De glastuinbouw mag dan te boek staan als een innovatieve

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "De glastuinbouw mag dan te boek staan als een innovatieve"

Transcriptie

1 Het woord tuindersglas zegt het al: in veruit de meeste kassen wordt nog traditioneel glas gebruikt. Maar er zijn tal van andere kasdekmaterialen verkrijgbaar. En volgens onderzoekers zit er nog veel meer in het vat. Daarover gaat deze special. Tekst: Florentine Jagers op Akkerhuis, Bert Vegter en Joef Sleegers Fotografie: Ferry Noordam 45 Innovatie in tuindersglas 48 De materialen en hun eigenschappen GLAS 49 Standaard glas en gehard glas 50 Wit glas 51 Diffuus glas Glas met oppervlaktebehandeling KUNSTSTOF PLATEN 52 PMMA 53 Polycarbonaat (PC) KUNSTSTOF FOLIE 54 PE (polyethyleen) 54 ETFE De glastuinbouw mag dan te boek staan als een innovatieve sector; het belangrijkste onderdeel van de kas is al honderd jaar nagenoeg hetzelfde gebleven, en dat is het glas. De maten zijn wat groter geworden, het glas wat dikker, en er wordt wat geëxperimenteerd met andere materialen, maar in wezen is er weinig veranderd. Meer dan 95% van de tuinders in Nederland gebruikt nog altijd traditioneel tuindersglas. Het onderzoek naar het effect van kasdekmateriaal voor de teelt is pas de laatste jaren op gang gekomen. Tot voor kort was de sector afhankelijk van wat er voor de woningbouw op de markt kwam. De laatste tijd wordt speciaal glas ontwikkeld voor de tuinbouw, door er een coating op de zetten of het glasoppervlak op een andere manier te bewerken. Op dit moment is zo n 20 à 30 ha kas in Nederland bedekt met nieuwe materialen, vooral in de groenteteelt. De enige glassoort, of eigenlijk coating, die speciaal voor de glastuinbouw is ontwikkeld, is het glas van GroGlass. Andere soorten glas, zoals van Sunarc of andere producenten, zijn speciaal voor zonnepanelen of andere sectoren ontwikkeld, maar ook bruikbaar in de tuinbouw. Warmteverlies beperken Het is niet voor niets dat gewoon glas nog altijd populair is. Het is goedkoop en laat een hoop licht door. Maar ideaal is het niet. Wat het huidige glas mist is de isolatiewaarde, vindt kasdekgoeroe Silke Hemming, teamleider tuinbouwtechnologie bij WUR Glastuinbouw. Het is zo langzamerhand maatschappelijk en economisch niet meer verantwoord om het in de kas 20 C te stoken, terwijl een groot deel van de warmte door het kasdek weer verdwijnt. Vrijwel alle kassen hebben nog enkelglas. Dubbelglas zou meer warmte binnenhouden, maar het zou minder licht doorlaten en de kasconstructie zou een stuk steviger moeten zijn. Glas met een anti-reflectiebehandeling is wel in dubbele lagen toe te passen, want dit laat minimaal 5% meer licht door. AR-glas is in dubbele lagen goed bruikbaar in een semi-gesloten kas, zegt Hemming. Het laat dezelfde hoeveelheid zonne-energie door als traditioneel glas en zorgt tegelijkertijd voor isolatie, zodat de kou van het wegkoelen minder uit de kas verdwijnt. Maar in een enkele laag is het juist niet handig voor een semi-gesloten kas, omdat er dan te veel zonne-energie binnenkomt die weggekoeld moet worden. Diffuus glas bevordert productie Er komen steeds meer aanwijzingen dat diffuus licht meer opbrengst kan opleveren. Het diffuse licht dringt beter door in een gewas en daardoor kunnen ook de onderste bladeren beter fotosynthetiseren. Dit geldt vooral voor hoog opgaande teelten als komkommer. In actuele proeven meten de onderzoekers tot 10% meer opbrengst onder diffuus glas ten opzichte van traditioneel glas. Maar ook in andere teelten, zoals paprika of diverse sierteelten zou het goed kunnen uitpakken. Hemming: De meeste gewassen hebben hoogstwaarschijnlijk baat bij diffuus licht. Snijbloemen en potplanten, allemaal hebben ze hetzelfde probleem: ze krijgen veel directe straling waardoor de bladtemperatuur hoog oploopt. Eigenlijk was het gehamerde glas van dertig jaar geleden zo gek nog niet. Alleen was dat glas door de vele zwakke plekken erg kwetsbaar voor bijvoorbeeld hagel. Diffuus glas is een verzamelnaam voor allerlei soorten glas met totaal verschillende eigenschappen, met als enige overeenkomst dat ze het licht min of meer verstrooien. Het ideaalbeeld van diffuus glas is: zo min mogelijk lichtverlies en zo veel mogelijk verstrooiing. Sommige soorten diffuus glas laten net zoveel licht door als gewoon glas, andere hebben een verlies van 10%. Sommige verstrooien het licht sterk (75%), andere heel erg weinig (10%). Er zijn verschillende manieren om glas diffuus te maken: door etsen en walsen. Etsen is een chemische behandeling waardoor een ruw oppervlak ontstaat. Geëtst glas laat vaak minder licht door, blijkt uit een vergelijking van tientallen materialen tot nu toe, zegt Hemming. Bij walsen gaat het vloeibare glas tussen twee rollen door, die er een structuur inbrengen. Hierbij is het lichtverlies minder. Walsen gaat echter wel ten koste van de sterkte. Er ontstaat spanning in het glas, waardoor het makkelijker breekt. Maar als gewalst glas nog eens gehard wordt, wordt het juist weer sterker. WUR Glastuinbouw doet op dit moment in Bleiswijk onderzoek naar Vetrasol 502 en 503; twee soorten gewalst en gehard glas van Glasimport Kwintsheul. De optische Lees verder op pagina 46 > 44 45

2 Elektriciteit uit zonlicht TNO onderzoekt op dit moment de mogelijkheden van een folie die stroom opwekt uit zonlicht. Tijdens de I-Demodagen van Metazet, half september, liet onderzoeker Bart Allard organische zonnecellen op glas zien. Het zijn glasplaatjes waarop een polymere halfgeleider is gecoat. Als er licht op de halfgeleider valt gaat er een stroompje lopen. Over een aantal jaar kunnen deze polymeren ook op folie worden gecoat. Het materiaal wordt niet speciaal voor kasdekken ontwikkeld, maar zou daar in de toekomst misschien wel voor gebruikt kunnen worden. Dat zou een interessante markt kunnen zijn, zegt Allard. Maar daar is nog heel veel onderzoek voor nodig. Het is daarbij van groot belang dat we samenwerken met partners en innovatieve telers. De teelttechnische kennis van de kweker is nodig om technologische ontwikkelingen toepasbaar te maken voor de kassenbouw. Fresnelkas en Elkas WUR Glastuinbouw werkt aan twee kastypen die elektriciteit kunnen produceren: de Elkas en de Fresnelkas. Van beide technieken zijn proefkasjes gebouwd, deze staan gebroederlijk naast elkaar op het terrein van de WUR in Wageningen. In oktober komen de eerste meetgegevens over stroomproductie naar buiten. De Fresnelkas is gebaseerd op de lenzen die Fransman Augustin Jean Fresnel in 1824 heeft ontworpen voor het gebruik in vuurtorens. De lenzen zijn plat en licht van gewicht, en ze kunnen het zonlicht focussen op zonnecellen. Om efficiënt stroom te kunnen produceren, zou 2 tot 5% van het kasdek uit zonnecellen moeten bestaan. De Fresnellenzen laten diffuus licht door. Dit kastype zou vooral geschikt zijn voor potplanten, omdat die wat minder licht nodig hebben dan snijbloemen. Het andere type kas waar WUR Glastuinbouw aan werkt is de Elkas. Deze heeft een cirkelvormig kasdek dat NIR-straling terugkaatst en concentreert op een zonnecel. Hier wordt elektriciteit en warmte opgewekt. Het PAR-licht wordt doorgelaten, zodat in de kas gewoon kan worden geteeld. Meer over de Elkas en Fresnelkas vindt u via > vervolg van pagina 45. eigenschappen zijn uitstekend, ervaart Hemming. De voorlopige resultaten zijn veelbelovend. De groei van komkommers onder Vetrasol 502 ligt 4% hoger dan onder tuindersglas; onder Vetrasol 503 ligt die 7% hoger. Een definitief oordeel is echter nog niet mogelijk omdat de proef niet helemaal goed is verlopen. Goede mogelijkheden voor folie Volgens Hemming zijn er goede mogelijkheden voor gebruik van folie in kassen, al willen Nederlandse telers daar nog niet aan. Van alle tuinders in de wereld werkt 99% met folie. Bij ons bestaat het beeld dat folie niet duurzaam is en wegwaait. Die vrees is niet helemaal terecht. Als je een keer flinke glasschade in je gewas hebt gehad, weet je dat glas ook niet ideaal is. Ook Jan Smits, manager Flowers and Food bij TNO in Delft, ziet een mooie toekomst voor folie. En dan vooral vanwege de coatings die erop kunnen worden aangebracht. Een folie is goedkoper te coaten dan glas. Het proces is te vergelijken met een inkjet-printer. Eén folie kan daarbij meerdere lagen bevatten. Smits denkt aan een dubbele glasplaat met een of meer folies ertussen. Dat zou tot wel vijf lagen kunnen oplopen. Met de folies kunnen functies worden meegegeven, zoals: n folie houdt de glasplaten na een breuk bij elkaar; n reflectiecoatings houden het warme NIR-licht buiten de kas; n de folie zou waterafstotend kunnen zijn, waardoor er geen vuiligheid op hecht; n het zou naar buiten stralend assimilatielicht kunnen tegenhouden. Er is met folie veel meer mogelijk dan met glas, meent Smits. Bovendien is het totaal ongevaarlijk. De lichtdoorlatendheid is goed en de levensduur is de laatste jaren sterk verbeterd. Verder weegt het materiaal minder dan tuindersglas, waardoor de constructie van de kas veel lichter kan zijn. Ik verwacht dat door toevoeging van allerlei functies het kasdek een grotere rol gaat spelen < En in de verre toekomst... Sommige materialen die al bestaan of in ontwikkeling zijn, zouden in de verdere toekomst iets voor de glastuinbouw kunnen gaan betekenen. Er zullen echter meer dan 10 jaar overheen gaan voordat ze ver genoeg zijn ontwikkeld, en met name goedkoop genoeg zijn om in een kasdek te verwerken. n Nanoschuim bestaat uit schuim met tussenruimtes kleiner dan de golflengte van het licht. Daardoor heeft het materiaal een isolerende werking en een hoge lichtdoorlatendheid. Op dit moment is met name de lichttransmissie nog te laag. Er is nog fundamenteel onderzoek nodig voordat dit materiaal iets kan gaan betekenen. n Schakelbare kasdekken reageren op elektrische spanning. Als de spanning toeneemt, worden zij diffuus of neemt de lichtdoorlatendheid af. Deze techniek wordt bijvoorbeeld al in ICE-treinen en op openbare toiletten gebruikt. De techniek is dus al beschikbaar, maar er moet nog een doorbraak komen om de kosten te verlagen. n Photochromatisch (of zelfkleurend) materiaal verandert de transmissie als de lichtsterkte verandert. Dit wordt in sommige zonnebrillen toegepast. De eerste proeven met dit soort pigmenten in tuinbouwfolies zijn al gedaan. Voor de glastuinbouw is de lichttransmissie echter nog te laag, en is het materiaal nog te duur. n Thermochromatisch materiaal. Dit verandert van kleur en lichtdoorlatendheid als de temperatuur verandert. 46

3 Kasdekmateriaal heeft een grote invloed op de gewasontwikkeling, de energiehuishouding en het klimaat. Welke straling wordt doorgelaten en welke niet? Wat gebeurt er met die straling? En wat doet die met het gewas? Eerst een stukje natuurkunde. En dan een overzicht van de beschikbare materialen en hun eigenschappen. Golflengte en plantreactie Licht verandert van intensiteit en soms van golflengte als het door het kasdekmateriaal gaat. Dat heeft gevolgen voor het gewas. Planten gebruiken licht niet alleen om te groeien, ook halen ze uit licht informatie die de plantvorm beïnvloedt. In grote lijnen is het lichtspectrum in drie gebieden te verdelen: n 300 tot 400 nm: ultraviolet licht (UV). Dit wordt onderverdeeld in A ( nm), B ( nm) en C (kleiner dan 300 nm). C is een harde en schadelijke vorm, die wordt gebruikt voor ontsmetting. Dit UV-Clicht zit niet in het zonlicht. UV-A gaat wel door traditioneel tuinbouwglas en UV-B niet. Wit glas en sommige folies laten wel UV-B door. Het blijkt dat bestuivende insecten in de war kunnen raken van UV-B. Aan de andere kant stimuleert dit licht de aanmaak van rode pigmenten in bijvoorbeeld rozen of potplanten. n 400 tot 700 nm: Photosynthetic Active Radiation (PAR licht) is het deel van het licht dat verantwoordelijk is voor de fotosynthese en dus voor de droge-stofopbouw. n 700 nm en verder: Infrarood wordt onderverdeeld in NIR, het nabij-infrarood (700 tot 2500 nm) en VR, het ver-infrarood (hoger dan 3000 nm). Ver-infrarood is de warmtestraling die uitgaat van een warm voorwerp. Deze golflengtes hebben geen effect op de aanmaak van droge stof. In sommige gevallen kan infrarood ( nm) wel effect hebben op de plantvorm en bloei. Condens en reflectie In elke kas treedt condensatie van water tegen de binnenkant van het dek op. Dit komt doordat de vochtige kaslucht neerslaat op het koude kasdek. Het maakt veel verschil uit voor de lichtdoorlatendheid of er op het kasdek druppels of dunne waterfilm zitten. Oppervlaktebehandelingen kunnen dit beïnvloeden. Een dunne waterfilm heeft nauwelijks een effect op de transmissie, druppelvorming wel, want druppels reflecteren en verstrooien het licht. Druppels zijn bovendien niet gewenst in verband met neerslag op het gewas. Een waterfilm kan trouwens ook het effect van een coating beïnvloeden. Lichtverstrooiing De lichtdoorlatendheid van een kasdek heeft, behalve met het materiaal zelf, ook te maken met de nok-oriëntatie van de kas en met de helling van het kasdek. Ook de bewolking doet mee. Hoe meer wolken, hoe meer verstrooiing van het licht. Dit diffuse licht dringt makkelijker door de bladlagen heen en vergroot daardoor de productie van droge-stof. Veel gewassen hebben voordeel van diffuus licht. Verschillende materialen kunnen doorvallend licht verstrooien. Een maat voor de verstrooiing van licht is de zogenaamde haze. Helder glas heeft een haze van ongeveer 0% en diffuus glas heeft een haze tussen 10 en 75%. Licht en energiehuishouding Warmte en licht zijn nauw met elkaar verbonden. Ze zijn allebei vormen van straling. Licht wordt omgezet in warmte als het door een voorwerp, bijvoorbeeld de plant of de bodem, wordt geabsorbeerd. Onder glas wordt deze warmtestraling gevangen, omdat glas deze golflengtes niet doorlaat. In de winter is dit een voordeel, maar in de zomer een nadeel. Door in de zomer daarom het NIR-licht uit de kas te weren, dat toch geen nut heeft voor de fotosynthese, zal de temperatuur minder oplopen. De koelbehoefte is dan kleiner en de ramen kunnen langer gesloten worden gehouden, waardoor hogere CO 2 -concentraties kunnen worden bereikt. Aan de andere kant is het mogelijk om juist warmte te oogsten onder glas of een ander transparant materiaal. Dat kan ook een positief effect op de energiehuishouding hebben als deze energie wordt opgeslagen om in de winter te gebruiken. Bij het effect op de energiehuishouding spelen de volgende drie kenmerken van het kasdekmaeriaal een rol: n IR-transmissie; n emissie; n het energieverlies (isolatiewaarde of u-waarde). Voor bijvoorbeeld is het energieverlies 5,8 watt/m 2 /K. De K staat daarbij voor graden Kelvin. Temperatuurverschillen worden in de natuurkunde altijd in Kelvin uitgedrukt en niet in Celsius. Overigens hebben deze eenheden dezelfde waarde, alleen hebben ze een ander nulpunt. De u-waarde van geeft aan dat per m 2 en één graad temperatuurverschil in de kas een energieverlies van 5,8 watt optreedt. < Standaard glas en gehard glas Andere naam: float glas In de tuinbouw wordt meestal gebruik gemaakt van 4 mm dik glas. Vaak is het niet de eerste kwaliteit glas en volgens de norm mag de dikte maximaal 0,2 mm afwijken. Door het productieproces aan te passen kan glas worden gehard. Daardoor is het steviger en breekt het minder snel. Gehard glas is veiliger in gebruik en geschikt voor grotere glasmaten. De randen van gehard glas zijn wel heel kwetsbaar. De optische eigenschappen van glas veranderen in het algemeen niet door het hardingsproces. Om de isolerende werking te vergroten is er in het verleden wel gekeken naar dubbelglas. Dat vraagt echter om een aangepaste kasconstructie. De kosten van dubbelglas zijn daardoor extra hoog. Bovendien is er een lichtverlies van 10%. Er zijn drie mogelijkheden voor dubbelglas, namelijk een gekitte rand, een gesoldeerde rand of een dichtgesmolten rand. De spouwruimte kan met CO 2 worden gevuld, in plaats van lucht en dat vergroot de isolerende werking. Foto: Rens kromhout Dirk Hoogendijk: Eigenschappen standaard glas en gehard glas PAR-transmissie Standaard/gehard 89 90% Dubbel glas 81% PAR-transmissie diffuus Standaard/gehard 82% Dubbelglas 72% UV-transmissie (< 320 nm) 2-5% NIR-transmissie 90% Haze/diffusiteit 0% Energieverlies Standaard/gehard 5,8 W/m 2 /K Dubbelglas 2,7 W/m 2 /K Brandrisico klein Condensatie/ druppelvorming groot Levensduur 25 jaar Gewassen alle Prijs per m 2 Standaard 4-5 Gehard 10 Dubbel glas 20 Met gehard glas pak je een aantal voordelen mee Op een locatie van D.C. van Geest Potplanten in Honselersdijk is aan een bestaand bedrijf een nieuwe kas van m 2 gebouwd met gehard glas in het dek. Recentelijk is hierin de teelt gestart van phalaenopsis. Bedrijfsleider Dirk Hoogendijk vertelt dat in de voorbereidende bouwfase via gesprekken met diverse partijen voor deze materiaalsoort is gekozen. Doordat de goot van de nieuwe kas op zo n acht meter ligt, is toepassing van gehard glas in het dek veiliger. Bovendien is met deze materiaalsoort een grotere glasmaat mogelijk. In dit geval is 1,12 x 2,27 m toegepast. De verzekering wees het bedrijf voor de bouw op het veiligheidsaspect, en volgens Hoogendijk wordt dit dan ook beloond met een lagere verzekeringspremie. Bovendien gaan de ruiten minder snel kapot, en mocht dat een keer gebeuren dan valt het glas in duizend onscherpe brokjes uiteen. Hoogendijk wijst er ook nog op dat voor het geharde glas een nieuw type roede is gebruikt waardoor het glas strak wordt opgesloten. Daardoor zijn er minder lekverliezen. Float Gehamerd glas Vetrasol 503 Lees verder op pagina 50 > 48 49

4 > Vervolg van pagina 49. Vetrasol 502 Luxaglad Foto: Rens kromhout Leo van der Harg: Op natuurlijke wijze remmen met diamantglas Potrozenteler Leo van der Harg behoort tot de kleine groep glastuinders die diamantglas heeft. De teler uit Vierpolders koos in en wederom in 2005 bij een uitbreiding - voor dit type glas om zijn potrozen in de afkweekfase minder op chemische wijze te hoeven remmen. Diamantglas laat namelijk UV-straling door, wat volgens de theorie kortere internodiën geeft. De opkweek van de potrozen gebeurt onder normaal glas, omdat dan juist lengte in de internodiën nodig is. Als Van der Harg het met collegabedrijven vergelijkt, hoeft hij zeker minder chemisch te remmen met diamantglas. Hoeveel minder, kan hij echter niet precies aangeven omdat de omstandigheden per bedrijf verschillen. Voor zijn eigen bedrijf kan Van der Harg volgend jaar een goede vergelijking maken. Hij heeft namelijk een nieuwe opkweek gebouwd met normaal glas, en de oude opkweek met normaal glas gaat hij gebruiken voor afkweek. Wit glas Andere namen: ijzerarm glas, diamantglas, low-iron, Crystal Clear, Optiwhite, Clear glass, Ultrawhite Diffuus glas Andere namen: matglas, structuurglas Uit onderzoek is gebleken dat planten veel baat hebben bij strooilicht of diffuus licht. Met name onder een bewolkte hemel is er sprake van diffuus licht, maar ook een kasdekmateriaal kan licht verstrooien. Diffuus licht dringt beter door in het gewas en de middelste bladeren kunnen daardoor beter fotosynthetiseren en dat komt de productie ten goede. Actuele Eigenschappen behandeld glas. PAR-transmissie 95 97% PAR-transmissie onder diffuus licht 89 91% UV transmissie hangt af van (< 320 nm) behandeling NIR transmissie 85% Haze/diffusiteit 0% Energieverlies 5,8 W/m 2 /K Brandrisico klein Condensatie/ druppelvorming meestal klein Gewassen lichtminnende planten Levensduur >15 jaar Prijs per m 2 Sunarc Centro Solar ca. 17 GroGlass ± 20 proeven met komkommer in een kas met diffuus glas hebben geresulteerd in 10% meer productie. De diffusiteit van glas wordt uitgedrukt in de zogenaamde hazefactor. Er is een groot aantal soorten diffuus of matglas op de markt, welke allemaal verschillende eigenschappen vertonen, zowel in lichtdoorlatendheid als ook in lichtverstrooiing. Bij doorzichtig materiaal, zoals glas, zal altijd een deel van het licht reflecteren. De mate van reflectie hangt af van de invalshoek van het licht. Een lage lichtdoorlatendheid wordt dan ook voornamelijk veroorzaakt door hoge reflectieverliezen. Er zijn twee manieren om het oppervlak van glas te behandelen waardoor de reflectie vermindert: etsen en coaten. Bij etsen wordt het oppervlak door een chemische behandeling poreus gemaakt. Een voorbeeld is glas van Sunarc. Eigenschappen diffuus glas. PAR-transmissie 89-91% PAR-transmissie 74-83%, dus onder diffuus licht heel divers UV-transmissie gelijk aan (< 320 nm) NIR-transmissie gelijk aan Haze/diffusiteit 10-75% dus heel divers! Energieverlies 5,8 W/m 2 /K (gelijk aan standaard glas) Brandrisico klein Condensatie/ afhankelijk van druppelvorming het glastype Gewassen vooral hoog opgaande gewassen, maar waarschijnlijk alle gewassen Levensduur 25 jaar Prijs per m Glas met oppervlaktebehandeling Andere namen: antireflectie-glas (AR glas), Sunarc AR glass, Centrosol HiT, GroGlass AR Bij coaten worden er heel dunne lagen op het oppervlak van het glas aangebracht. Dit is het geval bij onder andere GroGlass en CentroSolar. In beide typen glas wordt er minder licht gereflecteerd en daardoor is de transmissie groter. De verzamelnaam voor dit soort behandeld glas is antireflectie(ar)-glas. Omdat de PAR-transmissie hoog is, is ARglas in theorie geschikt voor toepassing als dubbelglas. Dit is echter nog niet in de praktijk gerealiseerd. Wit gecoat De laatste jaren is er ook zogeheten wit glas op de markt. Dit glas is aan de zijkant goed te herkennen, omdat het daar niet lichtgroen is, maar wit. Het bevat minder ijzer, waardoor het meer licht doorlaat. Met name de UV-B transmissie (< 320 nm) is hoger dan van gewoon glas en dat is voor sommige gewassen een voordeel. UV-B licht zorgt namelijk voor een natuurlijke remming van het gewas en voor de aanmaak van sommige rode pigmenten. Eigenschappen wit glas. PAR-transmissie 90-91% PAR-transmissie diffuus 83% UV-transmissie (< 320 nm) afhankelijk van het glastype NIR-transmissie gelijk aan standaard glas Haze/diffusiteit 0% Energieverlies 5,8 W/m 2 /K (gelijk aan standaard glas) Brandrisico klein Condensatie/ groot druppelvorming Gewassen perkplanten, aubergines, aardbeien, roodkleurige sla, lichtminnende compacte potplanten, zomerbloemen, boomkwekerijproducten, alles wat naar buiten gaat Levensduur 25 jaar Prijs per m Michiel van Spronsen: Koelend glas interessant voor de sierteelt Gecoat antireflectie-glas, GroGlass AR-glas, zou meer PAR-licht in de kas moeten toelaten. In de praktijk is er echter nog geen ervaring mee opgedaan, zegt Michiel van Spronsen, de Nederlandse contactpersoon voor GroGlass. De nieuwe fabriek waar het glas gecoat wordt, staat in Letland. Met het nieuwe type glas is nog maar net de eerste kas beglaasd, bij tomatenteler Van der Lans in Poeldijk. Het tweede project dat wordt gerealiseerd betreft de Belgische tomatenteler D. Verlinden. Het derde project, waarvoor inmiddels de papieren zijn getekend, betreft ook een groentebedrijf. Volgens Van Spronsen wordt gewerkt aan een ander type glascoating, waarbij het accent ligt op aanzienlijke reductie van NIR-instraling (nabijinfrarood), zonder veel lichtverlies ten opzichte van standaard tuinbouwglas. Door glas toe te passen waardoor warmtestraling buiten is te houden, kan het in de kas koeler blijven. Daardoor is warmteophoping in bijvoorbeeld de belichte rozenteelt te verminderen en is ook op koelkosten en koelapparatuur te besparen. Dit kaskoelend effect van het gecoate glas is volgens Van Spronsen onder de huidige omstandigheden in de tuinbouw voor menig teler, ook in de sierteelt, wellicht nog interessanter dan een aantal procenten meer licht. Lees verder op pagina 52 > 50 51

5 > Vervolg van pagina 51. Eigenschappen voor dubbele plaat en zigzag dubbelwandige plaat. PAR-transmissie * Dubbel 80 89% * Zigzag 90% Plexiglas SDP16 Acrylplus Sunstop Massief Acrylaat XT De afgelopen twintig jaar is er een groot aantal doorzichtige kunststof platen op de markt gekomen, waarvan een deel geschikt is om kassen mee te bedekken. Kunststof platen worden jaarlijks op zo n 40 tot 45 ha nieuwbouw toegepast Eigenschappen 16 mm dikke plaat. PAR transmissie 86 89% PAR transmissie ± 76% onder diffuus licht UV transmissie hoog, maar afhan- (< 320 nm) kelijk van het materiaal NIR transmissie 3% minder dan Haze/diffusiteit 15-25% afhankelijk van het materiaal Energieverlies 2,8 W/m 2 /K Brandrisico zeer hoog Condensatie/ veel, maar druppelvorming afhankelijk van het materiaal Gewassen potplanten, uit gangsmateriaal buitenteelt, gewassen met een hoog energieverbruik Levensduur 15 jaar Prijs per m 2 25 (10 à 12% van het areaal nieuwbouw). De meest bekende zijn in Nederland polymethylmetacrylaat (PMMA) en polycarbonaat (PC). Kunststof platen worden in diverse diktes geleverd en kunnen enkel of dubbel worden toegepast. Enkele soorten zijn niet geschikt als kasdekmateriaal. In Nederland zijn vooral de kanaalplaten (stegdoppelplaat (SDP)) bekend. Verder zijn er experimenten met dubbele zigzagplaten van polycarbonaat om de lichtdoorlatendheid te vergroten. PMMA Andere namen: acryl, plexiglas et cetera De kunststof polymethylmetacrylaat (PMMA) is een materiaal met een zeer hoge lichtdoorlatendheid. De grondstoffen voor PMMA zijn aceton, methanol, waterstofcyanide en zwavelzuur. Hoewel dit niet de vriendelijkste stoffen zijn, is het eindproduct onschadelijk. Bij een temperatuur boven de 450 C verbrandt polymethylmethacrylaat volledig tot koolstofdioxide en water. De slagvastheid is matig, maar dit kan door toevoegingen verbeteren. Polycarbonaat (PC) Polycarbonaat (PC) is een stevig, hard en doorzichtig materiaal dat in tegenstelling tot de meeste andere kunststoffen hoge temperaturen aankan. De chemische samenstelling bestaat uit carbonaten, dit zijn koolstof- (carbon) en zuurstofverbindingen. Het materiaal is zeer slagvast en kan tegen hoge temperaturen. De lichttransmissie is echter lager dan bij PMMA. Leverbare vormen polycarbonaat. Soort plaat Merknamen Enkelwandige vlakke plaat Makrolon, Calibre, Lexan. Enkelwandige gevormde plaat Akrolon Suntuf, (golf, zigzag et cetera) Lexan Dubbelwandige vlakke plaat Akyver, Makrolon, Thermoclear, Lexan, Polygal, Casolith, Macrolux, Sunlite. Zigzag dubbelwandige plaat Lexan Zigzag Foto: Rens kromhout Hans Fenger: PAR-transmissie diffuus * Dubbel 61% * Zigzag 80% UV-transmissie 0% (< 320 nm) NIR transmissie 3% minder dan Haze/diffusiteit 15-25% afhankelijk van het materiaal Energieverlies * Dubbel 3,5 W/m 2 /K * Zigzag 3,4 W/m 2 /K Brandrisico Klein Condensatie/ veel, maar afhandruppelvorming kelijk van het materiaal Gewassen uitgangsmateriaal kasteelt, orchideeën, gewassen met een hoog energiever bruik en een lage lichtbehoefte Levensduur 15 jaar Prijs per m 2 * Dubbel 20 * Zigzag 32 Zigzag bespaart veel; condens blijft probleem Polycarbonaat Sunstop Polycarbonaat driewandige uitvoering Acryplus helder Polycarbonaat x structuur LTA Opaal Leverbare vormen 16 mm dikke plaat. Soort plaat Merknaam o.a. Enkelwandige vlakke plaat Plexiglas, Perspex, Kascoplex Enkelwandige gevormde plaat Plexiglas, Vedril, Vedrilser (golf, zigzag et cetera) Dubbelwandige vlakke plaat Highlux, Plexiglas, Perspex, Vedril, Alltop, Kascoplex, Altuglas, Optima Zigzag dubbelwandige plaat Lexan Zigzag Bromeliakwekerij Corn. Bak in Assendelft is een van de weinige bedrijven waar tot nu toe Zigzag dubbelwandige plaat is toegepast. In dit geval op het dek van een afdeling van m 2. Hans Fenger, hoofd technische zaken, vertelt dat de kwekerij al enkele jaren ervaring heeft met dit materiaal. Wat betreft de lichtdoorlaat en vooral ook de energiebesparing van de Zigzag-platen heerst er behoorlijke tevredenheid. De platen laten goed licht door en een vergelijking via de klimaatcomputer met andere afdelingen voorzien van normaal glas maakt duidelijk dat Zigzag zo n 30% energie kan besparen. Die gunstige ervaringen worden wat vertroebeld door condensvorming in de platen. Dit probleem is door fabrikant General Electric bij Corn. Bak nog niet echt opgelost. Ondanks het feit dat er meer gelucht moet worden om de kasluchtvochtigheid op een gewenst niveau te houden, kan er volgens Fenger toch enkele tientallen procenten energie worden bespaard. Zigzag Lees verder op pagina 54 > 52 53

6 > Vervolg van pagina 53. In grote delen van de wereld worden kassen met kunststof folies bedekt. Hiervoor zijn veel specifieke folies ontwikkeld. Het meest toegepaste materiaal is polyethyleen (PE). Daarnaast is sinds enkele jaren een nieuw, hoogtransparante materiaal op de markt: etheentetrafluorethyleen (ETFE). De meeste folies zijn waterafstotend en dat betekent dat er druppelvorming optreedt. De lichtreflectie neemt daardoor toe. Er worden daarom vaak pigmenten toegevoegd aan de folie, zoals bijvoorbeeld antidrop -pigmenten. Ook wordt er wel een antidust -laag aangebracht om stof af te stoten. De effectiviteit van deze toevoegingen heeft echter nog maar een beperkte levensduur van enkele maanden tot twee jaar. De isolerende waarde van folies is afhankelijk van het materiaal. Door een dubbele of een driedubbele laag te gebruiken is het warmteverlies aanzienlijk minder en dit gebeurt dan ook steeds vaker. Nieuwe materialen zoals ETFE hebben aanzienlijk minder warmteverlies. PE (polyethyleen) Polyethyleen is van oudsher de folie waarmee (tunnel-) kassen worden bedekt. Het materiaal bestaat uit koolstof (carbon) en waterstof. Bij volledige verbranding ontstaat hieruit alleen kooldioxide en water. Polyethyleen veroorzaakt geen speciaal gevaar bij brand (door de lage massa), is bij vuilverbranding niet giftig en de milieubelasting is laag. Om de levensduur van PEfolie te vergroten worden UV-stabilisatoren toegevoegd. Ook worden tegenwoordig middelen toegevoegd om de folies minder kwetsbaar te maken voor de aantasting door pesticiden. Ethyleenvinylacetaat (EVA) is een folie die nauw verwant is aan PE, maar minder warmtestraling doorlaat. Eigenschappen PE. PAR-transmissie 89 90% PAR-transmissie ca. 81% onder diffuus licht UV-transmissie 0%, maar afhanke (< 320 nm) lijk van de folie NIR-transmissie 8% meer dan Haze/diffusiteit 20-30% voor clear folies, tot 75% voor diffuse folies Energieverlies 6,4 W/m 2 /K Bij dubbele laag 3,4 W/m 2 /K Brandrisico groot, maar niet gevaarlijk Condensatie/ groot, bij anti-drop druppelvorming folies klein Gewassen koude teelten, perkplanten, boomkwekerijproducten Levensduur 5-7 jaar Prijs per m 2 0,80-1,50 NB De aangegeven waarde kan per fabrikant verschillen ETFE Andere namen: flexiglas of F-Clean ETFE is een relatief nieuwe folie op basis van ethyleen en fluor. Dit heeft voor de tuinbouw gunstige eigenschappen. Het materiaal komt oorspronkelijk uit Japan waar hiermee al een jaar of twintig ervaring is in de kassenbouw. ETFE wordt in twee vormen geleverd, namelijk helder en diffuus. Er zijn verschillende diktes van deze folie op de markt. Eigenschappen ETFE. PAR-transmissie 93 94%, afhankelijk van de dikte PAR-transmissie 86-88%, afhankevan diffuus licht lijk van de dikte UV-transmissie Hoog, er is ook een (< 320 nm) uitvoering met een lage UV-B transmissie NIR-transmissie 8% meer dan Haze/diffusiteit 5-8% voor clearfolies, tot 75% voor diffuse folies Energieverlies 7,0 W/m 2 /K Bij dubbele laag 3,4 W/m 2 /K Brandrisico klein Condensatie/ weinig bij materiaal druppelvorming van Asahi Gewassen roodkleurende gewassen, zoals potplanten of lollo rosso, snijbloemen, aubergines, aardbeien, boom kwekerijproducten Levensduur jaar Prijs per m 2 12 (bij dikte 100 µm) Georg Hanka: Diverse gunstige effecten van F-Clean De Duitse teler Georg Hanka in Kempen, een plaats net over de grens bij Venlo, is een van de eerste tuinbouwondernemers met ervaring met F-Clean. Hij gebruikt deze folie in een diffuse, tweelaagse uitvoering sinds vorig jaar mei. Hanka benadrukt dat de eerste indrukken goed zijn, maar dat hij pas over één of twee jaar een goed oordeel kan vellen. Opvallend vindt hij dat zijn gewassen, waaronder struikmargriet en jasmijn, in de lichtarme perioden sneller groeien. Daardoor kunnen er meer planten per m 2 worden gezet. Daarnaast vertakken de gewassen beter en zijn er geen problemen met verbranding. Hanka heeft in dit nieuwe kasdekmateriaal geïnvesteerd met het oog op gunstiger gewasgroei en energieverbruik. Het dubbele materiaal moet volgens becijferingen in vergelijking met enkel glas zo n 30% energie kunnen besparen. Genoemde voordelen moeten op termijn de meerinvestering die tussen 12 en 15 per m 2 ligt goedmaken. < 54

Voor elk seizoen een ander kasdek?

Voor elk seizoen een ander kasdek? Voor elk seizoen een ander kasdek? Energie innovatieve kasdekmaterialen d.m.v. coatings en oppervlaktebehandelingen Frank Kempkes, Wageningen UR Glastuinbouw Efficient Use of inputs in Protected HORticulture

Nadere informatie

De Meerwaarde van Diffuus Licht voor Gewas & Tuinder

De Meerwaarde van Diffuus Licht voor Gewas & Tuinder De Meerwaarde van Diffuus Licht voor Gewas & Tuinder Zicht op Licht, 29 oktober 2013, Wageningen Tom Dueck, Wageningen UR Glastuinbouw Inleiding Natuurlijk zonlicht is gratis! Gratis licht voor groei,

Nadere informatie

Glas voor de tuinbouw Bijeenkomst HortiConsult, 29 th of September 2011, Deurne

Glas voor de tuinbouw Bijeenkomst HortiConsult, 29 th of September 2011, Deurne Welke soorten glas zijn er? Glas voor de tuinbouw Bijeenkomst HortiConsult, 29 th of September 2011, Deurne Silke Hemming, Wageningen UR Greenhouse Horticulture Glas Floatglas Tuinbouwglas Wit glas Low-iron,

Nadere informatie

Lichttransmissie van natte materialen

Lichttransmissie van natte materialen Lichttransmissie van natte materialen Gert-Jan Swinkels Wageningen University & Research business unit Glastuinbouw Licht en gewasproductie meer opbrengst per % meer licht Gewas % meer opbrengst sla 0.8

Nadere informatie

Licht en planten (onder glas)

Licht en planten (onder glas) Licht en planten (onder glas) Tom Dueck, Wageningen UR Glastuinbouw Masterclass workshop, 17 april 2008 Inhoud Licht en straling Stuurlicht LEDs Diffuus Licht Zonlichtspectrum Straling Golflengte Opmerking

Nadere informatie

Samen met. Raamisolatie. Tot 30% Energiewinst door uw ramen te voorzien van isolerende raamfolie. Heel simpel.

Samen met. Raamisolatie. Tot 30% Energiewinst door uw ramen te voorzien van isolerende raamfolie. Heel simpel. Samen met Raamisolatie. Tot 30% Energiewinst door uw ramen te voorzien van isolerende raamfolie. Heel simpel. In de moderne architectuur wordt veel glas gebruikt. Zo komt er veel natuurlijk licht binnen.

Nadere informatie

Krijtmiddelen en diffuus coatings Hoe kies ik het juiste product?

Krijtmiddelen en diffuus coatings Hoe kies ik het juiste product? Krijtmiddelen en diffuus coatings Hoe kies ik het juiste product? 0 Inhoudsopgave Gebruik van krijtmiddel en diffuus coating p. 2 Wat is een krijtmiddel? p. 3 Soorten krijtmiddelen p. 4 Wat is een diffuus

Nadere informatie

RaamIsolatie. Tot 30% Energiewinst door uw ramen te voorzien van isolerende raamfolie. Heel simpel.

RaamIsolatie. Tot 30% Energiewinst door uw ramen te voorzien van isolerende raamfolie. Heel simpel. . Tot 30% Energiewinst door uw ramen te voorzien van isolerende raamfolie. Heel simpel. In de moderne architectuur wordt veel glas gebruikt. Zo komt er veel natuurlijk licht binnen. Maar veel glas kan

Nadere informatie

RaamIsolatie. Tot 30% Energiewinst door uw ramen te voorzien van isolerende raamfolie. Heel simpel.

RaamIsolatie. Tot 30% Energiewinst door uw ramen te voorzien van isolerende raamfolie. Heel simpel. . Tot 30% Energiewinst door uw ramen te voorzien van isolerende raamfolie. Heel simpel. In de moderne architectuur wordt veel glas gebruikt. Zo komt er veel natuurlijk licht binnen. Maar veel glas kan

Nadere informatie

27/11/2015. Ontwerpen van nieuwe productiesystemen gebaseerd op LED belichting verlagen van de CO 2 voetafdruk. 1. Inleiding. 1.

27/11/2015. Ontwerpen van nieuwe productiesystemen gebaseerd op LED belichting verlagen van de CO 2 voetafdruk. 1. Inleiding. 1. Ontwerpen van nieuwe productiesystemen gebaseerd op LED belichting verlagen van de CO 2 voetafdruk Masterclass 22 oktober 2015 HAS Den Bosch BOGO project Klimaat en energie: nieuwe low input teeltsystem

Nadere informatie

3/22/2017. De winterlicht kas. Hoe meer licht in de kas te krijgen. Licht hoeveelheid licht in de kas. Licht hoeveelheid verlies door condensatie

3/22/2017. De winterlicht kas. Hoe meer licht in de kas te krijgen. Licht hoeveelheid licht in de kas. Licht hoeveelheid verlies door condensatie De winterlicht kas Ontwerp en realieer een kas die in de winter 10% meer licht doorlaat NVTL dag 8 maart, Frank Kempkes en Allard van der Meer Hoe meer licht in de kas te krijgen wat weten we al Verbeter

Nadere informatie

Zonwering Raamdecoratie Privacy Projectie Design Protectie

Zonwering Raamdecoratie Privacy Projectie Design Protectie Zonwering Raamdecoratie Privacy Projectie Design Protectie Spelen met zicht, de nieuwe dimensie in zonweren De Nanotecfilm is een nieuwe ontwikkeling in de nanotechniek. Deze komt voort uit technologie

Nadere informatie

Een beginners handleiding voor ramen en kozijnen

Een beginners handleiding voor ramen en kozijnen Een beginners handleiding voor ramen en kozijnen Waarom leren over ramen en raamkozijnen? Het antwoord is omdat je met goede ramen en raamkozijnen energie kunt besparen INHOUD 1. Introductie, het venster

Nadere informatie

Samenvatting Natuurkunde hoofdstuk 4

Samenvatting Natuurkunde hoofdstuk 4 Samenvatting Natuurkunde hoofdstuk 4 Samenvatting door Jel 1075 woorden 17 maart 2018 8 3 keer beoordeeld Vak Methode Natuurkunde Nova 1 Warmtebronnen en brandstoffen. Warmtebronnen thuis en op school.

Nadere informatie

06/04/2016. Winterlichtkas. Energiek event winterlicht-kas gewas & condensatie. Het kasdek is (bijna) altijd nat

06/04/2016. Winterlichtkas. Energiek event winterlicht-kas gewas & condensatie. Het kasdek is (bijna) altijd nat Energiek event winterlicht-kas gewas & condensatie 7 april 2016 Frank Kempkes Winterlichtkas Doel: verbeterde kaszodanig daterminimaal 10% meer licht in de kaskomt condensatie Het kasdek is (bijna) altijd

Nadere informatie

Titel. Tekst. Orange Nano Guardon SelfClean Solar

Titel. Tekst. Orange Nano Guardon SelfClean Solar Titel Tekst Orange Nano Guardon SelfClean Solar Vervuiling vermindert de PV-opbrengst Zonne-energie is populair, terecht, elke kilo CO2-uitstoot die vermeden wordt door duurzame elektriciteitsopwekking

Nadere informatie

GLASISOLATIE Algemeen Inleiding

GLASISOLATIE Algemeen Inleiding GLASISOLATIE Algemeen Zelf energie opwekken en een dak isoleren met een groen dak zijn prachtige methodes om te verduurzamen. Tijdens de uitvoer van onze werkzaamheden werden wij geregeld geconfronteerd

Nadere informatie

Zonwerend. Pilkington zonwerende beglazingen

Zonwerend. Pilkington zonwerende beglazingen Zonwerend Pilkington zonwerende beglazingen Inhoud Energiezuinige gebouwen Zonwerend Low-E (lage emissiviteit) Pilkington zonwerende beglazingen Gecoat glas Pilkington Suncool Pilkington Eclipse Advantage

Nadere informatie

Pagina 1 van 5 SamCreates bv 2009

Pagina 1 van 5 SamCreates bv 2009 Dubbelglas Door G.P.L. Verlind (Cagerito) Vervangen van het glas Het aanbrengen van isolerende beglazing - met name HR++ glas - kan leiden tot condensvorming op koude vlakken in huis (zoals de binnenzijde

Nadere informatie

ISOLERENDE RAAMFOLIE

ISOLERENDE RAAMFOLIE Duurzamer in 1 dag ISOLERENDE RAAMFOLIE VAN PLAKKEN NAAR BESPAREN Woon je ergens tijdelijk of vind je isolerend glas een te grote investering? Plak dan raamfolie voor lagere stookkosten. ENE17017-FOL-Dag-Raamfolie_A5_v04.indd

Nadere informatie

Een ander kasdek op mijn kas? Komkommer commissie, 2 juni 2010

Een ander kasdek op mijn kas? Komkommer commissie, 2 juni 2010 Komkommer commissie, 2 juni 1 Programma Kas als Energiebron Eén integrale aanpak met 7 transitiepaden: www.energiek.nu Energie besparen Duurzame energiebronnen Fossiele energie efficiënt inzetten Overig

Nadere informatie

3M Renewable Energy Division. Prestige window films. Clearly. Superior

3M Renewable Energy Division. Prestige window films. Clearly. Superior 3M Renewable Energy Division Prestige window films Clearly Superior Energiereductie door superieure warmtewering met de nieuwe generatie heldere Raamfolie Een nieuwe prestatiestandaard De meeste warmtewerende

Nadere informatie

Ontwikkelingen diffuus glas in de laatste 5 jaar en toekomstige uitdagingen

Ontwikkelingen diffuus glas in de laatste 5 jaar en toekomstige uitdagingen Ontwikkelingen diffuus glas in de laatste 5 jaar en toekomstige uitdagingen Infodag Zicht op Licht 29 oktober 2013 Silke Hemming, Wageningen UR Glastuinbouw Diffuse materialen Verschillende diffuse materialen

Nadere informatie

Regelbare lamelsystemen in een dubbel dek

Regelbare lamelsystemen in een dubbel dek Regelbare lamelsystemen in een dubbel dek Openbaar eindrapport P.J.Sonneveld en G.L.A.M. Swinkels Wageningen UR Glastuinbouw, Wageningen Oktober 2009 Rapport xxx Dit onderzoek is gefinancierd door: 1 2009

Nadere informatie

Isolerende beglazing. effecten op het milieu. voor- en nadelen van isolerend glas. glassoorten. raamkaders. voorzetramen

Isolerende beglazing. effecten op het milieu. voor- en nadelen van isolerend glas. glassoorten. raamkaders. voorzetramen Isolerende beglazing effecten op het milieu voor- en nadelen van isolerend glas glassoorten raamkaders voorzetramen effecten op het milieu Het vervangen van enkel glas door isolerende beglazing heeft impact

Nadere informatie

LED verlichting in kassen:

LED verlichting in kassen: LED verlichting in kassen: met minder energie meer bloemen en groenten van betere kwaliteit Leo Marcelis Hoogleraar Tuinbouw en Productfysiologie Glastuinbouw: Nederland is wereldleider. Teelt van groenten,

Nadere informatie

Pilkington zonwerende beglazingen

Pilkington zonwerende beglazingen Pilkington zonwerende beglazingen Inhoud Energiezuinige gebouwen Zonwerend Low-E (lage emissiviteit) Pilkington zonwerende beglazingen Gecoat glas Pilkington Suncool Pilkington Optifloat Tint Pilkington

Nadere informatie

Stuurlicht: wat kunnen we ermee 2. Licht Event 10 december 2014 Arca Kromwijk, Wageningen UR Glastuinbouw

Stuurlicht: wat kunnen we ermee 2. Licht Event 10 december 2014 Arca Kromwijk, Wageningen UR Glastuinbouw Stuurlicht: wat kunnen we ermee 2 Licht Event 10 december 2014 Arca Kromwijk, Wageningen UR Glastuinbouw arca.kromwijk@wur.nl Stuurlicht Freesia Normaal assimilatielicht (SON-T 35 µmol/m 2 /s) met stuurlicht

Nadere informatie

Vrijwel onzichtbare isolatie. Verbeter het hele jaar uw comfort en energie efficientie met 3M Thinsulate raamfolie Climate Control-serie

Vrijwel onzichtbare isolatie. Verbeter het hele jaar uw comfort en energie efficientie met 3M Thinsulate raamfolie Climate Control-serie Klimaat beheersing Vrijwel onzichtbare isolatie. Verbeter het hele jaar uw comfort en energie efficientie met 3M Thinsulate raamfolie Climate Control-serie Helpt de isolerende werking te verbeteren, waardoor

Nadere informatie

Condens op Diffuus Glas: Invloed op lichttransmissie? Tom Dueck, Jan Janse & Sonny Moerenhout

Condens op Diffuus Glas: Invloed op lichttransmissie? Tom Dueck, Jan Janse & Sonny Moerenhout Condens op Diffuus Glas: Invloed op lichttransmissie? Tom Dueck, Jan Janse & Sonny Moerenhout Wageningen UR Glastuinbouw, Wageningen/Bleiswijk augustus 2012 2012 Wageningen, Stichting Dienst Landbouwkundig

Nadere informatie

Nog niet zo lang geleden waren groentetuinders veel ervan overtuigd dat een groentekas met enkel glas moest zijn gemaakt.

Nog niet zo lang geleden waren groentetuinders veel ervan overtuigd dat een groentekas met enkel glas moest zijn gemaakt. Goede middag, Als onderzoeker Kasklimaat en energie bij Wageningen UR Glastuinbouw ben ik betrokken bij kasproeven die op kleine schaal in Bleiswijk worden uitgevoerd, maar ook bij de monitoring van energie-innovaties

Nadere informatie

6 Nieuw: Plantvoice / gewasactiviteit en watergift

6 Nieuw: Plantvoice / gewasactiviteit en watergift 6 Nieuw: Plantvoice / gewasactiviteit en watergift De plant centraal stellen Het Nieuwe Telen heeft opnieuw aangetoond dat het voor een efficiënte klimaatregeling essentieel is om de plant centraal te

Nadere informatie

Mechanische aspecten spelen natuurlijk altijd een rol, maar zullen in deze presentatie geen aandacht krijgen.

Mechanische aspecten spelen natuurlijk altijd een rol, maar zullen in deze presentatie geen aandacht krijgen. Goede middag, Ik ben Feije dezwart en mij is gevraagd om vanmiddag te vertellen over de schermeigenschappen. Welke eigenschappen kunnen worden gemeten, hoe worden die gemeten en wat betekenen deze voor

Nadere informatie

REFLECTIE? SLIM GEVONDEN!

REFLECTIE? SLIM GEVONDEN! REFLECTIE? SLIM GEVONDEN! HET HITTESCHILD ALUTHERMO, HET HITTESCHILD is een dun, reflecterend isolatiemateriaal met uitzonderlijke eigenschappen die een zeer eenvoudige plaatsing mogelijk maken. Het product

Nadere informatie

Technische Fiche. Serrefolies. Serrefolies. Assortiment van serrefolies. Superieure sterkte. Levensduur. Lichtdoorlaatbaarheid

Technische Fiche. Serrefolies. Serrefolies. Assortiment van serrefolies. Superieure sterkte. Levensduur. Lichtdoorlaatbaarheid Serrefolies 1 Serrefolies Serrefolies hebben een lange levensduur, een superieure kracht en hoge lichtdoorlaatbaarheid met optionele kenmerken. De film zorgt voor een actieve bijdrage in de bescherming,

Nadere informatie

Sirius Solar. Sirius Solar Veranda

Sirius Solar. Sirius Solar Veranda Sirius Solar brengt twee werelden samen: genieten van comfort, duurzaamheid en rendement. Word ook thuis bewust van duurzaam en kies voor een overkapping met zonnepanelen! Zelf energie opwekken met zonnepanelen

Nadere informatie

Bijeenkomst CO 2 en Venlow Energy Kas. Venlow Energy kas 2 juli 2012 Frank Kempkes, Jan Janse

Bijeenkomst CO 2 en Venlow Energy Kas. Venlow Energy kas 2 juli 2012 Frank Kempkes, Jan Janse Bijeenkomst CO 2 en Venlow Energy Kas Venlow Energy kas 2 juli 2012 Frank Kempkes, Jan Janse Ons energiegebruik (warmte) Redenen om warmte in de kas te brengen 1. Setpoint verwarmen handhaven 2. Gewas

Nadere informatie

Glas en zonwering. Eigenschappen en functies van glas. Lichtperceptie. Zonnestralen. Samenstelling van de zonnestralen. Spectrofotometrische

Glas en zonwering. Eigenschappen en functies van glas. Lichtperceptie. Zonnestralen. Samenstelling van de zonnestralen. Spectrofotometrische Zonnestralen Samenstelling van de zonnestralen Zonnestralen die de aarde bereiken zijn samengesteld uit ongeveer 3% ultraviolette stralen (UV), 55% infraroodstralen (IR) en 42% zichtbaar licht. Deze drie

Nadere informatie

Optimaal gebruik van CO 2

Optimaal gebruik van CO 2 Optimaal gebruik van CO 2 Energiek2020 Event, 17 maart 2011 Anja Dieleman Wageningen UR Glastuinbouw Onderwerpen Trends CO 2 balans van de kas Effecten van CO 2 op groei Fysiologisch effect van CO 2 :

Nadere informatie

Informatiebron Thema 2b. Zonnepanelen

Informatiebron Thema 2b. Zonnepanelen Auteur Energy College Laatst gewijzigd Licentie Webadres 16 November 2015 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/68732 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.

Nadere informatie

verbindt consument met bedrijf

verbindt consument met bedrijf Voorwoord Er zijn heel veel soorten glas. Wanneer je je huis wilt isoleren, is glasisolatie een van de mogelijkheden. Maar welk glas moet je kiezen? In dit ebookje geeft Houhetwarm.nl je informatie over

Nadere informatie

ALU 40 mm. Als licht en zicht belangrijk zijn. Spelen met ramen. U-waarde ALU 40 mm sectionaaldeur: 5000x5000 mm: 3,87 W/m 2 K

ALU 40 mm. Als licht en zicht belangrijk zijn. Spelen met ramen. U-waarde ALU 40 mm sectionaaldeur: 5000x5000 mm: 3,87 W/m 2 K mm Als licht en zicht belangrijk zijn In industriële omgevingen waar licht en zicht belangrijk zijn, bewijst de Alpha mm sectionaaldeur zijn kracht. Het deurblad van de ALU deur wordt opgebouwd uit meerdere

Nadere informatie

Lichtdoorlatende kanaalplaten Productoverzicht Voor de overkapping van uw terras, car port, pergola of deuringang

Lichtdoorlatende kanaalplaten Productoverzicht Voor de overkapping van uw terras, car port, pergola of deuringang Lichtdoorlatende kanaalplaten Productoverzicht Voor de overkapping van uw terras, car port, of deuringang RESIST Dubbelwandige kanaalplaten ROBUUSTE RESIST Vierwandige kanaalplaten WELDADIGE HEATSTOP zonwerend

Nadere informatie

Licht, belichting & kwaliteit. Tom Dueck, Wageningen UR Glastuinbouw KCB, 16 febr 2011

Licht, belichting & kwaliteit. Tom Dueck, Wageningen UR Glastuinbouw KCB, 16 febr 2011 Licht, belichting & kwaliteit Tom Dueck, Wageningen UR Glastuinbouw KCB, 16 febr 2011 Licht en Belichting Waarom belichten wij? Jaarrond teelt Productieverhoging -> groeilicht Kwaliteitverbetering -> stuurlicht

Nadere informatie

isolerend enkelglas het nieuwe denken over isoleren

isolerend enkelglas het nieuwe denken over isoleren isolerend enkelglas het nieuwe denken over isoleren Van Ruysdael levert het bewijs dat tegenstellingen zich goed laten verenigen. Cultuurgoed en comfortabel wonen, bestaande vensters en energie besparen,

Nadere informatie

De ka(n)s voor energie: The Big Picture

De ka(n)s voor energie: The Big Picture De ka(n)s voor energie: The Big Picture Eric Poot, Wageningen UR Glastuinbouw eric.poot@wur.nl Toekomst Glastuinbouw 2 keer meer met 2 keer minder 1 De Ka(n)s voor energie Ondernemers Overheden Kennisinstellingen

Nadere informatie

Bescherming van je lichaam tegen UV licht

Bescherming van je lichaam tegen UV licht Bescherming van je lichaam tegen UV licht Document LC16002 Dr Jan H. Lichtenbelt Haren (GN) 2016. 1 Inleiding We hebben zonlicht nodig. Zonlicht voelt lekker warm en behaaglijk aan en het maakt ook nog

Nadere informatie

Aquatop. Smart kasdek met thermische en optische eigenschappen op maat

Aquatop. Smart kasdek met thermische en optische eigenschappen op maat Aquatop Smart kasdek met thermische en optische eigenschappen op maat 1 Aquatop Smart kasdek met thermische en optische eigenschappen op maat Aquatop-kassen zijn gesloten kassen die voorzien zijn van een

Nadere informatie

Een aangenaam binnenklimaat, het hele jaar rond.

Een aangenaam binnenklimaat, het hele jaar rond. Een aangenaam binnenklimaat, het hele jaar rond. Verbeter uw comfort met de ideale zonwerende en isolerend glasfolie. Verbeter de isolatie tot 41% (K-waarde), bespaar energie, hou overdreven warmte buiten

Nadere informatie

Bedrijfsbezoeken Innovatieve serres en klimaatregeling

Bedrijfsbezoeken Innovatieve serres en klimaatregeling PROGRAMMA 21 APRIL 2011 Regio Westland 10.00 Aankomst Ter Laak Orchids Potplantenkwekerij van orchideeën Nieuw kassencomplex van 78.500 m² waarvan een gedeelte een tweede teeltlaag bevat. Energievoorziening

Nadere informatie

Verandaspecialist.nl. Verandaspecialist.nl. Verandaspecialist Vervor BV

Verandaspecialist.nl. Verandaspecialist.nl. Verandaspecialist Vervor BV Verandaspecialist Vervor BV Verandaspecialist Vervor BV ontwikkelt, assembleert en monteert veranda s en serres. U koopt dus rechtstreeks af fabriek zonder tussenhandel. Dus doe uw voordeel. De prijs/

Nadere informatie

THERMOBEL TRI DRIEDUBBELE BEGLAZINGEN G L A S S U N L I M I T E D

THERMOBEL TRI DRIEDUBBELE BEGLAZINGEN G L A S S U N L I M I T E D THERMOBEL TRI DRIEDUBBELE BEGLAZINGEN G L A S S U N L I M I T E D Thermobel Tri, het antwoord op een uitdaging De bouwsector staat voor een aantal grote uitdagingen: - de reductie van de CO 2 -uitstoot

Nadere informatie

Near Infrared Radiation (NIR) reflectie:

Near Infrared Radiation (NIR) reflectie: Near Infrared Radiation (NIR) reflectie: Effect op kasklimaat en productie van rozen Frank Kempkes Wageningen UR Glastuinbouw Met dank aan Cecilia Stanghellini en Silke Hemming Eigenschappen van een kasdek

Nadere informatie

Zonnewarmtewerende beglazing

Zonnewarmtewerende beglazing Zonnewarmtewerende beglazing Hoe licht en warmte beheersen? saint-gobain glass climate The future of habitat. Since 1665. Hoe licht en warmte beheersen? Algemene begrippen De zon: licht en warmte De weldaden

Nadere informatie

3/22/ SaveEnergy kasdek. 2SaveEnergy kasdek. 2SaveEnergy kasdek. 2SaveEnergy kasdek. Energie besparing: Energie besparing:

3/22/ SaveEnergy kasdek. 2SaveEnergy kasdek. 2SaveEnergy kasdek. 2SaveEnergy kasdek. Energie besparing: Energie besparing: Energie besparing: Woningen - standaard dubbel glas Utiliteitsbouw - standaard dubbel glas Kassen - standaard enkel glas Energie besparing: Nadelen van dubbel glas als kasdek: - hoge prijs - grote lichtonderschepping

Nadere informatie

Sterk staaltje Belgische. innovatie

Sterk staaltje Belgische. innovatie Belisol HOLUX Sterk staaltje Belgische De nieuwste technologieën en innovaties verenigd in één raam, dat is Holux. Het resultaat? Een strak, elegant aluminiumprofiel dat uitzonderlijk presteert op vlak

Nadere informatie

Planten en LED: een uitdagende toekomst

Planten en LED: een uitdagende toekomst Planten en LED: een uitdagende toekomst Tuinbouw op weg naar 2030. 8 maart 2019, Arie de Gelder Historie Bron: Roadmap voor de transitie naar gewasbelichting met LEDs. De Ruijter, KEMA 2008 2 Opbouw presentatie

Nadere informatie

isolerend enkelglas het nieuwe denken over isoleren

isolerend enkelglas het nieuwe denken over isoleren isolerend enkelglas het nieuwe denken over isoleren Van Ruysdael levert het bewijs dat tegenstellingen zich goed laten verenigen. Cultuurgoed en comfortabel wonen, bestaande vensters en energie besparen,

Nadere informatie

Licht: betekenis voor 1-jarige zomerbloeiers

Licht: betekenis voor 1-jarige zomerbloeiers Licht: betekenis voor 1-jarige zomerbloeiers Tom Dueck & Filip van Noort, WUR Glastuinbouw December 11, 2008 Inhoud Wat is licht? Licht en planten: groeilicht Licht en planten: stuurlicht LEDs: ervaringen,

Nadere informatie

50% energiebesparing door LEDverlichting. Leo Marcelis Hoogleraar Tuinbouw en Productfysiologie

50% energiebesparing door LEDverlichting. Leo Marcelis Hoogleraar Tuinbouw en Productfysiologie 50% energiebesparing door LEDverlichting Leo Marcelis Hoogleraar Tuinbouw en Productfysiologie Glastuinbouw Tuinbouwsector Wereldleider Economisch belangrijk Er is een probleem 10% van nationale gasverbruik

Nadere informatie

ENERGIE BESPAREN EN VERDUURZAMEN IN DE GLASTUINBOUW

ENERGIE BESPAREN EN VERDUURZAMEN IN DE GLASTUINBOUW Besparen en verduurzamen ENERGIE BESPAREN EN VERDUURZAMEN IN DE GLASTUINBOUW Over Kas als Energiebron Kas als Energiebron is het innovatie- en actieprogramma voor de glastuinbouw met als doel de uitstoot

Nadere informatie

Voorzorgsmaatregelen voor isolerende beglazing

Voorzorgsmaatregelen voor isolerende beglazing Voorzorgsmaatregelen voor isolerende beglazing Condens aan de buitenkant van het gebouw Er kan condensvorming optreden aan de buitenkant van het gebouw. Door de uitstekende prestatie van de isolerende

Nadere informatie

Hoewel de informatie op deze website met de grootst mogelijke zorgvuldigheid is samengesteld kan door ons geen garantie gegeven worden dat deze

Hoewel de informatie op deze website met de grootst mogelijke zorgvuldigheid is samengesteld kan door ons geen garantie gegeven worden dat deze Wat is HR++ glas? HR++ glas bestaat net als gewoon dubbelglas uit twee ruiten met een ruimte (spouw) ertussen. Het bijzondere van HR ++ glas is de vrijwel onzichtbare flinterdunne metaallaag (meestal coating

Nadere informatie

De toegevoegde waarde van Ammonium in Kalksalpeter

De toegevoegde waarde van Ammonium in Kalksalpeter De toegevoegde waarde van Ammonium in Kalksalpeter Water en kooldioxide zijn qua hoeveelheid de belangrijkste bouwstoffen voor planten. Van andere voedingsstoffen hebben ze minder nodig, al zijn die wel

Nadere informatie

Teelt en energie van VenlowEnergy naar ID

Teelt en energie van VenlowEnergy naar ID Teelt en energie van VenlowEnergy naar ID Ervaringen en resultaten van de VenlowEnergy kas t/m 2014 en de eerste ervaringen van de ID kas 23 oktober 2014, Frank Kempkes Aanleiding van de VenlowEnergy HNT

Nadere informatie

Innovatie- en democentra (IDC s):

Innovatie- en democentra (IDC s): Innovatie- en democentra (IDC s): demonstratie van duurzame oplossingen voor de glastuinbouw sector Sjaak Bakker Start Innovatie- en democentrum (IDC) in 2007 Eerste Innovatie-en Democentrum opgericht

Nadere informatie

inhoud blz. 1. Inleiding 3 2. Kassen en tuinbouw 4 3. Soorten kassen 6 4. In de kas 8 5. Voor en nadelen Het Westland 13 7.

inhoud blz. 1. Inleiding 3 2. Kassen en tuinbouw 4 3. Soorten kassen 6 4. In de kas 8 5. Voor en nadelen Het Westland 13 7. In de kas inhoud blz. 1. Inleiding 3 2. Kassen en tuinbouw 4 3. Soorten kassen 6 4. In de kas 8 5. Voor en nadelen 12 6. Het Westland 13 7. Bijzondere kassen 14 8. Filmpjes 16 Pluskaarten 17 Bronnen en

Nadere informatie

Systemen voor buitenluchttoevoer

Systemen voor buitenluchttoevoer Systemen voor buitenluchttoevoer Voor elk gewas en elke kas een oplossing Peter van Weel Wat willen we bereiken? 20-50% energiebesparing op warmte door het meer isoleren met schermdoeken Geen vochtafvoer

Nadere informatie

50% energiebesparing door betere lichtbenutting

50% energiebesparing door betere lichtbenutting 50% energiebesparing door betere lichtbenutting Leo Marcelis Hoogleraar Tuinbouw en Productfysiologie, Wageningen Universiteit. Leo.Marcelis@wur.nl Ambitie Doelstelling: 50% minder energie én Verbetering

Nadere informatie

Verlichting. 2007-2008 SDGL, Kennis centrum voor herbivore hagedissen.

Verlichting. 2007-2008 SDGL, Kennis centrum voor herbivore hagedissen. Inhoudsopgave. Inleiding Natuurlijk spectrum Lampen en hun spectrum Toepassing Bouwen en meten 2007-2008 SDGL, Kennis centrum voor herbivore hagedissen. Op alle teksten uit deze publicatie rusten intellectuele

Nadere informatie

LICHT IN DE SCHIJNWERPER

LICHT IN DE SCHIJNWERPER LICHT IN DE SCHIJNWERPER Hoe licht en warmte beheersen? SAINT-GOBAIN GLASS COMFORT H o e l i c h t e n w a r m t e b e h e e r s e n? Algemene begrippen De zon: licht en warmte De weldaden van de zon zijn

Nadere informatie

Groep 8 - Les 4 Duurzaamheid

Groep 8 - Les 4 Duurzaamheid Leerkrachtinformatie Groep 8 - Les 4 Duurzaamheid Lesduur: 30 minuten (zelfstandig) DOEL De leerlingen weten wat de gevolgen zijn van energie verbruik. De leerlingen weten wat duurzaamheid is. De leerlingen

Nadere informatie

Blinds. Fysische eigenschappen. igt Blinds. UV beschermende lamellen tussen 2- of 3- voudige beglazing. Powered by Ropaco. igt Inglass Technologies BV

Blinds. Fysische eigenschappen. igt Blinds. UV beschermende lamellen tussen 2- of 3- voudige beglazing. Powered by Ropaco. igt Inglass Technologies BV Blinds Powered by Ropaco UV beschermende lamellen tussen 2- of 3- voudige beglazing Fysische eigenschappen igt Blinds igt Inglass Technologies BV Januari / 2012 Fysische eigenschappen igt Blinds 1 Inleiding

Nadere informatie

Introductie eco2heat. Duurzaam verwarmen op basis van natuurlijke straling. Gezond, duurzaam en voordelig verwarmen

Introductie eco2heat. Duurzaam verwarmen op basis van natuurlijke straling. Gezond, duurzaam en voordelig verwarmen Introductie eco2heat Duurzaam verwarmen op basis van natuurlijke straling Wie is Eco2heat? Eco2heat kiest voor duurzame, groene warmte. Aangezien ongeveer 30% van het wereld energie verbruik verwarming

Nadere informatie

Regelbare lamelsystemen in een dubbel dek

Regelbare lamelsystemen in een dubbel dek Regelbare lamelsystemen in een dubbel dek Openbaar eindrapport P.J. Sonneveld & G.L.A.M. Swinkels Rapport 305 Regelbare lamelsystemen in een dubbel dek Openbaar eindrapport P.J. Sonneveld & G.L.A.M. Swinkels

Nadere informatie

Samenvatting NaSk Hoofdstuk 4

Samenvatting NaSk Hoofdstuk 4 Samenvatting NaSk Hoofdstuk 4 Samenvatting door L. 1264 woorden 2 juli 2014 3,9 15 keer beoordeeld Vak NaSk 1 Warmtebronnen en brandstoffen. Warmtebronnen thuis en op school. Om iets te verwarmen heb je

Nadere informatie

EEN NIEUWE GENERATIE CONSERVEREND GLAS INLIJSTINGEN. Lees er hier meer over!

EEN NIEUWE GENERATIE CONSERVEREND GLAS INLIJSTINGEN. Lees er hier meer over! EEN NIEUWE GENERATIE CONSERVEREND GLAS INLIJSTINGEN Lees er hier meer over! PREMIUM KWALITEIT ANTI-REFLECTEREND GLAS GEEN REFLECTIE Artglass vermindert ongewenste reflecties tot

Nadere informatie

Samenvatting Natuurkunde Verwarmen en isoleren (Newton)

Samenvatting Natuurkunde Verwarmen en isoleren (Newton) Samenvatting Natuurkunde Verwarmen en isoleren (Newton) Samenvatting door een scholier 1404 woorden 25 augustus 2003 5,4 75 keer beoordeeld Vak Natuurkunde Verwarmen en isoleren Warmte en energie 2.1 Energievraag

Nadere informatie

Consultancy duurzaam gebruik van meeldauwmiddelen

Consultancy duurzaam gebruik van meeldauwmiddelen Consultancy duurzaam gebruik van meeldauwmiddelen DLV Plant Postbus 7001 6700 CA Wageningen Agro Business Park 65 6708 PV Wageningen T 0317 49 15 78 F 0317 46 04 00 In opdracht van: Begeleidende groep

Nadere informatie

Deze dame of heer vertelt over hoe het mogelijk is om het energie verbruik te verminderen en laat energie besparende manieren zien.

Deze dame of heer vertelt over hoe het mogelijk is om het energie verbruik te verminderen en laat energie besparende manieren zien. DE ENERGIECOACH Wat doet een energiecoach Deze dame of heer vertelt over hoe het mogelijk is om het energie verbruik te verminderen en laat energie besparende manieren zien. Een opmerking vooraf : Het

Nadere informatie

SGG TIMELESS Glazen douchewanden die hun glans behouden

SGG TIMELESS Glazen douchewanden die hun glans behouden Glazen douchewanden die hun glans behouden SAINT-GOBAIN GLASS SIMPLICITY The future of glass. Since 1665. SAINT-GOBAIN GLASS SIMPLICITY Blijvend transparant, gemakkelijk te onderhouden Hoge transparantie

Nadere informatie

Productblad: MaGMa (paardenvrachtwagen solarium)

Productblad: MaGMa (paardenvrachtwagen solarium) Het solarium is een onmisbaar onderdeel in de goede verzorging van elk paard. Door middel van een Q- line solarium kunt u uw paard behandelen met warmte voor of na een inspanning. De solaria van Q-line

Nadere informatie

Jij en energie: zonne-energie

Jij en energie: zonne-energie De oneindige bron: Zonne-energie Passieve zonne-energie Een soort zonne-energie zal je al snel kunnen bedenken en dat is passieve zonne-energie. Passieve zonne-energie is energie waar je niets voor hoeft

Nadere informatie

NIEUW. Permo solar SK & Sepa solar. Optimaliseert zeer doeltreffend de prestaties van de thermische isolatie van het dak in de zomer en in de winter

NIEUW. Permo solar SK & Sepa solar. Optimaliseert zeer doeltreffend de prestaties van de thermische isolatie van het dak in de zomer en in de winter NIEUW Permo solar SK & Sepa solar Optimaliseert zeer doeltreffend de prestaties van de thermische isolatie van het dak in de zomer en in de winter Permo solar SK Waterdichte dampopen reflecterende onderdakfolie

Nadere informatie

BESCHIKBAARHEID TOEPASSINGEN. Nieuwbouw en renovatie. CE-MARKERING & GARANTIE

BESCHIKBAARHEID TOEPASSINGEN. Nieuwbouw en renovatie. CE-MARKERING & GARANTIE Thermobel Top SUPERISOLERENDE BEGLAZING Thermobel Top is een superisolerende beglazing die met minder energie verbruik toch een optimaal comfort biedt. De beglazing werd speciaal ontworpen om de koude

Nadere informatie

Energiebewust belichten: een hele kunst

Energiebewust belichten: een hele kunst Energiebewust belichten: een hele kunst Tom Dueck, Wageningen UR Glastuinbouw 10 november, 2009 Belichting in Nederland Tuinbouw onder glas 10 500 ha Glastuinbouw met kunstlicht - 2000 ha (19%) + 1% op

Nadere informatie

SAi NT-GOBAI N 1----------------------G~L.ASS

SAi NT-GOBAI N 1----------------------G~L.ASS SAi NT-GOBA N 1----------------------G~L.ASS SANT-GOBAN GLASS COMFORT SGG CLMAPLUS 45 Zonwerende warmtereflecterende beglazing Beschrijving SGG CLMAPLUS 4S is een dubbele beglazing waarvan het buitenblad

Nadere informatie

Bewonersinformatie Rosmalen. Aandachtspunten voor uw vernieuwde woning

Bewonersinformatie Rosmalen. Aandachtspunten voor uw vernieuwde woning Bewonersinformatie Rosmalen Aandachtspunten voor uw vernieuwde woning 2 Voorwoord Afgelopen periode heeft BAM Woningbouw in opdracht van de eigenaar van uw woning, a.s.r., uw woning verbeterd. Bij de woningverbetering

Nadere informatie

Anti-reflectie-coating voor tuinbouwglas eerste praktijkervaringen

Anti-reflectie-coating voor tuinbouwglas eerste praktijkervaringen Anti-reflectie-coating voor tuinbouwglas eerste praktijkervaringen Silke Hemming, Frank Kempkes, Vida Mahammadkhani, Cecilia Stanghellini, Gert-Jan Swinkels & Henk-Jan Holterman Rapport 13 Anti-reflectie-coating

Nadere informatie

Agenda. Multifunctie van glas. Hoogrendementsglas. Zonwerend glas. Veiligheidsglas. Akoestisch glas. Zelfreinigend glas.

Agenda. Multifunctie van glas. Hoogrendementsglas. Zonwerend glas. Veiligheidsglas. Akoestisch glas. Zelfreinigend glas. Multifunctie van glas Ir. Sébastien LA FONTAINE Product & Project Manager Saint-Gobain Glass Benelux Hoogrendementsglas Zonwerend glas Veiligheidsglas Akoestisch glas Zelfreinigend glas Glascyclus Agenda

Nadere informatie

Schipper Kozijnen / EnergiekAlphen. 13 oktober 2015

Schipper Kozijnen / EnergiekAlphen. 13 oktober 2015 Schipper Kozijnen / EnergiekAlphen 1 Introductie (1) Dank aan de organisatie dat wij mogen meewerken aan dit initiatief! Schipper Kozijnen is een familiebedrijf dat sinds 1969 innoverend is op het gebied

Nadere informatie

Hoofdstuk 2 Appendix A hoofdstuk 3 hoofdstuk 4 (hoofdstuk 5)

Hoofdstuk 2 Appendix A hoofdstuk 3 hoofdstuk 4 (hoofdstuk 5) Telecommunicatie beheerst steeds sterker de hedendaagse samenleving en kan niet meer worden weggedacht. De hoeveelheid informatie die de wereld rondgestuurd wordt, groeit elke dag. Het intensief gebruik

Nadere informatie

Een glas water uit de ijskast en met ijsklontjes wordt op tafel gezet. De buitenkant wordt nat. Waarom?

Een glas water uit de ijskast en met ijsklontjes wordt op tafel gezet. De buitenkant wordt nat. Waarom? Docentversie (24/05/2012) Natte Glazen Benodigdheden -glazen -ijsklontjes -koud water in kan of thermos of plastic flessen -maatbeker -weegschaal Een glas water uit de ijskast en met ijsklontjes wordt

Nadere informatie

Praktijkproef Super FK in Paprika 2010 bij de start van de teelt.

Praktijkproef Super FK in Paprika 2010 bij de start van de teelt. Praktijkproef Super FK in Paprika 20 bij de start van de teelt. Inleiding: Het doseren van Super FK zorgt primair voor een actiever/vegetatiever gewas, een betere en vollere gewasstand, met een betere

Nadere informatie

Consultancy en Auditing. Procesmodellering. Overige specialiteiten

Consultancy en Auditing. Procesmodellering. Overige specialiteiten Resimac heeft een unieke hoogwaardige oplosmiddel vrije epoxy isolatie coating Thermal Barrier 600 serie ontwikkeld. Thermal Barrier is speciaal ontwikkeld om toegepast te worden om diverse warme en koude

Nadere informatie

Persbericht. Van massief huis tot droomvilla met hout-look. Eensgezinswoning in Bad Dürrnberg/Hallein

Persbericht. Van massief huis tot droomvilla met hout-look. Eensgezinswoning in Bad Dürrnberg/Hallein Persbericht Fribourg, mei 2010 Eensgezinswoning in Bad Dürrnberg/Hallein Van massief huis tot droomvilla met hout-look Pavatex SA Martin Tobler Directeur Marketing & Corporate Development Rte de la Pisciculture

Nadere informatie

Diffuus licht wat is de optimale lichtverstrooiing?

Diffuus licht wat is de optimale lichtverstrooiing? Diffuus licht wat is de optimale lichtverstrooiing? Th.A. Dueck, D. Poudel, J. Janse & S. Hemming Wageningen UR Glastuinbouw, Wageningen December 2009 Rapport 308 2009 Wageningen, Wageningen UR Glastuinbouw

Nadere informatie

NASK1 SAMENVATTING VERBRANDEN EN VERWARMEN

NASK1 SAMENVATTING VERBRANDEN EN VERWARMEN NASK1 SAMENVATTING VERBRANDEN EN VERWARMEN Een verbranding is de reactie tussen zuurstof en een andere stof, waarbij vuurverschijnselen waarneembaar zijn. Bij een verbrandingsreactie komt warmte vrij.

Nadere informatie

6.1 Voortplanting en weerkaatsing van licht

6.1 Voortplanting en weerkaatsing van licht Uitwerkingen opgaven hoofdstuk 6 6.1 Voortplanting en weerkaatsing van licht Opgave 1 Opgave 2 Bij diffuse terugkaatsing wordt opvallend licht in alle mogelijke richtingen teruggekaatst, zelfs als de opvallende

Nadere informatie

Alles om je heen is opgebouwd uit atomen. En elk atoom is weer bestaat uit protonen, elektronen en neutronen.

Alles om je heen is opgebouwd uit atomen. En elk atoom is weer bestaat uit protonen, elektronen en neutronen. 2 ELEKTRICITEITSLEER 2.1. Inleiding Je hebt al geleerd dat elektriciteit kan worden opgewekt door allerlei energievormen om te zetten in elektrische energie. Maar hoe kan elektriciteit ontstaan? En waarom

Nadere informatie