GLASTUINBOUW TURKIJE 88TUG02

Transcriptie

1 MARKT OVERZICHT GLASTUINBOUW TURKIJE 88TUG02

2 INHOUDSOPGAVE 1 Introductie Algemene beschrijving van Turkije Sector beschrijving agrarische sector en verwerkende industrie Marktomvang Marktontwikkeling Algemeen Bedrijfsontwikkeling Turkse tuinbouw sector Vergelijking van de tuinbouw sector in Turkije met Nederland (2006/2007) Import and export Investeringscapaciteit Marketing strategie Introductie Marktpositie Turkse groente- en sierteeltketens in het internationale krachtenveld SWOT analyse Turkse tuinbouwsector Confrontatiematrix SWOT analyse Turkse Tuinbouw strategische opties Positie van de Turkse tuinbouw in het internationale krachtenveld Marktpositie van de Nederlandse tuinbouwtoeleveranciers Introductie SWOT analyse Nederlandse toeleveranciers in Turkse tuinbouw sector Confrontatiematrix van de SWOT analyse Tuinbouwtoeleveranciers Strategische acties voor 2g@there programma Strategische marktkansen voor Nederlandse toeleveranciers Marktsegmentatie Investeringsprojecten in ontwikkeling Marketing mix Introductie Product Promotie Plaats (logistiek, aftersales, service, onderdelen, lokaal magazijn) Prijs Concrete concurrentie analyse Markttoegang Voorwaarden betreffende goederenimport Financiële voorwaarden markttoegang Risico s Investeringsprogramma s en buitenlandse investeringen Nationale activiteiten Instrument voor EU pre-accession Assistentie (IPA) Financierings- en investeringsprogramma s Overzicht van financiële en professionele organisaties Professionele organisaties Conclusies en aanbevelingen

3 ANNEX 1 Statistiek profiel van Turkije ANNEX 2 Tuinbouwsector van Turkije ANNEX 3 Wisselkoersen en inflatiecijfers ANNEX 4 Turkse handelscijfers import en export groente en fruit ANNEX 5 Turkse kostprijsberekeningen van enkele gewassen ANNEX 6 Relevante Turkse banken ANNEX 7 Toeleveranciers op de Turkse markt ANNEX 8 Relevante beurzen in Turkije 2008/2009 ANNEX 9 Overzicht onderzoek en onderwijs ANNEX 10 Verslag van factfinding missie 1-5 september 2008 ANNEX 11 Gebruikte bronnen 3

4 1 Introductie Het markt overzicht is opgesteld in het kader van het programma SeraCulture: Development of the sustainable infrastructure for the support of business development in Horticultural green house production in Turkey ( ) Het ministerie van Economisch Zaken en ministerie van Landbouw Natuurbeheer en Voedselkwaliteit hebben 25 april 2008 een activiteiten programma goedgekeurd dat gericht is op het versterken van de concurrentie positie van de Nederlandse glastuinbouw technologie op de Turkse markt. In het kader van het programma van de Economische Voorlichtings Dienst (EVD) is een programma ontwikkeld door de AVAG (Platform Toeleveranciers Glastuinbouw), VRIAN projects, Wageningen University and Research (WUR). Een belangrijke voorwaarde hierbij is dat er een gecoördineerde aanpak komt van Nederlandse bedrijven en de Nederlandse overheids instrumenten en kennis instellingen. In het kader van SeraCulture wordt ondermeer gewerkt aan de volgende zaken: het inrichten van een Turks Innovatie Centrum voor de Glastuinbouw (TIG, start winter 2009) een Agrarische Bedrijfsondersteuning in Izmir (NABSO, start voorjaar 2009) een programma van collectieve promotie activiteiten (CPA: start voorjaar 2009)) een programma voor training en advies voor productie managers en technisch personeel (start voorjaar 2009) ondersteunen van individuele en gezamenlijke commerciële activiteiten van deelnemers aan het programma (start najaar 2008) De Nederlandse glastuinbouw is van wereldklasse, de toonaangevende trendsetter in de wereld qua professionaliteit en toepassing van nieuwe technologieën. De elementen die het succes van de Nederlandse glastuinbouw bepalen, beperken zich niet tot de techniek en de teelt in de kas. Nederland heeft een logistieke infrastructuur die snel en vrijwel wrijvingloos werkt, gestuurd door gekoppelde ICT-systemen. Het areaal voor de glastuinbouw is in Nederland in de tweede helft van de twintigste eeuw sterk gestegen. Was er in 1950 nog hectare bebouwd, in 2000 was er meer dan hectare onder glas. Deze enorme groei stabiliseert in totaal omvang, maar de laatste jaren zien we een enorme vernieuwing van de glasopstanden met toepassing van veel meer high tech oplossingen voor energie, licht, ICT, automatisering en logistieke oplossingen. Terugkijkend kan men er niet omheen dat deze activiteiten geleid hebben tot wat er zich de afgelopen drie jaar ontwikkeld heeft. Een markt waar de BV Nederland prominent en toonaangevend aanwezig is. Dit levert een goede thuisbasis op voor succesvol opereren in buitenlandse markten. Enkele tientallen jaren geleden zijn veel Nederlandse producenten en toeleveranciers in Spanje actief geworden. Dit heeft bijgedragen tot een sterke productie regio rondom Almeria. De sterke positie van de Spaanse tuinbouw sector op de Europese markt is een voorbeeld voor de Turkse beleidsmakers. Een scala van Nederlandse tuinbouw toeleveringsbedrijven zijn nu bijvoorbeeld actief in de Mexicaanse markt met de Verenigde Staten als belangrijk afzet gebied. Ook de Nederlandse banken hebben in de afgelopen jaren samen met Atradius Mexico omarmd en leningen beschikbaar gesteld die het totaal van 100 miljoen Euro ruimschoots overschrijden. Leningen die grotendeels terugvloeien naar de Nederlandse economie voor de aankoop van projecten, kennis en teelt benodigdheden. Deze ervaringen worden door Turkse investeerders onderkend en geanalyseerd; er wordt onderkend dat de samenwerking met de Nederlandse tuinbouw sector potentie heeft voor het realiseren van een sterke en internationaal concurrerende tuinbouw sector in Turkije. De ervaring en expertise van de Nederlandse glastuinbouw sector wordt gebundeld ingezet in het programma SeraCulture gericht op de glastuinbouw sector in Turkije. Turkije kan qua potentie zeker mee vergeleken worden met de ontwikkeling van de tuinbouw sector in Spanje en Mexico gelet op de economische groei, de toename van de interne consumptie (72 miljoen 4

5 inwoners) en het snel groeiende Turkse export potentieel naar nabij gelegen markten. Export zoals naar de grenslanden van Turkije, Rusland, Midden en Verre Oosten en Noord Afrika is een aanvulling voor de Nederlandse producenten en vormt daarmee geen direct concurrentie gevaar voor Nederlandse producenten. Op dit moment is de Nederlandse glastuinbouw technologie van A tot Z voorhanden bij de middelgrote Turkse bedrijven. Echter door gebrek aan goede scholing en kennis wordt niet het rendement gehaald dat men zou moeten halen met deze investeringen. Dit vormt een belemmering voor de verdere realisatie van grootschalige tuinbouw projecten in Turkije. Hier is dus een grote taak weggelegd om praktisch te bewijzen dat hetgeen er beloofd wordt door Nederlandse leveranciers ook gehaald zal worden. Het opzetten van een innovatie centrum en daarnaast een modern training- en advies programma, moet aan dit probleem van gebrek aan inzicht en vakmanschap een einde maken. Schaalvergroting van de Turkse bedrijven is niet tegen te houden, de hogere investeringen en het bedrijfsresultaat zal dus overeenkomstig moeten verbeteren. Hoogwaardige productie en volume tegen de laagst mogelijk kosten zal in de nabije toekomst de motivatie zijn voor Turkse investeerder en overheid. Voor Nederlandse bedrijven in de toelevering en de handel is hiermee een goed commercieel perspectief geschetst. Hier liggen voor Nederland als kennis- en distributie land uitstekende mogelijkheden. Het rapport dat voor u ligt is opgesteld door VRIAN projects B.V. als coördinator van de activiteiten van het programma SeraCulture. Het is een verzameling van meest relevante informatie voor het betreden en verder ontwikkelen van de Turkse markt voor Glastuinbouw technologie, productie en handel. Het rapport bevat veel informatie die verzameld is tijdens de factfinding missie (september 2008) en de Tuinbouw handelsmissie (november 2008). Diverse organisaties en bedrijven in Turkije, Nederland en andere landen zijn actief geweest in het beschrijven van de Turkse markt. Hierbij wordt vooral aandacht besteed aan de productie activiteiten in de groente tuinbouw. Veel minder specifiek is de informatie over de Turkse markt voor tuinbouw technologie en over de sector van snijbloemen en potplanten. Aanvullend op de eigen ervaringen van deelnemers aan het 2g@there programma SeraCulture zijn diversie bronnen op Internet en in documenten geraadpleegd. De gebruikte bronnen staan in annex 11. Belangrijke recente rapportages zijn beschikbaar bij de uitgevende organisatie en zijn in dit rapport niet herhaald. Uitsluitend de conclusies en enkele bruikbare items zijn voor het doel van dit rapport overgenomen met bronvermelding. Enkele belangrijke publicaties zijn: Turkish Vegetable en Fruit Sector 2008 (LBA Ankara); Turkish Agricultural Knowledge System (WUR-LEI 2007) en het recent verschenen verslag van Turks Instituut voor Statistiek van de census Uit deze rapporten zijn slechts de belangrijke conclusies meegenomen omdat de focus deze market review vooral is gericht op de investeringscapaciteit van de Turkse glastuinbouw en de beschrijving van de huidige situatie van de toeleverende industrie/handel op de Turkse markt. Specifieke informatie is gegenereerd in samenwerking met Nederlandse en Turkse organisaties en bedrijven die betrokken zijn bij SeraCulture. De factfinding missie 1 5 september 2008 vormde een onderdeel van deze market review en is een belangrijke bron van informatie geweest; daarom is het missierapport integraal in annex 10 opgenomen. Graag ontvangt VRIAN projects B.V. uw reactie in de vorm van aanvulling, verdieping, correctie en vragen per m.bos@vrian.nl of a.andela@vrian.nl. 5

6 2 Algemene beschrijving van Turkije (Als bron is vooral gebruikt en Turkije heeft een oppervlakte van bijna 19 maal Nederland en heeft, op Rusland en Duitsland na, de grootste bevolking van Europa. In 2007 waren er volgens het Turks statistisch instituut 73 miljoen inwoners. Een kleine 70 procent van de bevolking woont in de steden. Istanbul telt de meeste inwoners, naar schatting ruim 11 miljoen. In Ankara wonen 4 miljoen mensen en in Izmir 2,2 miljoen. De rest van de bevolking is geconcentreerd langs de kust en in de landbouwgebieden. West-Turkije is dichter bevolkt en veel meer ontwikkeld dan de rest van het land. De verwachting is dat rond 2015 ruim driekwart van de bevolking in verstedelijkte gebieden woont. Van de bevolking is 99,8 procent moslim. Turkije is een seculiere staat, zodat de godsdienst geen directe invloed heeft op de wetgeving, het overheidsoptreden of zakelijke activiteiten, anders dan het in acht nemen van religieuze feestdagen. Bevolkingsopbouw in procent (schatting 2007): 0-14 jaar 28, jaar 64,5 65 jaar en ouder 6,9 Bron: CIA Na de crisis van 2001 groeide de economische activiteit tussen 2002 en 2007 sterk. De Turkse economie vertoonde een forse groei dankzij de structurele hervormingen en het succesvolle macroeconomisch beleid. Turkije werd een van de snelst groeiende economieën van de wereld. Het gemiddelde jaarlijkse reële groeipercentage van het bbp bedroeg tussen 2002 en procent. De abrupte val van de Turkse lira medio 2006 leidde tot een stijging van de inflatie en de verscherping van het monetaire beleid. Als gevolg hiervan nam de groei van het bbp wat af. De groei in de tweede helft van 2006 en het gehele jaar 2007 was ongeveer 5 procent. Samenvattend: GDP: (koopkracht parity): USD Billion (2007) (officiële wisselkoers): USD Billion (2007) GDP werkelijke groei: 5,1% (2007) en 2,8% (2008) GDP per sector : landbouw: 8.9% Industrie: 30.8% Dienstverlening: 59.3% (2007) Inflatie koers: (consumenten prijzen): 10,7% (2008) Inflatie De Turkse economie werd voorheen vaak gekenmerkt door sterk fluctuerende inflatiecijfers. Sinds 2005 ligt de inflatie rond 8,5 procent. Het monetaire beleid en loonmatiging hebben hier een belangrijke rol in gespeeld. In 2007 steeg de inflatie tot 12,9 procent. Dit ligt boven de door het IMF gestelde grens van 8 procent. De stijging van elektriciteit-, gas- en andere brandstofprijzen met 29,4 procent was hiervan de belangrijkste oorzaak. De prijsstijging van voedingsmiddelen en nietalcoholische dranken (+15,3 procent) en de huren (+13,7) waren andere oorzaken van de hoge inflatie. In de loop van 2008 is de inflatie afgenomen tot 6

7 Economische indicatoren Bbp (miljard US dollar) 530,9 657,1 Bbp per capita (US dollar) Reële groei bbp (in procenten) 6,1 6,9 FDI (miljard US dollar) 20,2 22,3 Inflatie (gemiddeld in procenten) 9,5 12,9 Balans van de lopende rekening (miljard US dollar) -32,8-37,6 Export van goederen (FOB-waarde, miljard US dollar) 91,9 115,3 Import van goederen (FOB-waarde, miljard US dollar) 133,2 162,0 Wisselkoers (gemiddelde over het jaar, Turkse lira: US dollar) 1,4 1,3 Buitenlandse schuld (miljard US dollar) 207,9 247,1 Bron: Economist Intelligence Unit Tijdens 2007 tot de zomer van 2008 kon deze verhouding worden gehandhaafd. De huidige verhouding in voorjaar 2009 is ongeveer 2,2 Turkse lira voor 1 euro. De kredietcrisis heeft ook gevolgen voor internationale kredietverlening aan Turkije en het teruglopen van de Turkse economische groei. Het door schuldendiensten beheerste begrotingsbeleid (30 procent van de begroting wordt aan rentebetalingen besteed), het huidige inefficiënte belastingsysteem en de grote informele sector, zijn de belangrijke aandachtspunten voor de Turkse regering bij het vormgeven en uitvoeren van haar economische beleid. Turkije en de Europese Unie Op 3 oktober 2005 zijn de toetredingsonderhandelingen van start gegaan. Het proces verloopt tot nu toe moeizaam. De onderhandelingen over 8 van de 35 onderhandelingshoofdstukken zijn in december 2006 geschorst. De verwachting is dat het gehele proces tien tot vijftien jaar zal gaan duren. Ook al voldoet Turkije aan het eind aan alle criteria, dan nog is toetreding niet gegarandeerd. Binnen de EU is het enthousiasme voor uitbreiding niet groot en in een aantal lidstaten bestaat een sterke oppositie tegen Turks lidmaatschap. Daarbij neemt ook in Turkije de steun voor EU-lidmaatschap af. Als de onderhandelingen over het EU-lidmaatschap mislukken, wordt Turkije mogelijk een alternatief partnerschap aangeboden om het land toch te verankeren in Europa. Landbouw sector De landbouw speelt een belangrijke rol in de Turkse economie: het geeft werk aan 36% van de werkzame bevolking en draagt 5% bij aan de Turkse export waarde. Ongeveer 28 miljoen hectare (36 procent van de totale grond) is geclassificeerd als cultiveerbaar. Turkije kent diverse klimaatzones, waardoor men het gehele jaar door de meeste groenten kan verbouwen. Dit gebeurt gedurende de zomer op de volle grond en in de winter onder beschermde condities, zoals plastic of glazen kassen. Intensieve landbouw vindt vooral plaats in West-Anatolië, de Egeïsche regio en langs de zuidkust. Vooral in West Turkije is een snel toenemende belangstelling voor de moderne glastuinbouw in gebieden waar geothermische warmte beschikbaar is. Na Spanje (62000 ha) en Italië ( ha) is Turkije het derde grootste areaal aan beschermde teelt ( ha). Hiervan is in Turkije ongeveer 7000 ha glas waarvan slechts 500 ha van moderne glazen kas is voorzien. Turkije is de grootste producent en exporteur van agrarische producten in het nabije oosten en de Noord Afrikaanse regio s. De belangrijkst exportmarken zijn de EU en de Verenigde Staten, waar gedroogd fruit en noten, katoen en tabak naar toe worden geëxporteerd. Een andere belangrijke export markt zijn Rusland en het Midden Oosten voor vers fruit, groenten en vlees uit Turkije. Buitenlandse investeringen Het niveau van buitenlandse investeringen nam in 2003 en 2004 geleidelijk toe tot 2,6 miljard US dollar in In de jaren 2006 en 2007 werd dit bedrag verhoogd tot meer dan 20 miljard US dollar. 7

8 Verschillende factoren spelen een rol bij de enorme toename aan buitenlandse investeringen de afgelopen jaren. De belangrijkste zijn de relatieve stabiliteit en sterke groei van de economie de laatste jaren, hervormingen in sectoren als energie, telecom en het bankwezen en de toetredingsonderhandelingen met de EU. In de loop van 2008 heeft ook Turkije te maken met een sterke terugloop van buitenlandse investeringen en het stagneren van de kredietverlening aan bedrijven en investeringsprojecten. Buitenlandse investeringen in Turkije (x miljard US dollar) , , , , , , ,9 Bron: Economist Intelligence Unit Het potentieel voor buitenlandse investeringen is groot. Gunstig is onder meer de geografische ligging. Het land grenst aan de Balkan (EU), het Midden-Oosten en de Kaukasus (Russische Federatie) en kan daarom als springplank fungeren voor handel en investeringen in deze maar ook verder gelegen regio s en landen. Zo behoort de Russische Federatie tot de belangrijkste handelspartners van Turkije en helpen de bestaande linguïstische en culturele banden met de landen in Centraal-Azië de betrekkingen met deze regio ontwikkelen. Ook heeft Turkije reeds langdurige betrekkingen met en commerciële belangen in de Arabische wereld. Andere voordelen zijn de douane-unie met de EU, de open economie, de lage salarisstructuur gecombineerd met een redelijk opleidingsniveau en het feit dat Turkije een redelijk stabiele democratische en seculiere staat is. Het EU-toetredingsproces en de voortgaande macroeconomische stabilisatie en hervormingen onder leiding van het IMF maken het land extra interessant voor de komende jaren. Kansrijke sectoren zijn onder meer de energie- en telecommunicatiesector, waar het proces van privatisering en marktvorming in gang is gezet. Aandachtspunten voor Turkije zijn nog het verbeteren van het belastingklimaat en het juridische systeem. De terugloop van de investeringen in de industriële sectoren als automobiel, textiel en bouw, resulteert in grotere aandacht voor de primaire productie. De mogelijkheid voor een relatief snelle terugverdien tijd maakt de glastuinbouw tot een van de prioriteiten bij verdere exploratie van mogelijkheden bij de Turkse investeerders. Herkomst investeringen In 2007 was 60 procent van de buitenlandse investeringen in Turkije afkomstig uit de EU. Vooral Duitsland, Nederland en het Verenigd Koninkrijk zijn belangrijke investeerders. De stijging van de buitenlandse investeringen komt voor een groot deel voor rekening van multinationals die gaan participeren in grote Turkse bedrijven. Voorbeelden: Disbank werd overgenomen door Fortis (België), Turkcell door Alfa (Rusland) en Telsim door Vodafone (VK). De meeste buitenlandse investeerders maken gebruik van lokale partners. Stand van zaken met betrekking tot IMF Eind 2004 beëindigde Turkije een volledig IMF-programma. Het betrof een van de grootste Stand-By Arrangementen wereldwijd, met een waarde van 20 miljard US dollar. In de zomer van 2005 werd overeenstemming bereikt over een nieuw driejarig IMF Stand-By Arrangement met een waarde van 10 miljard US dollar. Het akkoord gaat uit van een streng fiscaal beleid, om zo de fiscale stabiliteit te waarborgen. In 2006 en in het begin van 2007 is hier niet helemaal aan voldaan door de verkiezingscampagne. Daarnaast is in het akkoord afgesproken dat er meer marktwerking moet worden gestimuleerd en dat meer buitenlandse investeringen moeten worden aangetrokken. Inmiddels zijn de benodigde wetten voor hervorming op deze gebieden aangenomen en zijn de derde 8

9 en vierde IMF-reviews in september 2006 succesvol afgerond. Op grond hiervan zal Turkije 1,9 miljard US dollar ontvangen. Ongeveer 13 procent van de Turkse staatsschuld bestaat uit een schuld aan het IMF. Handel Sinds 1996 bestaat er een douane-unie tussen de EU en Turkije. Dit houdt in dat er geen invoerrechten worden geheven bij handel met de EU. Een uitzondering wordt gevormd voor landbouwproducten. Deze blijven buiten de bepalingen van de douane-unie in verband met onvoldoende garanties voor voedselveiligheid. In 2006 ging 56,1 procent van de export van Turkije naar EU-landen, oftewel 50 miljard US dollar. De import vanuit Europese landen bedroeg 42,4 procent van de totale import, wat neerkomt op 59,1 miljard US dollar (TURKSTAT, 2007). Naast export naar de EU (56 % ter waarde van 35 miljard EURO) en de VS, exporteert Turkije veel naar de buurlanden in het Midden-Oosten, landen uit de voormalige Sovjetunie en Noord-Afrika. In 2007 importeerde Nederland voor ongeveer 1,71 miljard euro uit Turkije. De EU is tevens een belangrijke leverancier; 42% (ter waarde van 45 miljard EURO) van de import is afkomstig uit de EU. Hiervan is bijna 4 miljard EURO afkomstig uit Nederland. In de top 3 van importeurs in Turkije in 2006 staan Rusland, Duitsland en China. Salarissen Het bruto minimum loon 2007 bedraagt 585 Turkse lira (ongeveer 302 euro) per maand. Het minimumloon is aanzienlijk hoger dan in Centraal- en Oost-Europese landen. Het gemiddelde brutoloon in de industriële sector bedroeg begin Turkse lira (710 euro) voor een gemiddelde werkweek van 45 uur. Voor werknemers met een CAO liggen deze bedragen hoger. In het algemeen verschillen de salarissen tussen verschillende industriële sectoren, afhankelijk van de druk van de door de sector georganiseerde bonden, specialisatie van de industrie en (internationale) concurrentie van de informele sector. Consumentengedrag De koopkracht in Turkije neemt toe en het bbp per hoofd van de bevolking steeg van US dollar in 2005 tot US dollar in Er bestaan echter grote inkomensverschillen. De meerderheid van de bewoners op het platteland leeft in relatieve armoede. In de steden is het inkomen gemiddeld hoger. Daarnaast is er een belangrijke groep met een hoog inkomen. Deze groep bevindt zich voornamelijk in de grote steden zoals Istanbul, Ankara en Izmir in het westen van Turkije. Zij zijn geïnteresseerd in producten van hoge kwaliteit en zijn bereid daar topprijzen voor te betalen. Naar verwachting zal de consumptie van frisdrank, alcohol, kant-en-klaarproducten ('ready-to-eat' en 'easy-to-prepare products') en luxe levensmiddelen gaan toenemen. Dit zal ten koste gaan van de traditionele levensmiddelen zoals brood, peulvruchten, yoghurt, thee en noten. Tevens vraagt de supermarkt van de leveranciers garanties voor de toelevering van goede kwaliteit en kwantiteit van groente en fruit. Internet doet gestaag zijn intrede in de Turkse samenleving. Er zijn op dit ogenblik ongeveer 16 miljoen Internetgebruikers op een totale bevolking van ongeveer 74 miljoen mensen. Begin 2007 waren er ongeveer 100 Internet service providers (ISP's). Turk Telekom is, samen met Superonline, een van de belangrijkste aanbieders van ADSL. Turksat is als staatsbedrijf een belangrijke aanbieder van Internet via de kabel. Verschillende telecommunicatiebedrijven bieden aansluitingen en inbelverbindingen via de mobiele telefoon. Voor de landbouw sector vormt Internet een steeds belangrijker communicatie en promotie middel; hierbij lopen de grotere producenten en toeleverende bedrijven voorop. 9

10 3 Sector beschrijving agrarische sector en verwerkende industrie 3.1 Marktomvang De landbouw speelt een belangrijke rol in de Turkse economie. Ongeveer 28 miljoen hectare (36 procent van de totale grond) is geclassificeerd als cultiveerbaar. Turkije is na China, India en USA de grootste producent van groente en fruit ter wereld. Turkije kent diverse klimaatzones, waardoor men het gehele jaar door de meeste groenten kan verbouwen. Dit gebeurt gedurende de zomer op de volle grond en in de winter onder beschermde condities, zoals plastic of glazen kassen. Intensieve landbouw vindt vooral plaats in West-Anatolië, de Egeïsche regio en langs de zuidkust. In 2006 was 27 procent van de beroepsbevolking werkzaam in de landbouwsector, gelijk aan 10 miljoen mensen, op veelal kleine tot zeer kleine boerenbedrijven. Het agrarische deel van GDP daalde van 35% in 1970 tot 22% in 1980 en tot 11,8% in ,4 procent van het BNP kwam in 2006 uit de landbouwsector en 90,6% uit de industrie. Het agrarische aandeel in de economie loopt langzaam terug door de toenemende industrialisatie en de trek van de rurale bevolking naar de grotere steden. De sector brengt een breed scala aan landbouwproducten voort: naast groente en fruit vooral akkerbouwgewassen, zoals graan en katoen. s Lands vruchtbare bodem, toegang tot voldoende water, een passend klimaat en hardwerkende boeren creëren een succesvolle agrarische sector. Tevens kan er een brede verscheidenheid aan gewassen worden verbouwd vanwege de verschillende klimaten in het land. In toenemende mate wordt deze variëteit in klimatologische omstandigheden in de tuinbouw sector gebruikt om de optimale productie omstandigheden te kiezen voor de opkweek van jonge planten, het organiseren van jaar-rond productie voor de belevering van supermarkten en het positioneren bij grote bevolkingscentra of logistieke centra. Tijdens de laatste tien jaar heeft de Turkse economische politiek zich gericht op de EU toenadering. Met als stevige basis het vrijhandelsverdrag van 1996 zijn daarna voor de verschillende productgroepen de handelsbelemmeringen opgeheven. Voor vele agrarische en voedsel producten is het vrije handelsverkeer echter in 2008 nog steeds niet tot stand gekomen vanwege phytosanitaire en veterinaire knelpunten in de dossiers gecombineerd met de praktische dierziekte situatie in Turkije. Ook voor diverse voedsel producten en grondstoffen is de Europese Commissie nog niet overtuigd van de effectiviteit van de Turkse importcontrole voor producten uit derde landen en van de controle op voedselveiligheid van de Turkse productie. In % van de Turkse export van agrarische producten was naar de EU met een omvang van 4,5 miljard EURO (6,1 miljard USD). De tweede belangrijke bestemming van Turkse export zijn de Arabische landen met 17,6% in het jaar De derde bestemming in 2006 was de USA met 5,9%. Na de ernstige valuta crisis in 2001 heeft Turkije een gemiddelde economische groei van 6,8% laten zien tot De economische politiek van de Turkse regering was als voorwaarde verbonden aan de financiële steun door het IMF. Het volgende beleid wordt door de Turkse regering nog steeds als leidraad genomen: Liberalisatie van de arbeidsmarkt waarin de werknemers erg veel bescherming genoten Een strakker belasting regiem waarbij ruimte is gemaakt voor grote infrastructuur projecten in de belangrijke bevolkingscentra en teven de ontwikkeling van Zuidoost Turkije. Privatisering van de staatsbedrijven Het stimuleringsbeleid gericht op het vergroten van buitenlandse investeringen heeft ook in de Turkse voedselverwerkende industrie zijn impact gehad. Ongeveer 145 bedrijven in de Turkse voedselverwerkende industrie zijn tot stand gekomen door buitenlands financiële bijdrage en steun (volgens de USDA in 2002). In deze sector zijn buitenlandse investeerders voornamelijk te zien in de productie van eetbare oliën en vetten, (fris)dranken en botteling industrie, snoep en kauwgom, zuivelproducten, zoetwaren, processing van groente (tomaten puree), bier en kunstmatige zoetstoffen. 10

11 Vooraanstaande multinationals zoals Unilever, Coca-Cola en Pepsi zijn al tientallen jaren actief in Turkije. De meeste voedsel producten worden echter alleen verkocht in kleine detailhandel (kruidenierwinkels). Een groeiend aantal grote winkelketens is actief in Turkije, zoals Migros (Turks), Metro (Duits) en Tesco (Brits). In deze (sub)sector is substantiële concurrentie. De export van Turkse voedsel en drankenproducten wordt tegengehouden door strenge import regelgeving van diverse landen en de verplichte hoge importheffingen op de meeste voedingsproducten. Anderzijds kent ook Turkije beschermende regelingen die de binnenlandse agrarische productie en verwerking moet beschermen tegen de goedkope producten uit de goedkoopte centra in bijvoorbeeld Zuid-Amerika. Groente en fruit productie in Turkije (2007) (1000 ton) Bron: Presentatie S. Kefi De landbouw speelt een belangrijke rol in de Turkse economie. Ongeveer 28 miljoen hectare (36 procent van de totale grond) is geclassificeerd als cultiveerbaar. Turkije is na China, India en USA de grootste producent van groente en fruit ter wereld. Turkije kent diverse klimaatzones, waardoor men het gehele jaar door de meeste groenten kan verbouwen. Dit gebeurt gedurende de zomer op de volle grond en in de winter onder beschermde condities, zoals plastic of glazen kassen. Intensieve landbouw vindt vooral plaats in West-Anatolië, de Egeïsche regio en langs de zuidkust. Als gevolg van deze massale productie grondslag, beschikt Turkije over een betrekkelijk voordeel in vele agrarische producten, en tevens een positieve handelsbalans dat bijdraagt aan een verlichting van het totale handelstekort. De belangrijkst exportmarken van Turkije zijn de EU en de Verenigde Staten, waar gedroogd fruit en noten, katoen en tabak naar toe worden geëxporteerd. Een andere belangrijke export markt is het Midden Oosten, zij kopen vers fruit, groenten en vlees. In 1999 was de waarde van de stijging van agrarische export gestegen tot 2.4 miljard USD en zorgde voor 9 % van de Turkse export opbrengsten (60% lager dan in 1980). Echter, in zoverre kunnen de cijfers misleidend zijn omdat 50% van de geproduceerde export ook voortkomt uit de agrarische sector (voornamelijk textiel en kleding). Zodoende is de direct en indirecte bijdrage van de agrarische sector nog 50% van de totale export. Plantaardige productie (of productie gerelateerd aan planten en groenten) bestaat in de eerste plaats uit granen, peulvruchten (zoals erwten, bonen en linzen), industriële en bederfelijke gewassen. Van bovengenoemde neemt de graanproductie meer dan de helft van de gecultiveerde grond in beslag. De belangrijkste soorten van de in Turkije geproduceerde graangewassen zijn tarwe, gerst, haver, rogge, maïs, gierst en rijst. Deze gewassen worden in het gehele land geproduceerd, met een hogere concentratie in de centrale regio s. Tijdens de laatste 10 jaar heeft Turkije zelfs de export van pasta producten weten te ontwikkelen tot een niveau van 192,000 ton (80 miljoen UDS in 2006). 11

12 Turkije is tevens de belangrijkste peulvruchten producent van het midden Oosten en een van de vooraanstaande procenten van de wereld. Het grootste deel van de industriële gewassen in Turkije zijn: katoen, tabak en suikerbieten. Katoen is cruciaal voor de bredere economie omdat het vezels levert voor de textielindustrie, de vooraanstaande categorie van de Turkse export. Katoen wordt voornamelijk verbouwd aan de Middellandse en Egeïsche kust vlaktes en het zuiden en zuidwesten. Katoenproductie was in ton. Slechts 10% van het katoen wordt in ruwe vorm geëxporteerd, de rest voorziet de binnenlandse textielindustrie. Het South-eastern Anatolian Project is Turkije grootste ontwikkelingsproject in deze sector. In dit project zijn katoenverwerkende bedrijven gepland. Het onderzoekt verbeteringen in de energieproductie, toerisme, mijnindustrie, petroleum, onderwijs, gezondheid, communicatie industrie en transport en in actieve landbouw door middel van uitgebreide irrigatiesystemen. Zodra dit afgerond is, is begroot dat de Turkse katoenproductie in 2000 verdubbelt. Een ander industrieel gewas, de suikerbiet, onderging een spectaculaire stijging in productie in 80 en 90-er jaren; momenteel is Turkije zelfvoorzienend met een surplus export ter waarde van 435 miljoen USD. Op vergelijkbare manier zijn andere gewassen in ontwikkeling gebracht: Tabak, tomaten, noten, citrus. De gewassen zijn voornamelijk geconcentreerd aan de Egeische kust en aan de Zwarte Zee regio s, maar ook oost Anatolia en het GAP project in Oost Turkije dragen ook bij aan de opbrengst. Totaal overdekte productie in Turkije ( ) (Ton) Bron: Presentatie S. Kefi Groente en fruit sector De groente en fruitsector in Turkije kent een lange traditie. Turkije is sinds lange tijd zelfvoorzienend voor het overgrote deel van de plantaardige productie. De Turkse bedekte teelten beslaat in totaal ha en is vooral onder plastic: ha poly tunnel (16000 lage tunnel en 6000 ha hoge tunnel) en ha poly kas; 7600 ha is oude stijl glazen kas. Er is in voorjaar 2008 slechts 500 ha productie van groente in moderne kassen. Deze 500 ha betreft ongeveer 100 ondernemers die vooral actief zijn in het westelijk deel van Turkije. Vers fruit en groenten zijn ook belangrijk voor de Turkse economie. Van de 140 gewassen verbouwd over de gehele wereld produceert Turkije 80 soorten vers fruit en groenten en exporteert 30 soorten groenten en 20 soorten fruit zoals druiven, citrusvruchten, meloenen, aardappelen, uien, tomaten, olijven en komkommers. In 2007 bedroeg de totale productie bijna 26 miljoen ton met een productie waarde van 8,5 miljard EURO. Jaarlijks is de exporten goed voor ongeveer 1 miljard Euro waarvan in miljoen citrus. Sinds 2008 is de groei van de groente gestagneerd en groeit het aandeel van de citrus in de Turkse export. De Turkse export heeft ook te leiden van de daling van economische activiteiten en wereldhandel. MARA heeft meegedeeld dat de export in januari 2009 met 28% is gedaald (GroentenenFruit, 2009). Een meer uitgebreid recent Engelstalig overzicht is gepubliceerd 12

13 door het bureau de Landbouw Attaché in Ankara: Fruit and vegetable sector of Turkije (Dit rapport is verkrijgbaar bij LNV en bij VRIAN projects). Turkse productie x miljoen ton (TURKSTAT, 2007) product Tomaat 9,95 9,85 10,05 komkommer 1,67 1,80 1,75 Pepers 1,88 1,85 1,82 Aubergine 0,86 0,92 0,93 totaal 25,85 Distributie van in kassen geproduceerde groente in Turkije in 2007 ( Ton) Kassen 25% glas en 75% plastic Bron: Presentatie S. Kefi Snijbloemen sector Hoewel de snijbloemen productie in Turkije al een lange traditie kent, is de Turkse productie van snijbloemen pas in de tachtiger jaren op de buitenlandse markt terecht gekomen (bron IGEME 2007/vakblad Bloemisterij 2007). De. In 2004 was er 3930 ha snijbloemen productie geregistreerd waarbij ongeveer 5000 families betrokken zijn. Dit betreft ruim 2800 ha vollegrond productie, 1000 ha in kassen onder plastic, 85 ha onder glas. De productie oppervlakte is als volgt verdeeld: 43% anjers, 23% rozen, 12% gladiolen, 9% gerbera s. Veel van de productie technologie en kennis is afkomstig uit Israel. Vooral in de regio Antalya zijn enkele grootschalige bedrijven actief met productie voor export. De exportwaarde bedroeg 20 miljoen USD in De belangrijkste afzet betreft anjers, gerbera s en gypsophilla voor de markten in Verenigd Koninkrijk op afstand gevolgd door Russische Federatie, Griekenland, Nederland en Japan productie voor de nationale markt bevindt zich in de buurt van de grote steden Istanbul en Izmir. Vooral in de provincie Ispara worden rozen gekweekt voor de productie van essentiële oliën (rozenolie). In 2004 heeft Turkije de UPOV ondertekend en daarmee worden de kwekersrechten beschermd. Dit opent de weg naar meer moderne variëteiten. De relevante import naar Turkije is afkomstig uit Italië 13

14 (jonge plantjes en stekken), Nederland (snijbloemen en bloembollen) en China (snijgroen). In 2006 bedroeg de import waarde uit Nederland ongeveer 6 miljoen Euro. De Turkse export van snijbloemen bedroeg in 2006 ruim 15 miljoen stelen voor een waarde van 4,1 miljoen Euro. De totale exportwaarde van snijbloemen naar Europa bedroeg 14,6 miljoen Euro waarvan 46 % in de vorm van anjers naar het Verenigd Koninkrijk is verkocht. De laatste jaren ervaren de Turkse producenten toenemende concurrentie op de west Europese markt aangaande kwaliteit en variëteit. Tegen deze achtergrond zoeken de Turkse producenten meer samenwerking met buitenlandse experts, leveranciers van moderne technologie en afzet mogelijkheden zoals de bloemenveiling in Aalsmeer. Detailhandel Turkije heeft een veelzijdige detailhandelsector waarin kleine winkels en franchiseketens de toon zetten. Er komen echter steeds meer winkelcentra, ook in en rond kleinere steden. Deze winkels in voedingsmiddelen en kleine consumptiegoederen zorgen nog steeds voor 60 procent van de totale detailomzet, maar super- en hypermarkten vergroten hun marktaandeel (Economist 2008, USA). Er is in Turkije een verschuiving merkbaar van de traditionele winkels met een assortiment van lokale producten, zoals brood, vlees, melk, fruit en groente, naar super- en hypermarkten. Redenen voor deze verschuiving zijn het uitgebreidere assortiment van de super- en hypermarkten, het toenemende gebruik van creditcards en de goede geografische spreiding van super- en hypermarkten. Kleine (detail)handelaren domineren echter nog steeds de markt. Zij hebben 65 procent van de kruideniersmarkt in handen. Het aandeel van supermarkten is echter groeiende. De grote internationale ketens Carrefour, Marks & Spencer, Spar, Continent, Printemps en Metro-Real-Gruppe zijn actief in Turkije. Men verwacht dat de verkopen in deze hypermarkten tot 2011 met 136 procent zullen toenemen. Dit verklaart ook het grote aantal fusies en overnames in de branche. Voor de markt voor duurzame consumptiegoederen is het franchisesysteem de meest gebruikte distributievorm. De grootste supermarktketen is Migros van de Koc Groep met een jaarlijkse omzet van 3,5 miljard US dollar. Naast het aandeel in de binnenlandse markt investeert de Koc Groep ook in het buitenland, voornamelijk in Rusland. Deze Turkse multinational heeft concurrentie van Carrefour (Frankrijk, samenwerking met de lokale Sabanci Groep), BIM (Turkije), Metro (Duitsland), Tesco (Verenigd Koninkrijk), Kiler (Turkije) en andere ketens en zelfstandige supermarkten. Ook andere internationale winkelketens, zoals Ikea, C&A, Zara, Douglas en Marks & Spencer hebben inmiddels vestigingen in Turkije. Naar verwachting zal de detailhandel zich sterk uitbreiden, vooral in het westelijk deel van Turkije. Turkije heeft namelijk circa 70 miljoen inwoners en het aantal winkels per hoofd van de bevolking is erg laag, zeker in verhouding tot Europese landen. Geografische regio's Het Turkse grondgebied, dat een totale oppervlakte heeft van km², ligt voor 97 % in Azië (Anatolische vlakte) en voor 3% in Europa (Thracië). De Europese en Aziatische delen zijn gescheiden door de Bosporus, de Zee van Marmara en de Dardanellen. Anatolië is een hoogvlakte die geleidelijk stijgt naar het oosten en onderbroken wordt door de dalen van ongeveer vijftien rivieren, waaronder de Kızılırmak, de Sakarya, de Dicle (Tigris) en de Fırat (Euphraat). Er is een groot aantal meren waarvan sommige zo groot zijn als een binnenzee, bijvoorbeeld Van meer. In het noorden loopt het oostelijke Zwarte-Zeegebergte parallel aan de Zwarte Zee en in het zuiden strekt het Taurusgebergte zich uit tot bijna aan de smalle vruchtbare kustvlakte langs de zeekust. Ararat Berg (5165 m) is het hoogste toppunt in Turkije. Turkije heeft een grote verscheidenheid aan klimaten, variërend van het milde klimaat van het Zwarte- Zeegebied tot het landklimaat in het binnenland en het Middellandse-Zeeklimaat van de Egeïsche en Middellandse zeegebieden. De kustlijn van de vier zeeën van Turkije bedraagt meer dan km. Turkije heeft 7 geografische regio s. Deze regio s in in volgorde van hun grootte zijn: Oostelijk Anatolië (21 %), Centraal Anatolië (20%), Zwarte Zee (18 %), het Mediterraan gebied (15 %), de Egeische gebied, Marmara en Zuidoost Anatolië gebied. 14

15 Langs de noordkust van de Egeische zee is de temperatuur en straling tijdens de winter is gunstig voor de tuinbouw. In de Antalya regio is de zonnekracht in de winter 7,8 MJ/m2 gedurende bijna 5 uur per dag. Ongeveer eenderde van het bbp wordt gerealiseerd in het noordwesten van Turkije, in de Marmara regio (Istanbul, Izmit en Bursa). Andere belangrijke industriële centra liggen in de driehoek van Izmir in het westen, Adana, Mersin en Iskenderun in het zuiden en Ankara in het oosten. Buiten bovengenoemde industriële gebieden, is er een aantal regio's dat de afgelopen jaren belangrijke investeringen aantrok in de sectoren textiel, voedselverwerkende industrie en de meubelindustrie. Deze regio's liggen rond de steden Denizli, Konya, Kayseri en Gaziantep. Het zuiden en het westen (Antalya en Mugla) genereren het leeuwendeel van de inkomsten uit toerisme, landbouw en tuinbouw. Interessante economische regio's Behalve Istanbul, waar in vergelijking met andere delen van Turkije relatief meer informatie over te vinden is, kent Turkije nog enkele andere interessante economische regio's. De economische afdeling van de Nederlandse ambassade in Ankara (LBA) heeft factsheets over deze regio s opgesteld die goed toegankelijk zijn op de website van LBA en van de EVD. Voor de tuinbouw sector zijn de volgende regio s van belang: Adana Antalya Gaziantep Istanbul Izmir Denisli Aydin Afyon Kumluca Kocaeli Konya Mersin In Annex 2 zijn de productie arealen van de tuinbouw sector weergegeven. 15

16 4 Marktontwikkeling 4.1 Algemeen Vanwege politieke onrust in 2006 vond er een plotselinge uitstroom van kapitaal plaats in de zomer van Dit veroorzaakte een devaluatie van de Turkse lira met 20% ten opzichte van de EURO. De rente liep in korte tijd op van 13 tot 17%. Later in 2006 en gedurende 2007 herstelde de Turkse economie enigszins. De droogte in 2007 veroorzaakte een terugval van de agrarische productie en de problemen met pesticide residuen in groente en fruit droeg bij aan de inkrimping van de export. De economische stemming werd gedurende de eerste helft van 2008 vooral bepaald door het politiek ingegeven initiatief van de staatsraad om de regeringspartij AKP te verbieden. Nadat deze crisis in voorjaar 2008 ten positieve was gekeerd kreeg de krediet crisis ook invloed op de Turkse economie: Verdere krimp van de bouwsector en infrastructuur projecten. Tijdens het eerste half jaar van 2008 de private sector heeft een toename laten zien van de investeringen in machines en apparatuur. De terugloop van industriële investeringen in de bouw en textiel sector heeft geleid tot extra aandacht van investeerders voor de glastuinbouw sector, aantrekkelijk geschetst met de relatief korte terugverdien tijd. De Turkse agrarische mogelijkheden zijn aanzienlijk en bieden een substantieel potentie voor uitbreiding. Om echter deze expansie efficiënt te optimaliseren en te maximaliseren heeft de agrarische sector overheidsbetrokkenheid nodig voor structurele hervormingen, afstemming op de EU en andere markten en stimulering van ontwikkelingsprojecten. Als voorbeeld moet genoemd worden het South Eastern Anatolian project (GAP) waarvan het doel is het versterken en uitbreiden van de agrarische fundamenten voor de meest onderontwikkelde delen van het land. Feitelijk is GAP mogelijk een van de meest cruciale ontwikkelingsprojecten voor Turkije omdat de grote economische verschillen tussen stedelijk en plattelandsgebieden voor sociale spanning zorgen hetgeen bijdraagt aan een schadelijk niveau van migratie van het platteland naar de steden, primair in het zuidoosten. Deze ontvolking van het platteland vormt een serieuze bedreiging voor toekomstige agrarische ontwikkeling en voor het totale economische welzijn van Turkije. De toenemende belangstelling voor de tuinbouw sector is ook ingegeven door de bijdrage aan de werkgelegenheid in minder ontwikkelde gebieden. Het door de EU toegezegde steun budget voor regionale ontwikkeling zal investeringen ondersteunen in 40 van de 82 Turkse provincies. 16

17 Distributie van plastic kassen gebaseerd op afmeting van de kas (m 2 ) Bron: Presentatie S. Kefi Bedrijfsontwikkeling Turkse tuinbouw sector De tuinbouw sector in Turkije is belangrijk als het gaat om productie van groente en fruit voor de binnenlandse markt. Vanaf 1990 tot heden hebben de bedekte teelten vooral in de vorm van plastic tunnelkassen een groei van 10% per jaar laten zien geconcentreerd in de kuststrook langs de Aegiesche zee en Middellandse zee. Hierbij speelden naast de klimatologische factoren ook de infrastructuur en logistiek een belangrijke rol. In tabel 1 zijn de belangrijkste provincies weergegeven. Het totaal overzicht van regionale productie, gewassen en prijzen is opgenomen in Annex 2. Er is mondiaal gezien ongeveer 1 miljoen hectare land bedekt met kassen voor de productie van groenten en bloemen. Hiervan is 80% is China als poly tunnels. Van de overige ha bedekte teelten zijn de belangrijkste landen: Spanje: ha Japan: Turkije: Italië:

18 Totale overdekte groei gebieden in Turkije in 2007 ( HA) Bron: Presentatie S. Kefi Hoewel de Turkse tuinbouw sector ha bedekte deelt kent, is de gemiddelde grote van de bedrijven in bedekte teelt is slechts 3000 m2. Slechts 4% van de bedrijven zijn groter dan 1 ha. Ongeveer 20% van de bestaande kassen zijn voorzien van topventilatie waardoor de controle van temperatuur en luchtvochtigheid niet goed mogelijk is. De handbediende ventilatoren in de zijwand hebben onvoldoende capaciteit en effect. Dit resulteert in hoge ziekte druk. In veel gebieden in Turkije is tijdens de winter enige verwarming nodig. Om verwarming te vermijden is in diverse regio s sprake van twee productie perioden: september december en maart juli. Met de verwarming wordt doorgaands gekozen voor de productie periode november juni. De Turkse zaadtelers produceren onvoldoende zaad voor de Turkse productie. De zaadimport is vooral uit Israel, Nederland en de VS. In Turkije zijn meer dan kleine tuinbouw producenten. Er is een duidelijk trend waarneembaar dat deze groep niet kan voldoen aan de moderne kwaliteitseisen en ook de middelen niet heeft om te moderniseren. De nieuwe investeerders zijn vooral gericht op grootschalige productie. Deze wordt gepland op nieuwe locaties. 18

19 Distributie van overdekte groeigebieden in de belangrijkste provincies van Turkije in 2007 (Totaal gebied ha) Bron: Presentatie S. Kefi Tabel 1 Glastuinbouw per provincie (Turkstat, 2005) Hectare totaal Glas kas Plastic kas Hoge tunnel Lage tunnel Antalya Adana Mersin Mugla Izmir Aydin Samsun , Andere regio s Totaal De sector draagt bij aan het Turkse positieve handelsoverschot en vormt een belangrijke bron van buitenlandse valuta. Het Ministerie van Landbouw en rurale zaken (MARA) is verantwoordelijk voor de tuinbouw sector waartoe de glastuinbouw behoord. De belangrijkste relevante beleidsterreinen zijn: Voedselveiligheid: Turkije volgt de normering die is aangegeven in EU richtlijnen en verordeningen. Hierbij gaat het vooral om ongewenste stoffen zoals residuen van pesticiden en eventueel contaminaties die via water of lucht in de producten terecht komen. Marktordening: Op de binnenlandse markt vindt nauwelijks interventie plaats. Belangrijk voor de handelsstromen is de verplichte levering aan commissionairs. Voor de export partijen heeft Turkije de EU conforme product kwaliteitsnormen geïntroduceerd. De buitenlandse handel valt onder de verantwoordelijkheid van het Undersecretariat for Foreign Trade (UFT); dit is een van de staf afdelingen welke direct onder het kabinet van de regering ressorteren. De export kwaliteit (handelsstandaards groente en fruit) worden gecontroleerd door de inspecteurs van de Undersecretariate for Foreign Trade (UFT). In recent onderzoek bij Turkse producenten is naar voren gekomen dat er vaak sprake is van overdadig gebruik van pesticiden waarbij voorgeschreven normering wordt overschreden en middelen 19

20 dikwijls niet op doelgewas wordt gebruikt (VRIAN, project verslagen 2007). Samen met de kosten voor kunstmest leidt dit vaak tot een kostencomponent die 25-50% bedraagt van de totale productie kosten. Tijdens de afgelopen jaren zijn diverse malen te hoge residuen van pesticiden gevonden in Turkse groente en fruit. Dit heeft geresulteerd in export problemen in zowel EU als Rusland. Vooral de kleine bedrijven blijken niet in staat om Good Agricultural Practice toe te passen vanwege onvoldoende vakkennis. Op de gemeentelijke groothandelsmarkten de producten van de kleine producenten door commissionairs bij elkaar wordt gevoegd om geschikte partijen te maken voor export of afzet op de lokale markt. De werkwijze belemmert de tracking & tracing ingeval te hoge pesticide residuen worden aangetroffen. De voedselveiligheids inspectie in Rusland heeft Turkije de eis opgelegd dat elke individuele export partij bemonsterd moet worden en analyse op alle toegelaten pesticide resultaten moet plaats vinden. Dit leidt tot extra inspanning en kosten voor de Turkse voedselveiligheids inspectie. Tijdens de implementatie van enkele Nederlands Turkse samenwerkingsprojecten is gebleken dat diverse regionale laboratoria van de food safety inspection niet in staat zijn de analyse op pesticiden residuen uit te voeren volgens internationaal erkende standaard methoden. Deze situatie vormt een serieuze belemmering voor de Turkse export activiteiten in de verse groente en fruit producten. De Nederlandse overheid (EVD agentschap van ministerie van Economische zaken) blijft steun bieden aan het Turkse ministerie van Landbouw en voedsel bij het versterking van de laboratoria en inspectie infrastructuur. Afzet structuur op binnenlandse markt Het overgrote deel van de Turkse groente productie wordt afgezet op de lokale markt. Voor tomaten bijvoorbeeld bedraagt de export 30%, verse consumptie binnenland 60% en verwerking 10%. De regulering van de afzet van in Turkije geproduceerde groenten en fruit op de lokale markt is vastgelegd in twee regelingen; Law on Regulating the Trade of Fresh Vegetables and Fruits and Wholesale markets: 27 Juni 1995 Regulation on Management and Functioning of Wholesale markets: 28 December De twee bovenstaande reguleringen resulteren in een systeem waarbij de afzet van groenten en fruit in Turkije via erkende groothandelsmarkten moet verlopen. De bemiddeling tussen producenten en kopers moet verlopen via door de overheid erkende commissionairs. Commissionairs verkopen het product door aan de handel en retail. Producten kunnen pas nadat ze zijn geregistreerd in een wholesale markt worden doorverkocht aan de retail en handel. Zowel de commissionairs als de eigenaren van de wholesale markets ontvangen commissie over de verhandelde producten. Dit is meestal een vast percentage van de omgezet. De activiteiten op de wholesale markten worden gecontroleerd door de lokale en/of regionale overheden, deze zijn veelal ook eigenaar van de markt. Ook private partijen kunnen een wholesale markt oprichten. Het is producenten toegestaan om een beperkt deel van hun productie zelf te verkopen op zogenaamde open markten die worden gerund door de lokale overheden. De producten bereiken de consumenten via supermarkten, kleine winkels en open markten; zie schema van de distributieketen op blz. 24. Voordeel voor de producenten is dat de afzet van de productie vrijwel gegarandeerd is. nadeel is dat de commissionairs vooral geïnteresseerd zijn in de commissie en relatief minder aandacht zullen hebben voor prijs/kwaliteit en voedselveiligheid. Doordat veel partijen zich bezig houden met de handel in groenten en fruit worden consumentenprijzen relatief hoog. De producenten hebben vrijwel geen invloed op de prijzen, geen contact met de retailers en consumenten en weten daardoor niet altijd wat de markt vraagt. Dit stimuleert niet het kwaliteitsdenken, noch het investeren in betere productie methoden bij grote groepen van kleine en middelgrote producenten. Feitelijk loopt een groot deel van de financiering van de sector via de commissionairs hetgeen hen veel invloed op de ontwikkeling van de sector geeft. 20

21 De (lokale) overheid is verantwoordelijk voor de controle op de registratie van groenten en fruit die wordt aangeboden op de lokale mark. Hier ligt de belangrijkste taak voor de overheid. De controle op labelling, classificatie (volgens OECD norm) vindt op de lokale markt niet of nauwelijks plaats. Echter naleving met betrekking tot EU-kwaliteitsregels zoals vastgelegd in regulering 1148/2001/EC worden ook voor de interne Turkse markt steeds belangrijker door de opkomst van internationale supermarkt ketens die volgens deze reguleringen werken. De lokale overheden (MARA) hebben relatief weinig ervaring met de handhaving van deze regels, de UFT (export) heeft daarentegen veel ervaring met de controle en handhaving van de kwaliteitsstandaarden voor groenten en fruit. Naast de hierboven genoemde verkoop kanalen is het in Turkije sinds enkele jaren ook mogelijk voor producenten om producenten organisaties op te richten onder voorwaarden van de twee onderstaande regelingen: - Law Of Agricultural Producer Unions No: 5200 van: Regulation of Fundamentals and rules of the Establishment of Agricultural producer Unions No: van 16 oktober2005 De Turkse wetgeving biedt producenten de kans op zich per productgroep te organiseren in een Producer Organisation (PO). Een dergelijke PO dient bij de Chamber of Agriculture geregistreerd te zijn en mag onder voorwaarden haar producten rechtstreeks afzetten richting de retail. De PO dient wel de lokale wholesalemarkt exact te informeren over hoeveelheden, soort etc. Tevens dienen belastingen en commissies te worden afgedragen. De Turkse wet verhinderd op dit moment dat Turkse producenten zich kunnen verenigen in Producten Organisaties zoals wij die in de EG kennen (EC reguleringen 2200/96 en 1432/2003, CMO): PO s die hun eigen productpakket voeren en haar eigen marketing en verkoop kanalen controleren. De Turkse overheid werkt op dit moment wel aan nieuwe regelingen met betrekking tot de verkoop van groenten en fruit via de wholesalemarkten (bron LBA Ankara). In het onderstaande figuur is schematisch weergeven hoe de lokale afzet structuur in Turkije is georganiseerd (Bronnen: LBA Ankara, fruit en veg. Sector report 2008/VRIAN; project PPA04/TR/9/1 en PPA04/TR/9/5) 21

22 PRODUCENT PRODUCENTEN ORGANISATIE WHOLESALEMARKET COMMISSIONNAIR HANDEL RETAIL OPEN BAZAR CONSUMENT (lokale markt) Bronnen: LNV Ankara, fruit en veg. Sector report 2008/VRIAN; project PPA04/TR/9/1 en PPA04/TR/9/5) 22

23 Vergelijking van de tuinbouw sector in Turkije met Nederland (2006/2007) Onderwerp Turkije Nederland* Oppervlakte hele land km km2 Oppervlakte agrarisch 28 mln ha (36%) 2 mln ha Oppervlakte tuinbouw 750,000 ha Oppervlakte glastuinbouw 20,000 ha Aantal werkers in Landbouw 10 mln (9,2%) (incl. industrie; 10%) werkers in Glastuinbouw 2 mln (geschat) Totale productie waarde (EURO) 50 miljard EURO 7 miljard EURO 14 Mld incl toelevering+zaden % van BNP 11 4 % handelsbalans 24 Totaal agrarische export 6 miljard EURO 20 miljard EURO waarde Agrarisch % van totale export 5 44 Belangrijkste producten (info 2005) Tomaat Pepper Rose Trostomaat Paprika rood Rose passion Kg opbrengst per m stem Gebruik pesticiden Arbeidskosten/m Energiekosten/m2 4,25 4, Opbrengstprijs/m2 2,5 1,5 0,4 stem Kostprijs/m Saldo/ m , ROI (year) ROI als prijs 20% lager 9 7,5 11 ROI als transportkost %hoger ROI bij 20%hogere productie 2,1 2,8 3,7 Heating 3 /m2/jaar extra 4,5 4,8 6 * kwin Glastuinbouw 2008; g43, g 20 en b24 Bovenstaand overzicht geeft aan dat de Nederlandse tuinbouw sector goed concurrerend is met de Turkse tuinbouw. Ondanks de veel lagere arbeidskosten en investeringskosten, verliest de Turkse producent het met de lagere opbrengst van de gewassen. Hierbij is gemakshalve uitgegaan van gelijke opbrengstprijzen. In werkelijkheid is de prijs op de Turkse nationale markt vaak hoger dan in omringende landen en in de EU. Dit is vanwege de goed ontwikkelde vraag naar verse groente en fruit op de Turkse binnenlandse markt. Specifieke aandacht is besteed aan de invloed van enkele variabelen op de terugverdientijd: Hoewel Turkse export substantiële afstanden aflegt naar Rusland en EU, de invloed van de transportkosten op de uiteindelijke rentabiliteit is beperkt. De 20% lagere opbrengst prijs is echter van groot belang op de rentabiliteit. Vooral voor tomaten en Rozen heeft de factor productieverhoging direct een groot negatief effect. Eenzelfde positief effect wordt bewerkstelligd door een 20% hogere opbrengst in kg/m2. De hogere verwarmingskosten door het gebruik van kolen in plaats van geothermie heeft vooral een negatief effect op de rentabiliteit van rozen (6,1 /m2/jaar in plaats van 3,5 /m2/jaar). Voor tomaten en paprikaka s verlaagt de rentabiliteit respectievelijk 22% en 20% uitgedrukt in terugverdien tijd. 23

24 4.3 Import and export In 2007 maakte de export van verse groente en fruit meer dan 18% van de Turkse export van agrarische producten. Belangrijker voor Turkije zijn graan, oliezaden en houtproducten. De export waarde van de tuinbouw sector is ongeveer 2 miljard per jaar in De export van groenten en fruit vanuit Turkije loopt via de Exporters Unions, die nauw verbonden zijn aan de UFT (Ministry of Foreign Trade). In tegenstelling tot het vermarkten van groenten en fruit of de binnenlandse markt (zie paragraaf 4.3) hoeven de producten niet fysiek aanwezig te zijn geweest in op de erkende marktplaatsen (wholesale markten) als het gaat om export partijen. De Exporters Unions dragen zorg voor de juiste verpakking, labelling etc. van producten die de internationale (EG) markt vraagt. Volumes en aantallen dienen wel aangemeld te worden bij de wholesale markten om de juiste prijsniveaus van de producten vast te kunnen stellen. Agrarische export van Turkije in ,4 Miljard $ Bron: Presentatie S. Kefi De totale Nederlandse import uit Turkije bedraagt 1,7 miljard EURO en export activiteiten naar Turkije bedraagt 3,8 miljard EURO. De totale agrarische handel tussen Nederland en Turkije bedroeg in 2007, 223 Miljoen Euro import vanuit Turkije en 195 Miljoen Euro export naar Turkije. Nederland exporteerde in miljoen EURO aan plantaardig uitgangsmateriaal en zaden naar Turkije (Hoofd Bedrijfschap Agrarische Handel, 2007). Dit plant-, pootgoed en zaden maken een belangrijk deel uit van de agrarische export naar Turkije. Veel Turkse producenten zijn op deze wijze bekend met de Nederlandse producten. De Nederlandse producenten van groentezaden en plantjes hebben een uitgebreid netwerk van klanten, wederverkopers en vertegenwoordigers in Turkije. De export positie van Nederlandse technologie en techniek producten moet hier nog aan toegevoegd worden om een volledig overzicht van de Nederlands-Turkse handel te kunnen presenteren. De exacte omvang hiervan is echter niet uit de openbare handelsstatistiek te halen omdat de registratie van import en exportcijfers niet specifiek voor tuinbouwtechnologie plaatsvindt. Tijdens de recente handelsmissie en factfinding is wel gebleken dat er een toenemende levering van technische producten en materiaal voor de turnkey kassenbouw plaats vindt. 24

25 Export van Nederland naar Turkije : uitgangmateriaal potplanten en snijbloemen x 1000 euro Bron: HBAG,2007 Export van Nederland naar Turkije : tuinbouwzaden x euro Tuinbouw zaden Bron: LBA Ankara sector rapport 2008 Het Turks Instituut voor statistiek heeft de volgende data geregistreerd. Tabel: Turkse import & exportcijfers (Turkish Statistical Institute; 2009) Miljard USD Export uit Turkije Import in Turkije naar Nederland Totaal vanuit Nederland Totaal , , , , ,5 86 2, ,4 73 2,

26 Nederland is hiermee relatief geen belangrijke handelspartner voor Turkije. De Turkse import en export is vooral gerelateerd aan de industrie. Voor de tuinbouw sector speelt Nederland evenwel een belangrijke rol. 4.4 Investeringscapaciteit Bedrijfsniveau: De gemiddelde bedrijfsomvang in Turkije is 3000 m2. Met de lage opbrengsten in de traditioneel uitgevoerde grondgebonden teelten is er nauwelijks modernisering mogelijk. In paragraaf 4.3 is aangegeven dat de rentabiliteit van de investeringsprojecten in de glastuinbouw alleen voldoende is indien de opbrengst in kg/m2 en de opbrengstprijs hoog genoeg is. De kostprijsberekening voor de Turkse situatie in Annex 5 betreft de traditionele tunnel en foliekassen. De opbrengst van kg per m2 is te laag om voldoende rendement te halen. De opbrengsten van aubergines, komkommers en tomaten is op de gemiddelde Turkse tuinbouw bedrijven onvoldoende voor de realisatie van moderniseringsinvesteringen. Daarmee vormt deze groep bedrijven geen doelgroep voor de leveranciers van bedrijfsinstallaties etc.; het blijft echter wel een belangrijke groep bedrijven voor de leveranciers van groente zaden en uitgangsmateriaal. Sectorniveau: De totale jaarproductie van de Turkse tuinbouw sector is ongeveer 3,5 miljoen ton. Met een aangenomen gemiddelde opbrengstprijs van 0,5 /kg; met een aanname van 1% van de omzetwaarde als reservering voor investeringen, komt er jaarlijks een bedrag beschikbaar van 17,5 miljoen EURO vervangingsinvesteringen. Dit steekt schril af tegen de jaarlijkse aanschaf van zaden en uitgangsmateriaal voor snijbloemen en potplanten van 0,5 miljard. De berekende investeringscapaciteit voor vervangingsinvestering is te weinig voor een modernisering van de kleinschalige productie sector. Het zal vooral de investering van derden moeten zijn die Turkije het aanzien geeft van een moderne tuinbouw productie natie. Het voornemen van jaarlijkse investering van 500 ha moderne glazen kas, vertegenwoordigt mogelijk een totale investering van 500 mln /jaar uitgaande van 100/m2 kosten. Deze investeringscapaciteit is niet aanwezig in de huidige Turkse tuinbouw sector. De recente ontwikkelingen laten de volgende investeerders zien: De industriële sectoren van de Turkse economie: Textiel, bouw, cement, metaal, auto, chemie. Buitenlandse investeerders; Arabische landen, Israel, Frankrijk, Rusland Recent gestichte moderne Kassenbedrijven die willen uitbreiden; de 100 ondernemers die het huidige bestand van 500 ha modern glas exploiteren. 26

27 5 Marketing strategie 5.1 Introductie In de voorgaande hoofdstukken is een uitgebreide beschrijving gegeven van de Turkse economie en de positie van tuinbouwsector hierin, vervolgens is kwalitatief en kwantitatief ingegaan op de belangrijkste markttrends in productie en handel. De omvangrijke en dynamische Turkse tuinbouw sector vormt een interessante markt voor de Nederlandse tuinbouw sector. Zowel investeerders buiten de tuinbouw sector als de grotere moderne tuinbouw ondernemers hebben investeringsplannen. Er zijn kansen voor leveranciers van kassen, productie systemen, zaden en uitgangsmaterialen, kennis etc. Tevens biedt deze sector mogelijkheden voor handelsactiviteiten, export en import van tuinbouw producten zowel in groente als bloemen en potplanten. Hierbij kan Turkije als basis dienen voor de ontwikkeling van handelsactiviteiten met omringende landen zoals het Midden Oosten, zuidelijke delen van de Russische Federatie en de Balkan regio. In dit hoofdstuk wordt allereerst een analyse gemaakt van de positie van de Turkse tuinbouw sector via een SWOT analyse. Vervolgens wordt gekeken hoe de positie is van de Turkse tuinbouwsector ten opzichte van de tuinbouw in andere West Europese landen om de investeringspotentie van deze sector aan te geven. In de daarop volgende paragraaf wordt ingegaan op de positie van de Nederlandse tuinbouw toeleveranciers in de Turkse markt. Hierbij wordt aandacht gegeven aan de positie ten opzichte van de concurrentie, de specifieke marktkansen, de concrete business opportunities met daarbij wordt een inventarisatie van concrete project leads gepresenteerd. In dit hoofdstuk wordt met name ingegaan op de positie van de groente sector, omdat dit in Turkije verreweg de grootste sector is. Het hoeft geen betoog, dat de genoemde marktpositievoordelen en commerciële kansen voor de groente sector min of meer direct toepasbaar zijn voor de bloemensector. 5.2 Marktpositie Turkse groente- en sierteeltketens in het internationale krachtenveld SWOT analyse Turkse tuinbouwsector In deze paragraaf wordt de positie van de Turkse Tuinbouw in het wereldwijde speelveld geanalyseerd via een SWOT analyse en via een benchmark met de tuinbouw in West Europa. 27

28 SWOT ANALYSE TURKSE TUINBOUW SECTOR Intern Sterkte Turkije is wereldwijd een belangrijke producent van groenten en fruit, in mindere mate bloemen. Wereldwijd nummer 3 in tomaten en paprika s, nummer 2 in komkommer. Heeft de potentie een hoofdrol speler te worden in de EU groente en fruit markt. De huidige productie ligt rond de 40% voor EU 25 productie voor fruit en 20% voor groente, de export naar de EU is in 2008 met 1,3 % gegroeid. Totaal heeft Turkije 39 miljoen ha landbouwgrond (23% van het gehele EU areaal) s8 Prijsvoordeel voor bedekte teelten tijdens het begin en einde van groei periode. Complementaire teelt aan West Europa, concurrerend met Spanje s4 Het grote voordeel van Turkije is de aanwezigheid van goede en betaalbare grond in combinatie met een variëteit aan klimaten (t.o.v. Nederland), hetgeen mogelijkheden biedt voor de teelt van een grote variëteit aan gewassen (deels jaarrond) s1 Aantrekkelijke ligging t.o.v. afzetmarkten: Turkije heeft een grote thuismarkt met 72 miljoen inwoners en groeiende bevolking. Groeiend besteedbaar inkomen. Dichtbij afzetmarkten Rusland, Arabische landen en Oostelijk EU. s1 Extern Kansen EU, Oost Europa en Arabische landen met kwaliteitsproducten. Gedurende de periode van accessie tot de EU zal voedselkwaliteit, voedselveiligheid en standaardisatie van producten een toenemende rol gaan spelen. k1 Er is een toenemende behoefte aan scholing bij professionele adviseurs, managers van grotere tuinbouwbedrijven, educatie- en onderzoeksinstellingen. Steeds meer Turkse producenten willen zich klaarmaken voor Eurepgap. k4 De producenten markt staat steeds meer open voor nieuwe variëteiten, plantmateriaal en nieuwe technologie. k5 EU, Oost Europa, eigen markt en Arabische landen met discounters/lage prijssegment k2. Positief Geothermische energie en beschikbaarheid aardgas biedt nieuwe mogelijkheden voor teeltbeheersing (kwaliteit en productiestijging). Aardgas zal in de komende vijf jaar beschikbaar komen in Antalya, geothermische energie op verschillende andere plekken in Turkije, dit biedt kansen voor upgrading van de productie met klimaat-, en kwaliteitsbeheersing s6 Goedkope arbeid met goede moraal s7 Veel zonne-energie aanwezig t.o.v. productie in Noordelijke landen s2 Goede beschikbaarheid van water in tuinbouwgebieden s2 Investeerders uit andere sectoren investeren in de sector. Bij succes zal dit mede door de tanende perspectieven in andere sectoren toenemen. k3 Toenemende welvaartsniveau in Turkije, verwesterende consumptie in grote steden. K2 De bilaterale relaties zijn goed tussen Nederland en Turkije zowel op overheids- als privaat niveau. De Nederlandse land en tuinbouw heeft een uitstekend imago in Turkije behoord ketenbreed wereldwijd tot de top. k6 Turkse bevolking in de EU landen als klant- en als handelspartner m.n. Duitsland k8 28

29 Veel ruimte nabij havens Izmir, Antalya, Istanbul s5 De toetreding van grote retailers in Turkije en in de afzet landen van Turkije, Oost Europa zal meer West Europese eisen aan kwaliteit en logistieke ketens in Turkije k7 Negatie f Zwaktes Slecht functionerend prijs en markt mechanisme. De vermarkting van producten wordt gedomineerd door commissionairs en groothandelsmarkt, waardoor markt- en ketenontwikkeling geblokkeerd wordt. z1 Kleinschalige structuur van de productiebedrijven, laag opleidingsniveau, gebrek aan goede productiemanagers. Beperkte financieringsmogelijkheden. Gebrekkige techniek. z1 Zwak voorlichtings- en educatiesysteem. Weinig kennisuitwisseling. z2 Beschadigd imago Turkse groente en fruit a.g.v. residu problemen in groentes en fruit z2 Slecht kwaliteits- en productiviteitsniveau (inclusief tracing en trackingsystemen) z2 Bedreigingen Lagere en fluctuerende marktprijzen vanwege overaanbod. Turkse economie is fluctuerend. Onevenwichtige verdeling van het inkomen kan leiden tot sociale onrust. Ook kan het koopgedrag van de consument achter blijven waar het gaat om kwalitatief goede en eventueel iets duurdere producten. b1 Afhankelijkheid van politiek onbetrouwbare markten zoals Rusland. b2 Turkse investeerders zijn vooral prijskopers. De kwaliteit van materiaal en aftersales service wordt niet voldoende gewaardeerd en betaald. Beperkte kennis van, partnerships in internationale markten z1 Onvoldoende en onbetrouwbare kwaliteitscontrole door overheidslaboratoria en inspectie z3 Geringe samenwerking en kennisuitwisseling in de keten. Weinig samenwerking. bijv. producentenverenigingen, daardoor zwakke positie in de keten. Afwezigheid wettelijke structuur voor opbouw producentenverenigingen. z1 Verlies thuismarktaandeel m.n. bij grote retailorganisaties a.g.v. gebrekkige Turkse productie (kwaliteit), logistiek en vermarkting 29

30 Zeer beperkte innovatiekracht. De distributie van apparatuur en materiaal voor kassenproductie verloopt via lokale retailers; er zijn onvoldoende betrouwbare Turkse kassenbouwers. Onvoldoende kennis bij telers voor professionele hardware selectie. z Confrontatiematrix SWOT analyse Turkse Tuinbouw strategische opties In paragraaf zijn de sterkten en zwakten van de Turkse tuinbouw vastgelegd. Dit zijn factoren waaraan de Turkse sector zelf kan werken om verandering aan te brengen: ze zijn beïnvloedbaar of controleerbaar. De kansen en bedreigingen zijn externe factoren, deze zijn niet beïnvloedbaar of controleerbaar. Kansen geven ontwikkelingen in de omgeving aan, die het voor de Turkse sector gemakkelijker maken om strategische doelen te bereiken. De bedreigingen maken het juist moeilijker. In de confrontatiematrices worden de kansen en bedreigingen, die op de sector afkomen afgezet tegen de interne sterkten en zwakten. De kwadranten kunnen als volgt gelezen worden: 1. hoe kunnen sterke punten gebruikt worden om in te spelen op kansen?; 2. hoe kunnen sterke punten gebruikt worden om bedreigingen af te weren?; 3. hoe kunnen zwakke punten versterkt worden om op kansen in te spelen?; 4. in principe moet hier staan: hoe kan een zwakte versterkt wordt om een bedreiging af te weren? Meestal trekt men zich op deze markten terug en wordt er in de analyse geen aandacht aan besteed. De strategische issues worden bepaald door voort te bouwen op sterkten en door zwakten te neutraliseren of om te buigen in sterktes, zodat kansen in de markt beter benut kunnen worden en bedreigingen weggenomen. De strategische issues vormen de aangrijpingspunten voor het Nederlandse bedrijfsleven voor business development in Turkije. Sterkten Turkije is wereldwijd een grote producent (top 4) s8 Complementaire teelt met Noordelijke landen s4 Goede, betaalbare grond met variëteit aan klimaten (jaarrond mogelijk) s1 Aantrekkelijke ligging t.o.v. markten s1 Geothermische energie en aardgas beschikbaarheid s6 Goedkope arbeid met goede moraal s7 Meer teelt op zonnekracht tegen lage kosten mogelijk s2 Goede beschikbaarheid van water s2 Zwakten Slecht functionerend prijs en marktmechanisme z1 Zwakke primaire sector z1 Zwak voorlichtings- en educatie systeem z2 Beschadigd imago Turkse groente en fruit sector z2 Slecht kwaliteit- en productiviteitsniveau in de ketens z2 Beperkte kennis en partnerships internationale markten z2 Onvoldoende onafhankelijke kwaliteitscontrole systemen z3 Geringe samenwerking en kennisuitwisseling in de keten z2 30

31 Kansen Kwaliteitsmarkten Turkije, EU, Oost Europa en Arabische landen k1 Discountersmarkten in deze landen k1 Toenemende behoefte aan scholing k4 Meer openheid voor nieuwe producten, etc. k5 Investeerders uit andere sectoren k3 Toenemend welvaartsniveau k3 Bedreigingen Onvoorspelbare economie b1 Afhankelijkheid van politiek onbetrouwbare markten als Rusland b2 Prijskopersmarkt b3 Verlies hoge segment thuismarkt door penetratie buitenlandse import b3 Onvoorspelbare Turkse overheid b3 Groeien 1. Kostprijsstrategie ontwikkelen en realiseren voor prijsmarkt 2. Productkwaliteitsstrategie voor kwaliteitsbewuste consument (traditionele supermarkten, grotere super- en hypermarkten) 3. Nichestrategie voor specifieke markten (bv. rijke consumenten in de genoemde landen) 4. Investeerders stimuleren en faciliteren vanuit overheden Verdedigen 1. Diversificatie over landen als wezenlijk onderdeel van de strategie 2. Kwaliteits bewustwordingsprogramma vanuit overheid en sector 3. Ontwikkelen eigen hoge kwaliteit tuinbouwketens 4. Ontwikkelen van samenwerking en partnerships in de keten 5. Bij MARA duidelijke visie en kader ontwikkelen voor de tuinbouwsector Verbeteren 1. Ketenbreed kwaliteitsprogramma (incl. educatie) ontwikkelen rekening houdend met karakteristieken van de telerssegmenten (modern, tunnel etc.) 2. Telersclusters en samenwerking in de keten stimuleren en faciliteren vanuit de overheid (inclusief tracing en tracking) 3. Onafhankelijke kwaliteitsorganen opzetten 4. Internationale markten ontwikkelen door ontwikkeling exporteurs en aangaan partnerships (overheid faciliteert) 5. Imagocampagne gericht op voordelen Turkse tuinbouwproducten 6. Groenteketens stapsgewijs herstructureren richting vrije marktsysteem Problemen (Zie boven) De SWOT analyse over de Turkse tuinbouw samenvattend kan worden geconcludeerd, dat de Turkse tuinbouwsector wereldwijd qua productie een van de grotere spelers is, maar grotendeels (96%) met een zeer kleinschalige structuur. Deze kleine producenten leveren de producten aan de lokale markt en kleine middenstand waar diversiteit van groente en beperkte kwaliteitsgaranties tot nu toe geen probleem vormen voor de consument. Deze kleinschalige structuur levert echter problemen op, indien afnemers hogere eisen gaan stellen aan de kwaliteit, kwantiteit en logistiek van de productie. Deze eisen worden in toenemende mate aangegeven door de supermarkten op de binnenlandse markt en door de exporteurs. De moderne supermarkt organisaties in Turkije winnen aan marktaandeel en geven de voorkeur aan grote leveranciers met voldoende kwaliteitscontrole. Nieuw is de toenemende belangstelling van de supermarkt organisaties voor de levering van het totaal assortiment aan verse groenten in plaats van inkoop per groente soort van verschillende producenten. 31

32 Wil de Turkse export van tuinbouwproducten succesvol blijven op de buitenlandse markten (Oost Europa, EU, midden oosten), dan moet fors geïnvesteerd worden in kwaliteitsbeheersing tijdens de productie, inclusief onafhankelijk professioneel opererende kwaliteitscontrolesystemen. Het voldoen aan hoge kwaliteits- en ook logistieke eisen zijn nodig om de producten in goede conditie en met een goed imago op de buitenlandse markt te kunnen presenteren. De kleinschalige Turkse productie structuur, de positie van de intermediairs en gemeentelijke groothandels markten vormen een zwakke basis voor de Turkse export. Deze situatie blijft echter voor de komende jaren wel een goede uitgangspositie voor de belevering van de omvangrijke lokale Turkse markt. Vooral in de verstedelijkte gebieden van West Turkije zal ook op de binnenlandse markt zal de kwaliteitsdruk toenemen als gevolg van het toenemende marktaandeel van grotere supermarkt ketens. De hogere (internationale) kwaliteitseisen bieden in Turkije groeiende mogelijkheden voor de moderne gesloten productie systemen in glazen kassen. Steeds meer Turkse producenten zien de noodzaak om te voldoen aan de eisen van GLOBALGAP. In de belangrijke productie regio s zijn de advies en certificerende bedrijven inmiddels aanwezig. Het is belangrijk uit te gaan van de situatie met grote variatie is in de Turkse groente productie bedrijven; enerzijds het grote aantal kleine producenten in plastic tunnels die van oktober tot mei produceren. Anderzijds de moderne productie bedrijven die jaarrond grootschalige productie realiseren. Dit onderscheid is ook terug te vinden in de Turkse groente ketens. De aanbodszijde potentiële Nederlandse businesspartners voor de Turkse markt: a. In de Turkse primaire productie is er een onderscheid/segmentatie te maken in lage/hoge tunnelkassen, plastic kassen, traditionele glaskassystemen, moderne glaskassystemen en nieuwe toetreders (zie paragraaf 5.5.1). b. De Turkse markt biedt kansen voor de gehele Nederlandse tuinbouwketen: -toelevering (zie voor een onderverdeling) en projectontwikkelaars (turnkey) -tuinbouw productiebedrijven -handel/export -verwerking Positie van de Turkse tuinbouw in het internationale krachtenveld In de volgende tabellen wordt de positie van de Turkse tuinbouw nogmaals samengevat; nu in internationaal perspectief (gebaseerd op een LEI studie van 2002 Op kop, de internationale concurrentie positie en strategie Nederlandse tuinbouw). Allereerst qua grootte van de tuinbouw sector in verhouding met de omvang van de bevolking en het de economische activiteit per hoofd van de bevolking. Vergelijking Westerse landen met Turkije (2001) Land Inwoners (Miljoen) Inkomsten USD (GDP/hoofd) HA groenten Ha kassen (groenten en sierteelt) Nederland Duitsland VK Frankrijk Polen Spanje Marokko

33 Italië Turkije Egypte Bron: WUR-LEI De tabel geeft de verhouding weer tussen de landen. Turkije heeft verreweg het grootste oppervlak, gemiddeld lage loonkosten, een relatief grote thuismarkt en is in deze vergelijking het tweede land qua oppervlakte kassen. Vervolgens komt Turkije relatief gunstig naar voren in een internationale vergelijking van de inventarisaties van de sterkten en zwakten per land. Sterkte en zwakte van concurrerende aanbieders Nederland Duitsland VK Frankrijk Polen Spanje Marokko Italië Turkije Egypte Hoofdseizoen Z Z Z Z Z W W Z W W Geografie ***** ***** ** ***** *** **** *** **** *** ** Klimaat **** *** **** ***** *** **** *** **** ***** *** Infrastructuur ***** ***** **** ***** ** **** ** **** *** ** Productiefactoren **** *** *** *** **** *** **** *** **** **** Aanbod ***** ** ** **** *** **** ** ** *** *** Thuismarkt ***** **** ***** ****** ** *** * *** * * Structuur & **** ** ** **** *** **** ** ** ** ** strategie Netwerk ***** ** *** **** *** **** ** ** *** *** Overheid *** ** ** *** *** **** ** ** ** **** Economische orde ***** ***** ***** ***** **** ***** ** **** *** ** Totaal oordeel ***** ** *** **** *** **** ** ** ** ** Z=Zomer W=Winter * zeer zwak, ** zwak, *** neutraal, *** sterk, ***** zeer sterk Bron: WUR-LEI Uit deze beide tabellen blijkt de relatief goede uitgangspositie van de Turkse tuinbouw en het aantrekkelijk marktperspectief. Met behulp van de IMF financiering heeft Turkije de afgelopen 10 jaar sterk geïnvesteerd in infrastructuur zoals wegen, havens en faciliteiten voor (semi-) overheidsorganisaties. Het is belangrijk om te beseffen dat Turkije niet een zogenaamd lagelonenland wil zijn maar veelmeer richt op een economie gebaseerd op de toepassingen van hoogwaardige kennis en moderne technologie. Tegen deze achtergrond is de belangstelling voor moderne technologie in de tuinbouw sector begrijpelijk. Turkije scoort naast haar grote thuismarkt uitstekend op haar geografische ligging t.o.v. de Oost Europese, West Europese en Arabische markten en zal daarmee qua verslogistiek op deze markten een stevige concurrent gaan vormen voor de Nederlandse exporteurs. De vers transporten vanuit Turkije kunnen in uren midden Europa, Oekraïne en een flink deel van het midden oosten bestrijken. Haar productiefactoren: klimaat, bodem met lage grondprijzen, water zijn uitstekend te noemen. Het hoofdseizoen is het najaar en de winter, waarmee een complementair assortiment kan worden ontwikkeld voor de Westerse en Oost Europese markten. In dit kader zijn in Turkije nieuwe ontwikkelingen van belang zoals de introductie van aardgas in het grootste glastuinbouw gebied 33

34 Antalya en ook de (nieuwe) toepassing van de duurzame mogelijkheden van geothermische energie in de tuinbouw sector. 5.3 Marktpositie van de Nederlandse tuinbouwtoeleveranciers Introductie In deze paragraaf wordt ingegaan op de positie van de Nederlandse tuinbouwtoeleveranciers op de Turkse markt. Het doel van het voorliggende marktonderzoek is de generieke positie van de tuinbouwtoeleveranciers te bepalen en een strategie voor de marktbenadering uit te zetten. Geadviseerd wordt om in een vervolgonderzoek een strategie te ontwikkelen per productmarkt combinatie: bv. specifiek voor het hoge segment, of specifiek voor de renovatiemarkt etc. Bij de zaadleveranciers past bijvoorbeeld een geheel andere markt strategie, dan bij de leveranciers van substraat oplossingen voor het nieuwbouw segment gezien hun huidige markt en gevestigde marktpositie. De Turkse tuinbouw sector heeft een lange traditie. Vooral in het gebied rondom Antalya is deze sector uitgegroeid tot een sector van nationaal belang voor de binnenlandse markt, maar ook voor de export. Met deze ontwikkeling zijn de toeleverende bedrijven meegegroeid: In Antalya zijn alle benodigdheden te verkrijgen voor de traditionele productie van groente en fruit in tunnel kassen en in de open lucht. Het aanbod van inputs voor moderne tuinbouw zijn minder frequent beschikbaar in Antalya en andere belangrijke gebieden zoals Mersin, Adana. In de relatief nieuwe productie gebieden zoals Denisli en Aydin is geen volgroeid aanbod van toeleverende bedrijven. In deze paragraaf wordt een schets gegeven van de positie van de Nederlandse bedrijven in de toelevering (en afzet) van de Turkse tuinbouw sector. Voor dit doel is deze groep bedrijven als volgt opgesplitst in (conform AVAG). In het algemeen kan gesteld worden dat veelal de nieuwe technologie uit Nederland afkomstig is waar het gaat om verhoging van de fotosynthese dmv. CO 2 doseren en verhoging van de lichtintensiteit, warmte terugwinning, water recirculatie, biologische bestrijding van insecten, integrale klimaatbeheersing en productie besturing doormiddel computergestuurde procesbesturing, ontwikkelen van ziekte resistente rassen etc. De Nederlandse producenten en leveranciers van tuinbouw inputs hebben een goede naam in Turkije. Vooral de grote zaadleveranciers De Ruiter, Sluis&Groot, Rijk Zwaan en ENZA zijn permanent aanwezig met Nederlandse handelsvertegenwoordigers en hebben een goed ontwikkeld retail netwerk. Andere voorbeelden het Turkse productie bedrijf in Kumluca van Koppert Biological Systems en het laboratorium bedrijf in Kumluca dat BlgG heeft opgezet met een Turkse partner. Per 2008 zijn er geen Turkse vestigingen bekend van leveranciers van technische apparatuur en productie systemen. De belangrijkste aanbieders op de Turkse markt zijn opgesomd in ANNEX 8. Opvallend is dat de aanbieders uit diverse landen komen zoals Spanje en Frankrijk. De belangrijkste aanbieders zijn Israel en Nederland. Over het algemeen is betreft het aanbod van de zuidelijke landen de poly kas en eenvoudige glasbedekte kassen. Dit aanbod is daarmee niet vergelijkbaar met het hoogtechnologische aanbod van de Nederlandse bedrijven. Hierbij speelt mee dat er in Turkije een structureel gebrek aan goed opgeleide productie managers is. Dit bemoeilijkt voor de Turkse investeerder het behalen van de hoge productie niveaus die de Nederlandse technologie mogelijk maakt. De voordelen van de duurdere Nederlandse technologie worden door de Turkse producenten niet benut resulterend in een lagere productie en financieel resultaat. Deze situatie draagt er aan bij dat de Turkse investeerders vooral prijskopers zijn; de goedkopere eenvoudige technologie levert voor deze categorie een kortere terugbetaaltijd op. De Turkse investeerders die wel beschikken over voldoende capaciteit in productiemanagement onderkennen deze situatie en zijn bereid meer hoogwaardige technologie aan te schaffen. 34

35 De belangrijke aanbieders van kassen en de bijbehorende technologie en apparatuur zijn buitenlandse bedrijven afkomstig uit Spanje (Ininca), Frankrijk (Richel, Philclair), Israel (Azrom, Netafilm), China, Italië en Nederland. Enkele Turkse producenten zoals Ostoprak leveren constructie materiaal en poly. Overige poly leveranciers zijn Israel, Italië, Portugal. China levert in grotere projecten de totale productie systemen in tunnel en poly kassen inclusief pad&fan ventilatie. De Turkse producenten zijn vooral actief in de lagere marktsegmenten van poly kassen en eenvoudige glasbedekte kassen. De Turkse producenten werken vooral via de lokale vertegenwoordiging die actief is als bouwbedrijf, winkel van landbouw benodigdheden en/of installateur. Schema: Nederlandse toeleverende bedrijven op de Turkse markt Groep Positie in de markt Marktkarakteristiek Glaskas en inrichting Kassenbouw Verwarmingstechniek Watertechniek Elektrotechniek, belichting en automatisering Scherming Logistiek en intern transport Energie, WKK en klimaat Nederlandse projectontwikkelaars toeleveranciers hebben een aantal moderne glaskas systemen neergezet, hebben stevige marktpositie in de top van markt. In de subgroepen hebben de Nederlandse leveranciers een beperkte omzet. Groeimarkt, nieuwe toetreders / investeerders Tunnel kassystemen Zaad en plantgoed Kunstmest en gewasbescherming Biologische bestrijding Kennis (voorlichting en educatie) Nederlandse toeleveranciers hebben hier een gering marktaandeel Nederlandse toeleveranciers ENZA, De Ruiter en Sluis, Rijk Zwaan en Groot hebben relatief groot marktaandeel Hier heeft Nederland geen aanbod Koppert Biological Systems (Kumluca) heeft stevige positie in deze nog kleine markt Hier heeft Nederland geen positie Grote vervangingsmarkt, wordt gedomineerd door Turkse, Spaanse en Franse aanbieders. De markt van gecertificeerde, hoge kwaliteit zaden zal groeien. Wordt gedomineerd door grote niet Nederlandse chemische concerns Groei markt in een (nog) relatieve kleine markt Groeimarkt Voor de BV-Nederland zijn er voor diverse groepen bedrijven goede kansen op de Turkse markt: Glaskas en inrichting, poly-kassen, tunnelkassystemen, biologische bestrijding, management systemen en productiekennis. De zaad en plantgoed leveranciers hebben reeds een uitstekende positie op deze markt en zullen deze kunnen uitbouwen bij de verdergaande verdringing van het gebruik van niet gecertificeerd zaad naar hoge kwaliteit gecertificeerd zaad. De focus van de analyse wordt gericht op de marktgebieden kennis, kassenbouw en inrichting. Er zijn echter geen openbare statistische cijfers beschikbaar in Turkije van de totale grootte van deze markt. Op basis van de inventarisatie van investeringsplannen wordt geschat dat de totale hardware markt in de komende jaren een volume heeft van 1,5 miljard Euro per jaar, bestaande uit nieuwbouw, vervanging en onderhoud. Voor de nieuwbouw in het hoge segment is in paragraaf een overzicht aangegeven van de verwachte investeringen per jaar ter waarde van 1 miljard Euro ( ha per jaar). 35

36 Daarnaast zullen vervangingsinvesteringen en vernieuwing van technische installaties plaatsvinden in de bestaande productie systemen op ongeveer ha hoge tunnels en oude glazen kassen, deze markt wordt geschat op 350 miljoen Euro per jaar. Uitgaande van 1% van de totale jaarlijkse productie waarde (omzet) in de tuinbouw sector. Zowel de markt omvang voor nieuwbouw als voor vervangingsinvestering is van voldoende omvang en perspectief om de marktopbouw voor het Nederlandse bedrijfsleven systematisch en structureel aan te pakken. Voor de vormgeving van de activiteiten is een meer gedetailleerde analyse van de markt ter hand genomen. In paragraaf wordt allereerst een overzicht van de kansen, bedreigingen, sterkten en zwaktes van de Nederlandse toeleveranciers in de Turkse tuinbouwsector, vervolgens wordt dit vertaald naar de mogelijke strategische opties. De waarde van deze kansen, bedreigingen, sterkten en zwakten is daarbij geranked, hoe hoger de waarde, hoe minder belangrijk het belang van het item, bv s1 heeft een groter belang dan s SWOT analyse Nederlandse toeleveranciers in Turkse tuinbouw sector Intern Sterkte (S) Relatief groot aantal Nederlandse bedrijven op Turkse markt Hoog kennis en kwaliteitsniveau Nederlands bedrijfsleven (s1) Sterk imago Nederlandse land en tuinbouw (kennis, productie bv. productie per m2) en technologie, innovatie) (s2) Groot marktaandeel Nederlandse zaadbedrijven (s3) Uitstekende Nederlandse handelscultuur en afzetstructuur (s4) Extern Kansen (K) Positief investeringsklimaat. Verwachte investeringsprojecten (zie paragraaf. in verschillende regio s t.w.v ha in de komende vijf jaar (5 miljard Euro) (k1) Toenemende kwaliteitseisen binnen en buiten Turkije (m.n. Rusland, EU). Toenemend kwaliteitsbewustzijn bij deel van de Turkse tuinders. Toenemende schaalvergroting EU retailers met toenemende eisen aan standaardisatie, tracing and tracking, kwaliteitsborging (k2) Toenemende behoefte in de markt aan hoogwaardige kennis (primaire productie) (k4) Zeer groot marktpotentieel groente en fruitsector mede door toekomstige EU toetreding), Turkije zit in top 4 wereldwijd (k5) Gebieden met energie toevoer o.a. Antalya met aardgas, geothermie in Aydin en Afyon bieden kansen voor moderne glaskassystemen. Dit en de tuinbouw in het algemeen heeft kansen voor complementaire winterteelt met Nederlandse producenten. (k3) 36

37 Positief Veel ervaring en leidend in het gebruik van duurzame tuinbouwsystemen: efficiënt gebruik van inputs (incl. biologische bestrijding), nieuwe energiesystemen (als geothermische energie) en CO2 benutting (s5) Investeringsubsidies en aantrekkelijkheid tuinbouwmarkt voor investeerders (k7) Kansen voor expansie en groei Turkse tuinbouwsector in Oost Europese, EU markt en Midden Oosten (k6) Lage productiviteit en kwaliteit van de huidige bedrijven (k8) Investeringstrajecten in collectie, opslag, verwerking en afzet bieden kansen voor NL leveranciers en handel Negatief Zwaktes (Z) Beperkte kennis en onvoorspelbaar kwalitatief en kwantitatief aanbod traditionele teeltsystemen (z6) Beperkte lokale aanwezigheid Nederlandse leveranciers, daarmee beperkte aftersales service na realisatie van projecten en beperkte relatie ontwikkeling(z3) Bedreigingen (B) Zwakke organisatie structuur in de productie en afzet ketens (inclusief de kennisstructuur) (b2) (Toetreding) meer goedkope (Franse en Spaanse) producten (made in China) (b1) Momenteel niet overtuigend marktvoordeel moderne glas kassystemen (te duur imago) (z1) Gering marktaandeel glas met klimaat controle 250 ha (waarvan Financieel economisch klimaat (inflatie 20% sinds sept.)2008, krediet crisis) 37

38 FR 140 ha Serabir, bron Serabir). Totaal glas is 6722 ha, plastic kas ha, hoge tunnel 6692 ha, lage tunnel ha met 3 miljoen tuinders waarvan 57 >0,5 ha (cijfers 2001) (z5) Gering marktaandeel Nederlandse toeleveranciers op hardware markt (z4) Relatief weinig Nederlandse marketing power op Turkse markt van toeleveranciers kassenbouw (z2) Politieke en juridische instabiliteit (bv. fytosanitaire wetgeving) (b3) Financiële dienstverlening (b4) Handel en logistiek wordt belemmerd door gebrekkige infrastructuur (z7) Samenvattend: Er liggen grote kansen zowel in de reconstructie van bestaande glazen en plastic kassen als in de nieuwbouw met volledige klimaatbeheersing met Nederlandse technologie. Dit betreft ook alle kasbenodigdheden, zoals: irrigatie-, drainage- en ventilatiesystemen, transportsystemen, pakstations, gekoelde opslag en verpakkingsmateriaal. De ontwikkeling van vervangingsinvesteringen en upgrading van bestaande kassen wordt mede versterkt door de economische crisis: kredieten worden moeilijk verleend en opbrengsten in bestaande verouderde kassen zijn te laag om te kunnen reserveren voor investering in nieuw bouw. Een belangrijke externe ontwikkeling betreft diverse industriële sectoren in Turkije die vanwege internationale concurrentie positie in een krimp scenario terecht gekomen zijn: de automobiel-, textielen staalindustrie. Investeerders kijken naar de groente en fruitproductie in kassen als een van de lucratieve alternatieven met een relatief korte terugverdientijd (ROI: return on investment). Hierbij wordt gemakshalve uitgegaan van optimale productie resultaten en productie kengetallen die slechts door goede producenten in Nederland worden gerealiseerd. Enkele gerealiseerde tuinbouw projecten hebben in dit opzicht al tot teleurstellingen geleid. Steeds groter wordt het besef dat de moderne technologie alleen benut kan worden met voldoende vakbekwaam personeel. Voor de primaire productie zijn er diverse knelpunten en bedreigingen waar terdege rekening mee gehouden moet worden; deze zijn in paragraaf al geïntroduceerd. De leveranciers van kassen, technologie en apparatuur hebben indirect met deze aspecten te maken bij hun klanten, vertegenwoordigers of dealers. De belangrijkste zijn: Onvoldoende bekwame productie managers en investeerders, onvolwassen kwaliteitscontrole bij overheid en private sector, ziekte druk en ondeskundig gebruik van bestrijdingsmiddelen, politiek kwetsbare afzet markten in Rusland, onvoldoende ontwikkelde afzet kanalen in belangrijke buurman EU. Onderstaand vindt u een overzicht van de positie van de tuinbouwtoeleveranciers op landniveau in Turkse markt. De grootte van het bolletje is een indicatie van de geschatte omvang van de positie op de markt. Hoge marktgroei N FR SP NL NL 38

39 Bron VRIAN projects,

40 Nederland scoort hoog in zaden en moderne turnkey glasprojecten. Turkse leveranciers en dealers scoren in de traditionele tunnelkas systemen vanwege de lokale aanwezigheid van installatie- en servicebedrijven. Nederland heeft een zwakkere positie in de traditionele glaskas markt in vergelijking met leveranciers uit andere landen, doordat de Spaanse en Franse toeleveranciers meer dealerschappen hebben gevestigd bij Turkse bedrijven. Tevens maken de leveranciers uit deze landen vaker gebruik van Turkse producten zoals aluminium stijlen, irrigatie pijpen, pompen etc. De leveranciers uit Israel hebben doorgaans geen permanente vertegenwoordiging op de Turkse markt, dit wordt echter gecompenseerd door een actieve houding van de vertegenwoordigers die frequent klanten bezoeken afleggen. Een belangrijke buitenstaander in deze markt vormen de producenten uit China met hun materiaal, onderdelen, ventilatoren en pompen. Leveranciers uit diverse landen zijn vanwege de prijsconcurrentie uitgeweken naar Chinese materialen of deelsystemen. De inferieure kwaliteit van deze producten hebben reeds enkele malen tot productie stagnatie geleid met problemen voor de leverancier van het totaal systeem Confrontatiematrix van de SWOT analyse Tuinbouwtoeleveranciers In deze paragraaf worden de kansen, bedreigingen, sterkten en zwakten met elkaar gecombineerd resulterend in 20 opties voor de toeleverende bedrijven om te groeien, versterken en verbeteren. 40

41 Confrontatiematrix SWOT analyse Tuinbouwtoeleveranciers strategische opties (1 is hoogste waarde, 5 laagste waarde) Kansen Verwachte investeringsprojecten (k1) Toenemende kwaliteitseisen binnen en buiten Turkije (k2) Gebieden met energie (gas, geothermisch) (k3) Toenemende behoefte aan hoogwaardige kennis (educatie, voorlichting en onderzoek) (k4) Potentiële hoge marktgroei a.g.v. complementaire teelt, toetreding EU (k5) Lage productiviteit en kennis van de huidige bedrijven (k8) Investeringssubsidie en aantrekkelijkheid tuinbouw markt voor investeerders (k7) Kansen voor substantiële groei in Oost Europa en EU (k6) Sterkten Hoog kennis en kwaliteitsniveau Nederlands bedrijfsleven (s1) Sterk imago Nederlandse land en tuinbouw (kennis, productie en technologie, innovatie) (s2) Groot marktaandeel Nederlandse zaadbedrijven (s3) Hoog marktaandeel Nederlandse leveranciers in moderne kassystemen (s4) Nederland heeft uitstekend onafhankelijk kwaliteitsmonitoring en controle (s5) Uitstekende Nederlandse handelscultuur en afzetstructuur (s6) Groeien 1. Ontwikkel EU conforme kwaliteitsmonitoring en controle systemen voor residuanalyse (s5k2) 2. Ontwikkel government to government programma voor stroomlijning van kwaliteitswetgeving (s5k2) 3. Ontwikkel kennis uitwisselingsprogramma (s1k6) PTC plus en Turkse partners (top tuinders, universiteit) 4. Kwaliteitsvoorlichtingsprogramma (s1k2) 5. Ontwikkel samenwerkingsverbanden Nederlandse zaadleveranciers, groente en bloemenhandel en kassenbouwers (s3k1) 6. Benut huidige moderne projecten als promo- en voorlichtingstool via transparant maken resultaten door onafhankelijke partij bv. universiteit (s4k1k2k6) 7. Gericht en professioneel keyaccountmanagement (inclusief marktinformatieuitwisseling tussen collega s) op investeerdersgroepen, zie par. 5.5 (s1k1) 8. Versterk communicatie naar (potentiële) investeerders bv. via gezamenlijke Nederlandse website in Turkse taal (s1k7) 9. Ontwikkel speciaal voorlichtings- en Zwakten Niet overtuigend marktvoordeel moderne glas kas systemen (z1) Relatief weinig Nederlandse marketing power op Turkse markt (z2) Beperkte lokale aanwezigheid Nederlandse leveranciers (z3) Gering marktaandeel op totale markt Nederlandse kassen leveranciers (z4) Gering marktaandeel moderne glassystemen (z5) Beperkt aanbod traditionele systemen (tunnelkas etc. (z6) Gebrekkige infrastructuur (z7) Verbeteren 1. Collectief imago versterkend project (vakbladen, universiteit, tv, etc.) z1k1, z2k1 2. Kennis- en informatie centrum, modelkas z1k1, z2k1 3. Lokaal centrum voor Dutch business support en EU informatie z2k1, z2k3 4. Intensiveer Nederlandse Turkse kennisuitwisseling op alle niveaus (overheid, universiteit, PTCplus etc.) z1k1 5. Faciliteer voor zover mogelijk Nederlandse leveranciers bij ontwikkelen (gezamenlijke) vestiging (z3k1) 41

42 Bedreigingen Toetreding meer goedkope producten in moderne kassen systemen (b1) Zwakke structuur huidige tuinbouw ketens/kennisvoorziening (b2) Politieke en juridische onvoorspelbaarheid (bv. fyto) (b3) Financiële dienstverlening (b4) loyalty programma voor innovatoren en jonge tuinders over moderne tuinbouw i.s.m. belangenbehartigers, bedrijfsleven en kennisinstellingen (s1k1), 10. Ontwikkel samenwerkingsverbanden en afzet structuren m.b.v. Nederlandse handelspartners (s6k6) 11. Voer een concurrentieanalyse en benchmark uit m.b.t. de positie van de Nederlandse leveranciers als basis voor verder activiteiten (s1k1) 12. Inrichting van infrastructuur om de investeringsprojecten te faciliteren: Logistiek, controle, kennis, services Versterken 1. Fytosanitaire Turkse barrières aanpassen (b3s1) via G to G programma 2. Ontwikkeling landbouwonderwijs en voorlichting i.s.m. WUR/PTC plus (b2s1) 3. Gerichte opleidingstrajecten op voorlichters en innovatieve tuinbouwbedrijven (b2s1) Problemen 1. Ontwikkel en organiseer afzet bv. i.s.m. Turkse leverancier speciale productengamma voor tunnelkassen z6b2 5.4 Strategische acties voor 2g@there programma De mogelijke activiteiten worden geformuleerd op basis van de strategische alternatieven, deze worden in deze paragraaf gerubriceerd in 6 groepen: 1. Commerciële opportunities/specifieke leads 2. Promotie 3. Samenwerking 4. Algemeen 5. Government to Government 6. Kennistransfer 42

43 Thema Strategische opties Prioriteit Toelichting Commerciële Medium benadering Promotie Samenwerking Algemeen Government to Government 1. Ontwikkel en organiseer afzet (bijvoorbeeld i.s.m. Turkse handelsgroep) speciale productengamma voor tunnelkassen z6b2 2. Gericht en professioneel keyaccountmanagement en handelsagentschapontwikkeling door individuele leveranciers (inclusief marktinformatie uitwisseling tussen collega s) op investeerdersgroepen en regio s, zie par. 5.5 (s1k1) 3. Faciliteer voor zover mogelijk Nederlandse leveranciers bij ontwikkelen (gezamenlijke) vestiging en versterk aftersales (z3k1) 4. Ontwikkel samenwerkingsverbanden Nederlandse zaadleveranciers, groente en bloemenhandel en kassenbouwers (s3k1) 5. Benut huidige moderne projecten als promoen voorlichtingstool via transparant maken resultaten door onafhankelijke partij bv. universiteit (s4k1k2k6) 6. Versterk communicatie naar (potentiële) investeerders bv. via gezamenlijke Nederlandse website in Turkse taal (s1k7) 7. Ontwikkel speciaal voorlichtings- en loyalty programma voor innovatoren en jonge tuinders over moderne tuinbouw i.s.m. belangenbehartigers, bedrijfsleven en kennisinstellingen (s1k1), 8. Ontwikkel samenwerkingsverbanden en afzet structuren m.b.v. Nederlandse handelspartners (s6k6) 9. Lokaal centrum voor Dutch business support en EU informatie z2k1, z2k3 10. Intensiveer Nederlandse Turkse kennisuitwisseling op alle niveaus (overheid, universiteit, PTCplus etc.) z1k1 11. Voer een concurrentieanalyse en benchmark uit m.b.t. de positie van de Nederlandse leveranciers als basis voor verder activiteiten (s1k1) 12. Fytosanitaire Turkse barrières aanpassen (b3s1) via G to G programma 13. Ontwikkel EU conforme kwaliteitsmonitoring en controle systemen voor residuanalyse (s5k2) 14. Ontwikkel government to government programma voor stroomlijning van Hoog Medium Medium Hoog Hoog Medium Medium Hoog Medium Hoog Hoog Hoog Medium De klanten in Turkije zijn erg divers. Grote industriëlen vragen een andere benadering dan de bestaande kleine Turkse producenten. Enkele moderne Turkse bedrijven willen uitbreiden. Er is veel gebrek aan kennis van moderne technologie. Lokale aanwezigheid en hertrouwwekkende opzet van aftersales is belangrijk op de Turkse markt. De Nederlandse zaadleveranciers hebben een groot marktaandeel in de Turkse markt en daarmee veel marktinformatiebronnen en ingangen. De ontwikkeling van de samenwerking van de apparatuurleveranciers met deze partijen kan een concurrentievoordeel opleveren. Nederlandse handelsorganisaties hebben internationaal een sterke marktpositie. Ondersteuning van deze handelsorganisaties naar de Turkse markt en daarmee ontwikkeling van de collectie, opslag en afzet kan een pull veroorzaken in de toeleveringsketen. Een aantal grote projectenontwikkelaars heeft aangegeven grote interesse te hebben in een dergelijk onderzoek. Dit onderzoek moet de basis vormen voor verdere marketing acties (incl. collectieve reclame acties). Kwaliteit is de basis voor de ontwikkeling van de Turkse export. Ontwikkeling van een EU conform faciliterende overheid is daarbij van hoge prioriteit. 43

44 Kennistransfer kwaliteitswetgeving (s5k2) 15. Voorzieningen en infrastructuur in bestaande en nieuwe tuinbouw productie regio s moeten vernieuwd worden om productieverhoging, verslogistiek en kwaliteitscontrole te kunnen realiseren (k1z7) 16. Ontwikkeling landbouwonderwijs en voorlichting i.s.m. WUR/PTC plus (b2s1) 17. Gerichte opleidingstrajecten op voorlichters en innovatieve tuinbouwbedrijven (b2s1) 18. Ontwikkel kennis uitwisselingsprogramma (s1k6) PTC plus en Turkse partners (top tuinders, universiteit) 19. Kwaliteitsvoorlichtingscampagne (s1k2) 20. Kennis- en informatie centrum, modelkas z1k1, z2k1 21. Intensiveer Nederlandse Turkse kennisuitwisseling op alle niveaus (overheid, universiteit, PTCplus etc.) z1k1 Hoog Hoog Hoog Hoog Medium Hoog Hoog Transfer van Nederlandse ervaring met vernieuwing tuinbouw productie regio s In de ketens zelf en haar omgeving zal het kennisniveau verhoogd moeten worden, de genoemde opties bieden hiervoor de handvatten. In eerste instantie wordt geadviseerd om te focussen op de innovators/trendsetters in de verschillende organisaties en bij de individuele tuinders. Ook kan gedacht worden aan een speciaal programma voor jonge tuinders. De genoemde strategische opties komen voort uit een systematische analyse. Het zijn opties, als advies aan het bedrijfsleven en andere partners in SeraCulture. Prioriteitsbepaling en besluitvorming is aan het bedrijfsleven. In een onderlinge samenwerking van het bedrijfsleven, overheden en kennisinstellingen kan een specifiek actieplan worden bepaald. 5.5 Strategische marktkansen voor Nederlandse toeleveranciers Marktsegmentatie Voor de analyse van de strategische marktkansen van de Nederlandse toeleveranciers in de Turkse tuinbouwmarkt vindt u onderstaand een indeling van de huidige markt in marktsegmenten. Daarbij dient opgemerkt dat in de marktstrategie ook rekening moet worden gehouden met de nieuwe toetreders op nieuwe grond. Met de nieuwe toetreders wordt gedoeld op de investeerders afkomstig uit Turkse industrie die in de meeste gevallen zoeken naar diversificatie van hun bedrijfsactiviteiten. In een enkel voorkomende situatie is de vorige hoofdactiviteit gestopt bijvoorbeeld vanwege de internationale concurrentie (textiel, automotiv). Voorts is het belangrijk te realiseren dat de huidige tuinbouwproductie vooral in de provincies Antalya, Adana en Mersin is geconcentreerd en dat deze regio s naast de nieuwe regio s met geothermische energie als speerpuntgebieden kunnen worden benoemd zoals Dikili, Denisli, Aydin, Afyon. De kansen voor de Nederlandse toeleveranciers van kasmateriaal liggen met name in de bovenste drie segmenten en bij de nieuwe toetreders in de tuinbouw sector: a. Bij de nieuwe toetreders en het bovenste segment liggen er kansen voor turnkey projectleveranciers. b. In het segment oude kassystemen liggen kansen voor individuele toeleveranciers in de renovatie van losse productie verhogende systemen in bestaande kassen. De verwachting is dat deze bedrijven uiteindelijk zullen overgaan tot totale nieuwbouw. c. Voorts liggen er behoudens voor de zaadleveranciers, beperkte kansen in de onderste drie segmenten. In de marketing informatie systemen is het belangrijk de (in deze piramide) opwaarts bewegende tuinders te traceren en gericht te benaderen. 44

45 500 ha 7000 ha Productie in modern glaskassysteem 0,5% Productie in oud glaskassystem 14% ha 6692 ha Productie in hoge plastic kas 36% Productie in hoge tunnel 14% ha Productie in lage tunnel 35% De Turkse technische handel/installatie bedrijven en productie bedrijven (ketels, aluminium constructie materiaal etc.) vormen voor de Nederlandse bedrijven een mogelijk bruggenhoofd in de Turkse markt van kassenbouw en techniek, omdat ze reeds relaties hebben met de bestaande tuinbouw producenten. Turkse concurrenten van de Nederlandse toeleveranciers produceren vooral technische installaties die ook in andere bedrijfstakken gebruikt kunnen worden: Verwarmingssystemen op kolen en gas, lokaal geproduceerde systemen voor irrigatie, eenvoudige schermen, aluminium profielen etc. Voor de Nederlandse leveranciers van technische componenten is het erg interessant betrokken te zijn bij de renovatie activiteit van de bestaande (oude) glas opstand. Dit is vooral van belang in het tuinbouw gebied Antalya waar het merendeel van de 7000 ha glazen kas staat. Turkse leveranciers van installaties werken vooral samen met Spaanse en Franse bedrijven die de folie kassen leveren. Er zijn weinig relaties bekend van Turkse leveranciers van installaties met Nederlandse kassenbouwers. De folie leveranciers uit derde landen werken wel samen met Nederlandse leveranciers van ventilatie, verwarmings- en computer systemen. Concluderend moet gezegd worden dat er geen eenduidig beeld bestaat van de onderlinge concurrentie op de Turkse markt van kassenbouw en technische systemen. Hiermee ontbreekt een gefundeerde basis voor marketing en communicatie activiteiten. Een meer systematische analyse van ervaringen en meningen kan een goed beeld opleveren van de positie van de Nederlandse bedrijven in de Turkse markt. De uitvoering van de gerichte concurrentie analyse kan plaatsvinden in het Nederlandse kamp van bedrijven (deelnemers SeraCulture) en in het Turkse netwerk van agenten en klanten van de Nederlandse bedrijven, SeraBir leden en de publieke sector van lokale overheden en kamers van koophandel Investeringsprojecten in ontwikkeling Voor de reconstructie van bestaande glazen kassen en voor nieuwbouw met volledige klimaatbeheersing importeert men in Turkije op het moment onder andere Nederlandse technologie. Dit betreft ook alle kasbenodigdheden, zoals: irrigatie-, drainage- en ventilatiesystemen, transportsystemen, complete energiecentrales, pakstations, gekoelde opslag en verpakkingsmateriaal. De markt beschrijving voor de groente en fruit sector (LBA 2008) en gesprekken met exporters union laat zien dat de kleinere Turkse producenten van bedekte teelten problemen hebben om te voldoen aan de kwaliteitsnormen van de Europese markt en de grote supermarkt bedrijven. Er vindt in deze groep een verschuiving plaats naar meer eenvoudige producten in citrus, olijven en rozijnen. Veel van 45

46 de geproduceerde tomaten worden gebruikt voor verdere verwerking in tomatenpuree. De grootschalige investeringen die afgelopen jaren en momenteel plaatsvinden, nemen de plaats in van de kleine Turkse producent. Een belangrijke middengroep betreft de ongeveer 7000 ha bestaande (oude) glazenkassen en hoge tunnels met omvang 0,2-1 ha. In deze groep zijn veel ondernemers te vinden die bereid zijn te investeren om aan de marktontwikkeling mee te doen. Samenvattend doen de volgende mogelijkheden zich voor: 1. In het zuid westelijk deel van Turkije waar de thermische energie beschikbaar is en waar de nieuwe investeringen worden gepland. Overigens zijn rondom havensteden Trabzon en Mersin initiatieven in ontwikkeling die dikwijls geïnitieerd worden door export gerichte bedrijven in nauwe samenwerking met de lokale exporters union en Chamber of Commerce. 2. Het traditionele productie gebied Antalya zal naar verwachting tijdens de komende 5 10 jaar een grote verschuiving naar grootschaligheid laten zien. Enkele groepen kleine producenten proberen als eersten deze schaalvergroting vorm te geven. De verwachting is echter dat nieuwe investeerders de positie van de kleine producent sneller zal overnemen waar het gaat om export en belevering van de grote supermarkten. 3. De stimuleringsmaatregelen van de achtergebleven gebieden in oostelijk Turkije beginnen concrete vorm aan te nemen. De inrichting van het GAP project is gereed gekomen en het gebied wacht op initiatieven van grote investeerders. De grote particuliere investeerders zijn afkomstig uit sectoren die momenteel last hebben van concurrentie van Chinese productie van textiel, metaal. Ook de auto industrie en de bouw hebben problemen in Turkije. Vanaf zomer 2008 is hierbij kredietcrisis gaan spelen; investeringskredieten worden minder gemakkelijk beschikbaar gesteld door de banken. Investeerders kijken in toenemende mate naar de mogelijkheden in de glastuinbouw als een alternatief met een relatief snelle terugverdien tijd. Gezien de marktpotentie op de lokale consumenten markt en de afzet in de regio van het midden Oosten is een investeringsgolf in Turkije te verwachten. Tevens biedt de EU-markt mogelijkheden ingeval Turkije in staat is om de kwaliteitscontrole en verslogistiek goed te ontwikkelen. In de Balkan regio grenst Turkije aan Griekenland en Bulgarije. Verse producten kunnen binnen 1 dag worden aangeleverd in de supermarkten van Ljublana, Wenen, Boedapest etc. De Turkse vereniging van producenten onder glas SeraBir heeft tijdens de factfinding missie in het kader van deze studie (1-5 september 2008) de intentie kenbaar gemaakt om jaarlijks 150 tot 200 ha kassen te bouwen in de periode Tijdens de factfinding missie van SeraCulture (september 2008) en de handelsmissie (november 2008) zijn door de deelnemende bedrijven diverse initiatieven gesignaleerd ( onderstaande tabel.). Tabel : Investeringsprojecten in voorbereiding glastuinbouwsector (VRIAN projects, 2009) Locatie Bedrijf Project Toekomst Kumluca Dizayn group 10 ha tomaten 10 ha Kumluca Aytekin 1,8 ha tomaten 2 ha Adana-Osmaniye Alternatif Tarim AS Basalt mijn; puimsteen Erdemil 4 ha 20 ha Denizli Göksin Tarim AS 2,5 ha tomaten Californische pepers Denizli Bayburt Insaat, agrobay 3,5 ha tomaten, Cal. pepers, komkommer 5 ha in ha in 2010 Manisa, Thracia Bostan Tarim 17 ha Sandikli, Afyon Bostan Tarim 20 ha tomaten, Cal. pepers Overige niet agrarische particuliere investeerders (USDA foreign investment agency 2008): Göksin Tekstil Kimyansallari is actief in de chemische textiel in Denizli. Enkele jaren geleden liep de afzet van deze chemicaliën terug vanwege de concurrentie met de Chinese textiel. Op dat 46

47 moment is besloten in de glastuinbouw te starten. De afzet verloopt direct naar de supermarkt ketens Migros, Carrefour en Kipa. Hasan Sentürk eigenaar van Agrobay (voorzitter van Sera-Bir) produceert nu op 3,5 ha tomaten en paprika s. Hij is van plan uit te breiden naar 100 ha binnen enkele jaren. De afzet naar Rusland verloopt zonder problemen ondanks de strengere phytosanitaire controle. De ondernemer Mustafa Kurmel is als eigenaar van een basaltmijn begonnen met de productie van puimsteen als substraat. De afzet van puimsteen is groeiende in de volgende regio s: Adana, Tarsus, Mersin, Silifke, Erdemil en Antalya. De firma Alternatif Tarim AS verkocht in 2007 ongeveer ton. Koc Holding is een van de grootste Turkse bedrijven (auto industrie, bouw, food-retail) en werkt momenteel aan een investeringsprogramma gericht op kennis intensieve projecten in de regio Mardin (oost Turkije). KoÇ Holding heeft afgelopen 5 jaar reeds 84 miljoen USD geïnvesteerd in tomaten processing industrie in Oost Turkije. Limak Holding (bouw en constructie industrie) is bezig met de realisatie in 2010 van enkele hydro-elektrische centrale in de rivier Botan (tussen de steden Siirt en Van). Andere grote Turkse bedrijven die actief zijn in de energie sector in Oost Turkije met interesse in de glastuinbouw sector zijn: Saran Holding (defensie industrie, gezondheid en toerisme), Global Investment Holding (bouw) Hey Tekstil, Gunestekin Group (bouw), Sayinlar Gida (olie terminals). Belangrijke contact organisaties voor het bereiken van deze investeerders zijn de regionale kamer van koophandel in Gaziantep en Diyarbakir. De inventarisatie van de aankomende investeringen gedurende een periode van 5 jaar is als volgt samen te vatten op basis van de gesprekken met lokale overheden en individuele bedrijven: Locatie Bedrijf Investering Omvang Planning; year Izmir, Antalya, Aydin, Sera-Bir Glass greenhouse 1000 ha 5 Manisa Lider Glass greenhouse Antalya İzaltin Replace plastic 16 1 Aydin Power plant Glass greenhouse Antalya Rito Tohumculuk Glass greenhouse i.p. 1-2 Gaziantep en Diyarbakir Divers Glass greenhouse Marketing mix Introductie Zoals bekend bestaat de marketing mix uit de 4 P s: a. Product (kwaliteit, kennis, assortimentsbreedte, innovatie, begeleiding, resultaten) b. Promotie (persoonlijke verkoop, PR, reclame, bekendheid, marketingbudget, positie bij kennisleveranciers) c. Plaats (logistiek, aftersales, service, onderdelen, lokaal magazijn) d. Prijs (prijs van productie, financiering, garanties) 47

48 5.6.2 Product Het Nederlandse bedrijfsleven is in staat een hoge kwaliteit ketenbrede oplossing te leveren. Dit is een belangrijk onderscheid t.o.v. andere landen. De Nederlandse oplossingen lopen voorop qua duurzaamheid en innovatie. Een overtuigende introductie van de productplus benadering is daarbij de grote uitdaging in de prijskopende Turkse markt. De productplus benadering staat voor het leveren van beter renderende oplossingen dan de concurrentie door middel van verkoop van een combinatie van hardware, kennis en service. In het hoge marktsegment van moderne kassenbouw, wat in de komende jaren 2/3 van de totale markt zal gaan vormen, moet hier dus zwaar op ingezet worden. Als advies voor de marktbenadering wordt verder gewezen op het imago van de Nederlandse leveranciers op productkwaliteit en service. Het volgende diagram geeft een overzicht van positie van de Nederlandse producenten in de product en service grid. Hoge kwaliteit NL Lage aftersales/service FR IS Hoge aftersales/service SP TU Lage kwaliteit De Nederlandse toeleveranciers excelleren op kwaliteit en hebben hier een onderscheidend marktvoordeel in het topsegment van de glastuinbouw. De (nu nog) beperkte aanwezigheid in Turkije met vestigingen en ondersteuningspunten maakt dat zij laag scoort bij de Turkse klanten investeerders op aftersales en service. Wil de marktgroei bereikt worden in alle marktsegmenten, dan vormt dit een belangrijk aandachtspunt. Met name de Fransen en Spanjaarden scoren in de traditionele kassenbouw en tunnels. Deze leveranciers hebben op aftersales en service vaak een voordeel door de aanwezigheid door middel van vestigingen van Turkse dealers en/of leveranciers van technische onderdelen in de belangrijkste tuinbouw gebieden. De Turkse afnemers hechten aan de lokale aanwezigheid van leveranciers, service monteurs en adviseurs. In de moderne glastuinbouw spelen echter in de automatisering afstanden een steeds kleinere rol. Analyse van het functioneren van productie systemen en plannen van onderhoud kan ook vanuit Nederland plaatsvinden. Advisering kan plaatsvinden op basis van monitoring van de productie processen vanuit Nederland. Voor Turkse producenten en investeerders is deze praktijk echter nu nog onbegrijpelijk en het sluit niet aan bij de Turkse cultuur van frequent contact tussen zaken partners. Deze beeldvorming werkt momenteel in het nadeel van de Nederlandse leveranciers. In de marketing 48

49 zal met de juiste communicatie van dit aspect rekening moeten worden gehouden. Op het punt van service en aftersales is qua imago en uitleg van moderne technologie nog enig missiewerk te verrichten in Turkije Promotie Branding Turkse investeerders en consumenten zijn gewend om bekende labels en merken te volgen in hun aankoop gedrag. In Turkije is het nodig te investeren in naamsbekendheid, logo, duidelijke marktpositie etc. Op de Turkse markt is tijdens de afgelopen 10 jaar gebleken dat het vooral de grote spelers van de marktpartijen zijn die overleven. De samenwerking van de Nederlandse bedrijven onder een duidelijk herkenbaar label kan aan deze behoefte van Turkse ondernemers tegemoet komen mits goed en voldoende sterk gepositioneerd. In een groot land als Turkije kan een markt positie uitsluitend behouden worden als een goed netwerk van lokale vertegenwoordiging en service centra beschikbaar wordt gemaakt voor de klanten. Imago van Nederlandse technologie De Nederlandse glastuinbouw sector heeft wereldwijd een uitstekend imago: top in technologie, kennis en R & D, top resultaten, milieubewust, goede kwaliteit en een gezond product. In Turkije heeft het echter ook een imago van duur en beperkte aftersales/service (hit and run). Hier zal in de communicatie extra aandacht aan gegeven moeten worden. De Nederlandse sector onderscheidt zich van andere landen doordat zij in alle schakels van de ketens een uitstekend aanbod heeft. Deze brede benadering kan mogelijk in Turkije een zogenaamd Unique Selling Point (USP) opleveren. Nader onderzoek in de benoemde segmenten is nodig om te bepalen of dit een belangrijk beslissingcriterium is bij de aanschaf van kassensystemen in Turkije en op welke wijze hierop gereageerd moet worden in de marketing. Promotie instrumenten In Turkije zijn diverse marketing activiteiten mogelijk voor een aantrekkelijk prijsniveau. Vele kleine Turkse marketing bureaus kunnen ingeschakeld worden bij de voorbereiding en uitvoering van marketing campagnes. De volgende promotie instrumenten zijn belangrijk voor het succesvol zaken doen: Persoonlijke relaties: niet onderschat mag worden het belang van persoonlijke relaties in de Turkse cultuur. Eigen verkopers/regiomanagers zijn tijdens de entree fase in Turkije mogelijk economisch niet de meest aantrekkelijke optie, maar op termijn de beste optie. De selectie en werving van de juiste partner/handelsagent/distributeur bij de entree is van cruciaal belang in deze grote groeimarkt. Public relations producten zoals bedrukte tasjes, paraplus en andere producten die regelmatig de bedrijfsnaam laten zien Advertenties in vakbladen (week of maand edities); regelmatige herhaling is nodig Advertorials in de geschreven pers (promotie artikelen) en op televisie. Turkije kent veel particuliere lokale televisie uitzendstations waar relatief goedkoop reclame gemaakt kan worden. Radio reclame: Dezelfde bedrijven zenden ook radio programma s uit. Er zijn diverse agrarische en voedsel thema programma s waarbij het mogelijk is programma s met bedrijfspromotie uit te zenden. Presentatie van technologie en andere input voor kassen in de lokale agrarische winkel, installatiebedrijf, bouwmarkt etc. door middel van de huur van een kraam of schapruimte. Het is gebruikelijk in Turkije dat commerciële campagnes in de bestaande retail als bouwmarkten, agrarische winkels worden georganiseerd. Opzetten van een semi-permanente presentatie in een zogenaamd Commercial Center. Dit zijn grote hallen waar bedrijven een vaste promotie/verkoop stand kunnen plaatsen. 49

50 Beurzen: In Turkije vinden veel regionale en lokale beurzen plaats. Een overzicht van relevante beurzen is in ANNEX 9 opgenomen. De belangrijkste beurs voor de tuinbouw sector is ongetwijfeld de GROWTECH die elk jaar in November/december in Antalya plaats vindt. Een andere grote beurs is de Food 2009 (september Istanbul); dit is de grootste voedsel beurs in Turkije. (georganiseerd door De beurs deelname zal in het CPA programma van 2g@there SeraCulture worden opgenomen. Waar mogelijk worden regionale beurzen ook in het programma van de CPA activiteiten opgenomen; bijvoorbeeld Kumluca in mei Plaats (logistiek, aftersales, service, onderdelen, lokaal magazijn) In de paragraaf Product zijn een aantal opmerkingen gedaan over dit aspect. Met name in de topsegmenten van piramide van Turkse bedrijven (moderne kassenbouw en upgrading van traditioneel) wordt geadviseerd lokale ondersteuningspunten in de belangrijkste Turkse tuinbouw gebieden te realiseren. Dit is verantwoord gezien de grootte van de markt. Een van de mogelijke instrumenten is het dealerschap voor Turkse installatie bedrijven en ervaring service bedrijven met ervaring in de tuinbouw sector. Een belangrijk onderdeel van de positionering is de informatie voorziening over de te leveren producten en de organisatie van service. Deze aanvullende informatie tailor made aangeleverd bij de Turkse klanten, kan de plaats van de Nederlandse technologie in de Turkse markt doen bestendigen. Tevens is de referentie waarde van gerealiseerde investeringen erg belangrijk voor Turkse investeerders. De Nederlandse leveranciers en kassenbouwers kunnen hun marktontwikkeling laten ondersteunen door middel van tevreden klanten. Een knelpunt hierbij is dat Turkse ondernemers niet happig zijn om een collega ondernemer toe te laten op het bedrijf. Als er echter een beroep wordt gedaan op het eergevoel van de ondernemer (interesse in modern bedrijf; voorbeeld functie) of als een (lokale) bestuurder een beroep op de ondernemer doet, dan kan doorgaans toegang tot het bedrijf gekregen worden. Natuurlijk is het voor de marktontwikkeling belangrijk om een goede relatie te onderhouden tussen de investeerder/ondernemer/bedrijfsleider en de Nederlandse leverancier en/of de Turkse dealer/vertegenwoordiger Prijs De Turkse tuinder en investeerder is een prijskoper. De Nederlandse producten zijn relatief duur ten opzichte van de concurrerende producten (soms vanwege deels Chinese makelij). De Turkse investeerder is nog niet overtuigd dat goedkoop ook duurkoop kan zijn. Met name in de lagere segmenten (tunnel, plastic kas) zal dit blijvend een probleem vormen, omdat in deze segmenten de productie maar beperkt beheerst kan worden, het productieniveau te wensen over laat en de investeringscapaciteit daardoor beperkt is. In het hogere segment van oudere glazen kas en hogere tunnels liggen overigens wel kansen voor de leveranciers van technische installaties in de combinatie van kennis en hardware, gedacht kan worden aan rendementsgerichte verbetertrajecten, door middel van training en advies in combinatie met de introductie van specifieke apparatuur die gericht is op het opheffen van knelpunten in klimaatbeheersing, bemesting/irrigatie etc.. In de hogere segmenten zal geïnvesteerd moeten worden in de vorm van onafhankelijk aantonen van bewezen kwaliteit en rendement via de Turkse klant gerespecteerde instellingen (onderzoeksinstelling, universiteit, adviesbedrijf). Tevens kunnen de reeds lopende moderne kassenprojecten ingezet worden om het rendement van de Nederlandse oplossingen te demonstreren. De bestaande moderne producenten van SeraBir kunnen aangeven dat de geïnvesteerde bedragen met goede productietechniek binnen acceptabele tijd terugverdiend kan worden. 50

51 5.6.6 Concrete concurrentie analyse Zoals eerder vermeld wordt door de auteurs van dit rapport geadviseerd om voor de verdere uitwerking van de marketing strategie een grondige benchmarking en concurrentieanalyse te doen om de positie van de Nederlandse leveranciers scherper in kaart te krijgen en de strategie te finetunen t.o.v. de huidige (en potentiële) concurrenten. De kwantificering van de ervaring van Nederlandse bedrijven op de Turkse markt en de Turkse klanten / agenten vormt een meer uitgewerkte basis voor verdere marktontwikkeling. 5.7 Markttoegang In deze paragraaf worden allereerst de regelingen voor goederenimport, producteisen en regelingen op een rij gezet; grotendeels zoals gepresenteerd op de Internet website van de EVD. Vervolgens worden een aantal belangrijke financiële regelingen besproken. De belangrijke websites voor meer informatie zijn in ANNEX 11 opgenomen. Tot slot worden de risico s van de markt entree besproken met daarbij de mogelijk oplossingen en instrumenten om deze risico s te beperken Voorwaarden betreffende goederenimport Certificeringvoorschriften zaaizaad en pootgoed Fytosanitair certificaat De Plantenziektenkundige Dienst is het aanspreekpunt voor informatie over de export van planten en plantaardige producten. De afgifte van certificaten is overgedragen aan onderstaande uitvoeringsinstanties. Meer informatie: Uitvoeringsinstanties (afgifte certificaten) Algemeen Plantkeur: Specifiek Bloembollen Bloembollenkeuringsdienst (BKD): Groenten en fruit Kwaliteits Controle Bureau (KCB): Zaaizaad en pootgoed van landbouwgewassen Nederlandse Algemene Keuringsdienst voor zaaizaad en pootgoed (NAK): Teeltmateriaal van tuinbouwgewassen Nederlandse Algemene Kwaliteitsdienst Tuinbouw (Naktuinbouw): Analysecertificaat Analysecertificaten kunnen worden gevraagd voor onder meer levensmiddelen, plantaardige producten, farmaceutische producten en wasmiddelen. Analysecertificaten moeten worden opgesteld door een in het land van herkomst gevestigd laboratorium, dat goedgekeurd is door de Turkse autoriteiten. Het document heeft geen verplichte vorm, maar moet in het Engels of Turks worden opgesteld. Verpakkings- en etiketteringsvoorschriften Naast algemene normen op het gebied van verpakking en etikettering, worden de laatste tijd steeds meer specifieke voorschriften voor bepaalde producten bekend gemaakt. Dit geldt vooral voor levensmiddelen, farmaceutische en medische producten, producten voor lichaamsverzorging, alsmede synthetische wasmiddelen. Omdat deze ontwikkeling nog steeds in volle gang is en de voorschriften veelal uitsluitend in de Turkse taal beschikbaar zijn, kan geen duidelijk en volledig overzicht worden gegeven van de voorschriften per product. Bovendien vindt in het kader van de 51

52 douane-unie een steeds verdere harmonisatie met de EU-voorschriften plaats. Het verdient derhalve aanbeveling hierover tijdig bij de importeur de nodige informatie in te winnen. Market Access Database Invoerrechten, bijkomende heffingen en documenten zijn voor een groot aantal landen (waaronder Turkije) te vinden in de Market Access Database ( In deze databank kan per HS-code (gestandaardiseerde goederencode) worden opgezocht welk invoertarief geldt en welke documenten benodigd zijn. Via bovenstaande link krijgt u toegang. Om uit te vinden welke documenten benodigd zijn kiest u voor 'Exporter's guide to import formalities', voor invoertarieven kiest u voor 'Applied tariffs database'. Als u op de informatie klikt (bijvoorbeeld op een documentnaam of een HS-code), dan verschijnt aanvullende informatie. U kunt de HS-goederencode opvragen bij het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) in Heerlen, afdeling Classificatie Goederen, telefoon: (045) Invoervergunningen apparatuur Voor een aantal producten is een invoervergunning nodig. Een invoervergunning moet door de importeur bij het ministerie waar het product onder valt, worden aangevraagd. De importvergunning is twee jaar geldig. Bij import van onder meer de volgende tuinbouwgoederen kan een invoervergunning vereist zijn: industriële goederen waarbij aftersales-service vereist is; telecommunicatieapparatuur; chemicaliën; machines; voertuigen. Of de importeur in het bezit dient te zijn van een importvergunning, is te vinden in de Market Access Database.: Hier kan per HS-code (gestandaardiseerde goederencode) worden opgezocht welk invoertarief geldt en welke documenten benodigd zijn. Om uit te vinden welke documenten benodigd zijn, kiest u voor 'Exporter's guide to import formalities' voor invoertarieven kiest u voor 'Applied tariffs database'. Vervolgens geeft u het land en de eerste vier (bij documenten) of de eerste zes (bij invoertarieven) cijfers van de HS-code op. Dan verschijnt een overzicht van documenten en/of invoertarieven. Invoerverboden Invoerverboden gelden voor: gebruikte goederen. Hierop bestaan echter een aantal uitzonderingen, bijvoorbeeld een aantal kapitaalgoederen van maximaal tien jaar oud. Bij de EVD is een lijst van HScodes te vinden van gebruikte goederen die wel in Turkije geïmporteerd mogen worden. Douane-unie met de EU Praktisch alle industriële producten van EU-oorsprong kunnen vrij van invoerrechten in Turkije ingevoerd worden. Ditzelfde geldt voor industriële goederen uit derde landen die in het vrije verkeer van de EU zijn gebracht en vervolgens in Turkije ingevoerd worden. Deze vrijstelling bestaat omdat er sinds 1996 sprake is van een douane-unie tussen de EU en Turkije. Wil men in aanmerking komen voor de vrijstelling, dan moeten de goederen rechtstreeks vervoerd worden van de EU naar Turkije. Ook dienen de goederen vergezeld te gaan van een ATR-certificaat. Dit certificaat is te verkrijgen bij de Kamers van Koophandel. Voor veel landbouwproducten geldt deze vrijstelling nog niet. Daarnaast kunnen ook nog invoerrechten geheven worden over petrochemische producten en ijzer- en staalproducten. Aanpassing aan EU-normen Onder de douane-unie met de EU had Turkije zich verplicht de technische handelsbarrières per 1 januari 2001 op te heffen. Dit is echter niet gebeurd. Deze barrières zijn in strijd met de douane-unie, maar in de praktijk is het niet eenvoudig er iets tegen te doen. In geval van problemen is het verstandig contact op te nemen met de Nederlandse ambassade in Ankara. 52

53 Goederenopslag De opslagtermijn voor staatsdouane depots in Turkije bedraagt 45 dagen voor zeevracht zendingen en 20 dagen voor zendingen die via andere transportmiddelen ingevoerd zijn. Wanneer goederen niet binnen deze termijn ingeklaard zijn, kan de opslagtermijn verlengd worden tot een totale verblijfsduur van maximaal zes maanden. Wanneer de goederen na zes maanden nog steeds niet zijn afgehaald, volgt verkoop via een openbare veiling of via de detailhandel. Turkije: tijdelijke invoer, monsters en reclamemateriaal Tijdelijke invoer Bij tijdelijke invoer van goederen voor een vastgestelde periode, kan de douane een garantie (borgsom) vragen. De borg wordt bij wederuitvoer teruggegeven, mits de douaneautoriteiten daarvoor toestemming geven. De procedure is echter omslachtig. Voor goederen met EU-herkomst geldt dat altijd een ATR-document moet worden overhandigd. De berekening van de belastingen is namelijk afhankelijk van de vraag of de goederen al in het vrije verkeer van de EU zijn. Het is aan te bevelen voor tijdelijke invoer van handelsmonsters, tentoonstellingsmateriaal en beroepsmateriaal gebruik te maken van het ATA-carnet. Dit geldt ook voor goederen met EUherkomst. De afkorting ATA staat voor Admission Temporaire/Temporary Admission. Het ATA-carnet is te verkrijgen bij de Kamer van Koophandel in Nederland. Meer uitleg over wat een ATA-carnet precies is vindt u op de website van de Kamers van Koophandel: De verkoop van goederen tijdens internationale vakbeurzen en tentoonstellingen in Turkije is niet toegestaan. Pas na afloop van een beurs of tentoonstelling kunnen goederen permanent worden ingevoerd en vervolgens worden verkocht. Monsters en reclamemateriaal Monsters zonder handelswaarde kunnen rechtenvrij ingevoerd worden. Dit geldt ook voor reclamemateriaal, zoals catalogi, brochures en dergelijke. Er moet echter wel aangifte bij de douane worden gedaan. Men dient een factuur (in drievoud) bij de zending te voegen. Het is niet toegestaan een proforma factuur bij te voegen. Monsters met handelswaarde kunnen met een ATA-carnet ingevoerd worden met betaling van een borgsom. Als het om monsters met herkomst EU gaat, is het aan te bevelen deze herkomst op de factuur aan te geven. CE-markering Turkije is bezig met het implementeren van de Europese regels met betrekking tot het gebruik van de CE-markering. Dit houdt in dat voor sommige goederen die geïmporteerd worden in Turkije een CEmarkering verplicht is. Voor Nederlandse exporteurs is het raadzaam om navraag te doen bij de Turkse importeur over de CE-markering en eventuele andere van productnormen die van toepassing zijn. Het komt voor dat Turkije technische handelsbarrières opwerpt, bijvoorbeeld door het gehele CEdossier op te vragen in plaats van genoegen te nemen met het CE-certificaat. Of door toch nog een TSE-certificering verplicht te stellen. Mocht deze situatie zich voordoen, dan kunt u contact opnemen het Turkse standaardisatie-instituut (TSE) en/of de Nederlandse ambassade in Ankara of het Nederlands consulaat-generaal in Istanbul. Levensmiddelen en agrarische producten Voor levensmiddelen en agrarische producten geldt dat moet worden voldaan aan een bepaalde kwaliteitsstandaard. Bij het ontwikkelen van normen voor levensmiddelen heeft de Turkse overheid rekening gehouden met verplichtingen die door zowel de WTO als FAO Codex Alimentarius en de WHO zijn vastgelegd. Hoewel Turkije bezig is met het herschrijven van haar importregelgeving om deze beter overeen te laten stemmen met regelgeving in de Europese Unie, komen lang niet alle regels overeen met die van de EU. Daarnaast zijn voor veel producten nog geen normen opgesteld. 53

54 Systeem invoerrechten Het douanetarief van Turkije heeft een goederennomenclatuur, ingedeeld volgens het Geharmoniseerd Systeem, en bevat waarderechten, berekend over de CIF-waarde (prijs, inclusief verzekerings- en vrachtkosten). Turkije heeft de Gecombineerde Nomenclatuur van de EU overgenomen. Het douanetarief bevat zo'n posten die in 12 cijfers zijn uitgedrukt Financiële voorwaarden markttoegang BTW Het btw-tarief is variabel, met een geheven. De heffingsbasis is de CIF-waarde van de goederen, verhoogd met alle bij invoer ver plafond van 26 procent. Over de meeste industriële goederen wordt echter een percentage van 18 procent schuldige heffingen. Afwijkende btw-percentages gelden voor eerste levensbehoeften (vanaf 1 procent) en voor luxeproducten, zoals elektrische huishoudelijke apparaten, parfum, haarcosmetica, kunststofverpakkingen en personenauto's (26 procent). In 2008 heeft Turkije het BTW tarief voor industriële mechanisatie en apparatuur verlaagd naar 8%. Dit geldt ook voor agrarische machines en leasing diensten. Overige bijkomende heffingen Een 'special consumption tax' wordt geheven op auto s, chemicaliën en cosmetica. Het tarief is variabel. Betalingsverkeer In het betalingsverkeer met Turkije kan gebruik worden gemaakt van allerlei soorten betalingsvormen: accreditief (letter of credit, L/C), cash against documents, cash against goods, acceptatiekrediet of per vooruitbetaling. Betaling via een Letter of Credit (L/C)biedt echter de meeste zekerheid, zowel voor de koper als voor de verkoper. Er gelden weinig beperkingen bij het overmaken van kapitaal van en naar Turkije. Wel moeten Turkse bedrijven de Centrale Bank inlichten bij overmakingen naar het buitenland van bedragen die hoger zijn dan US dollar. Het is raadzaam om contracten in een land waar men het risico loopt op een sterke devaluatie, alleen af te sluiten in harde valuta. Het meest gangbaar zijn hierbij de US dollar en de euro. In de regel komen Turken hun afspraken na. Als een Turkse partner toch niet betaalt, kan men een rechtszaak in Turkije beginnen. Het is echter raadzaam eerst te proberen een schikking te treffen, al dan niet met behulp van een gespecialiseerde advocaat. Kredietverzekering Atradius Dutch State Business NV is de enige kredietverzekeringsmaatschappij die risico's verzekert voortvloeiend uit kapitaalgoederentransacties met vaak niet-westerse landen en deze herverzekert bij de Nederlandse overheid. Het betreft hier zowel politieke als commerciële risico's. Bij deze herverzekering gaat het uitsluitend om exporttransacties. Transacties met afnemers in Nederland en de Europese Unie komen voor rekening van particuliere verzekeraars. Middellange transacties die door de overheid worden herverzekerd, moeten voldoende Nederlands belang hebben. De verzekerde draagt altijd een eigen risico. Het landenbeleid onder staatsgarantie wordt regelmatig geëvalueerd en zonodig bijgesteld door de minister van Financiën. Investeringsfaciliteiten in Turkije De investeringsfaciliteitenregeling is in 2006 gewijzigd om de (buitenlandse) investeringen te bevorderen. Lokale en buitenlandse investeerders hebben gelijke toegang tot de programma's. De algemene investeringsfaciliteit houdt voornamelijk een belastingvoordeel in. Daarnaast zijn er ook financieringsmogelijkheden waarbij de hoogte van de financiering afhangt van de locatie, de omvang van de investering en het soort industrie. 54

55 Voornaamste instrumenten zijn: vrijstelling van douaneheffingen en fondsheffingen; vrijstelling van douanebelastingen voor geïmporteerde en lokaal ingekochte machines en apparatuur; vrijstelling van BTW voor geïmporteerde en lokaal ingekochte machines en apparatuur; vrijstelling van BTW voor geïmporteerde en lokaal ingekochte machines en apparatuur en apparatuur voor projecten. Toekenning van kredieten via de rijksbegroting voor: MKB-bedrijven; R&D-projecten; milieuprojecten; projecten in vijftig prioritaire regio's. Vrijhandelszones Vrijhandelszones, de 'Free Trade Zones' (FTZ), zijn districten op Turks grondgebied, die juridisch buiten het Turkse douanegebied vallen. Turkije kent twintig 'Free Zones' die dicht bij de belangrijkste havens en de Middellandse Zee gevestigd zijn. 'Special Purpose Zones' Sinds 2004 geeft de overheid deze zones prioriteit boven FTZ s (feitelijk wordt getracht de belastingvoordelen die voorheen in de FTZ s bestonden, over te hevelen naar de 'Special Purpose Zones'). Deze zones bestaan uit de technologische ontwikkelingszones en industriële zones. Technologische Ontwikkelingszones ('Technology Development Zones', TDZ) De wet inzake TDZ s is aangenomen in Doelstelling is de samenwerking tussen industrie en universiteiten te verbeteren om effectiever gebruik te maken van researchactiviteiten voor technologische ontwikkeling. Industriële Zones ('Organized Industrial Zones', OIZ) OIZ's zijn zones waarin infrastructuur aanwezig is die specifiek bedoeld is voor industriële activiteiten. OIZ's hebben verscheidene doelstellingen. Enerzijds wil men industriële bedrijven de kans geven zich te vestigen en zich te ontwikkelen volgens een vooropgezet plan. Anderzijds wil men de controle houden over plaatsen waar industriële activiteiten plaatsvinden, ook met het oog op de milieuproblematiek. Er zijn in Turkije 93 OIZ's in 81 provincies. Zie ook ANNEX 6 voor regionale informatie Risico s Ondanks de positieve structurele ontwikkelingen in Turkije zijn er belangrijke risico factoren die invloed kunnen hebben op de Turkse economie: 1. De gevolgen van de krediet crisis hebben ook invloed op Turkije vanwege de afhankelijkheid van buitenlandse investeringen en het wegvallen van export en bouworders in Rusland 2. Binnenlandse politieke spanning vanwege de twijfels over de seculiere intenties van de APK partij en de strijd in Oost Turkije met de Koerdische onafhankelijkheidsstrijders (PKK); 3. Structurele knelpunten zoals te hoge belastingdruk en zwakke financiële dienstverlening 4. Relatief grote informele economie 5. Achterblijvende rurale ontwikkeling in grote delen van Oost Turkije 6. Afhankelijkheid van buitenlandse energie levering (Kazakstan, Iran?) 7. Positie van Turkije als NAVO-lid in het conflict van Georgië met Rusland 8. Belangrijke positie van Rusland aangaande export van voedsel en textiel vanuit Turkije Turkije is desondanks een aantrekkelijk investeringsland: Het land is strategisch gunstig gelegen, kent een stabiele democratie, heeft een grote en groeiende binnenlandse markt, een traditioneel sterke en 55

56 competitieve industriële/private sector, een douane-unie met de EU, gekwalificeerd personeel, een zeer concurrerende salarisstructuur en een redelijke infrastructuur. Risico s liggen in de bureaucratie, het gebrekkige juridische systeem, een verouderd en complex belastingsysteem en een relatief zwakke financiële sector. Investeerders wordt aangeraden voldoende aandacht te besteden aan de Turkse wet- en regelgeving en fiscale kwesties. Over het algemeen is het verstandig om bij bedrijfsvestiging een (al dan niet Turkse) jurist in te schakelen met kennis van het Turkse recht. Turkije heeft met Nederland een investeringsbeschermingsovereenkomst (IBO) gesloten en een verdrag ter voorkoming van dubbele belasting. 56

57 6 Investeringsprogramma s en buitenlandse investeringen 6.1 Nationale activiteiten Het Turkse nationale beleid voor de agrarische sector en in het bijzonder voor de tuinbouw sector wordt sterk bepaald door het programma IPARD. Dit Europese programma voor rural development verschaft de Turkse regering met 250 miljoen EURO als 50% bijdrage voor een regionaal stimuleringsprogramma. Dit programma is gericht op werkgelegenheid, milieu, innovatie, lokaal concurrentie vermogen etc. Het omvat geen directe productie of bedrijfsondersteuning. Van de 82 Turkse provincies komen er 20 en later nog eens 22 in aanmerking voor dit programma. Hieronder vallen niet de provincies Izmir, Istanbul en Antalya. De beoogde start is september De Turkse regering heeft enkele malen succesvol IFC gevraagd om een lening. In dit kader loopt een groot investeringsprogramma in zuidoost Anatolia (12,5 miljard USD voor de periode ). Dit programma is genaamd GAP naar het acroniem voor de Turkse versie van Zuid-Oost Anatolya Project. Het gaat om een gebied van ha waar 85 logistieke centra voor agrarische producten zijn gepland door een consortium van ondernemers uit Italië, Dubai en Turkije. Overige investeerders zijn bijvoorbeeld een Oostenrijkse investering in marmer productie, Australische investering in kolencentrale voor elektriciteit, Israel, India in granaatappel en noten en Fransen in grootschalige biologische landbouw productie. Ook Saudi Arabie heeft belangstelling getoond voor investeringen in de landbouw productie in GAP. 6.2 Instrument voor EU pre-accession Assistentie (IPA) De Europese Commissie heeft de eerdere instrumenten zoals SAPARD, ISPAD, PHARE en CARDS omgevormd in een alles omvattend programma dat gericht is op de ondersteuning van de toenadering tot de EU van de kandidaat lidstaten. De huidige kandidaat lidstaten zijn Turkije, Kroatië en Macedonië en de potentiële lidstaten Albanië, Bosnië and Herzegovina, Montenegro, Servië en Kosovo. Het programma is vooral gericht op de samenwerking tussen overheidsinstellingen van lidstaten met de counterpart overheden van de genoemde kandidaat lidstaten. Voor de tuinbouw sector diverse onderwerpen zijn hierbij van belang: Voedselveiligheidsprogramma (monitoring van pesticide residuen), import en export controle van voedsel en goederen, opzet en ondersteuning van regionale ontwikkelingsprogramma s en steunprogramma s voor agrarische ondernemers en voedselverwerkers. Een onderdeel van IPA is het programma dat gericht is op de stimulering van de plattelands economie: IPARD. Onder dit programma is maatregel 3.1 specifiek gericht op diversificatie en ontwikkeling op agrarische bedrijven. Voor kassenbedrijven wordt hierbij het belang genoemd van alternatieve energie bronnen. Het IPARD programma kan financieel bijdragen aan kassen in groente en bloemen sector. Een beperking is het maximum van 2000 m2 per producent dat als maximaal subsidiabel oppervlakte wordt aangegeven met als investeringsomvang minimaal EURO en maximaal EURO. 6.3 Financierings- en investeringsprogramma s Op de internationale lijst van investeringslanden neemt Turkije de 15 de plaats in met een omvang van buitenlandse investeringen van 22 miljard USD in 2007 (FDI: Foreign Direct Investments/ISPAT 2008). De verwachting is dat FDI over het 2008 sterk terug zal lopen. De Turkse overheid in het algemeen stimuleert investeringen in de sectoren industrie, energie en export sector. Zowel Turkse als buitenlandse investeerders kunnen van de bestaande regelingen gebruik maken: 57

58 Vrijstelling van import heffing voor apparatuur en machines als hiervoor het zogenaamde Investment Incentive Certificaat is afgegeven. Vrijstelling van omzet belasting voor geïmporteerde en lokaal afgeleverde apparatuur met dit certificaat. Rente subsidie voor MKB, R&D projecten, Groene projecten (milieu vriendelijke processen) Regionale stimulering in 50 van de 82 Turkse provincies (zie ANNEX 6). Die stimulering bestaat uit het beschikbaar stellen van land, minder inkomstenbelasting, geen sociale premies voor personeel gedurende 5 jaar, korting op energie prijzen. Specifiek voor de tuinbouw sector zijn de volgende regelingen van toepassing: 1. Voor gebruik virusvrij uitgangsmateriaal: 2000 TRY/ha 2. Andere productie: 1200 TRY/ha 3. Hectare toeslag van TRY/ha 4. Brandstof toeslag: 18 TRY/ha 5. Kunstmest toeslag: 15,5 TRY/ha 6. Rente subsidie voor kredieten bij T.C. Ziraat Bankasi De Agrarische Bank van Turkije stelt kleine kredieten beschikbaar voor producenten. Agrarische krediet co-operaties stellen krediet of materiaal beschikbaar voor de opstart van de productie. Gedurende enkele periodes heeft de Turkse regering algemene subsidies ingesteld op inputs zoals kunstmest, pesticiden en kredieten. Vanaf het jaar 2000 tot oktober 2006 kende Turkije de Directe Inkomenssteun in de tuinbouw sector. Deze is nu afgeschaft voor de tuinbouw sector. 6.4 Overzicht van financiële en professionele organisaties Krediet verzekering Voor de verzekering en garantstelling van export kredieten en financieringsconstructies zijn diverse bedrijven en instellingen actief: Atradius Direct Investment Insurance verstrekt de garantie aan een (Nederlandse) bank die de financiering verstrekt aan de investeerder in het buitenland. Voor de investering in een kas is een kredietregeling van 5 jaar gebruikelijk; verlenging tot 15 jaar is mogelijk. De verzekering is gericht op zaken als: Onteigening, oorlog, contractbreuk, belemmering van financiële transacties. De kosten bedragen 0,1% van het investeringsbedrag, de winst op de investering kan verzekerd worden tot 12% van het investeringsbedrag. De maximale compensatie bedraagt maximaal 200% van het geïnvesteerde bedrag. Tijdens de periode oktober 2008 maart 2009 heeft Atradius haar voorwaarden aangescherpt en rekent kortere maximale looptijd en hogere verzekeringspremies. De Nederlandse organisatie Financieringsmaatschappij voor ontwikkelingslanden (FMO) verstrek verzekering van export transacties. De FMO doet dat door middel van leningen, participaties, garanties en andere investeringsbevorderende maatregelen. De doelstelling van de FMO is bij te dragen aan structurele en duurzame groei in ontwikkelingslanden en daarmee een goed rendement te behalen in samenwerking met het bedrijfsleven. De FMO concentreert zich op vier sectoren: de financiële sector, het MKB, de infrastructuur en de industrie en handel. In het kader van Fonds voor Opkomende Markten verstrekt FMO (middel)lange termijnfinancieringen aan lokale dochterondernemingen of joint ventures van Nederlandse bedrijven die behoefte hebben aan financiering voor de (verdere) ontwikkeling van hun activiteiten die niet financierbaar zijn door commerciële banken. Deze activiteiten zijn gelijk aan, of lijken op die van de Nederlandse sponsor. Het Nederlandse bedrijf heeft de controlerende zeggenschap en investeert ook zelf risicodragend in de dochter of joint venture. De financiering bedraagt maximaal 5 miljoen euro en de looptijd kan variëren van drie tot twaalf jaar. Afhankelijk van de specifieke financieringsbehoefte kan de FOM- 58

59 financiering het karakter hebben van een (blanco) lening, een garantie, een achtergestelde lening (risicokapitaal) of een participatie. Het fonds is een gezamenlijk initiatief van FMO en het ministerie van Economische Zaken. European Investment Fund (EIF) De doelgroep van dit fonds is het MKB in de Europese Unie, kandidaat-lidstaten Kroatië, Macedonië en Turkije. Het doel van het European Investment Fund is het ondersteunen van de groei en ontwikkeling van het MKB in Europa. Het EIF verstrekt garanties en investeringen via financiële instellingen zoals venture capital, dat gericht zijn op het doen van participaties in nieuwe bedrijven en hoogtechnologische projecten het MKB betere toegang heeft tot kredieten. Investeringsaanvragen en garantie-aanvragen worden beoordeeld en verstrekt door financiële intermediairs. Verdere informatie: Professionele organisaties In Turkije heeft de overheid een belangrijke rol in de industrie en handel. Diverse grote bedrijven in de metaal en grondstoffen zijn nog steeds staats bedrijf. De private sector heeft dan ook te maken met een zware bureaucratie die vaak traag werkt. Binnen de overheidsorganisaties heerst een sterke topdown cultuur. Dit brengt met zich mee dat concrete beslissingen door de leidinggevende genomen moeten worden. Alle Turkse bedrijven zijn verplicht om zich aan te sluiten bij een professionele organisatie die actief is in de bepaalde sector op het terrein van marktmonitoring, vertegenwoordiging naar de Turkse overheid, advisering over wetgeving, handelsbevordiging etc. Exporters Union: In de grote steden wordt de export gecoördineerd door een publiek private organisatie, de zogenaamde exporters union; deze is door UFT ingesteld. In totaal zijn er 45 exporters unions opgericht. Chamber of Commerce: Alle gemeenten kennen een kamer van koophandel. Deze is actief in het voorbereiden van publieke zaken als planning en uitgifte van bouwgrond, thermische energie, stuwmeren, promotie en investeringsprogramma s. Veel Turkse bedrijfssectoren sectoren hebben zich aanvullend op de verplichte sector- of beroepsorganisaties ook nog zelf georganiseerd. Enkele voorbeelden: SERA-BIR: vereniging van grootschalige tuinbouw producenten. Deze vereniging is bijna 2 jaar oud en heeft 40 leden. TUGIDER: Associatie van voedsel importeurs. Bijna alle voedselprocessors zijn lid van deze vereniging Relevante ministeries en instellingen: De belangrijkste ministeries zijn voor de landbouw en rurale zaken (MARA), Buitenlandse handel (UFT), Industrie en Handel (MIT), Arbeid en Sociale Aangelegenheden (MLSA). Binnen de ministeries hebben de verschillende Directoraten General vaak een erg zelfstandige positie. Er is sprake van gebrek aan onderlinge afstemming en duidelijk beleid; Turkije heeft geen traditie van uitgebreide schriftelijke beleidsontwikkeling. De Turkse bestuurlijke bureaucratie functioneert sterk top-down en vooral binnen de hiërarchische lijnen van de ministeries. De ambtelijke top van de ministeries in Ankara en van de provinciale directoraten voor landbouw wordt politiek benoemd. Dit betekent dat na verkiezingen dikwijls de leiding van deze organisaties wordt vervangen. De samenwerking tussen de ministeries verloopt moeizaam en wordt vooral geregisseerd door de horizontale afdelingen direct onder het kabinet van de premier. Het Undersecretariate of Foreign Trade (buitenlandse handel), maar ook Undersecratariate of Customs (Douane) zijn hiervan een voorbeeld. Belangrijke ministeries en instellingen zijn: 59

60 MARA: Ministry of Agriculture and Rural Affairs TAGEM: General Directory of Agricultural Research of MARA TŐGEM: General Directory for Protection and Control of MARA TEDGEM: General Directory for Production and Development of MARA TUBITAK: Scientific and Technical Research Council of Turkey DPT : State Planning Organisation of Turkish Government UFT: Under secretariate of Foreign Trade Ministry of labour and social security MIT: Ministry of Industry and Trade DEIK: Foreign Economic Relation Board : Turkish Business community netwerk ISPAT: Investment Support and Promotion Agency of Turkey TSI: Turkish Standards Institute TTGV: Turkish Technology Development Foundation IGEME - Export Promotion Center of Turkey 60

61 7 Conclusies en aanbevelingen Aanvullend op de gedetailleerde formuleringen resulterend van de SWOT analyse, komen de volgende aanbevelingen tot stand in dit markt overzicht: 1. De Turkse glastuinbouw sector zal de komende jaren een substantiële groei laten zien. De markt voor de groente en fruit is aanwezig: De lokale Turkse markt, regionale markt heeft een groeiende behoefte (inclusief nabije export markten zoals Oekraïne, Rusland, midden oosten), 2. Het is voor de moderne Turkse producent mogelijk op basis van prijs en kwaliteit op de EU versmarkt te concurreren. Zowel de Nederlandse leveranciers van techniek en technologie als de handel in groente en fruit (en bloemen/potplanten) kunnen hiervan mee profiteren. 3. De positie van het Nederlandse aanbod door leveranciers van techniek, technologie andere inputs heeft versterking nodig om de concurrentie aan te kunnen met Spanje, Israel, Frankrijk, China en Turkse producenten van kassen en techniek. De permanente vestiging van de Nederlandse zaadbedrijven en de goede marktpositie kunnen als voorbeeld worden genomen. 4. De Turkse investeerders kunnen in enkele marktsegmenten onderscheiden worden: Grote investeerders in turnkey kassen vanuit de industrie van vanuit de groep van grote tuinders (SeraBir), grotere producenten die oude kassen in glas of poly willen renoveren met specifieke productie verhogende maatregelen. 5. De nieuwe investeerders kiezen de geothermie als belangrijk concurrentie voordeel; deze aanwezigheid bepaalt sterk de locatie van de nieuwe kassen. 6. Turkije is een groot land met zware bureaucratie en grote bedrijven die deels door de staatsorganisaties worden aangestuurd. Dit geldt ook voor de grote investeringsprojecten in de glastuinbouwsector annex geothermie in West Turkije en in het GAP project in Oost Turkije. Voor de Nederlandse leveranciers is het nodig dit publiekprivate netwerk actief te benaderen om als prefered supplier goede kans op turn key opdrachten te verwerven. 7. De afzet van de Turkse tuinbouw producten is een belangrijk aandachtspunt. Er is onvoldoende garantie voor voedselveiligheid en GLOBALGAP is nog niet breed geïmplementeerd. De Nederlandse handelskanalen kunnen de Turkse producenten ondersteunen bij het vinden van de consumenten in het buitenland. 8. Een efficiënte belevering van de internationale versmarkt vraagt om investeringen in infrastructuur: Sorteer en verpak inrichtingen, koel, op- en overslag faciliteiten, koeltransport etc. 9. Het Nederlandse aanbod van ondersteuning op alle onderdelen van de productieketen is uniek voor de Turkse situatie. Hiermee worden de grootschalige investeringen voorzien van een afzet strategie en toelevering etc. Dit vormt een Unique Selling Point (USP) voor de Nederlandse activiteiten in het kader van SeraCulture. 10. De Nederlandse zaadbedrijven hebben een goed ontwikkelde en succesvolle marktpositie in de belangrijke tuinbouw productie gebieden. De toelevering van techniek en technologie kan een voorbeeld nemen aan de werkwijze bij permanente handelsvertegenwoordiging, relaties met lokale opkweekbedrijven, productie begeleiding etc. Wellicht kan een hechtere onderlinge samenwerking tussen de Nederlandse toeleveranciers een win-win situatie opleveren waar het gaat om de benutting van de potentie van de Nederlandse technologie en zaad/uitgangsmateriaal. 11. De beeldvorming van het Nederlandse aanbod behoeft versterking. Een sterk instrument is een goede lokale aanwezigheid van leveranciers met wederverkopers en Turkse agenten. Onderlinge samenwerking tussen commerciële agenten is hierbij gewenst. De NABSO team in Izmir kan hierbij goede ondersteuning bieden versus overheden en branche organisaties. 12. In Turkije geldt dat goed voorbeeld doet volgen. Een klein aantal top producenten in Turkije zou gekozen kunnen worden als front runner ; met speciale begeleiding van deze bedrijven kan de potentie van de Nederlandse technologie en input gedemonstreerd worden. Een lastig punt in Turkije is de neiging van producenten om de productie en financiële administratie niet openbaar te maken omwille van vertrouwelijkheid (fiscale motieven). 61

62 13. De marketing moet in Turkije worden geactiveerd met een variëteit van complementaire instrumenten: Folders, promotie in de vakpers, video en televisie, demo bijeenkomsten, presentaties op beurzen en permanent in handelscentra, kantoorgebouwen van professionele organisaties etc. 14. De commerciële haalbaarheid van moderne productie systemen kan in het innovatie centrum getoond worden. Het specifiek actieplan is nodig om de Turkse doelgroep in de verschillende marktsegmenten te bereiken. 15. Een programma van kennistransfer is nodig om het vakmanschap te verhogen. Dit is nodig voor het uitnutten van de potentie van de Nederlandse technologie. De ervaring van PTC+ in Mexico en India kan meteen aangeboden worden aan de bestaande moderne productie bedrijven in Turkije. 16. De lokale Turkse overheden en organisaties (KvK) hebben ondersteuning nodig bij het inrichten van tuinbouw productie gebieden rekening houdend met productie eenheden op grote schaal; aan en afvoer, personeel, kennis, service, kwaliteitsborging etc. Een pilot project met alle relevante stakeholders kan als voorbeeld uitgevoerd worden. 17. De verdere uitwerking van de marketing strategie kan plaatsvinden op basis van een grondige benchmarking en concurrentieanalyse waarmee de positie van de Nederlandse leveranciers scherper in kaart gekregen kan worden en daarmee de basis te bieden voor een winnende strategie rekening houdend met de huidige (en potentiële) concurrenten. De kwantificering van de ervaring van Nederlandse bedrijven op de Turkse markt en de Turkse klanten / agenten vormt een meer uitgewerkte basis voor verdere marktontwikkeling. 62

63 Annex 1 Factsheet Turkije Basisgegevens a. Landoppervlakte b. Hoofdstad c. Bevolkingsaantal d. Bevolkingsgroei e. Godsdienst f. Regeringsvorm g. Volgende verkiezingen h. Taal i. Klimaat 2. Economische gegevens a. Bruto Nationaal Product (BNP) b. BNP per capita c. Economische groei d. Inflatie e. Munteenheid f. Totale invoer g. Totale uitvoer h. Totale invoer uit Nederland i. Totale uitvoer naar Nederland j. Totale landbouwinvesteringen a km² b. Ankara c. 73 mln. d. 1,3% per jaar e. 98% Islam, 2% overigen f. parlementaire democratie g h. Turks i. divers, variërend van mediterraan in het zuiden tot continentaal in het noorden en Siberisch in het oosten a. 630 mld USD (2007)+estimated b USD (2007)-estimated c. 4,5 % in 2007 d. gemiddeld 9,7% in 2007 e. 1 EUR = 2,1 Nieuw Turks Lira (YTL)- februari 2009 f. 170 miljard USD (2007) g. 107 miljard USD(2007) h. 2,65 miljard USD (2007) i. 3,01 miljard USD (2007) j. Geen splitsing naar landen bekend

64 3. Agrarisch economische gegevens a. Nederlandse concurrentiepositie in Turkije b. Totale agrarische invoer en uitvoer c. Totale agrarische beroepsbevolking d. Agrarisch Bruto Nationaal Product e. Totale invoer agr. producten uit Nl. f. Invoer agr. producten per sector g. Totale uitvoer agr. producten naar Nl. h. Uitvoer agr. producten per sector 4. Landbouwbeleid a. Algemeen landbouwbeleid b. Belangrijke thema s c. Verantwoordelijk ministerie d. Verantwoordelijke minister e. Buitenlandse vertegenwoordiging 5. Sectorinformatie a. Akkerbouw b. Voedingstuinbouw c. Sierteelt a. Nederland is wereldwijd de 16e exporteur op Turkije. Europees gezien de 5/6 exporteur /importeur. Nederland is de derde agrarische exporteur van de EU naar Turkije b. 6.7 miljard USD (invoer 2006), 7,4 miljard USD (uitvoer 2006) c. 33% d. 11% van het BNP e. 210 mln. (2007) f. tabak, koffie, thee, cacao, tuinbouwzaden, graanbereidingen en zetmeel, dranken g. 222 mln. (2007) h. bereidingen van aardappelen, fruit en groenten, gedroogd fruiten en noten en specerijen, tabak, vis, sierteeltproducten en planten a.het landbouwbeleid is WTO conform met ontkoppelde inkomensteun in de vorm van een hectare premie. b. modernisering en schaalvergroting c. Ministerie van Landbouw en Rurale Zaken d. Mehdi Eker (sinds mei 2005) e. De Turkse Ambassade in Den Haag heeft geen aparte LBA a. Met 27 mln ha een akkerbouwreus, waarvan 9 mln ha tarwe, extensieve teelt met een opbrengst van 2 ton /ha. b. Het tuinbouwareaal beslaat > ha, waarvan bedekt, overwegend voor voedingstuinbouw voor de Turkse markt. c. In januari 2004 is een Turkse wet getekend voor de bescherming van het kwekersrecht en daarmee is de weg geopend voor UPOV deelname en een meer structurele ontwikkeling van deze sector. d. Varkenshouderij e. Rundveehouderij f. Pluimveehouderij g. Visserij h. Voedings-/genotmiddelenindustrie (VGN) i. Handel (retail, distributie) j. Landbouwmachines/machines voor VGN 6. Markttoegang a. Fytosanitair d. Deze sector bestaat om religieuze redenen niet in Turkije e.10 mln runderen, grotendeels extensief; grote moderne melkveehouderijbedrijven in oprichting f. Een moderne, grootschalige sector, aangestuurd door integraties. g. zeevisserij krimpt maar wordt opgevangen door aquacultuur h. Moderne voedingsindustrie gericht op productie voor jonge bevolking met veelal westerse smaak. Ca productiebedrijven (bakkerijen, snoepgoed, vlees en bevroren voedsel zijn het verst ontwikkeld). i. Gedurende de laatste 10 jaar snelle ontwikkelingen in de retailketens van tradiationale kruideniers naar supermarkten. Nationale en internationale ketens zijn actief (Migros/Tansas, Carrefour/Gima, Metro, etc.) j. Turkse landbouw- en voedselmachinesector is goed ontwikkeld met voornamelijk middelgrote en kleine bedrijven op hoog technologisch niveau. De overwaardering van de Turkse lira maakt import goedkoop en aantrekkelijk. a. Plant Quarantaine (PQ) Reglement van 2003 is gebaseerd op EU regelgeving. De nieuwe versie van het reglement is in ontwerp; op goedkeuring wordt gewacht.

65 b. Veterinair b. BSE invoerrestrictie op grond van OIE adviezen belemmert de handel op rundvlees en fokvee. Sinds 2006 mei import ban voor sperma. 7. Wet- en regelgeving Jacques Verbeek (LNV/I&H) of via LNV-Bureau Ankara 8. Overige a. Agrarische relaties tussen land en Nl. b. Lidmaatschappen relevante int. org. a. MoU, LBWG en het Werkplan Pre-accessie EU (2004) b. Kandidaat lidstaatvoor EU (sinds 1999), lid van de Douane Unie met EU (sinds 1996), WTO, OECD, UN / FAO, ILO, NATO, WHO. c. Beschikbare subsidies c. Bijvoorbeeld EZ ( MATRA-MTEC, PSB en PESP etc.) G2G.nl short/long, PSI B2B, BBI-MATRA, MATRA KNIP en KAP, CPLA, 2g@there, Phare Twinning Projects (EU) 9. Belangrijke beurzen/activiteiten Growtech (tuinbouw) Animalia (veehouderij) FutureFish (visserij) VIV Turkey (pluimvee) FoodTech (voedingstechnologie) GIDA (voedsel) 10. Links - Ministerie van LNV - Ministerie BuZa, Ontwikkelingssamenwerking - Ministerie van EZ - Economische Voorlichting Dienst (EVD) - Nederlandse ambassade / Landbouw bureau - NCM (gaat van naam veranderen) - Berichten Buitenland (LNV) - LEI - CBS - FAO - OECD Relevante (specifieke) links m.b.t. land - Ministry of Agriculture and Rural Affairs - Export Promotion Center - Foreign Trade Undersecretariat - Tender Information Center - State Institute of Statistics - Delegation of the European Commission to Turkey

66 11. Contactadressen / gegevens - Landbouwbureau - Directie Industrie en Handel Ambassade van het Koninkrijk der Nederlanden, LNV-VB Adres: Turan Güneș Bulvarı, Hollanda Caddesi No:5 Yıldız, Ankara Tel: / 61/ 62 Fax: ank-lnv@minbuza.nl Internet: Ministerie van LNV Directie Industrie en Handel Dhr. Jordy van Honk MSc Landenbeleidsmedewerker voor Turkije Adres: Postbus 20401, 2500 EK Den Haag Tel: Fax: j.a.van.honk@minlnv.nl Internet:

67 Meyvesi için yetiştirilen sebzeler Vegetables cultivated for their fruits Domates - Tomatoes Hıyar - Cucumbers Toplam Sofralık Salçalık Toplam Sofralık Turşuluk Hairy Salçalık Dolmalık Sivri Okra Total for table (1) for processed (1) Total for table (1) for pickle (1) Cucumber (2) for processed (2) bell green Acur Biber - Pepper Bamya Annex 2 Baklagil sebzeleri - Leguminous vegetables Bezelye Fasulye Börülce Bakla Kabak Balkabağı Kabak (Cerezlik) Kavun Karpuz (taze) (taze) (taze) Broad (Sakız) Pumpkin Squash melon Water Pea Bean Cowpea (3) beans Squash (for appetizer) (2) melon (green) (green)

68 Sebzeler üretim değeri - Value of vegetables (2006) [TR Türkiye - Turkey] Ürünler - Crops Pazarlananın Fiyat değeri Üretim Price Değer Value of Production (YTL- Value marketable (Ton - Tons) TRY/kg) (YTL-TRY) (YTL-TRY) Toplam sebze alanı (dekar) - Total vegetable area (decare) Toplam - Total Yumru ve kök sebzeler - Bulb and root vegetables Soğan (taze) - Onion (green) , Soğan (kuru) - Onion (dry) , Sarımsak (taze) - Garlic (green) , Sarımsak (kuru) - Garlic (dry) , Pırasa - Leek , Havuç - Carrots , Şalgam - Turnip , Pancar (kırmızı) - Beets (red) , Kereviz (kök) - Celery (root) , Turp (toplam) - Radish (total) Turp (bayır) - Radish (horse) , Turp (kırmızı) - Radish (red) , Meyvesi için yetiştirilen sebzeler - Vegetables cultivated for their fruits Domates (toplam) - Tomatoes (total) Domates (sofralık) - Tomatoes (for table) , Domates (salçalık) - Tomatoes (for sauce) , Hıyar (toplam) - Cucumber (total) Hıyar (sofralık) - Cucumber (for table) , Hıyar (turşuluk) - Cucumber (for pickle) , Acur - Hairy cucumber , Biber (toplam) - Pepper (total) Biber (salçalık) - Pepper (for sauce) , Biber (dolmalık) - Pepper (stuff) , Biber (sivri) - Pepper (green) , Bamya - Okra , Patlıcan - Eggplant , Kabak (sakız) - Squash , Balkabağı - Pumpkin , Kabak (cerezlik) - Squash (for appelizer) , Baklagil sebzeleri - Leguminous vegetables Bezelye (taze) - Pea (green) , Fasulye (taze) - Bean (green) , Börülce (taze) - Kidney bean (green) ,

69 Bakla - Broad beans , Barbunya fasulye - Calavance , Kavun - Melon , Karpuz - Watermelon , Başka yerde sınıflandırılmamış diğer sebzeler - Other vegetables n.e.c Karnabahar - Cauliflower , Brokoli - Broccoli , Yaprağı yenen sebzeler - Leafy or edible stem vegetables Lahana (toplam) - Cabbages (total) Lahana (beyaz) - Cabbages (white) , Lahana (kırmızı) - Cabbages (red) , Lahana (yaprak) - Cabbages (leaf) , Lahana (Bürüksel) - Cabbages (Brussels) 913 1, Marul (Toplam) - Lettuce (Total) Marul (kıvırcık) - Lettuce (curly) , Marul (göbekli) - Lettuce (navel) , Marul (aysberg) - Lettuce (iceberg) , Enginar - Artichokes , Kereviz (sap) - Celery (handle) , Ispanak - Spinach , Pazı - Garden orache , Semizotu - Purslane , Maydanoz - Parsley , Roka - Rocket , Tere - Cress , Nane - Mint , Dereotu - Dill , Kuşkonmaz - Asparagus 10 0, Mantar (kültür) - Mushroom (culture) ,

70 ANNEX Đşletme büyüklüğüne göre arazi kullanımı Land use by size of agricultural holdings [Örtüaltı dahil] [Land under protective cover is included] A. Toplam arazi B. Sulanan arazi A. Total area B. Irrigated area Đşletme Meyve ve diğer uzun ömürlü bitkiler Đşletme sayısı Toplam Sebze ve çiçek bahçeleri Fruit orchards and other büyüklüğü Number of arazi Vegetable and flower gardens permanent crops (dekar= 0,1 HA) holdings Total area x 0,1 HA A B C A B C Türkiye Toplam Antalya Toplam

71 ANNEX 3 Wisselkoersen en Inflatie Historie wisselkoersen, valuta, munteenheid, pariteiten: Datum wisselkoers YTL / Euro Dollar / Euro 27/10/ /10/ /10/ /09/ /09/ /08/ /08/ /07/ /07/ /07/ /07/ /07/ /05/ /05/ /04/ /04/ /04/ /04/ /03/ /03/ /03/ /02/8 1,7704 1, /01/8 1,7347 1, /01/8 1, /02/8 1,737 1,4487 Inflatie consumenten en producenten prijs index Economische Begrotings groei % GDP tekort % GDP Inflatie consumenten prijs index Inflatie producenten prijs index 2010 (schatting) 4-7, (schatting) 5 5,9-9, (schatting) 3,95 6,5 11,7 14, ,5 7, , , ,4

72 2003 5,2 Bron:

73 ANNEX 4 Import en Export van groente en fruit De volgende tabellen presenteren de Turkse handels gegevens over import en export van groente en fruit EXPORT IMPORT Year Product Country Euro Euro 2001 Vegetables and tubers France Belgium-Luxemburg Holland Germany Italy England Ireland Denmark Greece Spain Russian Federation USA TOTAL Fruits France Belgium/Luxemburg Holland Germany Ital England Ireland Denmark Greece Austria Switzerland Poland Check Republic Romania Ukraine Russian Federation Macedonia Egypt USA Canada Israel Australia New Zeeland TOTAL Vegetables and tubers France Holland Germany

74 Italy England Greece Spain Belgium Romania Russian Federation Egypt USA Saudi Arabia TOTAL Fruits France Holland Germany Italy England Ireland Denmark Greece Spain Belgium Austria Switzerland Romania Bulgaria Ukraine Russian Federation Egypt USA Israel Saudi Arabia China Japan Australia New Zeeland TOTAL Vegetables and tubers France Holland Germany Italy England Greece Belgium Romania Russian Federation Egypt USA Iraq Saudi Arabia

75 TOTAL Fruits France Holland Germany Italy England Greece Spain Belgium Austria Switzerland Poland Check Republic Romania Ukraine Russian Federation Egypt USA Canada Israel Australia TOTAL Vegetables and tubers France Holland Germany Italy England Greece Spain Belgium Romania Bulgaria Russian Federation Egypt Sudan USA Iraq Saudi Arabia TOTAL Fruits France Holland Germany Italy England Ireland Denmark Greece Spain Belgium

76 Sweden Austria Switzerland Poland Romania Bulgary Ukraine Russian Federation Egypt USA Canada Saudi Arabia Australlia New Zeeland TOTAL Vegetables and tubers France Holland Germany Italy England Greece Portugal Spain Belgium Austria Switzerland Romania Russian Federation USA Iraq TOTAL Fruits France Holland Germany Italy England Greece Spain Belgium Norway Sweden Austria Switzerland Poland Romania Ukraine Russian Federation Egypt USA

77 Canada Brasil Saudi Arabia Australia New Zeeland TOTAL Source: Turkish Institute of Statistics Export from the Netherlands to Turkey (million Euros) Horticultural Vegetable seeds s Fruits, nuts Preparations of potatoes, fruits and vegetables Import from Turkey to the Netherlands (million Euros) Horticultural Vegetable seeds s Fruits, nuts Preparations of potatoes, fruits and vegetables Source: LEI

78 Annex 5 Kostprijzen voor productie van tomaten, komkommers, paprika s en aubergines in Turkije op dit moment en in 2007 Kosten voor planten per stuk Kosten voor meststoffen per m2 Kosten voor elektriciteit per KWh Kosten voor gas per m3 Kosten voor water met m3 arbeidskosten Minimum maandloon (bruto en netto) USD Netto minimum loon Bruto minimum loon Sociale verzekeringspremies (14%) Fonds Werkloosheidsverzekering (1%) Inkomsten belasting (15%) Stamp tax (6%) 2.41 Totale aftrek Kosten voor werkgever Bruto minimum loon Werkgeversdeel van sociale verzekeringspremie (19,5%) Werkgevers bijdrage aan fonds werkloosheidsverzekering (2%) 8.03 Totale werkgeverskosten Bron: Turkse Ministerie van Arbeid en sociale zekerheid Geldend tot 2009 USD 1 = TRY koers van Nov. 11, Kosten van natuurgas voor industriële doelen Prijs per kwh (USD) Verplichte afname consument Vrije keus consument USD/kwh USD/kwh Verplichte afname consument: Groep van consumenten die verplicht gas afneemt van de locale aanbieder Vrije keus consument: Groep van consumenten die jaarlijks meer dan 1 miljoen m3 verbruikt en kunnen andere gas leverancier kiezen Bron: IGDAS, van Nov. 1, USD 1 =TRY van Nov.11, 2008.

79 Elektriciteitskosten Elektriciteitskosten TRY/kwh Actieve Energie Dag Nacht USD/kWh USD/kWh Dubbel termijn tarief Industriële gemiddeld voltage Directe connectie met de locale elektriciteitsnet met een private lijn (industrie) Enkel termijn tarief Gemiddeld Voltage Directe connectie met de locale elektriciteitsnet met een private lijn (industrie) Bron :TEDAS, van Oct. 1, USD 1 =TRY van Nov.11, Kosten voor industrieel water gebruik Type klant USD/m 3 Water Industrieel afval water Totaal BTW (%) ISKI (Istanbul Water en riool administration referentie prijzen) Industrie Georganiseerde industriële gebieden (referentie prijzen) Gebze Org. Ind. Zone* 1.87* n/a 2.03 * Manisa Org. Ind. Zone** 0.31 n/a 0.34 *Geleverd door stedelijke watervoorziening **Geleverd door lokale rivier Bron: ISKI, Gebze OIZ en Manisa OIZ, van Nov. 11, USD 1 =TRY van Nov.11, Inkomsten/prijzen in of YTL per kg van geproduceerde tomaten, komkommers, paprika s en aubergines van dit moment, april 2008 en gemiddeld van 2007 (Bron: Chamber of Agricultural Engineering)

80 Gemiddelde verwerkingskosten per 1000 m2 en verkooprijs voor tomaten in Turkije PROCEDURE 1 BODEMBEWERKING EN ZAAIEN Arbeidskosten (h/1000m2) Verwerkingsdatum en hoeveelheid Arbeid Machine Materiaal Eenheid YTL TOTAAL YTL Omspitten Nov-Mei (2) 0,75 0, m Ploeg Verdubbelen Apr-Mei (1) 0,22 0, m2 9 9 Verdrievoudiging Apr-Mei (1) 0,14 0, m2 8,5 6,5 Hark Doorploegen Mei-Jun (1) 0,29 0, m2 9 9 Groef ploeg Zaaien en irrigatie Mei-Jun (1) 12, m2 3,5 42,77 Manueel Totaal 13,62 1,4 103,27 2 REPARATIE WERKZAAMHEDEN Bemesten Mei-Jun (2) 0,89 Uur 3,5 3,12 Manueel, groef Schoffelen Mei-Jun (2) 22,54 Uur 3,5 78,89 Schoffel Bestrijdingsmiddelen Jun-Aug (1) 0,6 Uur 3,5 2,1 Knapsach sproeier Irrigatie Jun-Sep (8) 18,09 Uur 3,5 63,32 Groef irrigatie Totaal 42,12 147,43 3 OOGSTEN Aggregatie, opslag, transport Jun-Okt (9) 38,22 Uur 3,5 133,77 Opslag met de hand Transport Jun-Okt (9) 0,87 0,87 Kg 0, Met oplegger Totaal 39,09 0,87 253,77 4 ANDERS Zaailing 1271 Item 0,1 127,1 Meststof (N) 24,57 Kg 1,85 45,45 Uitleg Ammonium nitraat (%26) Meststof (P205) 8,76 Kg 1,3 11,39 Compost (20:20:0) Pesticide 0,17 Liter 38 6,46 Insecticide Pesticide 0,17 Liter 20 3,4 Fungicide Brandstof 20,92 Liter 2,3 48,12 Voor irrigatie voertuig Water 1000m irrigatie Totaal 259,92 LASTEN TOTAAL 764,39 5 ANDERE LASTEN 38,22 Land huur Rente van kapitaal 61,78 Administratie kosten 26,48 Totaal 206,48 TOTAAL 94,83 2,27 970,87 Opbrengst Kg/1000m Productie kosten YTL/1000m 2 970,857 Productie kosten YTL/Kg 0,243 Verkoopprijs YTL/Kg 0,35 Bruto Productie Waarde YTL/1000m Financieel resultaat YTL/1000m 2 429, (Lasten Totaal)*0,05 (Lasten Totaal)+anders+Land huur)*0,07 (Last)+anders+Land huur)*0,03

81 Gemiddelde verwerkingskosten en verkooprijs per 1000 m2 voor aubergines in Turkije PROCEDURE 1 BODEMBEWERKING EN ZAAIEN Arbeidskosten (h/1000m2) Verwerkingsdatum en hoeveelheid Arbeid Machine Materiaal Eenheid YTL TOTAAL YTL Uitleg Omspitten Nov-Mei (2) 0,76 0, m Ploeg Verdubbelen Apr-Mei (1) 0,21 0, m Verdrievoudigen Apr-Mei (1) 0,13 0, m 2 6,5 6,5 Hark Doorploegen Mei (1) 0,41 0, m Schroef Ploeg Zaaien en irrigatie Mei (1) 12,2 - Uur 3,5 42,77 Manueel Totaal 13,71 1,51 103,27 2 REPARATIE WERKZAAMHEDEN Bemesten Mei-Aug (2) 0,7 Uur 3,5 3,12 Manueel, groef Schoffelen Mei-July (2) 27,18 Uur 3,5 78,89 Schoffel Irrigatie Jun-Okt (11) 24,51 Uur 3,5 2,1 Knapsach sproeier Pesticide Juli-Aug (2) 0,84 Uur 3,5 63,32 Groef irrigatie Totaal 53,23 147,43 3 OOGSTEN Aggregatie, opslag, transport Juli-Okt (15) 51,81 Uur 3,5 133,77 Opslag manueel Transport Juli-Okt (15) 1,12 1,12 Kg 0, Met oplegger Totaal 52,93 1,12 253,77 4 ANDERS Zaailing 2230 Item 0,1 127,1 Meststof (N) 19,23 Kg 1,85 45,45 Ammonium nitraat(%26) Meststof (P205) 8,89 Kg 1,3 11,39 Composiet (20:20:0) Pesticide 0,1 Liter 38 6,46 Brandstof 24,65 Liter 2,3 48,12 Voor irrigatie voertuig Water 1000m irrigatie Totaal 256,52 LASTEN TOTAAL 760,99 5 ANDERE LASTEN 38,22 Land huur Kapitaal rente 61,78 Administratiekosten 26,48 Totaal 206,48 TOTAAL 119,87 2,63 967,47 Opbrengst Kg/1000m Productiekosten YTL/1000m ,085 Productiekosten YTL/Kg 0,391 Verkoopprijs YTL/Kg 0,6 Bruto Productie Waarde YTL/1000m Financieel resultaat YTL/1000m 2 626, (Lasten Totaal)*0,05 (Lasten Totaal)+anders+Land Rent)*0,07 (Lasten)+anders+Land Rent)*0,03

82 Gemiddelde verwerkingskosten en verkooprijs per 1000 m2 voor paprika s in Turkije PROCEDURE 1 BODEMBEWERKING EN ZAAIEN Arbeidskosten (h/1000m2) Verwerkingsdatum en hoeveelheid Arbeid Machine Materiaal Eenheid YTL Totaal YTL Omspitten Nov-Mei (2) 0,69 0, m Ploeg Verdubbelen Apr-Mei (1) 0,16 0, m Verdrievoudigen Apr-Mei (1) 0,13 0, m 2 6,5 6,5 Hark Doorploegen Mei-Jun (1) 0,3 0,3 1000m Groef ploeg Zaaien en irrigatie Mei-Jun (1) 19,79 - Uur 3,5 69,27 Manueel Totaal 21,07 1,28 129,77 2 REPARATIEWERKZAAMHEDEN Bemesten Mei-Aug (3) 1,38 Uur 3,5 4,83 Manueel, groef Schoffelen Mei-Aug (2) 40,46 Uur 3,5 141,61 Schoffel Irrigatie Mei-Okt (12) 34,38 Uur 3,5 120,33 Groef irrigatie Totaal 76,22 266,77 3 OOGSTEN Aggregatie, opslag, transport Juli-Okt (14) 97,06 Uur 3,5 339,71 Opslag manueel Transport Juli-Okt (14) 1,28 1,28 Kg 0, Met oplegger Totaal 98,34 1,28 469,71 4 ANDERS Zaailing 4503 Item 0,1 450,3 Meststof (N) 44,07 Kg 1,85 81,53 Meststof (P205) 11,73 Kg 1,3 15,25 Sac Price 93 Item 0,15 13,95 Brandstof 33,22 Liter 2,3 76,41 Uitleg Ammonium nitraat (%26) Composiet (20:20:0) Voor irrigatie voertuig Water 1000m irrigatie Totaal 655,44 LASTEN TOTAAL 1521,69 5 ANDERE LASTEN 76,08 Land huur 80 Kapitaal rente 117,44 Administratiekosten 50,33 Totaal 323,85 TOTAAL 195,63 2, ,54 Opbrengst Kg/1000m Productie kosten YTL/1000m ,54 Productie kosten YTL/Kg 0,568 Verkoopprijs YTL/Kg 0,57 Bruto Productie Waarde YTL/1000m ,5 Financieel resultaat YTL/1000m 2 6,96 (Lasten Totaal)*0,05 (Lasten Totaal)+anders+ Land huur)*0,07 (Lasten Totaal)+anders+ Land huur)*0,03

83 Gemiddelde verwerkingskosten en verkooprijs per 1000 m2 voor komkommers in Turkije PROCEDURE 2006 (YTL) 2007 (YTL) Omspitten 14 15,4 Verdubbelen 14 15,4 Verdrievoudigen 7 7,7 Bemesten 18,9 20,8 Bemesten 23 25,3 Doorploegen 7 7,7 Zaailing Planting Schoffelen 55,77 61,34 Irrigatie 75 82,5 Andere interventie 44 48,4 Oogst Transport 20,37 22,4 Anders 2% 8,99 TOTAAL 409,04 449,94 Overige uitgaven 44,99 Administratieve kosten 13,49 Kapitaal rente 76,5 Land huur TOTAAL 584,92 Opbrengst Verkoop prijs (gemiddeld juli,aug,sep) 2006 Verkoop prijs (gemiddeld juli,aug,sep) Kg/1000m 2 0,450 YTL/Kg 0,680 YTL/Kg Bron: Chamber of Agricultural Engineering

84 ANNEX 6 Relevante Turkse banken Banken actief in agrarische sector Institution Phone Website International Finance Corporation Istanbul Office T.C. Ziraat Bankası Türk Eximbank Türkiye Kalkınma Bankası Türkiye Sınai Kalkınma Bankası Turkse banken die actief zijn in Nederland Akbank International N.V. Parklaan BA Rotterdam Tel: Fax: info@akbank.nl Web: Anadolubank Nederland N.V. Officia1 De Boelelaan HJ Amsterdam Tel: Fax: anadolubank@anadolubank.nl Web: DHB Bank Demir Halk Bank N.V. Raadhuisstraat DG Amsterdam Tel: Fax: amsterdam@dhbbank.com Web: DHB Bank Demir Halk Bank N.V. (Rotterdam Branch) Westblaak KL Rotterdam Tel: Fax: rdambranch@dhbbank.com Web:

85 Garanti Bank International NV Keizersgracht DR Amsterdam Tel: Fax: Web: Isbank Gmbh Amsterdam Subesi Strawinskylaan 841 Tower C, Level XX Amsterdam Tel: Fax: Web: The Economy Bank TEB NV Prof. W.H. Keesomlaan DJ Amstelveen Tel: Fax: info@tebnv.nl Web: Yapi Kredi Bank Nederland NV Amstelplein HA, Amsterdam Tel: Fax: Web: Credit Europe Bank N.V. (Finans Bank) Karspeldreef 6A 1101 CJ Amsterdam Contact Center: Fax: info@crediteurope.nll Web: 85

86 ANNEX 7 Toeleveranciers op de turkse markt ACM ESPAÑA SERA TESĐS EDEN ULUSLARARASI FĐRMALAR ve TÜRKĐYE TEMSĐLCĐLERĐ Firma Adı Web ve E-Posta Adresi Posta Adresi Tel-Fax Marketed Products, Services and Utilities ACM Đspanya comercial@acm-spain.com Ctra. Pinatar, 95 Apdo San Javier Murcia SPAIN Tel.: Fax: ACM-Türkiye info@acm-spain.com Tel: Irrigation systems, heating systems, heating screens, plastic covers, polycarbonate covers, cooling systems including various types of greenhouses such as plastic or glass. FILCLAIR/INSER FILCLAIR informations@filclair.com Route Nationale 96 - CS VENELLES CEDEX FRANCE Tel: Fax: Filclair provides suggestions in the field of green housing through a complete set of products: Tunnel, Verticlair, Multiclair and all special accessories. INSER Đnşaat Seracılık Turizm San. Tic.Ltd.Şti. Yetkili: Ahmet AKKURT inser@inserltd.com Đstiklal Caddesi No:112 Canara Apt. Kat:5 Daire:8 MERSĐN Tel: Fax: Installation of polycarbonate-plastic greenhouses

87 RICHEL/TROY RICHEL ZA des grandes Terres EYGALIERES - FRANCE Tel: Fax: Installation of greenhouses with plastic or glass covers, construction of hangar/shelter TROY Müh. Đnş. San. Tic. A.Ş. Yetkili: Nihat EKEN troy@troyas.com Karanfil Sokak 36/ Kızılay/ANKARA Tel: Fax: GRUPO INVERCA / SERATEK GRUPO INVERCA INVERCA Group Temsilcisi: SERATEK Sera Teknolojileri Danışmanlık Ltd. Şti. Yetkili: Şirin ÖZDEMĐR inverca@invercagroup.com info@seratek.com Poligono El Serrallo Crta, Grao- Almazora, Km 1, Grao de Castellon ESPAÑA Kırcami Mah. Avni Tolunay Cad. Đnan Apt. 107/4 Antalya / TURKEY Tel: Fax: Tel: Fax: SERATEK installs turn-key modern, technological greenhouses which are suitable for growing soil / nonsoil cultivated vegetables and fruits while it also exclusively constructs greenhouses with glass, polycarbonate, plastic covers and/or prepares projects for heating, irrigation, greenhouse automation systems and provides installation of these systems on demand. RUFEPA TECNOAGRO, S.L. RUFEPA TECNOAGRO, S.L. Türkiye Yetkilisi: Cem ŞAHBAZ rufepa@rufepa.com Camino de la Almazara, s/n Apdo. correos nº Pilar de la Horadada (Alicante) ESPAÑA Tel: Fax: GSM: This firm provides glass greenhouse plastic green house systems and screening systems in low tunnels and irrigation systems. 87

88 DALSEM HORTICULTURAL PROJECTS KUBO Tuinbouwprojecten B.V. THERMOFLOR B.V. Export Manager: Mr. Ton Schrover (Ton Schrover, Export Manager) Woudseweg 9,2635 CG Den Hoorn (ZH) THE NETHERLANDS P.O.Box 1041,2680 BA Monster Nijverheidsweg 20,2681 DA Monster THE NETHERLANDS Molenweer 2b, 2291 NR Wateringen THE NETHERLANDS Tel: Fax: Turkiye Đrtibat Tel: Tel: Fax: Tel: Fax: Installation of modern greenhouses with glass and plastic covers with all the systems; tunnel greenhouses, greenhouses with polycarbonate covers, irrigation and water treatment systems, hot water and steam boilers, electricity installation, screening systems, energy accumulation systems and management thereof. Installation of ventilation chimneys and sprinkling systems in greenhouses. Installation of aluminum and prefabricated structures within its expertise. Installation of dimming and illumination systems. Manufacturing of greenhouses, screening systems, heating systems and manufacturing of turn-key greenhouses. KEES GREEVE B.V. KEES GREEVE B.V. Yetkili:Turgay KÖK ve.com Leeuwenhoekweg DD Bergschenhoek THE NETHERLANDS 7.2 Tel. +31 (0) Fax. +31 (0) ANTALYA Yetkili Tel: Fax: This firm is the manufacturer of glass greenhouses and automation systems: Central automation system to which all the glass greenhouses and other greenhouses are connected controls irrigation, fertilization, airconditioning, heating, ventilation, fogging, and shadowing and CO2 fertilization systems. Heating: Hot water at 130C, which is brought above ground through geothermal sources, is passed through platetype heat exchangers and this water is used for heating the central closed circuit in the greenhouses. 88

89 ALKUPRO ALUMINIUM& KUNSTSTOF Aartsdijkweg RR MAASLAND THE NETHERLANDS Tel: +31 (0) Fax: +31 (0) Manufacturing of aluminum greenhouses and wall-type greenhouses. Bulneth Holland B.V. Voorstraat EP POELDIJK THE NETHERLANDS Tel: +31(0) Fax: +31(0) Turn-key greenhouses, heating, irrigation, climate control, screening and light assimilation systems. Conflora GmbH Buchenweg 3 D PFAFFENHOFEN/RO TH GERMANY Tel: +49(0) Fax: +49(0) Turn-key greenhouses, screening systems, heating, climate control, irrigation systems, illumination, cultivation technology container systems, financial services. Hogervorst-Tabben B.V. info@hogervorsttabben.nl Korte Kruisweg 62a 2676 BS MAASDIJK THE NETHERLANDS Tel: +31 (0) Fax: +31 (0) Greenhouses and greenhouse accessories manufactures by experts. Lange & Fransen b.v. info@langefransen.nl Dwarskulk ZD HOEK VAN HOLLAND THE NETHERLANDS Tel: +31 (0) Fax: +31 (0) Manufacturing, installation, maintenance and demolition of greenhouses. Snelder BV info@snelder.nl Ontariodreef BB UTRECHT THE NETHERLANDS Tel: +31 (0) Fax: +31 (0) Ventilation and screening systems in greenhouses. V&V AGRĐCULTURAL GREENHOUSES B.V. info@venv.biz Leehove MA DE LIER THE NETHERLANDS Tel: +31 (0) Fax: +31 (0) Manufacturing of screening, electricity, heating, cooling and irrigation systems for installation of greenhouses. Van Der Hoeven Greenhousebuilders BV info@vanderhoeven.nl P.O. Box:82,2690 AB 's- Gravenzande Galgeweg 46,2691 MG's- gravenzande THE NETHERLANDS Tel: Fax: Turn-key greenhouse projects, greenhouse structures: extensive packaging materials, central heating, irrigation, substrate facilities, computer-controlled systems. 89

90 Venlo Projecten Nobelstraat 8 bu BC 'S- GRAVENZANDE THE NETHERLANDS Tel: +31 (0) Fax: +31 (0) Manufacturing of turn-key modern greenhouses. VERBAKEL/BOMKAS B.V. info@verbakel-bomkas.nl De Hondert Margen 21 P.O.Box ZG De Lier THE NETHERLANDS Tel: Fax: Turn-key greenhouse projects, screening systems, climate control systems, heating systems. Vermako Greenhouses info@vermako.com Abeelstraat TIELT BELGIUM Tel: Fax: Manufacturing of plastic greenhouses. Agro Technical Supplies info@agro-technical.com Bremerweg EJ DEVENTER THE NETHERLANDS Tel: +31 (0) Fax: +31 (0) Manufacturing of glass and plastic greenhouses and plastic tunnels (climate control, illumination, heating, irrigation) AZROM GREENHOUSES azrom@azrom.com ĐSRAEL Tel: Fax: Manufacturing and installation of turn-key greenhouses. Agrotech-Didam B.V. sx.html info@agrotech.net Bentemmerstraat EZ DIDAM THE NETHERLANDS Tel: +31 (0) Fax: +31 (0) Turn-key greenhouses and airconditioning, heating, ventilation, fogging, shadowing and CO2 fertilization systems. Horizon-Orgil Greenhouses Industrial Park ItzhakiP.O.B 1781 Pardes Hana ISRAEL Tel: Fax: Environmental checks of vegetables, climatic checks, irrigation, thermal heat checks, installation of greenhouses and manufacturing of tunnels. YAMKO YADPAZ INDUSTRIES LTD. exportym@packer.co.il salesym@packer.co.il 28 Ha metachnen st. Southern Industrial Zone Ashkelon ISRAEL Tel: Fax: Turn-key greenhouse projects. 90

91 DAGAN AGRICULTURAL AUTOMATIONS LTD. Hagiva 19 Moshav Haniel 42865, ISRAEL Tel: , Fax: Climate control systems, turn-key greenhouses. ELDAR SHANY AGRICULTURAL CONTROL Yad-Mordechay 79145, ISRAEL Tel: Fax: Greenhouse climatic checks and greenhouse irrigation checks. GAVISH CONTROL SYSTEMS LTD. Givat Brenner, 60948, ISRAEL Tel: Fax: Computerized greenhouse control systems. SOLĐ LTD. Industrial Zone P.O.B Haluzei Ha'taasia St., Kiryat Malachi 70900, ISRAEL Tel: Fax: Mobile: This firm provides activities with regard to turn-key greenhouses, cultivation of hybrid vegetable seeds and greenhouse arrangement projects. BOSCH ĐNVEKA B.V. P.O.Box ZH Poeldijk Office and delivery goods: ABC Westland DG Poeldijk THE NETHERLANDS Tel: Fax: Manufacturing of greenhouses, screening facilities, heating facilities, supply of greenhouse materials, irrigation facilities, carbon dioxide generators (gas and oil), heaters. Greenhouse projects: design, planning, manufacturing and construction projects with regard to greenhouses) 91

92 ANNEX 8 Trade Fairs in Turkey Trade Fair Organizer Date City Aegeanagrı 2008 Orion Fuarcılık ve T 27 Februrary - 02 March 2008 DENIZLI Konya Tarım 2008 Tüyap Konya Fuarcılı March 2008 KONYA Flower Show 2008 Forum Fuarcılık ve G March 2008 IZMIR Agromach 2008 Akort Tanıtım Organi March 2008 SANLIURFA Mersin AgroDays 08 Forza Fuarcılık ve O April 2008 MERSIN Middle East Agriculture 2008 Start Fuarcılık Rekl April 2008 DIYARBAKIR Malatya Agrotechno 2008 Proekspo Fuarcılık v May 2008 MALATYA Hasyurt Agriculture Fair Batı Akdeniz Fuarcıl May 2008 FINIKE / ANTALYA Kaytarım 2008 Atlas Uluslararası F May 2008 KAYSERI Animalia Istanbul 2008 Hkf Fuarcılık A.Ş June 2008 ISTANBUL Agro Balkan 2009 Sentez Uluslararası July 2008 EDIRNE Samsun Agriculture, Farm Imple Eko Fuarcılık Ltd. Ş July 2008 SAMSUN Agrithrace 2008 Orion Fuarcılık ve T 30 July - 03 August 2008 CORLU Eurasia Agriculture 2008 Tüyap Tüm Fuarcılık August 2008 ISTANBUL Tarımtech Renkli Fuarcılık Ltd August 2008 CORLU Inegol Agriculture, Food, Anim Modef Fuarcılık Tica August 2008 INEGOL East Anatolia Agriculture 2008 Atlas Uluslararası F August 2008 ERZURUM Agrotec 2008 Đnfo Uluslararası Fu August 2008 ANKARA Burtarım 2008 Tüyap Bursa Fuarcılı October 2008 BURSA Bursa Stock Breeding Tüyap Bursa Fuarcılı October 2008 BURSA Afyonkarahisar Agriculture Art Fuar Organizasyo October 2008 AFYON Black Sea'08 Agroweek Forza Fuarcılık ve O October 2008 TRABZON Aydın Agriculture 2008 SNS Fuarcılık San. T October 2008 AYDIN Agriculture and Breeding Detay Fuar ve Org.Ta 30 October - 02 November 2008 ISPARTA 92

93 Adana Agriculture 2008 Tüyap Adana Fuarcılı November 2008 ADANA Adana Green House - Garden Tüyap Adana Fuarcılı November 2008 ADANA Tekno Tarım 2008 SNS Fuarcılık San. T November 2008 MANISA Agroexpo Eurasia 2008 Orion Fuarcılık ve T November 2008 IZMIR Growtech Eurasia 2008 NTSR Fuar ve Gösteri November 2008 ANTALYA Aegeanagrı 2009 Orion Fuarcılık ve T 25 Februrary - 01 March 2009 DENIZLI Landscape & Decorative Plants interteks Uluslarara 05 March - 08 March 2009 IZMIR Konya Tarım 2009 Tüyap Konya Fuarcılı March 2009 KONYA Mersin AgroDays 09 Forza Fuarcılık ve O April 2009 MERSIN Agromach 2009 Akort Tanıtım Organi April 2009 SANLIURFA Middle East Agriculture 2009 Start Fuarcılık Rekl April 2009 DIYARBAKIR Inegol Agriculture, Food, Anim Modef Fuarcılık Tica May 2009 INEGOL Hasyurt Agriculture Fair Batı Akdeniz Fuarcıl May 2009 FINIKE / ANTALYA Kaytarım 2009 Atlas Uluslararası F May 2009 KAYSERI Agro Balkan 2008 Sentez Uluslararası June 2009 EDIRNE Animalia Istanbul 2009 Hkf Fuarcılık A.Ş June 2009 ISTANBUL Kırklareli Agriculture and Ani Orion Fuarcılık ve T July 2009 KIRKLARELI LULEBURGAZ / Tarımtech Renkli Fuarcılık Ltd 29 July - 02 August 2009 KIRKLARELI Agrotec 2009 Đnfo Uluslararası Fu August 2009 ANKARA Burtarım 2009 Tüyap Bursa Fuarcılı October 2009 BURSA Adana Agriculture 2009 Tüyap Adana Fuarcılı November 2009 ADANA Adana Green House - Garden Tüyap Adana Fuarcılı November 2009 ADANA Tekno Tarım 2009 SNS Fuarcılık San. T November 2009 MANISA Agroexpo Eurasia 2009 Orion Fuarcılık ve T November 2009 IZMIR Growtech Eurasia 2009 NTSR Fuar ve Gösteri December 2009 ANTALYA Eurasia Agriculture 2009 Tüyap Tüm Fuarcılık December 2009 ISTANBUL 93

94 Annex 9 Overzicht onderzoek onderwijs Table 1. Evaluation of the Institutes of the Ministry of Agriculture considering the experimental topics Ministry of Agriculture Alata Hort. Crops Res. Institute 3 Antalya Citrus, Greenhouse Res. Institute 5 Atatürk Hort. Res. Institute Ege Agric. Res. Institute 14 Erbeyli Fig Res. Institute 7 Erzincan Hort. Res. Institute 8 Genetic Resources Breeding Fruit: 3 Fruit: 4 Vegetable: 12 Fruit:6 Vegetable: 14 Fruit: 21 Vegetable : 5 Ornamental: 4 Medicinal : 2 - Fruit: 6 Vegetable : 11 Fruit: 2 Viticulture:1 3 Fruit: 1 Vegetable : 10 Ornamental: 1 Bio technology Fruit: 5 Vegetable : 1 Medicinal : 1 Propagatio n - Fruit: 7 Viticulture: 1 - Fruit: 11 Ornamental. : 1 - Fruit: 24 Vegetable: 6 Viticulture: 3 Ornamental: 6 Vegetable : 3 Ornamental: 4 < :> Integrated Produc. System Fruit: 40 Vegetable : 18 Viticulture : 1 Ornamental: 1 Fruit: 29 Vegetable: 86 Ornamental: 5 Fruit: 52 Vegetable: 40 Viticulture: 16 Ornamental: 20 Vegetable : 3 Ornamental: 4 Postharvest an d Process. Marketing an d EconFONT> Marketing and Econ. Fruit: 3 - Fruit: 2 Vegetable: 1 Fruit: 13 Fruit: 5 Vegetable: 4 Fruit: 18 Vegetable: 21 Viticulture: 3 Ornamental : 2 Fruit: 15 Vegetable: 22 Viticulture: 1 Ornamental : 8 Medicinal: 4 Fruit: 10 Vegetable: 21 Viticulture: 3 Ornamental: 3 Medicinal: 1 Fruit: 37 Vegetale: 4 Fruit: 12 Vegetable: 11 - Fruit: 1 Vegetable: 1 Viticulture : 1 Medicinal: 1 Pest and Disease Fruit: 59 Veg.: 31 Vitic.: 2 Orn.: 1 Fruit: 37 Vegetable: 6 Fruit: 124 Veg.: 119 Vitic.: 39 Orn.: 29 Med.:1 Fruit: 2 Vegetable: 5 Ornamental: 2 Fruit: Fruit: 1 Fruit: 5 Fruit: 5 Fruit: 2 Fruit: 1 Fruit: 16 - Fruit: 1 - Fruit: 1 Fruit: 4 Vegetable : 7 Total Fruit: 101 Veg.: 107 Orn.: 6 Fruit: 45 Veg.: 44 Vitic.: 2 Orn.: 19 Med.: Fruit: 6 Veg.: 7

95 Hazelnut Res. Institute 10 Karadeniz Agr. Res. Inst. Malatya Fruit Crops Res. Inst. Manisa Viticul. Res. Institute 13 Olive Research Institute 16 Pistachio Nut Res. Institute 9 Tekirdag Vitic. Res. Institute 17 Fruit: 2 Fruit: 1 - Fruit: 2 Fruit: 22 Fruit: 4 Fruit: Fruit: 4 Vegetable : 11 Viticulture : 1 Fruit: 3 Fruit: 2 - Fruit: 2 Fruit: 10 Viticulture: 2 Viticulture : 1 Viticulture: 1 Viticulture: 29 Vegetable: 1 Viticulture: 32 Viticulture : 13 - Vegetable : 6 Fruit: 4 Veg.: 18 Vitic.: 1 Fruit: 1 Fruit: 1 Fruit: 1 - Fruit: 19 Vit.: 2 Viticulture: 6 Vitic.: 82 Fruit: 1 Fruit: 1 - Fruit: 14 Fruit: 40 Fruit: 27 Fruit: 4 Fruit: 6 Fruit: 93 - Fruit: 2 - Fruit: 2 Viticulture : 2 - Viticul.ture: 2 - Viticulture: 10 < Viticulture> Fruit: 27 Viticulture : 3 Viticulture : 24 Viticulture: 2 Fruit: 3 Fruit: 1 - Fruit: 35 Vitic.: 5 Viticulture: 1 Viticulture: 1 Fruit: 40 Table 2. Evaluation of the Departments of Horticulture of the Universities considering the experimental topics Departments of H orticulture Univ. of Akdeniz Univ. of Ankara Univ. of Atatürk Genetic Resources Viticulture: 1 Fruit: 7 Vegetable: 1 Breeding - Vegetable: 1 Vegetable: 7 Fruit: 1 Vegetable: 1 Bio technology Propagation Viticulture: 1 Fruit: 3 Vegetable: 2 Ornamental: 6 Fruit: 1 Viticulture: 2 Vegetable: 1 Fruit: 18 Vegetable: 2 Viticulture: 1 Integrated Produc. System Fruit: 14 Vegetable: 21 Viticulture: 5 Ornamental: 7 Viticulture: 2 Fruit: 28 Vegetable: 29 Viticulture: 6 Fruit: 48 Vegetable: 13 Viticulture: 1 Postharvest and Process. Marketing a nd Econ. Fruit: 12 Fruit: 5 Ornamental: 1 Fruit: 26 Vegetable: 44 Viticulture: 10 Fruit: : 1 Viticulture: 1 Fruit: 6 Vegetable: 21 Viticulture: 3 Pest and Di sease Fruit: 1 Vegetable: 1 Total - Fruit: 34 Veg.: 24 Vitic.: 6 Orn.: 14 Vegetable: 1 Fruit: 75 Veg.: 19 Vitic.: 3 - Fruit: 62 Veg.: 102 Vitic.: 22 Univ. of Fruit: 11 Fruit: 6 Fruit: 16 Fruit: 16 Fruit: 68 Fruit: 289 Fruit: 79 Fruit: 23 Fruit: 68 Fruit:

96 Çukurova Vegetable: 1 Ornamental:1 Medicinal.: 3 Univ. of Süleyman Demirel Univ. of Sütçü Imam Univ. of Trakya Univ. of Uludag Univ. of Yüzüncü Yýl Univ. of Çukurova, Pozantý Agr. Res. Centre Vegetable: 2 Vegetable: 22 Ornamental: 1 Vegetable: 7 Vegetable: 7 Vegetable: 23 Viticulture: 26 Medicinal: 2 Ornamental: Viticulture: 2 Ornamental: 1 Vegetable: 5Vegetable: 2 Fruit: 1 Vegetable: 5 Viticulture: 4 Ornamental: 1 Vegetable: 5 - Fruit: 2 Vegetable: 1 Vegetable: Vegetable: 8 Vegetable: 68 Fruit: 5 Viticulture: 2 Fruit: 12 Vegetable: 1 Fruit: 2 Vegetable: 3 Fruit: 2 Fruit: 6 Vegetable: 1 Univ. of Ege Fruit: 3 Vegetable: 3 - Fruit: 12 Vegetable: 15 Viticulture: 8 Ornamental: 6 Fruit: 1 Fruit: 18 Vegetable: 1 Viticulture: 4 Fruit: 27 Vegetable: 17 Viticulture: 8 Ornamental: 7 Fruit: 20 Vegetable: 15 Fruit: 1 Fruit: 2 Fruit: 16 Vegetable: 2 Viticulture: 1 Medicinal: 2 Fruit: 2 Fruit: 40 Vegetable: 21 Fruit: 93 Vegetable: 97 Fruit: 7 Vegetable: 17 Viticulture: 2 Vegetable: 75 Viticulture: 33 Ornamental:2 9 Medicinal : 44 Vegetable : 9 Viticulture: 7 Vegetable: 6 Viticulture: 2 Medicinal.: 1 Ornamental: Fruit: 1 Veg.: 5 Vitic.: 6 Orn.: 2 Vegetable: 23 - Fruit: 1 - Fruit: 10 Veg.: 25 Vitic.: 2 Vegetable: Veg.: 80 Fruit: 17 Vegetable: 11 Viticult/TD> Fruit: 17 Vegetable: 11 Viticulture: 7 Ornamental: 13 Vegetable: 1 Fruit: 2 Fruit: 53 Veg.: 17 Vitic.: 4 Fruit: Fruit: 33 Veg.: 3 Vitic.: 1 Orn.: 2 Me>Fruit: 33 Veg.: 3 Vitic.: 1 Orn.: 2 Med.:2 Fruit: 12 Vegetable: 1 Viticulture: 1 Fruit: 4 Vegetable: 3 Fruit: 5 Vegetable: 5 Fruit: 159 Veg.: 130 Vitic.: 39 - Fruit: 62 Veg.: 47 Vitic.: 25 Orn.: 26 Veg.: 166 Vitic.: 68 Orn.: 53 Med.: 50 96

97 Viticulture: 12 Viticulture: 26 Univ. of Harran Fruit: 4 Fruit: 21 Vegetable: 11 Viticulture : 1 Univ. of Mustafa Kemal Univ. of Ondokuz Mayýs Univ. of Selçuk Fruit: 3 Viticulture : Fruit: 10 Viticulture : 1 Fruit: Fruit: 14 Vegetable: 5 Viticulture: 13 Vegetable: 2 - Fruit: 4 Vegetable: 1 Viticulture : 2 Fruit: 37 Vegetable: 12 Viticulture: 14 Fruit: 11 Vegetable: 13 Viticulture: 6 Fruit: 1 Fruit: 2 - Fruit: 28 Veg.: 11 Vitic.: 1 Fruit: 7 Vegetable: 1 Fruit:le: 13 Viticulture: 6 Fruit: 16 Vegetable: 3 Fruit: 2 Vegetable: 5 - Fruit: 63 Veg.: 23 Vitic.: 27 Fruit: 4 - Fruit: 30 Veg.: 3 Vitic.: 1 Fruit: 1 Viticulture: 2 - Fruit: 19 Veg.: 16 Vitic.: 11 97

98 Business development in Horticultural green house production in Turkey Report site visit 1 5 September 2008