Deloitte. Geachte heer Tiemann,

Transcriptie

1 J eloitte. eloitte ccountants.v. Enterprise Risk Services Stationsplein Z Voorburg Postbus LS en Haag Tel: (070) Fax: (070) an de Projectgroep Referendum Europese Grondwet van het Ministerie van innenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten p/a Ministerie van innenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties T.a.v. de heer R. Tiemann Postbus E EN HG atum 21 november 2005 nderwerp anbieding rapportage ehandeld door ns kenmerk a Uw kenmerk Geachte heer Tiemann, ijgaand doe ik u onze rapportage : "nderzoek naar de werkelijke additionele kosten van gemeenten voor het raadplegend referendum Europese Grondwet" toekomen. Hiervan zijn 20 exemplaren voor u nagezonden. Ik vertrouw erop u hiermee van dienst te zijn geweest. Met vriendelijke groet, eloitte ccountants.v. Enterprise RisK Services voor deze:/ rs. P. Hofstra R I M W p alle contractuele relaties van eloitte zijn de algemene voorwaarden van eloitte, welke zijn gedeponeerd bij de Griffie van de rrondissementsrechtbank te Rotterdam onder aktenummer 84/2004 van toepassing. eloitte ccountants.v. is Ingeschreven In het handelsregister van de Kamer van Koophandel te Rotterdam onder nummer , H-' 1 - Member of eloitte Touche Tohmatwi

2 eloitte. eloltte ccountants.v. Enterprise Risk Services Stationsplein Z Voorburg Postbus LS en Haag Tel: (070) Fax: (070) nderzoek naar de werkelijke additionele kosten van gemeenten voor het raadplegend referendum Europese Grondwet Rapportage REF-R november 2005 M i'j eloltte ccountants.v. is Ingeschreven in het handelsregister van de Kamer van Koophandel te Member of (^ j Rotterdam onder nummer eloitte Touche TohmatjTu f -1

3 eloitte. 2/ november 2005 Inhoud 1. Inleiding 4 2. Samenvatting 5 3. oel en scope onderzoek oel onderzoek Scope onderzoek 7 4. Plan van anpak Voorbereidingsfase Veldonderzoek Uitvoeringsfase Rapportage evindingen lgemene bevindingen Niet-gecontroleerde informatie l.2 Respons gemeenten Juridisch kader evindingen kosten derden Kosten huur locaties Vergoeding leden stembureaus Kosten catering Kosten materialen en voorlichting Kosten gebruiksklaar maken stemmachines verige kosten derden evindingen doorberekende algemene kosten l Toerekening van kosten van ambtelijke ondersteuning Kapitaallasten Kiesgerechtigde Nederlanders in het buitenland (en Haag) Totale kosten referendum landelijk Naschrift 33 ro M in

4 eloitte 3/56 ijlage l Leden klankbordgroep 34 ijlage 2 Vragenformulier gemeente 35 ijlage 3 verzicht alle Nederlandse gemeenten 43 ijlage 4 verzicht deelnemende / geselecteerde gemeenten 54 N.? Ln

5 eloitte 4/56 1. Inleiding In het Staatsblad van 3 februari 2004 is de Wet raadplegend referendum Europese Grondwet verschenen. Het referendum over het Europees grondwettelijk verdrag heeft op l juni 2005 plaatsgevonden. it referendum is het eerste referendum dat op nationaal niveau in Nederland is georganiseerd. e minister van innenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties heeft in de Meicirculaire 2005 aangegeven éénmalig een bedrag van 21,9 miljoen aan het Gemeentefonds toe te voegen voor de gemeentelijke kosten van het organiseren van het raadplegend referendum Europese Grondwet. Van dit bedrag gaat naar de gemeente en Haag vanwege de centrale taak, die de gemeente vervult voor de kiesgerechtigde Nederlanders in het buitenland. Separaat heeft de minister 0,4 miljoen beschikbaar gesteld voor het drukken en het verzenden van de samenvatting van de Europese Grondwet. In de Septembercirculaire voegt de minister het restant van het budget van 0,4 miljoen, namelijk een bedrag van , alsnog toe aan het Gemeentefonds. Het totale budget van 22,3 miljoen is gebaseerd op een raming. e Projectgroep Referendum Europese Grondwet van het ministerie van innenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) hebben eloitte verzocht een onderzoek naar de werkelijke additionele kosten van het raadplegend referendum uit te voeren. In het voorliggende rapport doen wij verslag over de uitkomsten van ons onderzoek naar de kosten van gemeenten voor het organiseren van het raadplegend referendum Europese Grondwet.

6 eloitte. 5/56 2. Samenvatting e Projectgroep Referendum Europese Grondwet van het ministerie van innenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten hebben een onderzoek laten uitvoeren naar de werkelijke additionele kosten van het raadplegend referendum Europese Grondwet voor gemeenten. Voor het uitvoeren van het onderzoek zijn de volgende vragen geformuleerd: 1. Wat zijn de werkelijke additionele kosten (per kiesgerechtigde en landelijk) van het raadplegend referendum Europese Grondwet voor gemeenten op basis van de verplichtingen die voortvloeien uit de Kieswet, de Tijdelijke Referendumwet en de Wet raadplegend referendum Europese Grondwet? 2. In hoeverre dekt de geraamde bijdrage uit het Gemeentefonds de gemeentelijke kosten (per kiesgerechtigde en landelijk)? Voor het bepalen van de werkelijke additionele kosten zijn vijftig gemeenten geselecteerd. eze gemeenten hebben een vragenformulier ingevuld. e antwoorden op de vragenformulieren vormen de basis voor het bepalen van de werkelijke additionele kosten per kostensoort. In de onderstaande tabel hebben wij de gemiddelde werkelijke additionele kosten per kostensoort en per kiesgerechtigde voor de geselecteerde gemeenten in beeld gebracht. Kostensoort Kosten derden Kosten huur locaties Vergoeding leden stembureaus Kosten catering Kosten materialen en voorlichting Kosten gebruiksklaar maken stemmachines verige kosten derden oorberekende algemene kosten urgerzaken uitendienst Facilitaire dienstverlening mbtelijke ondersteuning stembureaus Kapitaallasten Stemmachines Stemborden Gemiddelde kosten (in ) per kiesgerechtigde (over alle categorieën gemeenten) Wij hebben de kosten van de gemeenten in alle categorieën in de extrapolatie van de kosten naar J het landelijk niveau betrokken. 0,05 0,26 0,06 0,46 0,06 0,11 0,65 0,11 0,03 0,16 0,18 0,00

7 eloitte. 6/56 e kapitaal lasten zijn buiten de extrapolatie gehouden. Het Gemeentefonds vergoedt de kapitaallasten voor gemiddeld één verkiezing per jaar. e kapitaal lasten zijn geen additionele kosten. Wij hebben na de eerste extrapolatie de gemeenten in de categorie 'bijzonder', die de vier grote gemeente representeert, uitgesloten van de extrapolatie. e kosten per kiesgerechtigde in deze categorie gemeenten wijkt zodanig af, dat de input de extrapolatie verstoort. e meest waarschijnlijke totale kosten van de 463 resterende gemeenten tezamen bedraagt it bedrag weerspiegelt tevens een bedrag van l,80 per kiesgerechtigde. Wanneer wij de meest waarschijnlijke uitgaven van de gemeenten (exclusief de gemeenten in de categorie bijzonder) vergelijken met het totaal dat het Rijk beschikbaar heeft gesteld, dan zijn deze nagenoeg gelijk aan elkaar. e vier grote gemeenten zijn uitgesloten van de extrapolatie. Wij adviseren de vier grote gemeenten integraal en separaat te beoordelen. e verschillen tussen de gemeenten en Haag en Rotterdam zijn groot. Wij kunnen met de resultaten van deze twee gemeenten geen representatieve uitspraken doen voor de andere twee gemeenten in deze categorie.e gemeente en Haag heeft overigens separaat de kosten voor het organiseren van het referendum voor de in het buitenland verblijvende kiesgerechtigden in beeld gebracht. e gemeente heeft circa aan kosten verantwoord. Tijdens het bespreken van het voorliggend (concept-) rapport met de opdrachtgevers, het Projectgroep Referendum Europese Grondwet van het ministerie van innenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en de VNG heeft het ministerie van ZK besloten de vier grote gemeenten niet nader te beoordelen. Het ministerie van ZK heeft tijdens de bijeenkomst besloten het volgende voorstel te doen: e 463 gemeenten in de categorie tot en met moeten op basis van het rapport een vergoeding van 1,80 per kiesgerechtigde ontvangen. it bedrag is conform het werkelijk uitbetaalde bedrag en binnen de gestelde bandbreedte. it bedrag is al opgenomen in het Gemeentefonds. e vier gemeenten in de categorie ijzonder krijgen een extra vergoeding van 0,25 (voorlopig aangeduid als het 'kwartje van Pechtold') per kiesgerechtigde, bovenop wat zij al via het gemeentefonds hebben ontvangen. it komt neer op een totaalvergoeding van 2,05 per kiesgerechtigde. e aanvullende betaling zal op reguliere wijze via het gemeentefonds worden verricht. e VNG hoort het voorstel aan, maar constateert wel dat op deze wijze de kosten voor de vier grote gemeenten niet volledig worden vergoed. Het ministerie van ZK heeft bij het voorstel aangegeven het voorliggend onderzoek als grondslag te willen nemen voor de kostenvergoedingen voor referenda in de toekomst. e vergoeding komt na het voorstel^van het ministerie gemiddeld uit op l,95 per kiesgerechtigde. ^

8 eloitte. 7/56 3. oel en scope onderzoek 3.1 oel onderzoek Het doel van het onderzoek is het geven van inzicht in de werkelijke additionele kosten van het raadplegend referendum Europese Grondwet voor gemeenten in relatie tot de vergoeding uit het Gemeentefonds. Voor het uitvoeren van het onderzoek zijn de volgende vragen geformuleerd: 1. Wat zijn de werkelijke additionele kosten (per kiesgerechtigde en landelijk) van het raadplegend referendum Europese Grondwet voor gemeenten op basis van de verplichtingen die voortvloeien uit de Kieswet, de Tijdelijke Referendumwet en de Wet raadplegend referendum Europese Grondwet? 2. In hoeverre dekt de geraamde bijdrage uit het Gemeentefonds de gemeentelijke kosten (per kiesgerechtigde en landelijk)? 3.2 Scope onderzoek Voor het verkrijgen van inzicht in de opbouw en samenstelling van de kosten van gemeenten voor het raadplegend referendum Europese Grondwet richten wij ons op de bedrijfsvoering van de verkiezingen bij de gemeenten. Wij hebben hiertoe a-select vijftig gemeenten geselecteerd. eze gemeenten hebben voor het onderzoek een vragenformulier ingevuld. Wij definiëren de additionele werkelijke kosten als de kosten van de gemeenten voor het organiseren van het raadplegend referendum voor de Europese Grondwet, exclusief de kosten, die wettelijk niet zijn toegestaan of die al worden vergoed in het Gemeentefonds. NJ W h-j /i

9 eloitte. 8/56 4. Plan van anpak Het onderzoek is opgebouwd in vier fasen: 1. Voorbereidingsfase 2. Veldonderzoek 3. Uitvoeringsfase 4. Rapportage Voorafgaand aan het onderzoek hebben de opdrachtgevers een Klankbordgroep benoemd. Gezien het doel van het onderzoek, de acceptatie van de uitgangspunten (draagvlak) en daarmee de uitkomsten van het onderzoek is de samenstelling van deze Klankbordgroep breed. e Klankbordgroep heeft een onafhankelijke voorzitter en bestaat uit vier vertegenwoordigers van vier individuele gemeenten, twee vertegenwoordigers van de VNG en twee vertegenwoordigers van de Projectgroep Referendum Europese Grondwet van het ministerie van innenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. In bijlage één bij dit rapport treft u de leden van de Klankbordgroep aan. e Klankbordgroep is nauw betrokken geweest bij de aanpak van het onderzoek en heeft vanzelfsprekend de conceptbevindingen en het conceptrapport beoordeeld, voordat wij onze bevindingen aan de opdrachtgever hebben verstrekt. 4.1 Voorbereidingsfase Wij hebben in de voorbereidingsfase in overleg met de Klankbordgroep het definitieve onderzoeksplan opgesteld. In dit onderzoeksplan is ons globale plan van aanpak meer gedetailleerd uitgewerkt en zijn alle werkzaamheden beschreven. Voor het onderzoeksplan hebben wij een vragenformulier ontwikkeld. Het vragenformulier vormt de basis voor het krijgen van het inzicht in de kosten van gemeenten voor het raadplegend referendum Europese Grondwet. it vragenformulier treft u aan in bijlage twee. Wij hebben het vragenformulier voorafgaand aan het veldonderzoek met de vertegenwoordigers van twee gemeenten besproken en daarmee op plausibiliteit getest. Tenslotte hebben wij in overleg met de Klankbordgroep een representatief aantal gemeenten geselecteerd voor het laten invullen van het vragenformulier. Wij hebben hiervoor een lijst van alle Nederlandse gemeenten opgesteld. m de steekproef een representatieve weergave te laten zijn van alle gemeenten zijn het aantal inwoners en de oppervlakte van de gemeente als objectieve maatstaven gekozen. Van het ministerie van innenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties hebben wij de actuele waarden van deze maatstaven per gemeente ontvangen. Het ministerie gebruikt de maatstaven voor het berekenen van de lgemene. } Uitkering uit het Gemeentefonds (per gemeente). ^ K' to G) e

10 eloitte. 9/56 Wij hebben de volgende indelingen gemaakt. antal inwoners ndergrens ovengrens ppervlakte ndergrens ovengrens In totaal zijn wij uitgegaan van een statistische steekproef met een waarnemingsomvang van 50 gemeenten (op een totaal van 467 gemeenten per l januari 2005). e opdrachtgevers hebben gevraagd in elk geval de gemeente Rotterdam te betrekken bij het onderzoek. Voor het completeren van het landelijke beeld betrekken wij ook de gemeente en Haag bij het onderzoek. e gemeente en Haag verzorgt en verwerkt het stemmen van de kiesgerechtigde Nederlanders, die in het buitenland verblijven. e gemeente heeft om die reden te maken met kosten, waarmee andere gemeenten niet te maken hebben. Wanneer wij de vier grote gemeenten buiten beschouwing laten, krijgen we voor de steekproef de volgende indeling. antal gemeenten ppervlakte categorie Totaal Inwonerscategorie IS Totaal Wanneer wij dan de steekproef met een omvang van 48 elementen hierover verdelen krijgen wij de volgende indeling. antal gemeenten ppervlakte categorie Totaal Inwonerscategorie Totaal 3 13 "25 :::7 J«M

11 eloitte. 10/56 In bijlage drie hebben wij een overzicht van alle 467 gemeenten opgenomen. In bijlage vier hebben wij een overzicht van de 50 deelnemende/geselecteerde gemeenten (inclusief de gemeenten en Haag en Rotterdam, de categorie bijzonder) opgenomen, met de bijbehorende gegevens. verigens hebben wij bij het trekken van de steekproef ook verschillende reservegemeenten geselecteerd. Wij waarborgen hiermee dat de steekproef ook bij het gebruiken van reserve-gemeenten a-select en representatiefis. 4.2 Veldonderzoek Het doel van het veldonderzoek is het invullen van de vragenformulieren door de geselecteerde gemeenten. e opdrachtgevers hebben het college van burgemeester en wethouders en het hoofd burgerzaken van de geselecteerde gemeenten aangeschreven. In deze brief hebben zij de gemeenten verzocht mee te werken aan het onderzoek. p 7 en 8 juni 2005 hebben wij met de opdrachtgevers de deelnemende gemeenten op drie locaties in Nederland (en osch, Zoetermeer en Zwolle) geïnformeerd over de achtergronden en het belang van het onderzoek naar de gemeentelijke kosten voor het organiseren van het raadplegend referendum Europese Grondwet. Tevens is het vragenformulier nader toegelicht en zijn de vragen van de deelnemende gemeenten beantwoord. Wij hebben de gemeenten, die niet aanwezig konden zijn op deze bijeenkomsten, telefonisch geïnformeerd. Gedurende de fase van het invullen van de vragenformulieren heeft eloitte een telefonische helpdesk voor de gemeenten gevormd. e gemeenten hebben de onderzoekers te allen tijde op deze helpdesk kunnen benaderen met vragen over het vragenformulier. 4.3 Uitvoeringsfase e ingevulde vragenformulieren hebben wij beoordeeld op de volledigheid, de consistentie, de juistheid en de waarschijnlijkheid van de antwoorden. Wij hebben de contactpersonen van alle gemeenten gebeld en met hen de antwoorden op het vragenformulier doorgenomen. Wanneer de ingevulde antwoorden onduidelijk zijn, ontbreken of significant afwijken van de verwachte waarden hebben wij tijdens het telefoongesprek een verklaring gevraagd en zonodig de antwoorden aangevuld. Voor het verwerken van de antwoorden (op de vragenformulieren) hebben wij een database ontworpen. e database en de onderliggende analyses vormen de basis voor het schrijven van het rapport van bevindingen. 4.4 Rapportage Wij hebben onze bevindingen schriftelijk in een conceptverslag van bevindingen weergegeven. Wij hebben het conceptverslag op 16 september 2005 besproken met de Klankbordgroep.

12 eloitte. 11/56 Vervolgens hebben wij de opmerkingen en aanbevelingen van de Klankbordgroep in de rapportage aan de opdrachtgevers verwerkt. e opdrachtgevers hebben de conceptrapportage in hun vergadering van 22 september 2005 behandeld. e opdrachtgevers hebben besloten de deelnemende gemeenten in een plenaire sessie te informeren over de onderzoeksresultaten. eze plenaire sessie heeft in november 2005 plaatsgevonden. M W ro o o tn

13 eloitte. 12/ november evindingen Voor het inzicht in de kosten van gemeenten voor het organiseren van het referendum is het van belang alle kosten te inventariseren. e geselecteerde gemeenten hebben voor het verkrijgen van dit inzicht een vragenformulier ingevuld. Wij hebben de antwoorden in een database verzameld. In dit hoofdstuk geven wij de bevindingen van ons onderzoek weer. Wij geven eerst de algemene bevindingen weer (paragraaf 5. 1). Vervolgens beschrijven wij de bevindingen per kostensoort. In paragraaf 5.2 komen de kosten aan derden aan de orde. In paragraaf 5.3 en 5.4 besteden wij aandacht aan respectievelijk de doorberekende algemene kosten en de kapitaallasten. ij het beschrijven van de resultaten in de paragrafen 5.2, 5.3 en 5.4 laten wij de resultaten van het vragenformulier van de gemeente en Haag voor de kiesgerechtigde Nederlanders in het buitenland buiten beschouwing. p deze kosten komen wij separaat in paragraaf 5.5 terug. 5.1 lgemene bevindingen Niet-gecontroleerde informatie Wij hebben de gemeenten gevraagd voor het invullen van het vragenformulier gebruik te maken van de in de financiële administratie geregistreerde lasten en baten. Uit de ingevulde vragenformulieren blijkt dat de gemeenten nog niet alle lasten en baten voor het referendum in de financiële administratie hebben verantwoord. e gemeenten hebben tijdens het onderzoek nog niet alle facturen ontvangen. ok hebben zij de intern door te belasten uren nog niet in de administratie verantwoord. e informatie over de nog niet geboekte facturen en de nog niet geboekte tijdschrijfformulieren is voor de volledigheid van de kosten voor het onderzoek van belang. Wij hebben de gemeenten dan ook gevraagd deze facturen en uren in beeld te brengen. Tijdens de aanvullende (telefonische) interviews met de gemeenten hebben wij getracht zoveel mogelijk zekerheid over de volledigheid van de kosten te verkrijgen. Voor sommige gemeenten was dit moeilijk. Eén gemeente heeft aangegeven geen inzicht in het aantal uren te hebben, omdat de ambtenaren van deze gemeenten geen uren schrijven. Voor het verkrijgen van extra zekerheid over de volledigheid van de opgegeven kosten hebben wij de gemeenten gevraagd de overzichten van het product Verkiezingen uit zowel de financiële administratie 2004 als de financiële administratie 2005 te verstrekken. In de financiële administratie 2004 hebben de gemeenten de lasten en baten voor het organiseren van de verkiezingen voor het Europese Parlement verantwoord. eze overzichten boden voor het verifiëren van de financiële informatie over 2005 een aanvullend inzicht. verigens hebben niet alle vijftig gemeenten de overzichten uit de financiële administratie 2004 en 2005 aangeleverd. w ( tri

14 eloitte. 13/56 Van de vijftig gemeenten hebben eenendertig gemeenten een overzicht uit de financiële administratie 2004 en negenentwintig gemeenten een overzicht uit de financiële administratie 2005 aangeleverd. e overige gemeenten hebben meerdere redenen aangegeven om geen overzicht op te sturen. Een aantal gemeenten heeft aangegeven de kosten en de opbrengsten verspreid in de financiële administratie te verantwoorden. Enkele gemeenten hebben in 2004 naast de verkiezingen voor het Europese Parlement ook andere verkiezingen georganiseerd, waardoor het inzicht van de kosten per verkiezing beperkt is. ndere gemeenten hebben als gevolg van fusies of reorganisaties deze overzichten niet kunnen produceren. Voor 2005 was de hoofdreden voor het niet aanleveren van een overzicht, dat veel kosten en opbrengsten nog niet in de financiële administratie zijn verantwoord. Vanzelfsprekend hebben wij geen accountantscontrole kunnen uitvoeren op de aangeleverde ingevulde vragenformulieren. Evenmin is de op de vragenformulieren ingevulde informatie ontleend aan een gecertificeerde jaarrekening Respons gemeenten Wij hebben bij het opzetten van het onderzoek vijftig gemeenten en dertien reserve-gemeenten geselecteerd. Van de vijftig gemeenten hebben twee -gemeenten en één -gemeente bij het eerste telefoongesprek of in reactie op de brief van de opdrachtgevers aangegeven niet te kunnen meewerken aan het onderzoek. Voor deze gemeenten hebben wij uit de lijst met geselecteerde res erve-gemeenten drie nieuwe gemeenten (in dezelfde categorieën) benaderd. e gemeenten hebben tot l juli 2005 de tijd gekregen het vragenformulier in te leveren. Meerdere malen hebben de gemeenten ons benaderd met vragen over dit formulier. p l juli 2005 hadden drie van de vijftig gemeenten het vragenformulier ingevuld teruggestuurd. In de maanden juli en augustus hebben wij de overige gemeenten opgebeld. egin september hebben wij de laatste ingevulde formulieren ontvangen. Eén -gemeente heeft begin juli 2005 aangegeven toch niet te willen meewerken aan het onderzoek. Wij hebben verschillende gemeenten moeten benaderen om deze plaats in te vullen. Vanwege de vakantieperiode hebben meerdere gemeenten aangegeven niet mee te werken. Hoewel wij het vragenformulier bij twee gemeenten hebben getest, besproken in de klankbordgroep en tijdens de drie landelijke informatiebijeenkomsten, hebben wij van veel gemeenten onvolledige formulieren ontvangen. Wij hebben geconstateerd dat veel gemeenten niet alle vragen hebben ingevuld, de vragen onvolledig hebben ingevuld of de vragen onduidelijk hebben ingevuld. Wij hebben daarom alle gemeenten (vaak) meerdere malen benaderd met de vraag het vragenformulier te completeren en om een toelichting te vragen op (een deel van) de antwoorden. j W KJ o

15 eloitte. 14/ november Juridisch kader e Kieswet, de Tijdelijke Referendumwet en de Wet raadplegend referendum Europese Grondwet vormen het juridisch kader voor de gemeenten bij het organiseren van het raadplegend referendum Europese Grondwet. Voor het onderzoek is het van belang inzicht te verkrijgen in de activiteiten, die de gemeenten op grond van de wetgeving moeten verrichten voor het organiseren van het referendum. Wij kunnen vervolgens nagaan of de gemeenten kosten hebben gemaakt ofwel activiteiten hebben uitgevoerd, die op grond van de wetgeving niet zijn toegestaan of niet zijn opgenomen. Wij hebben met de secretaris van de Kiesraad gesproken over de inhoud van de relevante wetten en de in de vragenformulieren aangetroffen kostensoorten. eze jurist heeft aangegeven, dat de gemeenten bijna geheel vrij zijn in de wijze waarop zij het organiseren van het raadplegend referendum vormgeven. e wetgeving bevat enkele bindende voorwaarden, zoals: o o Het stembureau moet tenminste bestaan uit drie leden. e gemeente is verplicht de burgers 'op te roepen' voor het referendum. Wij hebben geen gemeenten aangetroffen, waarbij deze bindende voorwaarden een probleem vormen. e kostensoorten, die in de vragenformulieren naar voren komen (zie volgende paragrafen), kunnen juridisch gezien in de kosten en dus in de extrapolatie van de kosten worden betrokken. 5.2 evindingen kosten derden e gemeenten boeken de kosten met een aantoonbare relatie met de prestaties direct op hun producten. e kosten derden zijn de kostencomponenten met een directe en aantoonbare relatie met (de prestaties op) het product verkiezingen. e gemeenten hebben deze kosten opgegeven bij onderdeel van het vragenformulier. eze kosten zijn voor ons onderzoek goed bruikbaar. In deze paragraaf beschrijven wij de kostensoorten, die wij op de vragenformulieren hebben aangetroffen. Wij beoordelen de kostensoorten en verklaren de (eventuele) verschillen in de hoogte van de kosten tussen de gemeenten. Per kostensoort bepalen wij de relevantie van de kostensoort (of een deel van de kosten) voor het onderzoek. Voor deze analyse maken wij onder andere gebruik van de door de gemeenten bij onderdeel van het vragenformulier aangegeven kengetallen en prestatiegegevens Kosten huur locaties lle gemeenten hebben op l juni 2005 stembureaus ingericht, waar de burger zijn stem kon uitbrengen voor het raadplegend referendum. fv -' Ui NJ G? (/l

16 eloitte. 15/56 Van de vijftig geselecteerde gemeenten hebben negenenveertig gemeenten de kosten opgegeven, die zij hebben gemaakt voor het huren van de stembureaus. Eén gemeente heeft alleen stembureaus gebruikt, waarvoor geen huur in rekening is gebracht. In de onderstaande tabel hebben wij de kosten voor het huren van stembureaus per kiesgerechtigde in beeld gebracht. ategorie Gemeenten ijzonder Gemiddelde (totaal) Kosten huur locaties (in per kiesgerechtigde) 0,06 0,05 0,06 0,02 0,05 0,06 0,01 0,04 0,03 0,10 0,05 e kosten variëren van 0,01 (categorie ) tot 0,10 (categorie bijzonder). e hoogte van de kosten verschilt per categorie gemeenten. Nader onderzoek heeft uitgewezen, dat de verschillen het gevolg zijn van de volgende factoren: 1. e mate, waarin de gemeente ruimten voor stembureaus gratis kan gebruiken. e gemeenten richten meerdere stembureaus in. e volgende tabel laat zien, dat het aantal gehuurde stembureaus ten opzichte van het totaal per categorie gemeente aanzienlijk verschilt. ij de stembureaus, waarvoor de gemeenten geen huur betalen, kan het gaan om bijvoorbeeld gemeentelijke gebouwen, zorginstellingen of welzijnsinstellingen. ategorie Gemeenten UZ Gemiddelde Percentage gehuurde stembureaus t.o.v. totaal 54,44% 64,56% 89,67% 36,36% 73,42% 78,26% 15,63% 73,20% 75,00% 81,58% 71,43% in

17 eloitte. 16/56 In deze tabel valt met name de 15,63% in de categorie -gemeenten op. it percentage verklaart dat de kosten voor huur in deze categorie het laagst zijn in vergelijking met de andere categorieën gemeenten. 2. e hoogte van de huur verschilt. In de onderstaande tabel hebben wij voor de gehuurde stembureaus, de huurkosten per stembureau per categorie gemeenten in beeld gebracht. ategorie Gemeenten Gemiddelde huurkosten (in per gebouw) 175,67 101,51 95,78 82,55 89, ,42 98,40 98,08 66,44 ijzonder 151,33 Gemiddelde (totaal) 101,73 In de tabel valt ten eerste de categorie op. Eén van de drie -gemeenten haalt het gemiddelde omhoog. eze gemeente betaalt gemiddeld per gehuurd stembureau een bedrag van 252. ok de categorie bijzonder heeft gemiddeld te maken met hoge huurkosten per gebouw. Mede gezien het feit dat het percentage gehuurde stembureaus relatief hoog is in deze categorie, bepaalt deze factor de hogere gemiddelde huurkosten per kiesgerechtigde. 3. Het aantal stembureaus per kiesgerechtigde verschilt per gemeente. Het aantal stembureaus per kiesgerechtigde beïnvloedt de huurkosten per kiesgerechtigde in de verschillende categorieën. In onderstaande tabel hebben wij het aantal stembureaus per l.000 kiesgerechtigden in de verschillende categorieën gemeenten in beeld gebracht. ategorie Gemeenten UZ Gemiddelde (totaal) antal stembureaus per kiesgerechtigden 0,72 0,76 0,75 0,68 0,74 0,70 0,65 0,62 0,66 0,83 0,74 to w tri

18 eloitte. 17/56 Hoewel wij hier geen onderzoek naar hebben verricht, kwam uit verschillende telefonische interviews naar voren, dat sommige gemeenten minder stembureaus hebben ingericht, dan zij bij andere verkiezingen gewoon zijn te doen. Eén gemeente in de categorie heeft bijvoorbeeld voor het raadplegend referendum 15 in plaats van 23 stembureaus ingericht. Eén gemeente in de categorie heeft 4 in plaats van 9 stembureaus ingericht. e bovengenoemde drie factoren verklaren de verschillen in de kosten per kiesgerechtigde voor de huur van stembureaus. e grootte van de gemeente en de omvang van het aantal inwoners heeft geen invloed op de omvang van de kosten. Wij kunnen deze kosten dan ook volledig betrekken in de extrapolatie van de kosten, om zodoende te komen tot het inzicht in de landelijke gemeentelijke kosten voor het organiseren van het raadplegend referendum Europese Grondwet Vergoeding leden stembureaus lle vijftig gemeenten hebben de kosten voor de vergoedingen aan de leden van de stembureaus vermeld. In de onderstaande tabel hebben wij de kosten voor de vergoedingen aan de leden van het stembureau per kiesgerechtigde in beeld gebracht. ategorie Gemeenten ijzonder Gemiddelde (totaal) Vergoeding leden stembureaus (in per 1 kiesgerechtigde) 0,26 0,22 0,22 0,42 0,28 0,32 0,14 0,26 0,25 0,48 0,26 e kosten variëren van 0,14 (categorie ) tot 0,48 (categorie bijzonder). Wij hebben de verschillen beoordeeld. e hoogte van de kosten is afhankelijk van de volgende factoren: 1. e bezetting van de stembureaus verschilt per gemeente. Elk stembureau heeft een bepaalde bezetting. Wettelijk is deze bezetting vastgesteld op minimaal drie leden. Het staat gemeenten vrij meer leden per stembureau aan te stellen. e bezetting bij de onderzochte gemeenten varieert van drie tot zes leden. Veel gemeenten hebben ook reserveleden. w Nj (n

19 eloitte. 18/56 Veel gemeenten hebben besloten tot het uitbreiden van de bezetting, toen (een aantal jaren geleden) de openingstijden van de stembureaus zijn verruimd. e onderstaande tabel geeft inzicht in het gemiddeld aantal leden per stembureau, per categorie gemeente. ategorie Gemeenten ijzonder Gemiddelde (totaal) Gemiddeld aantal leden per stembureau* 3,67 3,83 4,25 3,00 3,94 4,50 3,00 4,00 4,00 4,00 3,94 * Het betreft het gemiddeld aantal leden per stembureau, exclusief de reserve-leden. 2. e hoogte van de vergoeding verschilt per categorie gemeente. e leden van het stembureau ontvangen in de meeste gemeenten een vergoeding voor hun werkzaamheden. Zes van de vijftig gemeenten hanteren verschillende vergoedingen voor de verschillende soorten leden (raadsleden, ambtenaren en burgers). eze gemeenten geven veelal een lagere vergoeding aan de ambtenaren, aangezien de ambtenaren de uren mogen verantwoorden op het tijdschrijfformulier. Reserve-leden krijgen in een beperkt aantal gemeenten ook een vergoeding toegekend. e vergoeding varieert in de gemeenten van 60,00 tot 250,00 per lid. In de volgende tabel hebben wij voor de burgerleden op de stembureaus de gemiddelde kosten per lid in beeld gebracht. ategorie Gemeenten ijzonder Gemiddelde (totaal) Gemiddelde vergoeding in per lid stembureau (burgerlid) 96,67 98,37 86,53 158,82 106,30 93,28 68,10 103,67 95,49 112,50 100,08 N."'? G (n

20 eloitte. 19/56 Voor de gemeente Rotterdam hebben wij ook de kosten van de portier meegenomen (in het cluster vergoedingen). e portier is vanaf 4.00 uur 's ochtends aanwezig op het stembureau, onder andere om diverse goederen voor het stembureau in ontvangst te nemen. Gedurende de dag heeft de portier als taak de burgers de weg te wijzen in het stembureau en te zorgen dat de burgers niet door het gebouw zwerven. e portier sluit aan het einde van de dag ook het gebouw af. Hij blijft op het stembureau, totdat de diverse goederen weer zijn opgehaald. e portier in de gemeente Rotterdam ontvangt een vergoeding per uur. e gemeente en Haag geeft aan dat het vierde stembureaulid de taken van de portier in Rotterdam uitvoert. Hoewel wij hiernaar geen onderzoek hebben gedaan, verwachten wij dat andere grotere gemeenten eenzelfde oplossing kiezen als de gemeente en Haag. 3. Het aantal stembureaus per kiesgerechtigde in de gemeente. e dichtheid van de stembureaus heeft invloed op de kosten, die de gemeente heeft voor de vergoedingen aan stembureauleden. p de dichtheid zijn wij nader ingegaan in de vorige paragraaf. ovengenoemde factoren verklaren de verschillen tussen de kosten voor vergoedingen per kiesgerechtigde. e grootte van de gemeente en de omvang van het aantal inwoners heeft geen invloed op de omvang van de kosten. Wij kunnen deze kosten volledig in de extrapolatie van de kosten meenemen Kosten catering Vijfenveertig van de vijftig gemeenten verantwoorden op het vragenformulier kosten voor de catering. e gemeenten verantwoorden deze kosten voor de activiteiten (voor catering) op de verkiezingsdag zelf. Veel gemeenten hebben de kosten voor de koffie, de thee, de lunch en het diner voor de leden van het stembureau opgegeven. ok verantwoorden sommige gemeenten de cateringkosten, die zij maken voor de bijeenkomst, waarin de uitslag van het referendum bekend is gemaakt. In de volgende tabel hebben wij de kosten voor de catering per kiesgerechtigde uiteengezet. ategorie Gemeenten ijzonder Gemiddelde (totaal) Kosten catering (in per kiesgerechtigde) 0,06 0,07 0,07 0,18 0,05 0,03 0,05 0,06 0,00 0,04 0,06 M W NJ

21 eloitte. 20/56 e kosten variëren van (categorie ) naar 0,18 (categorie ). an de verschillen in de kosten liggen de volgende factoren ten grondslag: 1. e luxe van de catering verschilt sterk per gemeente. e gemeenten maken verschillende keuzes. Zo verzorgt de ene gemeente de catering zelf en huurt de andere gemeente een externe cateraar in. 2. Het wel of niet verzorgen van de catering voor de stembureauleden. Veertien van de vijftig gemeenten betalen de stembureauleden een vergoeding, die inclusief de cateringkosten is. e stembureauleden moeten (bij deze gemeenten) zelf gedurende de dag de catering verzorgen en bekostigen. 3. Het wel of niet verzorgen van een centrale avond op het gemeentehuis, waar de uitslag van het referendum bekend is gemaakt. Wij hebben hier geen nader onderzoek naar verricht. Verschillende gemeenten gaven echter tijdens de telefonische interviews aan geen centrale avond te hebben georganiseerd. ovengenoemde factoren verklaren de verschillen tussen de kosten voor de vergoedingen per kiesgerechtigde. Wij zien geen reden om bijvoorbeeld de kosten van de centrale avond niet mee te nemen in het onderzoek. Wij kunnen deze kosten dan ook volledig in de extrapolatie van de kosten betrekken Kosten materialen en voorlichting lle vijftig gemeenten verantwoorden de kosten van materialen en van voorlichting. Wij zijn de volgende kostensoorten tegengekomen: de kosten voor het drukken en het verspreiden van de oproepkaarten, de kosten voor het verzekeren van de stembureauleden en de stemmachines, de kosten voor het voorlichten van de burgers (met name voor de wettelijk verplichte informatie over procedures, enzovoort) en de materialen voor op de stembureaus (gum, plakband, potloden, enveloppen, loepen, enzovoort). w E/i

22 eloitte. 21/56 In de onderstaande tabel hebben wij de kosten van de gemeenten voor materiaal en voorlichting per kiesgerechtigde in beeld gebracht. ategorie Gemeenten ijzonder Gemiddelde (totaal) Kosten materiaal en voorlichting (in per kiesgerechtigde) 0,41 0,47 0,48 0,47 0,44 0,47 0,39 0,47 0,50 0,54 0,46 e kosten variëren van 0,39 (categorie ) tot 0,54 (categorie bijzonder) per kiesgerechtigde. e oorzaken van de verschillen in de kosten tussen de gemeenten zijn divers. Sommige gemeenten besteden het drukken van de oproepkaarten uit, andere gemeenten drukken de oproepkaarten zelf. Wij hebben alle opgegeven kosten integraal beoordeeld en de kosten betrokken in de extrapolatie Kosten gebruiksklaar maken stemmachines Vijfenveertig van de vijftig gemeenten hebben de kosten voor het gebruiksklaar maken van de stemmachines opgegeven. In de onderstaande tabel hebben wij deze kosten per kiesgerechtigde weergegeven. ategorie Gemeenten ijzonder Gemiddelde (totaal) Kosten onderhoud stemmachines (in per kiesgerechtigde) 0,08 0,09 0,09 0,05 0,04 0,02 0,05 0,04 0,07 0,03 0,06 G?

23 eloitte. 22/56 Eén gemeente heeft in 2004 enkele aanpassingen verricht aan de stemmachines voor het raadplegend referendum Europese Grondwet. Wij hebben het bedrag in de gemeentelijke kosten van de bovenstaande tabel betrokken, aangezien de kosten op dit referendum betrekking hebben. In de bedragen is (wanneer van toepassing) ook het lidmaatschap aan de verkiezingswacht opgenomen. Wanneer de stemmachines op de dag van de verkiezing uitvallen, kunnen de gemeenten een beroep doen op deze verkiezingswacht. e oorzaken van de verschillen in de kosten tussen de categorieën gemeenten zijn: 1. e gemeenten werken niet altijd met stemmachines. Eén van de negen gemeenten, die geen kosten heeft aangeleverd, werkt niet met stemmachines. ij deze gemeente (categorie ) worden de stemmen 'met het potlood' uitgebracht. Eén gemeente least de stemmachines, hetgeen geen onderhoudskosten met zich mee brengt. 2. Niet alle gemeenten hebben een onderhoudscontract afgesloten voor de stemmachines. eze gemeenten verantwoorden de werkelijke onderhoudskosten in het jaar, waarin het onderhoud moet worden uitgevoerd. 3. Niet alle gemeenten maken deze kosten zichtbaar op het product verkiezingen. eze gemeenten verantwoorden deze kosten op een kostenplaats (bijvoorbeeld automatisering en informatisering). eze kosten komen (gedeeltelijk) via het uurtarief terug op het product verkiezingen. 4. Niet alle gemeenten zijn lid van de verkiezingswacht. eze gemeenten maken geen kosten voor het lidmaatschap van de verkiezingswacht. Wij hebben alle opgegeven kosten integraal beoordeeld en de kosten volledig in de extrapolatie van de kosten betrokken. ro in

24 eloitte. 23/ verige kosten derden In deze paragraaf beschrijven wij alle overige kosten (aan derden), die de gemeenten op het vragenformulier hebben opgegeven. In onderstaande tabel hebben wij de opgegeven kosten per kiesgerechtigde uiteengezet. ategorie Gemeenten ijzonder Gemiddelde (totaal) verige kosten (in per kiesgerechtigde) 0,04 0,04 0,10 0,00 0,04 0,00 0,33 0,14 0,41 0,85 0,11 e kosten in de verschillende categorieën gemeenten variëren van 0,00 tot 0,85 per kiesgerechtigde. e gemiddelde kosten per kiesgerechtigde zijn hoger bij de grotere gemeenten (vanaf categorie ). nderstaand lichten wij de opgegeven 'overige kosten' toe. e gemeenten in de categorie 'bijzonder' stellen wij daarbij separaat aan de orde. e kosten van de gemeenten in de categorie,,,, en zijn veelal kosten voor het inhuren van externen. e gemeenten hebben veelal besloten externen in te huren, wanneer de capaciteit in de organisatie voor het uitvoeren van (een deel van) de activiteiten ontbreekt (bijvoorbeeld als gevolg van de ziekte van medewerkers). e externen hebben bijvoorbeeld de stemborden geplaatst, de stembureaus ingericht en/of het vervoer van mindervalide burgers naar de stembureaus geregeld. Eén gemeente in de categorie heeft externe capaciteit ingehuurd voor het organiseren van het referendum. ij de gemeenten in de categorie, en zijn de bovengenoemde werkzaamheden ook wel uitgevoerd door andere diensten. eze gemeenten hebben facturen van deze diensten verantwoord. eze facturen hebben wij bij de categorie 'overige kosten' opgenomen in plaats van bij de doorberekende algemene kosten (paragraaf 5.3). e enige gemeente (categorie ) in de steekproef, die met het potlood stemt, heeft software gekocht om de uitslag mee te kunnen berekenen. ok treffen wij bij één -gemeente de verantwoording van cadeaubonnen aan. eze gemeente heeft de mensen, die de stembureaus opbouwen, betaald/vergoed met een cadeaubon. In deze categorie gemeenten treffen wij ook gemeenten aan, die huur hebben moeten betalen voor het opslaan van de stemmachinesv K-- K.'' in

25 eloitte. 24/ november 2005 Tenslotte hebben wij voor een -gemeente in deze paragraaf de kosten voor het leasen en plaatsen van stemborden opgenomen. e twee grote gemeenten in de categorie 'bijzonder' hebben ook te maken met de overige kosten, zoals hierboven genoemd. Maar bij deze gemeenten treffen wij daarnaast de kosten aan, die wij bij de andere gemeenten niet zijn tegengekomen. Een deel van deze kosten zijn bij de kleinere gemeente niet aanwezig, omdat de kosten vanwege onder andere de schaalgrootte niet aan de orde zijn. e kosten voor het opslaan van de stemmachines, de kosten voor het beveiligen van deze opslagruimte voor de stemmachines, de kosten voor het transport van de goederen naar en van de stembureaus, de kosten voor mobiele telefoons op het stembureau en de kosten voor het inhuren van externen voor het samenstellen van de stembureaupakketten zijn hiervan de voorbeelden. Een ander deel van de kosten kunnen bij de andere gemeenten aan de orde zijn, zoals de accountantskosten voor het bepalen van de juiste werking van de stemmachines. Wij verwachten dat de kleine gemeenten deze kosten niet op het product verkiezingen hebben meegenomen, maar deze op één van de kostenplaatsen hebben verantwoord (bijvoorbeeld op het totale budget voor accountantskosten op de kostenplaats financiën). Wij zijn geen 'overige kosten' tegengekomen, die wij niet zouden kunnen meenemen in de extrapolatie. e gemiddelde 'overige kosten' bij de verschillende categorieën vertegenwoordigen een bedrag, dat representatief is voor het landelijk gemiddelde. Wij betrekken ook deze kostensoort in de extrapolatie van de kosten naar een landelijk niveau. 5.3 evindingen doorberekende algemene kosten e gemeenten boeken de algemene kosten op enkele verzamelrekeningen (kostenplaatsen). e algemene kosten zijn niet direct toe te rekenen aan het product verkiezingen. Het gaat bijvoorbeeld om de kosten voor de huisvesting, de automatisering en de salarissen. Periodiek rekenen de gemeenten deze kosten op basis van de bestede uren en een uurtarief toe aan hun producten. e gemeenten hebben de bestede uren in beeld gebracht bij onderdeel van het vragenformulier. Van de vijftig gemeenten hebben tweeëndertig gemeenten de werkelijke bestede uren voor het organiseren van het raadplegend referendum via het invullen van tijdschrijfformulieren zichtbaar gemaakt. eze uren waren overigens nog niet in alle gevallen al verantwoord in de financiële administratie. Een ander deel van de gemeenten heeft de begrote uren voor het referendum geboekt in de financiële administratie. ij deze gemeenten wordt doorgaans nog geen tijd geschreven. Wij hebben deze begrote uren in onze resultaten betrokken. ok hebben een paar gemeenten op ons verzoek (vaak naar aanleiding van het aanvullende telefonische interview) een raming van de bestede uren en de bijbehorende uurtarieven,^ opgegeven.. to in

26 eloitte. 25/56 Hoewel deze ramingen vaak lager zijn, dan bij de andere gemeenten, hebben wij ook deze resultaten in ons onderzoek betrokken. rie gemeenten hebben niets kunnen opgeven bij het aantal werkelijke bestede uren. Voor deze gemeenten hebben wij het gemiddelde in hun klasse (de betreffende categorie gemeenten) als resultaat meegenomen. e gemeenten hebben de uren per afdeling zichtbaar gemaakt op het vragenformulier. Wij hebben in het vragenformulier verzocht de verantwoorde uren toe te lichten of aan te geven welke activiteiten de gemeenten tijdens de opgegeven uren hebben verricht. Zo kunnen wij de activiteiten van de gemeenten vergelijken en bestuderen of de gemeenten activiteiten hebben verricht, die voor het onderzoek niet relevant zijn. Veel gemeenten hebben op het vragenformulier de aan de bestede uren ten grondslag liggende activiteiten niet toegelicht. ij het aanvullende telefonische interview hebben wij doorgevraagd naar de aard van deze activiteiten. e gemeenten hebben de uren uitgesplitst naar de volgende afdelingen of taken: 1. urgerzaken. 2. uitendienst. 3. Facilitaire ienstverlening. e ambtenaren, die zitting hebben genomen op het stembureau, hebben bij sommige gemeenten hun uren verantwoord op het product verkiezingen. In paragraaf 5.3. l gaan wij nader op deze kosten in. In de onderstaande tabel hebben wij de gemiddelde doorberekende algemene kosten per afdeling en per categorie gemeente in beeld gebracht. oorberekende algemene kosten (in per kiesgerechtigde) ategorie Gemeenten urgerzaken uitendienst Facilitaire Totaal dienstverlening ijzonder Gemiddelde (totaal) 0,58 0,90 0,76 1,16 0,55 0,20 0,23 0,46 0,26 0,62 0,65 0,01 0,19 0,12 0,00 0,12 0,14 0,00 0,05 0,00 0,00 0,11 0,06 0,04 0,04 0,00 0,02 0,02 0,00 0,02 0,08 0,01 0,03 0,65 1,13 0,92 1,16 0,69 0,36 0,23 0,53 0,34 0,63 0,79 in

27 eloitte. 26/56 e gemeenten hebben de activiteiten per afdeling aangegeven. e kosten in de verschillende categorieën gemeenten variëren van 0,34 tot 1,16 per kiesgerechtigde. e afdeling urgerzaken (vaak de afdeling, die eindverantwoordelijk is) heeft zich vooral beziggehouden met de algemene organisatie van de verkiezingen. it omvat onder andere het oproepen van de kiesgerechtigden, het regelen van de locaties voor de stembureaus, het selecteren van stembureauleden, het verzorgen van de voorlichting, enzovoort. e uitendienst heeft zich onder andere beziggehouden met het plaatsen en verwijderen van stemborden en het inrichten van de stembureaus. e afdeling Facilitaire ienstverlening heeft een belangrijke taak gehad in het verzorgen van de catering op de stembureaus en het testen van de stemmachines in de stembureaus. an de hand van de door de gemeenten opgegeven aanvullende gegevens lichten wij de verschillen tussen de gemeenten toe. Per afdeling is het echter moeilijk een verklaring te geven voor deze verschillen. e afdeling, die bepaalde activiteiten uitvoert, verschilt per gemeente. ij de ene gemeente richt de afdeling urgerzaken bijvoorbeeld het stembureau in. ndere gemeenten laten dit uitvoeren door de uitendienst of door externen. ok op totaalniveau is het niet eenvoudig de verschillen te verklaren. Het meest opvallende is dat de kosten per kiesgerechtigde bij de grotere gemeenten afnemen in vergelijking met de kleinere gemeenten. e gemeenten in de categorie 'bijzonder' vormen een uitzondering. Een belangrijke oorzaak is, dat de kleine gemeenten (voor een deel) dezelfde taken uitvoeren als de grote gemeenten, terwijl deze kosten over minder kiesgerechtigden kunnen worden uitgespreid. e kosten van de gemeenten in de categorie zijn daarnaast lager, omdat deze gemeenten geen stemborden hebben geplaatst of de stemborden niet hebben laten plaatsen door het eigen personeel. e gemeenten in de categorieën, en 'ijzonder' ontvangen in veel gevallen ook facturen van externen of van de andere diensten facturen. eze gemeenten huren aannemers of uitzendkrachten in voor het uitvoeren van bepaalde activiteiten. eze facturen hebben wij bij de kosten derden meegenomen. it verklaart ook een deel van de daling van de kosten per kiesgerechtigde, bij de grotere gemeenten. e verschillen tussen de gemeenten blijven groot, ondanks de aangegeven verklaringen. e gemeenten hebben (ook blijkend uit de telefoongesprekken) een beperkt inzicht in het tijdsbeslag van de activiteiten van hun medewerkers. Instructies voor het tijdschrijven zijn wel aanwezig, maar zijn niet zo gedetailleerd als dit onderzoek verlangt. Wij hebben deze kosten in de extrapolatie van de kosten betrokken. I W ro o in

28 eloitte. 27/ Toerekening van kosten van ambtelijke ondersteuning Een deel van de gemeenten hebben de uren van de ambtenaren, die op de dag van het referendum op het stembureau zitting hebben gehad, op het product verkiezingen verantwoord. In onderstaande tabel hebben wij de kosten per kiesgerechtigde voor deze uren in beeld gebracht. ategorie Gemeenten ijzonder Gemiddelde (totaal) Kosten ambtelijke ondersteuning (in per kiesgerechtigden) 0,15 0,10 0,06 0,00 0,29 0,32 0,07 0,27 0,00 0,00 0,16 e kosten tussen de gemiddelden per categorie gemeenten lopen van 0,00 tot 0,32 per kiesgerechtigde. eze verschillen worden veroorzaakt, door de verschillen in de afspraken van gemeenten met hun ambtenaren. e Raad van één gemeente heeft besloten dat de ambtenaren geen zitting mogen nemen op het stembureau. Twaalf gemeenten hebben besloten, dat de ambtenaren verlof of bijzonder verlof schrijven, wanneer zij op het stembureau zitten. Vijfendertig gemeenten hebben besloten, dat de ambtenaren uren schrijven. ij een deel van deze gemeenten schrijven de ambtenaren acht uur. Het andere deel van deze gemeenten mag op de verkiezingsdag ook overwerk verantwoorden. Eén gemeente laat de ambtenaren kiezen tussen het opnemen van een verlofdag of het schrijven van de uren (inclusief overwerk). ij de keuze voor verlof krijgen de ambtenaren de reguliere vergoeding. verigens verschilt het wel of niet ontvangen van een vergoeding ook weer per gemeente. Niet alle gemeenten konden de kosten van de ambtelijke inzet zichtbaar maken. In deze gevallen zijn de kosten van de ambtelijke inzet (de uren) niet meegenomen in de bovenstaande tabel. Wij nemen ook bovenstaande kosten mee in het onderzoek en in de extrapolatie van de kosten naar het landelijke niveau. 5.4 Kapitaallasten e gemeenten berekenen met de kapitaallasten de rente en de afschrijving van een investering door aan hun producten en daarmee aan het product verkiezingen. e gemeenten hebben 1 de kapitaallasten weergegeven bij onderdeel van het vragenformulier. e kapitaal l asten'-hebben betrekking op de aanschaf van stemmachines en de aanschaf van stemborden. ro o

29 eloitte. 28/56 In de onderstaande tabel hebben wij de gemiddelden per categorie gemeenten (voor beide investeringen) in een tabel in beeld gebracht. ategorie Gemeenten ijzonder Gemiddelde (totaal) Kapitaallasten Stemmachines (in per kiesgerechtigde) 0,29 0,12 0,26 0,00 0,15 0,12 0,25 0,18 0,34 0, Kapitaallasten Stemborden (in per kiesgerechtigde) 0,00 0,01 0,00 0,00 0,01 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Totaal 0,29 0,13 0,26 0,00 0,16 0,12 0,25 0,18 0,34 0,31 0,18 Het bedrag aan kapitaallasten verschilt van 0,00 tot 0,34 per kiesgerechtigde. an de hand van de door de gemeenten opgegeven aanvullende gegevens lichten wij de verschillen tussen de gemeenten toe. p het vragenformulier geven achtenveertig gemeenten aan in het verleden stemmachines (of stemcomputers) te hebben aangeschaft. Twee gemeenten hebben dit niet gedaan. Eén gemeente maakt bij het stemmen geen gebruik van een stemmachine, aangezien de burgers nog 'met potlood' stemmen. eze gemeente heeft dus aan kapitaallasten opgevoerd. e andere gemeente heeft de stemmachines gehuurd. eze kosten hebben wij als kapitaallasten in onze resultaten betrokken. Lease/huurkosten vertegenwoordigen een vorm van kapitaallasten, hoewel de gemeente niet risicodragend is. Niet alle achtenveertig gemeenten hebben de kapitaallasten voor de stemmachines in de kosten opgevoerd. Van de achtenveertig gemeenten hebben dertien gemeenten de investering in de stemmachines al afgeschreven. Eén gemeente heeft de kosten voor het aanschaffen van stemmachines een aantal jaren geleden direct ten laste van de exploitatie gebracht. ok heeft één gemeente in 2005 nieuwe stemmachines aangeschaft, waarvan (op basis van interne afspraken) de kapitaallasten ingaande 2006 worden genomen. it verklaart dat veertien gemeenten aan kapitaallasten hebben verantwoord. Eén -gemeente en één gemeente hebben de kapitaallasten opgegeven voor de aanschaf van de stemborden. e andere achtenveertig gemeenten geven ook bij de kosten derden geen kosten op voor het aanschaffen van de stemborden. Wij verwachten dat veel gemeenten deze kosten in het verleden direct ten laste van de exploitatie hebben gebracht en dus niet gekozen hebben voor het afschrijven van deze kosten. ^ (n