouw uit te mogen oefenen. 20 Voor een update van de resultaten van het toepassen van complete bouwprogrammavoor de Commonwealth Games zie

20 Van Sociale Wenselijkheden naar Sociaal Beleid Falkirk Council heeft het PSP proces gebruikt om haar pleegzorgdiensten radicaal te hervormen. Het aantal pleegkinderen steeg met ongeveer 36% per jaar en steeds meer van die kinderen moesten worden ondergebracht buiten Falkirk. Dit was duur en niet in het belang van de kinderen. Falkirk Council nodigde daarop alle externe dienstverleners - die pleegzorg plaatsingen hadden geleverd in de afgelopen 12 maanden - uit om deel te nemen aan het PSP proces. Uiteindelijk namen 8 derde sector en commerciële pleegzorgorganisaties deze uitnodiging aan. In de eerste fase van het PSP-proces werd de service-specificatie en de pilot fase van de services ontworpen door Falkirk Council en de acht pleegzorg organisaties gezamenlijk. Dit resulteerde in kortere, vereenvoudigde aanbestedingsstukken en een specifieke focus op de outcomes die de gemeente wilde bereiken (voorheen lag de nadruk vooral op bedrijfsinformatie en outputs). 20 De acht PSP deelnemers kregen vervolgens ieder een contract voor 18 maanden om pleegzorgplaatsen aan te bieden om zodoende de service te testen. De testprojecten werden elk kwartaal geëvalueerd en na 18 maanden werden de contracten voor langere termijn aangeboden in een commerciële aanbestedingsprocedure. Vijf van de PSPdeelnemers kregen vervolgens een langdurig contract door middel van deze aanbesteding toegewezen. Het resultaat van deze PSP was dat aanzienlijk minder kinderen geplaatst moesten worden buiten Falkirk. De kinderen en hun natuurlijke ouders waren gelukkiger, de lokale overheid kon kosten besparen 21, en het aanbestedings-proces is meer outcomes-gericht. Co-productie Co-productie is een nieuwe manier van ontwerpen en aanbesteden van publieke diensten, waarbij de inkoper, de aanbieder en de gebruikers van de diensten op basis van gelijkwaardigheid samenwerken bij het ontwerpen van de servicespecificatie. Argyll and Bute Council is de op een na grootste Local Authority van Schotland en tegelijkertijd ook een van de minst bevolkte. De bevolking van Argyll and Bute vergrijst sterk en het aanbieden van publieke diensten in dit vergrijsde en dunbevolkte landelijke gebied is zowel uitdagend als duur. Argyll and Bute Council wilden meer samenwerken met de derde sector om tot een betere dienstverlening te komen voor hun burgers in de afgelegen gemeenschappen. De Council startte daarom met het Argyll and Bute Local Services Initiative (ABLSI), een samenwerkingsverband tussen de Council, de National Health Service en de derde sector 22. ABLSI's doel was om positieve veranderingen in werkrelaties te initiëren en meer co-productie van services met de derde sector te stimuleren. Het ABLSI project heeft geholpen om de rol van de derde sector in de publieke 21 Met name niet-begrote reiskosten buiten de Falkirk area. 22 Ondersteund door de Carnegie Trust en Strathclyde University