Monitor Logistiek Sectorhuis. De economische waarde van logistieke activiteiten in Nederland

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Monitor Logistiek Sectorhuis. De economische waarde van logistieke activiteiten in Nederland"

Transcriptie

1 Monitor Logistiek Sectorhuis De economische waarde van logistieke activiteiten in Nederland - Aanvullend onderzoek op CBS Monitor Logistiek en Supply Chain Management - Uitgevoerd in opdracht van: Ministerie van Economische Zaken en DINALOG Opstellers: Buck Consultants International en TNO, met ondersteuning van CBS Nijmegen/Delft, 18 maart 2013

2 Inhoudsopgave Blz. Samenvatting 1 Hoofdstuk 1 Inleiding Logistiek: meer dan alleen vervoer en opslag Waarde logistiek: verschillende onderzoeken Sectorhuis: metafoor waarde logistieke functie Doel: bepalen integrale waarde logistieke functie Leeswijzer 12 Hoofdstuk 2 Resultaten Monitor Logistiek Sectorhuis Waarde logistieke functie in Nederland Werkgelegenheid logistieke functie Toegevoegde en productiewaarde logistieke functie Aandeel logistiek in activiteiten Topsectoren Resultaten gevoeligheidsanalyse 24 Hoofdstuk 3 Ontwikkeling logistieke functie in Nederland Veelzijdigheid logistieke functie in Nederland Innovaties in inhoud logistieke functie 33 Hoofdstuk 4 Toetsing resultaten aan eerder onderzoek Overzicht van eerder onderzoek Toelichting eerdere onderzoeken TNO en CBS Toelichting verschillende resultaten onderzoeken 42

3 Blz. Hoofdstuk 5 Werkwijze, uitgangspunten en randvoorwaarden van de Monitor Logistiek Sectorhuis Toelichting op werkwijze onderzoek Bepalen logistieke activiteit in beroepen Toelichting op waarde VAL/VAS activiteiten Toelichting op gebruikte economische begrippen Resultaat naar categorieën logistiek sectorhuis Herhaalbaarheid van het onderzoek 53 Referenties 55 Bijlage 1 Overzicht logistieke inhoud beroepen 57 Bijlage 2 Toelichting aanpak CBS Monitor Bijlage 3 Aanvullende tabellen Monitor Logistiek Sectorhuis 63

4

5 Samenvatting Doel en methodiek Monitor Logistiek Sectorhuis Het doel van deze Monitor Logistiek Sectorhuis is om te komen tot een onderbouwde, robuuste en jaarlijks reproduceerbare meting van de integrale werkgelegenheid, productiewaarde en toegevoegde waarde van alle logistieke activiteiten in Nederland. De logistieke sector is belangrijk voor de Nederlandse economie, met transport-, over- en opslagbedrijven die de laatste jaren steeds meer zijn uitgegroeid tot allround logistieke dienstverleners. Echter, naast deze dienstverleners vinden er ook (nog steeds) veel logistieke activiteiten plaats bij productiebedrijven, handelsbedrijven en bouwbedrijven, maar ook in de zorgsector en bij nutsondernemingen. Deze logistieke activiteiten worden vaak niet meegenomen in de nu bekende statistieken, en dit zorgt voor een onderschatting van het belang van alle logistieke activiteiten in Nederland. In deze Monitor Logistiek Sectorhuis wordt met een op maat gesneden aanpak de waarde van alle logistieke activiteiten in Nederland integraal in kaart gebracht. De specifiek voor deze Monitor gehanteerde aanpak gaat uit van de waarde van alle logistieke activiteiten bij bedrijven en andere organisaties in Nederland, ook bij bedrijven in sectoren die logistiek niet als hoofdactiviteit hebben (bijvoorbeeld in de industrie, handel, retail en bouw). Bij al deze organisaties werken medewerkers die zich vanuit hun specifieke functie bezighouden met logistieke activiteiten. De waarde van deze functionele activiteiten is voor deze Monitor in kaart gebracht en meegenomen in de resultaten. Deze functionele aanpak verschilt fundamenteel van de sectorale aanpak die traditioneel gehanteerd wordt bij dit soort onderzoeken, waarbij alleen de waarde van activiteiten bij dienstverlenende bedrijven in de sector vervoer en opslag meegenomen wordt. Figuur S.1 Functionele aanpak voor bepaling waarde logistieke sector: alle werknemers met logistiek beroep Buck Consultants International 1

6 Voor dit onderzoek is een nieuwe berekeningsmethode toegepast, om zo de waarde van de complete logistieke functie voor Nederland te bepalen. Deze methode is zo ontworpen dat er jaarlijks een update van het onderzoek kan worden gemaakt, en is gebaseerd op het gebruik van de Enquête Beroeps Bevolking (EBB) van het CBS, die elk jaar gehouden wordt. De resultaten van deze Monitor kunnen gezien worden als een update van de resultaten van eerder TNO onderzoek uit [TNO 2008], waarbij ook een functionele benadering gekozen is. De resultaten van deze Monitor kunnen echter niet goed vergeleken worden met die van de recente Monitor Logistiek en Supply Chain Management (verder Monitor L&SCM) [CBS 2011 en 2012a] en Monitor Topsectoren van het CBS [2012b]. In deze twee Monitors L&SCM en Topsectoren van het CBS ligt de focus op het bepalen van de waarde van logistieke activiteiten bij bedrijven in alleen de sector vervoer & opslag, in bredere of engere zin. De waarde van logistieke activiteiten bij productiebedrijven en dergelijke zijn hierin echter niet opgenomen. Resultaten Monitor Logistiek Sectorhuis In dit onderzoek zijn de logistieke activiteiten van alle werknemers in Nederland in kaart gebracht. Figuur S.2 bevat een overzicht van de berekende totale waarde van de directe logistieke functie in Nederland in 2010 in euro en arbeidsjaren, aangevuld met de indirecte logistieke activiteiten. Figuur S.2 Integrale waarde van Logistiek 2010: economische omvang van de directe logistieke activiteiten in Nederland, aangevuld met de indirecte logistieke activiteiten Bron: BCI/TNO, op basis van CBS 2 Buck Consultants International

7 De bedrijven en werknemers in de Topsector Logistiek verrichten een flink deel van deze activiteiten, maar lang niet allemaal. De economische toegevoegde waarde van alle directe logistieke activiteiten in Nederland in 2010 bedroeg 55,0 miljard Euro in Dit was in totaal 10,5% van de toegevoegde waarde gegenereerd in Nederland in Deze directe logistieke activiteiten zijn alle activiteiten in transport en overslag, warehousing en opslag en ketenregie bij bedrijven in Nederland, of dit nu bij transporteurs, terminals, expediteurs, ketenregisseurs, verladers/industrie, groot- en detailhandel of de bouw is. De totale productiewaarde van al deze directe logistieke activiteiten was 125,8 miljard Euro in 2010, en de logistieke werkgelegenheid 813 duizend arbeidsjaren. Dit was in totaal 12,1% van de totale werkgelegenheid in Nederland in Het Logistiek Sectorhuis is ontworpen in 2007 om een overzicht te geven van alle aan logistiek gerelateerde activiteiten in Nederland. Het Sectorhuis is breder gedefinieerd dan de Topsector Logistiek zelf, en omvat naast de directe logistieke activiteiten ook indirecte logistieke activiteiten. Dit zijn in de praktijk alle activiteiten op het gebied van Value Added Logistics (VAL), Value Added Services (VAS) en logistieke supportdiensten. Deze indirecte activiteiten vallen buiten de definitie van de logistieke sector, omdat het hier om activiteiten gaat die bij uitvoering in industrie- en handelsbedrijven niet als logistiek zouden worden aangeduid. Bij VAL/VAS activiteiten gaat het bijvoorbeeld om handleidingen toevoegen, assembleren en repareren, en bij supportactiviteiten om werkzaamheden in onderhoud en lease van vervoersmiddelen, en bouwen van distributiecentra. Deze indirecte logistieke activiteiten hadden in totaal een toegevoegde waarde van 11,8 miljard Euro in 2010, en genereerden een werkgelegenheid van 121 duizend arbeidsjaren. Aandeel logistieke functie in de negen Topsectoren in 2010 De Topsector Logistiek is één van de negen sectoren die door het kabinet is geselecteerd voor het Topsectorenbeleid. Deze sector omvat alle werkzaamheden bij transporteurs en andere logistieke dienstverleners, en betreft in veel gevallen uitbestede diensten door bedrijven in de sector Vervoer en Opslag. De waarde van alle logistieke activiteiten in Nederland is in deze Monitor niet berekend volgens de gangbare sectorale benadering, maar volgens een functionele benadering. Dit biedt de mogelijkheid om de waarde van de directe logistieke activiteiten per elk van de negen Topsectoren in kaart te brengen op basis van de sectorale afbakening van de topsectoren door het CBS [CBS 2012a]. De indirecte logistieke activiteiten kunnen niet toegedeeld worden naar topsector, en zijn daarom buiten beschouwing gelaten in deze berekening. De resultaten staan samengevat in tabel S.1 op de volgende bladzijde. De belangrijkste conclusies uit deze tabel zijn: De totale productiewaarde van logistieke activiteiten in de 9 Topsectoren van de Nederlandse economie was ruim 57,5 miljard Euro in 2010, en de totale toegevoegde waarde 23,5 miljard Euro. Dit betekent dat 43% van alle toevoegde waarde door logistieke activiteiten in Nederland wordt gegenereerd door bedrijven in de negen Topsectoren. Hierbij vindt de meerderheid, 25% van de activiteiten, plaats bij bedrijven in de Topsector Logistiek, en de overige 18% bij bedrijven in de andere acht Topsectoren. Buck Consultants International 3

8 Tabel S.1 Economische waarde van de directe logistieke activiteiten per Topsector in Nederland in 2010, opgedeeld naar topsector 123 Toegevoegde waarde Aandeel Logistiek Productie Werkgelegenheid x 1000, in in miljoen x 1000, in arbeidsjaren werkzame Euro in miljoen Euro personen Waarde voor totale economie ,2 in %, o.b.v. arbeidsjaren (%) Waarde per Topsector (sectorale afbakening) Agrifood ,9 Tuinbouw en Uitgangsmaterialen ,3 High tech systemen en ,7 materialen (HTSM) Life Sciences & Health ,6 Chemie ,3 Energie ,9 Logistiek (Transport en ,5 Opslag) Creatieve industrie ,1 Water ,8 Waarde voor Topsectoren (excl. dubbeltellingen) Waarde voor overige sectoren economie , ,6 Bron: BCI/TNO, op basis van CBS Noten: 1 Productie en toegevoegde waarde in basisprijzen (prijspeil van het jaar 2010), op basis van de voorlopige versie van de CBS Nationale Rekeningen Verdeling van logistieke activiteiten per topsector geraamd op basis van uitkomsten naar 31 economische sectoren. Per economische sector is het aandeel van de topsector bepaald aan de hand van het werkgelegenheidsaandeel van de tot de topsector behorende bedrijfstakken, volgens de CBS-afbakening (Bron: interne notitie CBS Centrum voor Beleidsstatistiek, CBS afbakening Topsectoren, 26 juni 2012). Bedrijfstakken waarop CBS maatwerk heeft toegepast zijn voor 50% toegerekend. In een aantal gevallen heeft CBS secundaire bronnen gehanteerd in de topsectoren-afbakening, deze zijn hier buiten beschouwing gelaten. Uitzondering is de topsector Logistiek, hier zijn resultaten voor de economische sectoren behorende tot sector H - Vervoer en Opslag volledig toegerekend aan de topsector Logistiek. 3 Totaal topsectoren is exclusief dubbeltellingen. Dubbeltellingen ontstaan als een bedrijfstak geheel of gedeeltelijk aan meerdere topsectoren is toegerekend in de CBS-afbakening van topsectoren. De logistieke activiteiten in de door het CBS afgebakende Topsector Logistiek (Vervoer en opslag) kende een toegevoegde waarde van 13,6 miljard Euro, en een werkgelegenheid van arbeidsjaren, in De logistieke werkgelegenheid was in 2010 met arbeidsjaren bijna één-vijfde (19,4%) van alle werkgelegenheid in de negen Topsectoren. Verder werd in ,2% van alle arbeidsjaren in Nederland besteed aan logistieke activiteiten, maar voor de negen Topsectoren samen was dit 19,4%, en voor de Topsector Logistiek alleen zelfs 83,5%. In de in tabel S.1 genoemde waarde van de logistieke functie voor de negen individuele Topsectoren komen dubbeltellingen voor, omdat een bedrijfstak geheel of gedeeltelijk 4 Buck Consultants International

9 aan meerdere topsectoren kan worden toegerekend in de CBS-afbakening van topsectoren. Zo valt bijvoorbeeld de vervaardiging van bestralings-, elektromedische en elektrotherapeutische apparatuur (bedrijfstak met SBI code 2660) onder zowel de topsectoren Life Sciences als High Tech, en ook de logistieke functie in deze deelsector wordt dan dubbel meegeteld in tabel S.1. In de totale waarde van logistiek voor de negen topsectoren is hiervoor gecorrigeerd, en deze dubbeltellingen betreffen in totaal ca. 20% van het totaal van de topsectoren in Uiteraard was alle bedrijvigheid in de Topsector Logistiek goed voor een substantieel deel van de logistieke toegevoegde waarde en werkgelegenheid in de negen Topsectoren ( van de arbeidsjaren). De andere topsector waar veel logistieke activiteiten plaatsvonden in 2010 is Agrifood ( arbeidsplaatsen), terwijl er ook in de Topsectoren Tuinbouw en Uitgangsmaterialen, Chemie en Life Sciences & Health een relatief belangrijke rol was voor logistieke activiteiten. Buck Consultants International 5

10 6 Buck Consultants International

11 Hoofdstuk 1 Inleiding 1.1 Logistiek: meer dan alleen vervoer en opslag Met de havens van Rotterdam en Antwerpen en de luchthaven Schiphol staat Nederland al decennia lang bekend als de toegangspoort van en naar Europa. De logistieke sector in Nederland is dan ook sterk ontwikkeld, met transport-, over- en opslagbedrijven die in de afgelopen jaren steeds meer zijn uitgegroeid tot allround logistieke dienstverleners. Deze transport-, over en opslagbedrijven kunnen tot zes transportmodaliteiten inzetten: wegvervoer, binnenvaart, spoorvervoer, zeevaart, luchtvaart en buisleiding transport. Naast deze fysiek georiënteerde bedrijven zijn er ook een groot aantal bedrijven dat alleen logistieke diensten aanbiedt, zoals expediteurs, cargadoors en vrachtagenten. Al deze bedrijven vormen samen de sector vervoer en opslag in de Nederlandse economie, en de activiteiten in deze sector vervoer en opslag (alle bedrijven met de SBI-bedrijvencode 59 t/m 63 van het CBS) worden traditioneel vaak gezien als een maatstaf voor de waarde van de sector logistiek in Nederland. Het CBS heeft mede daarom in de afgelopen jaren de waarde van de logistieke activiteiten in deze sector vervoer en opslag voor 2009 en 2010 in kaart gebracht in twee jaargangen van de rapportage Monitor Logistiek en Supply Chain Management [CBS 2011, CBS 2012]. In totaal ging het om 14,1 miljard Euro aan toegevoegde waarde activiteiten in de sector vervoer en opslag in 2010, op een omzet van 41,3 miljard Euro. Echter, dit geeft maar een beperkt beeld van de waarde van alle logistieke activiteiten in Nederland. Naast bij dienstverlenende bedrijven in de sector vervoer en opslag als DHL, Kuehne & Nagel of Bakker Logistiek is logistiek ook een functionele bedrijfsactiviteit die in bijna elk bedrijf in Nederland voorkomt, of het nu in de industrie, handel, bouw, detailhandel of elders is. Een behoorlijk aantal bedrijven in Nederland doen een groot deel van hun logistieke activiteiten, zoals opslag en transport, nog zelf, en hebben hiervoor vaak logistieke medewerkers in dienst. Bedrijven als HEMA, Blokker en We International zijn hier in het straatbeeld bekende voorbeelden van. De waarde van deze functionele logistieke activiteiten buiten de sector vervoer en opslag om werden tot nu toe echter niet meegeteld in de statistieken. Om de waarde van alle logistieke activiteiten voor de Nederlandse economie nu op juiste waarde te kunnen schatten, zouden deze functionele logistieke activiteiten ook moeten worden meegeteld. De logistieke functie als geheel is essentieel voor de Nederlandse economie en concurrentiekracht. Dit blijkt ook uit het door het Kabinet benoemen van de sector logistiek als één van de negen Topsectoren, waar de Nederlandse overheden samen met bedrijven de investeringen in innovatie in concentreert. Veel van deze investeringen in innovatie worden gedaan door verladers of retailers zelf, naast de investeringen die door logistieke dienstver- Buck Consultants International 7

12 leners zelf gedaan worden. Om de concurrentiepositie van de logistieke sector in de Europese/mondiale markt op de lange termijn te verbeteren is het van belang om de hele logistieke functie in Nederland in kaart te brengen, om dan de juiste investeringen te kunnen stimuleren. Gezien het belang van de integrale logistieke functie voor de concurrentiepositie van Nederland hebben het Ministerie van Economische Zaken (verder: Ministerie EZ) en DINALOG Dutch Institute for Advanced Logistics (verder: DINALOG) aan Buck Consultants International en TNO gevraagd om via een nieuw ontworpen, robuuste en jaarlijks toe te passen methode de waarde van de gehele logistieke functie voor de Nederlandse economie te berekenen voor het jaar Dit rapport bevat hiervan het resultaat. 1.2 Waarde logistiek: verschillende onderzoeken Het in kaart brengen van de waarde van alle logistieke activiteiten in Nederland is geen nieuwe wens. Een overzicht van relevante onderzoeken op dit vlak uit de afgelopen jaren: TNO Logistieke ketenregie: het supporten waard! [TNO 2008]: In is door TNO al een eerste poging gedaan om de deze waarde van de logistieke functie in Nederland in te schatten [TNO, 2008]. Het resultaat van dit onderzoek was dat er 40,3 miljard Euro aan toegevoegde waarde werd gegenereerd door de logistieke functie bij alle bedrijven in Nederland, en dat er arbeidsplaatsen waren waarin logistieke activiteiten werden uitgevoerd. Dit onderzoek is in die tijd gedaan via een quick scan, en was zoals gesteld deels gebaseerd op schattingen. De resultaten zijn inmiddels verouderd. CBS 2011 en 2012 Monitor Logistiek en Supply Chain Management [CBS 2011 en 2012a]: In juni 2011 en juni 2012 is door CBS in opdracht van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu een berekening gemaakt van de waarde van de sector vervoer en opslag voor de Nederlandse economie. Hier is de toegevoegde waarde van logistieke activiteiten voor alleen de logistieke dienstverleners gerekend, en deze bedroeg 14,1 miljard Euro, terwijl de omzet 41 miljard Euro bedroeg, zoals reeds aangehaald in de vorige paragraaf. CBS 2012 Monitor Topsectoren, uitkomsten eerste meting [CBS 2012b]: In september 2012 heeft het CBS voor alle negen topsectoren de waarde van de activiteiten in kaart gebracht. Hierbij is een sectorale benadering gevolgd, waarbij naast de sector transport en opslag ook de sector opslag, dienstverlening en supportactiviteiten zijn meegenomen. Voor de topsector Logistiek is hier 28,5 miljard Euro aan toegevoegde waarde en arbeidsplaatsen uitgekomen. Om recht te doen aan de functionele definitie van de Topsector Logistiek zijn in deze Monitorrapportage van het CBS ook de resultaten van deze studie opgenomen, waarin de Topsector Logistiek in functionele zin is gedefinieerd op basis van de directe logistieke activiteiten. 8 Buck Consultants International

13 De conclusie uit dit overzicht is dat alle drie de eerdere onderzoeken weliswaar inzicht bieden in het belang van logistiek voor Nederland, maar geen integraal beeld geven. Het onderzoek van TNO is gedaan op basis van schattingen en is inmiddels verouderd, terwijl de onderzoeken van CBS een sectorale benadering kennen, en geen functionele. De eerdere onderzoeken worden in hoofdstuk 4 nader toegelicht. Met dit onderzoek willen we een compleet beeld geven van de waarde van alle functionele logistieke activiteiten in Nederland, zowel bij logistieke bedrijven als bij de industrie, bouw, handel, retail, ziekenhuizen, etc. 1.3 Sectorhuis: metafoor waarde logistieke functie Om de waarde van de logistieke functie voor Nederland in kaart te brengen, heeft TNO in het reeds aangehaalde onderzoek uit het logistieke sectorhuis ontworpen. Het concept van het logistieke sectorhuis is de laatste vijf jaar een veel gebruikte metafoor geworden om de waarde van logistieke activiteiten in Nederland aan te duiden. Het sectorhuis geeft op een aansprekende visuele wijze weer dat logistieke activiteiten in Nederland meer betreffen dan alleen transport, opslag, overslag- en expeditiediensten. Het sectorhuis telt 5 categorieën voor de logistieke functie in Nederland, met de categorieën 1,2 en 4 als directe logistieke activiteiten, en categorie 3 en 5 als indirecte logistieke activiteiten: 1 Transport en overslag: dit betreft alle fysieke distributie activiteiten gericht op transport en overslag van goederen, over de weg, via spoor en binnenvaart, door de lucht, over zee en via buisleidingen. 2 Opslag en warehousing; dit betreft alle opslag-, laad/los- en handlingsactiviteiten, vaak in een distributiecentrum uitgevoerd. 3 Value Added Logistics and Value Added Services (VAL/VAS): dit betreft alle specifieke waardetoevoegende activiteiten die door een dienstverlener na de primaire productie worden uitgevoerd. Voorbeelden van deze activiteiten zijn: etikettering/labelling, ompakken, toevoegen van onderdelen (bijv.: batterijen, documentatie en software), bundelen, assemblage, mengen van producten, terugwinnen van grondstoffen, order picking, voorraadbeheer, uitvoeren van retourafhandeling/douaneactiviteiten/reparaties van producten/kwaliteitscontroles/call center diensten/administratieve diensten voor ten behoeve van opdrachtgevers (zoals facturering, orderadministratie voor klanten). 4 Ketenregie: dit zijn alle management- en planningsactiviteiten op het gebied van logistiek, gericht op besturing en beheersing van de goederenstromen. 5 Logistieke supportdiensten: dit zijn alle ondersteunende activiteiten voor de uitvoering van logistieke activiteiten, zoals diensten op het gebied van leasing, accountancy, uitzenden van werknemer, onderhoud en beheer, verzekeringen, marketing, banken, IT hard/software, material handling, juridisch, consultancy en advies, douane, certificering en beveiliging. Buck Consultants International 9

14 Figuur 1.1 Opbouw Logistiek Sectorhuis Bron: TNO, 2008 Het concept van het logistieke sectorhuis is in de laatste vijf jaar breed geaccepteerd binnen Nederland, en wordt onder andere door DINALOG gebruikt om het om het integrale belang van logistiek voor de Nederlandse economie aan te duiden. Ook in dit onderzoek wordt het concept van het logistieke sectorhuis gebruikt voor de weergave van de resultaten, waarbij de directe logistieke activiteiten in categorie 1, 2 en 4 de Topsector Logistiek vormen. Naast de directe logistieke activiteiten zijn er ook indirecte logistieke activiteiten te onderscheiden. Dit zijn alle Value Added Logistics (VAL), Value Added Services (VAS) en logistieke support diensten bij logistieke dienstverleners in categorie 3 en 5. Deze indirecte activiteiten vallen buiten de functionele definities van de Topsector Logistiek, omdat het hier activiteiten betreft die buiten de logistieke dienstverlening, bijvoorbeeld in productiebedrijven, niet als logistiek zouden worden aangeduid. Bij VAL/VAS activiteiten gaat het bijvoorbeeld om assembleren en repareren, en bij supportactiviteiten om werkzaamheden in onderhoud en lease van vervoersmiddelen. De definitie van de categorieën in de Topsector Logistiek is samengesteld in overleg met het Ministerie van Economische Zaken en DINA- LOG. 1.4 Doel: bepalen integrale waarde logistieke functie Het doel van deze Monitor Logistiek Sectorhuis is om te komen tot een onderbouwde, robuuste en jaarlijks reproduceerbare bepaling van de werkgelegenheid, productiewaarde en toegevoegde waarde van alle functionele logistieke activiteiten in Nederland. 10 Buck Consultants International

15 De gehanteerde aanpak is gebaseerd op de waarde van alle logistieke activiteiten bij bedrijven in Nederland, ook bij bedrijven in sectoren die logistiek niet als hoofdactiviteit kennen (bijvoorbeeld in de industrie, handel, retail en bouw). Deze functionele aanpak verschilt fundamenteel van de sectorale aanpak die traditioneel gehanteerd door het CBS en andere instanties wordt bij dit soort onderzoeken, waarbij alleen de waarde van activiteiten bij dienstverlenende bedrijven in de sector vervoer en opslag meegenomen wordt. Figuur 1.2 Functionele aanpak voor bepaling waarde logistieke sector: alle werknemers met logistiek beroep Voor dit onderzoek is een nieuwe berekeningsmethode ontworpen en toegepast, om zo de waarde van de logistieke functie volgens de sectorhuis indeling voor Nederland te bepalen. Deze berekeningsmethode is zo ontworpen dat er jaarlijks een update van het onderzoek kan worden gemaakt. De methode is gebaseerd op het gebruik van de Enquête Beroeps Bevolking (EBB) van het CBS, dat elk jaar gehouden wordt. De resultaten van deze Monitor Logistiek Sectorhuis kunnen gezien worden als een scherpstelling en update van de resultaten van het eerdere TNO onderzoek [TNO 2008], waarin ook een functionele benadering gekozen is. De resultaten kunnen echter niet goed vergeleken worden met die van de Monitoren Logistiek en Supply Chain Management en Topsectoren [CBS 2011, 2012a, 2012b]. In deze Monitoren ligt de focus op het bepalen van de waarde van logistieke activiteiten op sectoraal vlak, en niet functioneel. Bovendien wordt in dit onderzoek niet de logistieke werkgelegenheid in kaart gebracht, alleen de omzet en toegevoegde waarde. Buck Consultants International 11

16 1.5 Leeswijzer In hoofdstuk 2 van dit rapport wordt een overzicht gegeven van de belangrijkste resultaten van dit onderzoek, op basis van het logistiek sectorhuis. Achtereenvolgens wordt een overzicht gegeven van de integrale werkgelegenheid in de logistieke functie in Nederland, en de productiewaarde en toegevoegde waarde. Deze resultaten worden vervolgens uitgesplitst naar de negen Topsectoren zoals die door het Kabinet zijn benoemd. In hoofdstuk 3 worden vervolgens deze resultaat toegelicht met business cases uit de praktijk in Nederland, zodat meer inzichtelijk wordt welke ontwikkelingen er de laatste 10 jaar in de logistieke operaties in ons land zijn geweest. Tevens wordt aangegeven wat de resultaten kunnen betekenen voor de 6 innovatiethema s van de Topsector Logistiek. In hoofdstuk 4 wordt vervolgens een meer uitgebreide vergelijking gemaakt van de resultaten van deze Monitor Logistiek Sectorhuis met eerder onderzoek van TNO in 2008, de CBS Monitor Logistiek & Supply Chain Management 2010 en 2011, en de CBS Monitor Topsectoren. Afsluitend wordt in hoofdstuk 5 een toelichting gegeven op de gevolgde aanpak in dit onderzoek, compleet met de gehanteerde uitgangspunten en randvoorwaarden. De bijlagen bevatten tenslotte onder meer een gedetailleerde lijst met logistieke beroepen, die de basis vormen van de berekeningen in deze Monitor Logistiek Sectorhuis. 12 Buck Consultants International

17 Hoofdstuk 2 Resultaten Monitor Logistiek Sectorhuis 2.1 Waarde logistieke functie in Nederland Deze Monitor Logistiek Sectorhuis presenteert de economische waarde van de logistieke functie voor de Nederlandse economie voor het jaar Het Logistiek Sectorhuis is de basis voor de definitie van de logistieke functie, en kent vijf categorieën, te weten (1) transport en overslag, (2) opslag en warehousing, (3) Value Added Logistics en Services (VAL/VAS), (4) ketenregie en (5) logistieke supportactiviteiten. Deze vijf categorieën van het logistieke sectorhuis zijn voor het doel van het onderzoek onderverdeeld in directe en indirecte logistieke activiteiten: Directe logistieke activiteiten: dit zijn de activiteiten in de categorieën (1) transport en overslag, (2) opslag en warehousing en (4) ketenregie. Deze activiteiten zijn direct en eenduidig te koppelen aan logistieke beroepen, en omvatten beroepen als logistiek medewerkers, medewerkers materiaal-, voorraadplanning en beheer, transportplanners, vrachtwagenchauffeurs, heftruckchauffeurs en managers logistiek, distributie en aanverwante gebieden. Deze directe logistieke activiteiten vormen samen de Topsector Logistiek. Indirecte logistieke activiteiten: dit zijn de activiteiten in de categorieën (3) Value Added Logistics en Services (VAL/VAS) en (5) logistieke supportactiviteiten. Deze activiteiten zijn niet direct en eenduidig te koppelen aan logistieke beroepen, omdat de activiteiten afhankelijk van de sector waarin ze uitgevoerd worden logistiek georiënteerd kunnen zijn of niet. Een voorbeeld: productiemedewerkers, die VAL/VAS diensten uitvoeren bij een logistieke dienstverlener of groothandel, kunnen tot de groep van logistieke werknemers gerekend worden, terwijl als ze in de industrie of bouw werken ze gewoon aan (uitgestelde) productiewerkzaamheden doen, en niet tot de groep van logistieke werknemers gerekend kunnen worden. Vanwege dit verschil in mogelijke koppeling wordt in dit onderzoek de werkgelegenheid, toegevoegde waarde en productiewaarde van logistieke activiteiten bij deze twee groepen van logistieke werknemers op een andere manier bepaald. Bepaling van waarde directe logistieke activiteiten Voor het bepalen van de economische waarde van de directe logistieke activiteiten in Nederland hebben BCI en TNO op basis van de jaarlijkse Enquête Beroepsbevolking van het CBS de logistiek georiënteerde werkzaamheden bepaald voor alle economische sectoren Buck Consultants International 13

18 aan de hand van een lijst van individuele beroepsomschrijvingen. Hierbij is uitgegaan van een groslijst van alle beroepen in Nederland. Deze is opgesteld door het CBS en wordt gebruikt voor de jaarlijkse Enquête Beroepsbevolking. Uitgangspunt hierbij was in welke mate een in Nederland werkend persoon in meer of minder mate activiteiten verricht op het vlak van transport en logistiek. Een beroep kan hierbij geheel (100%), grotendeels (90%), deels (50%) of beperkt (10%) activiteiten op het gebied van transport en logistiek omvatten. Als er sprake is van enige mate van logistieke activiteiten binnen een beroep zijn deze activiteiten vervolgens nader bekeken, en naar verhouding toebedeeld aan de categorieën transport en overslag, opslag en warehousing en ketenregie binnen het sectorhuis. Op deze wijze is het mogelijk gebleken om de logistieke activiteiten overal in de economie op waarde te schatten, bij organisaties in alle sectoren. Immers, logistieke activiteiten vinden niet alleen plaats bij bedrijven die behoren tot de sector vervoer en opslag, maar ook bij andere sectoren zoals de industrie, groot- en detailhandel, landbouw en de bouwnijverheid. De Enquête Beroepsbevolking geeft inzicht in de samenstelling van beroepen per economische sector, en hieruit is de mate van logistieke activiteit per economische sector afgeleid. In hoofdstuk 5 wordt een nadere toelichting gegeven op de gehanteerde werkwijze. In deze benadering op basis van logistieke beroepen zijn geen activiteiten toebedeeld aan de categorieën VAL/VAS en logistieke supportactiviteiten. De reden is dat VAL/VAS diensten per definitie alleen voorkomen bij logistieke dienstverleners en groothandels, en niet bij andere sectoren. Daarnaast zijn supportactiviteiten ondersteunende diensten, die ingekocht worden voor de directe logistieke activiteiten. Het betreft hier fysieke diensten als productiemiddelen en onderhoud, en zakelijke diensten als juridisch advies, bank- en accountancydiensten, uitzenddiensten etc. (zie voor uitgebreide beschrijving [CBS 2011].) Aan de beroepsomschrijvingen in deze categorie is niet op te maken of het logistieke activiteiten betreffen of niet, en dus kan de waarde alleen op een andere manier bepaald worden. Bepaling van waarde indirecte logistieke activiteiten Voor de berekening van de toegevoegde waarde en productie van de categorieën VAL/VAS en logistieke supportactiviteiten is uitgegaan van de resultaten van de CBS Monitor L & SCM 2010 [CBS 2012a], omdat deze mede gebaseerd is op een specifiek afgenomen enquête onder dienstverleners. Hiermee is de waarde van de VAL/VAS activiteiten in de sector vervoer en opslag bekend. De verhoudingswaarde van de categorie VAL/VAS activiteiten ten opzichte van de categorie opslag en warehousing is gebruikt om de toegevoegde waarde van de VAL/VAS activiteiten voor de groothandel te schatten. Deze waarde van VAL/VAS activiteiten is vervolgens vertaald naar werkgelegenheid aan de hand van de gemiddelde productiviteit in de CBS sector Verhuur en overige zakelijke diensten die voornamelijk uit activiteiten in de uitzendbranche bestaat. De reden hiervoor is dat VAL/VAS activiteiten over het algemeen activiteiten zijn die mede door uitzendkrachten worden uitgevoerd. 14 Buck Consultants International

19 De waarde en werkgelegenheid van logistieke supportactiviteiten zijn op soortgelijke wijze als de VAL/VAS activiteiten afgeleid uit de CBS Monitor De waarde is bepaald aan de hand van het aandeel logistieke supportactiviteiten dat uit de gehouden enquête kwam, en deze zijn aan de hand van de gemiddelde productiviteit in de sector Informatie en Communicatie vertaald naar werkgelegenheid. De reden voor deze aanpak is dat logistieke supportactiviteiten voornamelijk uit zakelijke diensten bestaan die worden ingekocht worden voor het uitvoeren van de directe logistieke activiteiten. Het betreft hier diensten op het gebied van leasing, accountancy, uitzenden van werknemer, onderhoud en beheer, verzekeringen, marketing, banken, IT hard/software, material handling, juridisch, consultancy en advies, douane, certificering en beveiliging. Er is ook geen goede bron voorhanden om een uitsplitsing te maken van de verschillende soorten supportactiviteiten: welke wel logistiek en welke niet. De sector informatie en communicatie scoort qua productiviteit gemiddeld in de zakelijke diensten, tussen financiële dienstverlening en specialistische zakelijke diensten in, en is daarom gebruikt voor deze bepaling. Overall waarde logistieke functie in Nederland De toegevoegde waarde van logistiek voor de Nederlandse economie, gedefinieerd in functionele zin op basis van de directe logistieke activiteiten, bedroeg in ,1 miljard Euro 1, en in termen van werkgelegenheid kwam de directe logistieke omvang uit op arbeidsjaren. Hierbij gaat het om activiteiten in de categorieën transport en overslag, opslag en warehousing en ketenregie. Het aandeel van deze groep van directe logistieke activiteiten in de totale gegenereerde toegevoegde waarde in Nederland in 2010 bedroeg 10,5%, en het aandeel van logistieke werkzaamheden in de totale werkgelegenheid 12,1%. Het relatief hogere aandeel van logistieke werkgelegenheid komt doordat logistiek een relatief arbeidsintensieve activiteit is, waarbij de arbeidsproductiviteit per werknemer iets onder het nationaal gemiddelde ligt. Daarnaast bevat het sectorhuis indirect logistieke activiteiten, bestaande uit de categorieën VAL/VAS en logistieke supportactiviteiten. Deze zorgden voor een toegevoegde waarde van 11,8 miljard Euro en 121 duizend arbeidsjaren in In de volgende paragrafen zullen deze resultaten in meer detail worden beschreven, terwijl in latere hoofdstukken er een meer gedetailleerde onderbouwing wordt gegeven van de werkwijze. Ook worden de resultaten verduidelijkt aan de hand van een aantal praktische business cases, en wordt er in meer detail ingegaan op de verklaring van de verschillen met eerder onderzoek naar de omvang van logistieke activiteiten in Nederland. 1 Het betreft hier productie tegen basisprijzen en toegevoegde waarde tegen basisprijzen volgens de definities van de Nationale Rekeningen 2010 (nader voorlopige versie) van het CBS. Productie tegen basisprijzen is gebruikt als benadering van de omzet. Binnen het boekhoudkader van de Nationale Rekeningen is het niet mogelijk om omzet per sector inzichtelijk te maken. Omzet komt overeen met productie tegen marktprijzen, die worden alleen voor de totale economie gegeven in de Nationale Rekeningen. Per sector worden cijfers over productie tegen basisprijzen gepubliceerd. Het verschil tussen marktprijzen en basisprijzen wordt veroorzaakt door de indirecte belastingen en subsidies (met uitzondering van de niet-product gebonden belastingen en subsidies). Hier vallen ook de transport- en handelsmarges onder en deze hebben voor het Logistiek Sectorhuis een uitwerking omdat de handel en transportsector aanbieders zijn van handels- en transportmarges Buck Consultants International 15

20 Figuur 2.1 Logistiek Sectorhuis 2010: economische omvang van alle logistieke activiteiten in Nederland, uitgedrukt in productiewaarde, toegevoegde waarde en werkgelegenheid Bron: BCI/TNO, op basis van CBS 2.2 Werkgelegenheid logistieke functie Het uitgangspunt in deze Monitor Logistiek Sectorhuis is dat logistiek een activiteit is die overal in de economie als functie plaatsvindt. Niet alleen logistieke dienstverleners, maar ook industriële bedrijven, retailers, bouwbedrijven, ziekenhuizen en overheden kennen logistieke activiteiten. Aan de hand van een lijst van logistieke beroepen van mensen in Nederland (opgenomen in bijlage 1) is de directe logistieke activiteit in Nederland bepaald, waarmee de economische omvang van de topsector Logistiek is vastgesteld. Deze omvang vormt het fundament voor deze Monitor. In deze paragraaf staan we eerst uitgebreid stil bij de werkgelegenheid in directe logistieke activiteiten in Nederland, en wordt vervolgens ingegaan op de werkgelegenheid bij de indirecte logistieke activiteiten. Om binnen bedrijven logistieke activiteiten te kunnen identificeren is uitgegaan van het best beschikbare detailniveau, namelijk het niveau van werkzame personen. Aan de hand van het beroep van deze personen en de daarbij horende beroepsbeschrijving is per persoon vastgesteld of en in welke mate er sprake is van het fysiek verplaatsen of opslaan van goe- 16 Buck Consultants International

21 deren (categorie 1 transport en overslag en 2 opslag en warehousing), dan wel het beheersen en besturen van een fysieke stroom goederen (categorie 4 ketenregie). De resultaten zijn te vinden in onderstaande tabel 2.1. Deze tabel laat het aantal arbeidsjaren per sector zien dat besteed wordt aan logistieke activiteiten. Het gaat hierbij activiteiten voor de fysieke transport en/of opslag van goederen, dan wel het besturen of beheersen van deze activiteiten. Tabel 2.1 Economische sector Onderverdeling activiteiten in topsector Logistiek in Nederland in 2010, uitgedrukt in aantal arbeidsjaren Werkgelegenheid directe logistieke functie Totaal werkgelegenheid in sector Aandeel directe logistiek Aandeel directe logistiek in arbeidsjaren x 1000 in arbeidsjaren x 1000 als % per sector als % van totale directe logistieke functie Vervoer en opslag Groothandel Detailhandel (incl. auto's) Verhuur en overige zakelijke diensten Bouwnijverheid Overige industrie en reparatie Voedings-, genotmiddelenindustrie Landbouw, bosbouw en visserij Openbaar bestuur en overheidsdiensten Gezondheids- en welzijnszorg High-tech industrie Waterbedrijven en afvalbeheer Basismetaal, metaalprod.-industrie Specialistische zakelijke diensten Kunststof- en bouwmateriaalindustrie Overige sectoren Totale economie ,2 100 Bron: BCI/TNO, 2012 Conclusie uit de tabel is dat de directe logistieke functie in 2010 een werkgelegenheid van arbeidsjaren opleverde, en dit betekent dat 12,2% van alle werkgelegenheid in Nederland in 2010 logistieke activiteiten betrof. Kortom: bijna één op de acht medewerkers in Nederland is logistiek actief. De tabel leert dat, niet verwonderlijk, de sector vervoer en opslag het grootste aantal arbeidsjaren met directe logistieke activiteiten kent, in totaal ruim 201 duizend arbeidsjaren in Dit is een kwart van alle werkgelegenheid voor directe logistieke activiteiten, en 60% van alle werkgelegenheid in vervoer en opslag. Vervolgens zien we dat er in de groothandel ( arbeidsjaren) en detailhandel ( arbeidsjaren) eveneens veel logistieke activiteit plaatsvindt. Samen vormen deze drie economische sectoren 58% van alle directe logistieke activiteit in Nederland. Wel zien we dat het aandeel van directe logistieke activiteit lager ligt in de groothandel (33%) en detailhandel (20%) ten opzichte van vervoer en opslag. Andere sectoren met veel directe logistieke activiteit zijn verhuur en overige zakelijke Buck Consultants International 17

22 diensten (waar uitzendkrachten aan toe worden gerekend door het CBS), de bouwnijverheid, voedingsindustrie, overige industrie (waar sociale werkplaatsen toe worden gerekend) en landbouw. Opvallend is verder dat 38% van de werkgelegenheid bij waterbedrijven en afvalbeheer bestaat uit directe logistieke activiteiten, dit betreft hoofdzakelijk het ophalen van vuilnis en recycling. In figuur 2.2 is ook grafisch een overzicht gegeven van de verdeling van de directe logistieke activiteiten over de verschillende sectoren in de Nederlandse economie in Figuur 2.2 Werkgelegenheid in directe logistieke activiteiten in Nederland in 2010, verdeeld over economische sectoren (in duizenden arbeidsjaren) Bron: BCI/TNO, op basis van CBS De directe logistieke activiteiten waren met arbeidsjaren goed voor 87% van de totale werkgelegenheid in het logistiek sectorhuis. Daarnaast zijn er nog de indirecte logistieke activiteiten. De werkgelegenheid in indirecte logistieke activiteiten was goed voor arbeidsjaren in VAL/VAS activiteiten waren hierbij goed voor circa arbeidsjaren, en met de logistieke supportactiviteiten waren arbeidsjaren gemoeid. De directe en indirecte logistieke activiteiten vormen samen het Logistiek Sectorhuis, en de totale werkgelegenheid in het logistiek sectorhuis in 2010 was arbeidsjaren. 18 Buck Consultants International

23 2.3 Toegevoegde en productiewaarde logistieke functie In de vorige paragraaf is de waarde van de logistieke functie voor Nederland gepresenteerd aan de hand van de totale werkgelegenheid in directe en indirecte logistieke activiteiten. Aan de hand van beroepen van werknemers is bepaald waar en hoeveel logistieke activiteiten er worden verricht in arbeidsjaren. In deze paragraaf worden dezelfde activiteiten gewaardeerd in financiële termen, namelijk in toegevoegde waarde en productiewaarde. Toegevoegde waarde is economisch het meest zuivere begrip om economische waarde van activiteiten uit te drukken, en laat per sector zien wat er aan economische waarde wordt toegevoegd aan grondstoffen en halffabricaten door de inzet van productiefactoren. Bij de productiewaarde is ook het intermediair verbruik als waarde meegenomen, ofwel de ingekochte goederen en diensten van derden om tot productie te komen. Opgemerkt dient te worden dat dat de toegevoegde waarde en productie zijn uitgedrukt tegen basisprijzen en niet tegen marktprijzen, waardoor het niet exact gelijk is aan de omzet van bedrijven. De reden hiervoor en het verschil worden bij de toelichting op de berekeningswijze van de toegevoegde waarde en productiewaarde nader toegelicht. In figuur 2.1 is al een overzicht gegeven van de waarde van de logistieke functie in termen van productie, toegevoegde waarde en werkgelegenheid voor de Nederlandse economie in De directe logistieke activiteiten in categorie 1 (transport en overslag), 2 (opslag en warehousing) en 4 (ketenregie) van het logistieke sectorhuis waren samen goed voor een toegevoegde waarde van 55,1 miljard Euro en een productiewaarde van 125,8 miljard Euro. De indirecte logistieke activiteiten, bestaande uit de categorieën 3 (VAL/VAS activiteiten) en 5 (logistieke supportactiviteiten), waren samen goed voor een toegevoegde waarde van 11,8 miljard Euro en een productiewaarde van 17,0 miljard Euro. In figuur 2.3 op de volgende pagina is vervolgens een uitsplitsing gemaakt van de verdeling van logistieke activiteiten over de categorieën 1 t/m 4 van het logistiek sectorhuis naar economische sector (zie voor de achterliggende cijfers tabel B3.1 in bijlage 3). De vijfde categorie, logistieke supportactiviteiten, is hierbij niet meegenomen omdat het niet mogelijk was de toedeling te maken van deze supportactiviteiten naar economische sector. De reden is dat het leveringen zijn van diensten ten behoeve van de logistieke functie. De kosten hiervan zijn bekend, maar het is niet bekend wie de diensten geleverd heeft. Naar verwachting vinden de meeste logistieke supportactiviteiten plaats in de zakelijke en financiële dienstverlening. Buck Consultants International 19

24 Figuur 2.3 Toegevoegde waarde van logistieke functie in Nederland naar economische sector in 2010, uitgedrukt in miljoenen Euro (excl. logistieke supportactiviteiten) Bron: BCI/TNO, 2012 Figuur 2.3 laat zien dat de sector vervoer en opslag, waarbinnen de logistieke dienstverlening volledig valt, in 2010 de hoogste toegevoegde waarde had met 14,3 miljard Euro totaal, gevolgd door de groothandel (11,4 miljard Euro) en de detailhandel (8,1 miljard Euro). Op gepaste afstand volgen daarna de verhuur van roerende goederen en overige zakelijke diensten (3,6 miljard Euro), bouwnijverheid (3,4 miljard Euro) en overige industrie en reparatie (2,3 miljard Euro). De sector verhuur en overige zakelijke diensten staat relatief hoog in de lijst doordat de uitzendkrachten in de Nationale Rekeningen worden toegerekend aan de uitzendbranche en niet de sector waarin zij uitgezonden (werkzaam) zijn. In bovenstaande figuur is ook een onderverdeling gemaakt van de toegevoegde waarde per sector naar de categorieën van het Logistiek Sectorhuis: De eerste categorie Transport en Overslag uit de sector is veruit de grootste categorie bij de sector vervoer en opslag, met circa 11 miljard Euro toegevoegde waarde, ofwel 37 procent van alle toegevoegde waarde in deze categorie. De tweede categorie Opslag en Warehousing is het grootst in de sector detailhandel met 3,6 miljard Euro aan toegevoegde waarde, ofwel een kwart van de totale categorie opslag en warehousing in Nederland. De derde categorie Ketenregie zien we juist het meeste bij de groothandel. De toegevoegde waarde van ketenregie in de groothandel is 2,6 miljard Euro, ofwel 23% van de totale categorie. 20 Buck Consultants International

25 De VAL en VAS activiteiten vinden per definitie alleen plaats bij de sectoren vervoer en opslag en groothandel, waarbij de omvang van VAL en VAS bij de groothandel ongeveer twee keer zo groot is als bij vervoer en opslag. In onderstaande figuur 2.4 is ter verduidelijking de procentuele verdeling van de toegevoegde waarde door verschillende sectorhuis activiteiten per economische sector weergegeven, om zo het verschil in de aard en samenstelling van de logistieke activiteiten per sector te benadrukken. De eerste categorie Transport en Overslag is goed voor 50% van de toegevoegde waarde van de 4 categorieën in de totale economie. In de sector vervoer en opslag, en ook bij waterbedrijven en afvalbeheer, was deze categorie dominant met een aandeel van bijna 80%. Ook in andere sectoren binnen de industrie, zoals voedingsmiddelenindustrie en bouwmaterialen, heeft deze categorie een belangrijke rol. Het aandeel van de categorie opslag en warehousing is het grootst bij de detailhandel, gevolgd door de bouwnijverheid en landbouw. In vervoer en opslag, groothandel en de dienstensectoren speelt opslag en warehousing een beperkte rol. De categorie ketenregie speelt een belangrijke rol bij dienstverlenende sectoren, zoals de zorg en specialistische zakelijke dienstverlening. De fysieke opslag en transport van goederen is beperkt in dienstensectoren en vaak uitbesteed, maar managers in deze sectoren voeren wel ketenregie uit via inkoop, planning en orderbegeleiding. Figuur 2.4 Verdeling per economische sector van de toegevoegde waarde naar categorieën 1 t/m 4 van het Logistiek Sectorhuis in 2010 Bron: BCI/TNO, 2012 Buck Consultants International 21

26 2.4 Aandeel logistiek in activiteiten Topsectoren De Topsector Logistiek is een van de negen Topsectoren van het Kabinet. De waarde van deze sector voor Nederland is in deze Monitor niet opgevat volgens de gangbare sectorale benadering, maar volgens een functionele benadering zoals in paragraaf 1.1 is toegelicht. Dit biedt de mogelijkheid om de directe logistieke functie per topsector (gedefinieerd volgens een sectorale benadering) in kaart te brengen. De indirecte logistieke activiteiten kunnen niet toegedeeld worden naar topsector, en zijn daarom buiten beschouwing gelaten. Wel kan opgemerkt worden dat de indirecte logistieke activiteiten voor het grootste deel buiten de topsectoren plaatsvinden, namelijk in de groothandel en de zakelijke en financiële dienstverlening. VAL en VAS activiteiten bij de logistiek dienstverleners vallen onder de topsector Logistiek, maar de groothandel is niet opgenomen bij de topsector Logistiek (terwijl hier wel logistieke activiteiten plaatsvinden). De groothandel op het gebied van agrifood is onderdeel van de topsector Agrifood, maar de rest van de groothandelsactiviteiten valt niet onder de topsectoren. Verder is van de logistieke supportactiviteiten niet bekend wie ze uitvoert, wel wordt vermoed dat het merendeel onder de zakelijke en financiële diensten vallen. De dienstensectoren zijn maar in beperkte mate opgenomen in de topsectoren, en vallen deels onder de Topsectoren High Tech, Logistiek en Creatieve Industrie. Op basis van de sectorale afbakening van de topsectoren door het CBS [CBS 2012a] is het mogelijk om de logistieke functie per topsector in kaart te brengen. De resultaten staan samengevat in tabel 2.2. De totale productiewaarde van de logistieke activiteiten in de 9 Topsectoren in 2010 bleek ruim 57,5 miljard Euro in 2010 te zijn, en de totale toegevoegde waarde 23,5 miljard Euro. Dit betekent dat 43% van alle toevoegde waarde door logistieke activiteiten in Nederland wordt gegenereerd door activiteiten in de 9 Topsectoren. Hierbij komt 25% van de Topsector Logistiek, en de andere 18% van de ander 8 Topsectoren. De logistieke werkgelegenheid was in ,4% van alle werkgelegenheid in de negen Topsectoren. De logistieke werkgelegenheid in de negen Topsectoren was in arbeidsjaren, oftewel ook 43% van alle logistieke werkgelegenheid in arbeidsjaren in Nederland. Verder wordt 12,2% van alle arbeidsjaren in Nederland besteed aan logistieke activiteiten, maar voor de 9 topsectoren samen is dit 19,4% en voor Transport en opslag zelfs 83,5%. In de waarde van logistiek voor de individuele Topsectoren komen dubbeltellingen voor omdat een bedrijfstak soms geheel of gedeeltelijk aan meerdere topsectoren wordt toegerekend in de CBS-afbakening van topsectoren. Zo valt bijvoorbeeld de vervaardiging van bestralings-, elektromedische en elektrotherapeutische apparatuur (bedrijfstak met SBI code 2660) onder zowel de topsectoren Life Sciences als High Tech. In het totaal van de negen topsectoren is hiervoor gecorrigeerd, en deze dubbeltellingen betroffen in totaal ca. 20% van het totaal van de topsectoren. 22 Buck Consultants International

27 Tabel 2.2 Economische waarde van de directe logistieke activiteiten in Nederland in 2010, opgedeeld naar topsectoren 123 Toegevoegde waarde Aandeel Logistiek Productie Werkgelegenheid in werkzame in miljoen in arbeidsjaren personen x Euro in miljoen Euro x Waarde voor totale economie ,2 in % van arbeidsjaren Waarde per Topsector (sectorale afbakening) Logistiek (Transport en ,5 opslag) Agrifood ,9 High tech systemen en ,7 materialen (HTSM) Chemie ,3 Tuinbouw en Uitgangsmaterialen ,3 Water ,8 Life Sciences & Health ,6 Creatieve industrie ,1 Energie ,9 Waarde voor Topsectoren (excl. dubbeltellingen) Waarde voor overige sectoren economie , ,6 Bron: BCI/TNO, op basis van CBS Noten: 1 Productie en toegevoegde waarde in basisprijzen (prijspeil van het jaar 2010), op basis van de nader voorlopige versie van de CBS Nationale Rekeningen Verdeling van logistieke activiteiten per topsector geraamd op basis van uitkomsten naar 31 economische sectoren. Per economische sector is het aandeel van de topsector bepaald aan de hand van het werkgelegenheidsaandeel van de tot de topsector behorende bedrijfstakken, volgens de CBS-afbakening (Bron: interne notitie CBS Centrum voor Beleidsstatistiek, CBS afbakening Topsectoren, 26 juni 2012). Bedrijfstakken waarop CBS maatwerk heeft toegepast zijn voor 50% toegerekend. In een aantal gevallen heeft CBS secundaire bronnen gehanteerd in de topsectoren-afbakening, deze zijn hier buiten beschouwing gelaten. Uitzondering is de topsector Logistiek, hier zijn resultaten voor de economische sectoren behorende tot sector H - Vervoer en Opslag volledig toegerekend aan de topsector Logistiek. 3 Totaal topsectoren is exclusief dubbeltellingen. Dubbeltellingen ontstaan als een bedrijfstak geheel of gedeeltelijk aan meerdere topsectoren is toegerekend in de CBS-afbakening van topsectoren. Uiteraard is de Topsector Logistiek (volgens de sectorale afbakening van het CBS, dus bestaande uit transport en opslag) goed voor een substantieel deel van de logistieke toegevoegde waarde en werkgelegenheid ( arbeidsjaren). De andere topsector waar veel logistieke activiteiten en werkgelegenheid is in 2010 is Agrifood ( arbeidsplaatsen), terwijl in de Topsectoren Tuinbouw en Uitgangsmaterialen (16,3%), Chemie (14,3%) en Life Sciences & Health (12,6%) er een relatief belangrijke rol was voor directe logistieke activiteiten. Buck Consultants International 23

28 2.5 Resultaten gevoeligheidsanalyse Om inzicht te geven in de betrouwbaarheid van de gepresenteerde uitkomsten van de Monitor Logistiek Sectorhuis is er een gevoeligheidsanalyse uitgevoerd. De uitkomsten van de Monitor zijn onderbouwd met een aantal statistische bronnen van het CBS, in combinatie met aanvullende berekeningen door BCI en TNO. De belangrijkste statistische bron is de Enquête Beroepsbevolking (EBB) van het CBS, die gebruikt is om werkgelegenheid te koppelen aan de geselecteerde logistieke beroepen. De uitkomsten zijn vervolgens geijkt op het raamwerk van de Nationale Rekeningen van het CBS, om zo een vergelijking te kunnen maken met de werkgelegenheid en gegenereerde toegevoegde waarde in de rest van de economie. Aangezien de EBB een (weliswaar uitgebreide) steekproef van het CBS is, zijn de uitkomsten geschat en hebben ze een bepaalde onzekerheidsfactor. De impact van deze onzekerheidsfactor op de omvang van het Logistiek Sectorhuis is bij analyse 1 uitgewerkt. Daarnaast hebben BCI en TNO een aantal additionele aannamen moeten maken voor de berekening van de waarde van de activiteiten binnen het Logistiek Sectorhuis. Deze aannamen worden in deze paragraaf op robuustheid doorgerekend. Achtereenvolgens wordt in de gevoeligheidsanalyse gerapporteerd wat de invloed is van: Analyse 2: het maken van andere keuzes voor de mate van logistieke activiteit per beroep Analyse 3: een andere toewijzing naar categorieën van het Logistiek Sectorhuis, en Analyse 4: gebruik van sectorspecifieke arbeidsproductiviteiten in plaats van die van de sector vervoer en opslag. Daarnaast zijn de indirecte logistieke activiteiten gebaseerd op de uitkomsten van de CBS Monitor L&SCM. Een laatste analyse 5 die wordt uitgevoerd is de wijze van raming van VAL/VAS activiteiten in de groothandel. De uitkomsten voor de logistieke supportdiensten aan de logistieke functie bij industrieën, handel, retail en bouw zijn gebaseerd op de CBS Monitor L&SCM [CBS 2011, CBS 2012a] voor de logistieke dienstverlening. Aanvullend onderzoek is nodig om vast te kunnen stellen wat de verschillen zijn in gebruik van logistieke supportactiviteiten bij logistiek dienstverleners en bij andere sectoren in de economie, alhoewel de verwachting is dat deze niet sterk verschilt. Analyse 1 Onzekerheidsmarges CBS EBB enquête Het fundament onder het onderzoek vormen de uitkomsten van de Enquête BeroepsBevolking van het CBS. Deze is uitgevoerd met een bepaalde onzekerheidsmarge, die zo veel mogelijk beperkt is door met een driejaarsgemiddelde te werken voor de jaren Als uitgegaan wordt van de ondergrens van het 95%-betrouwbaarheidsinterval die het CBS 24 Buck Consultants International

29 zelf hanteert, dan leidt dit tot 3% minder aan toegevoegde waarde van de logistieke functie. Dit is een beperkt effect, en dat betekent dat de jaarlijkse schommelingen in de EBB resultaten door een andere steekproef maar beperkt effect zal hebben. Tabel 2.3 Gevoeligheidsanalyse op toegevoegde waarde directe logistieke activiteiten Nederland in 2010, op basis van betrouwbaarheidsinterval Enquête BeroepsBevolking CBS Categorie Logistiek Sectorhuis Resultaat Monitor Topsector Logistiek Minimale waarde Variant EBB CBS Verschil (abs.) Verschil (%) 1 Transport en overslag ,4 2 Opslag en warehousing ,6 3 VAL en VAS... 4 Ketenregie ,4 5 Supportactiviteiten... Totaal categorieën 1, 2, ,9 Analyse 2 Mate van logistieke activiteit per beroep Een beroep kan geheel (100%), grotendeels (90%), deels (50%) of beperkt (10%) activiteiten op het gebied van transport en logistiek omvatten. Voor de beroepen die geheel of grotendeels logistieke activiteiten betreffen is goed beargumenteerbaar dat de mate op 100 of 90 procent ligt. De keuze voor de deels (50%) of beperkte (10%) logistieke activiteiten in beroepen procent zijn meer voor discussie vatbaar. Een verlaging met 20 procent (dus naar 40 en 8 procent respectievelijk) van beide laatste percentages heeft als uitwerking dat de toegevoegde waarde van alle logistieke activiteiten met iets meer dan 5% daalt. Deze daling blijft dus relatief beperkt, maar de invloed is groter dan bij de vorige analyse. Tabel 2.4 Gevoeligheidsanalyse op toegevoegde waarde directe logistieke activiteiten Nederland in 2010, op basis van lager aandeel logistieke activiteiten in geselecteerde beroepen Categorie Logistiek Sectorhuis Resultaat Monitor Variant mate Logistiek Verschil (abs.) Verschil (%) 1 Transport en overslag ,2 2 Opslag en warehousing ,2 3 VAL en VAS.. 4 Ketenregie ,6 5 Supportactiviteiten.. Totaal categorieën 1, 2, ,3 Analyse 3 Andere toewijzing beroep aan categorieën Sectorhuis Een aantal van de beroepen uit de lijst zijn betrekkelijk lastig aan een categorie uit het Sectorhuis toe te wijzen. Deels komt dit omdat de beroepsbeoefenaar ook daadwerkelijk actief is in meerdere logistieke categorieën (bv. een voorman in het warehouse in zowel transport, opslag als regie), en deels komt dit omdat sommige beroepen breed geformuleerd zijn (manager, boer, bouwvakker etc.). en het lastig is de logistieke component te bepalen. Het be- Buck Consultants International 25

30 roep ketenregisseur bestaat bijvoorbeeld niet, maar ketenregie moet teruggevonden worden in andere beroepen. In dit onderzoek lag de gekozen verdeling voor logistieke beroepen met gemengde activiteiten op 40%-40%-20% voor respectievelijk transport en overslag, opslag en warehousing, en ketenregie. Het aandeel ketenregie is hierbij kleiner dan de andere twee, omdat een aantal van de gemengde beroepen alleen werkzaamheden in de eerste twee categorieën betreft. Een herverdeling naar 30%-45%-25% heeft als uitwerking dat de waarde van Opslag en Warehousing en Ketenregie stijgt, en die van Transport en Overslag daalt, maar voor het totaal heeft het uiteraard geen effect. Tabel 2.5 Gevoeligheidsanalyse op toegevoegde waarde directe logistieke activiteiten Nederland in 2010, op basis van toepassing beroepen aan andere categorieën Categorie Logistiek Sectorhuis Resultaat Monitor Variant met andere aandelen Verschil (abs.) Verschil (%) 1 Transport en overslag ,0 2 Opslag en warehousing ,2 3 VAL en VAS.. 4 Ketenregie ,0 5 Supportactiviteiten.. Totaal categorieën 1, 2, ,0 Analyse 4 Keuze voor een andere arbeidsproductiviteit Op basis van de Enquête Beroepsbevolking van het CBS is per economische sector bekend hoeveel arbeidsjaren gemoeid zijn met directe logistieke activiteiten. Om de toegevoegde waarde van deze activiteiten per economische sector te bepalen is een aanname nodig over de productiviteit van werknemers. In het onderzoek is ervoor gekozen de gemiddelde productiviteit van werknemers in de sector vervoer en opslag te hanteren voor alle sectoren, De reden is dat de productiviteit van logistieke activiteiten die in-house bij bedrijven plaatsvinden niet wezenlijk verschillen van die op de markt aan logistiek dienstverleners worden uitbesteed. Anders zou dit een argument zijn om meer of minder te gaan uitbesteden. Een tweede argument dat deze keuze ondersteund is dat de salarissen op de logistieke arbeidsmarkt weinig verschillen tussen de sector vervoer en opslag en andere sectoren. Een alternatief zou zijn om de gemiddelde arbeidsproductiviteit per specifieke sector als uitgangspunt te nemen. Bij bijvoorbeeld chemie ligt deze hoog, zodat de waarde van logistieke activiteiten in deze sector ook hoger zou liggen. De omvang van het Logistiek Sectorhuis valt in deze variant 11,4% groter uit. Dit relatief grote verschil wordt verklaard doordat de gemiddelde productiviteit van de andere sectoren waar logistiek plaatsvindt hoger ligt ten opzichte van de sector vervoer en opslag. Dit is in het bijzonder het geval bij de groothandel, chemische sector, de voedingssector, energie, water en afvalbeheer, en delfstoffenwinning. De berekeningen zijn dus gevoelig voor het gebruik van sectorspecifieke productiviteiten. 26 Buck Consultants International

31 Tabel 2.6 Gevoeligheidsanalyse op toegevoegde waarde directe logistieke activiteiten Nederland in 2010, op basis van sectorspecifieke productiviteit Categorie Logistiek Sectorhuis Resultaat Monitor Variant sectorspecifieke productiviteit Verschil (abs.) Verschil (%) 1 Transport en overslag ,9 2 Opslag en warehousing ,9 3 VAL en VAS.. 4 Ketenregie ,3 5 Supportactiviteiten.. Totaal categorieën 1, 2, ,4 Analyse 5 Wijze van raming VAL/VAS activiteiten in de groothandel VAL/VAS activiteiten vinden per definitie alleen plaats bij logistiek dienstverleners en de groothandel, want als dezelfde activiteiten bij andere sectoren in de economie plaatsvinden worden het productieactiviteiten genoemd. Het CBS heeft in de Monitor L&SCM 2010 [CBS 2012a] op basis van enquêteresultaten berekend dat de VAL/VAS activiteiten bij logistiek dienstverleners een omvang hebben van 590 miljoen Euro. Hierbij is de groothandel buiten beschouwing gelaten. Aan de hand van het aandeel VAL/VAS activiteiten ten opzichte van de categorie opslag en warehousing voor de sector vervoer en opslag zijn de VAL/VAS activiteiten bij groothandels bijgeschat, zoals eerder reeds is toegelicht in paragraaf 2.1. De toegevoegde waarde van VAL/VAS is zo geraamd op 2,24 miljard Euro, waarvan miljoen Euro bij de sector groothandel en 700 miljoen Euro bij de sector vervoer en opslag 2. Een variant voor de schatting van de waarde van VAL/VAS activiteiten bij groothandels is om naar alle directe logistieke activiteiten te kijken. In de CBS Monitor L&SCM 2010 [CBS 2012a] is VAL/VAS in de logistiek dienstverlening goed voor 5,2% van het totaal aan waarde van de categorieën transport en overslag, opslag en warehousing, ketenregie en VAL/VAS. Vertalen we dit op soortgelijke wijze als eerder beschreven naar het totaal aan VAL/VAS bij groothandel en logistiek, dan komen we uit op een omvang van 1,21 miljard Euro. De reden voor dit verschil is de verschillende samenstelling van de vier categorieën bij groothandel en logistiek dienstverlening. Groothandel is een wezenlijk andere activiteit dan transport en opslag, en de rol van de categorie opslag en warehousing is belangrijker. In de logistiek dienstverlening is meer dan 80 procent van de toegevoegde waarde afkomstig uit de categorie transport en overslag, en minder dan 10 procent uit de categorie opslag en warehousing. Bij de groothandel zijn deze percentages respectievelijk 56 en 28 procent. De raming van de VAL/VAS activiteiten bij de groothandel is door het ontbreken van gegevens afhankelijk van de uitkomsten van de CBS Monitor L&SCM [CBS 2012a]. De aanname voor de ramingsmethode heeft grote invloed op het resultaat van de categorie VAL en VAS, het verschil is ruim een miljard Euro (46 procent). Op het totaal van de vier categorieën is de impact relatief beperkt met een verschil van 1,8% doordat VAL en VAS slechts een klein deel van de waarde in het Logistiek Sectorhuis vormt. 2 In hoofdstuk 4 wordt ingegaan op de verschillen tussen de resultaten van de CBS Monitor L&SCM en dit onderzoek voor de logistiek dienstverlening Buck Consultants International 27

32 Tabel 2.7 Gevoeligheidsanalyse op toegevoegde waarde directe logistieke activiteiten Nederland in 2010, op basis van een minimale en maximale variant voor VAL/VAS activiteiten bij de groothandel Categorie Logistiek Sectorhuis Resultaat Monitor Variant Waarde VAL/VAS in groothandel Verschil (abs.) Verschil (%) 1 Transport en overslag Opslag en warehousing VAL en VAS Ketenregie Supportactiviteiten.. Totaal categorieën 1, 2, ,8 Conclusie uit de vijf gevoeligheidsanalyses Uit de vijf uitgewerkte gevoeligheidsanalyses blijkt dat de resultaten van dit onderzoek relatief robuust kunnen worden genoemd. Er is conservatief gerekend, omdat bij de productiviteitskeuze uit is gegaan van de productiviteit van de economische sector transport en opslag, die relatief laag is (zie analyse 4). Als de productiviteiten per sector gebruikt zouden worden, zou de waarde van de logistieke functie 11,4% hoog liggen. De vier andere doorgerekende varianten laten zien dat veranderingen in de uitgangspunten slechts een relatief beperkte invloed hebben op het totaal van de categorieën van het Logistiek Sectorhuis. De jaarlijkse verandering van respondenten in de steekproef van de EBB leidt tot een maximale afwijking van 3 procent in de totale toegevoegde waarde van logistieke activiteiten in Nederland (zie analyse 1). De bijstelling (-20%) van de mate van logistieke activiteit voor de beroepen die deels of beperkt logistiek zijn, heeft iets meer gevolgen voor de waarde van logistiek (-5,3 procent), dus daar is de methode gevoeliger voor (analyse 3). En de VAL/VAS activiteiten zijn de kleinste categorie van het Logistieke Sectorhuis, dus een fors andere aanname van de omvang van deze activiteiten (analyse 5) heeft slechts een beperkte invloed op het totaal (-1,8 procent). Op sectorniveau hebben twee aspecten wel een aanzienlijke impact. De toedeling van gemengde beroepen bij analyse 3 leidt tot verschuivingen in waardetoevoeging tussen de drie categorieën. De mate toedeling van logistieke activiteiten voor managers en algemene beroepen als boer en bouwvakker werkt sterk door op de kleine categorieën ketenregie en opslag en warehousing. Het maakt macro-economisch zeker wat uit of een manager of boer 10% of 8% van zijn tijd aan logistieke activiteiten besteed. Hetzelfde geldt voor de raming van VAL/VAS activiteiten bij de groothandel, als de uitgangspunten anders zijn heeft dit maar een kleine impact (-1,8%) op de totale waarde van de logistieke functie voor de Nederlandse samenleving, maar een zeer grote invloed op de totale omvang van VAL/VAS in de groothandel (-46%). 28 Buck Consultants International

33 Hoofdstuk 3 Ontwikkeling logistieke functie in Nederland 3.1 Veelzijdigheid logistieke functie in Nederland De conclusie uit dit onderzoek naar de logistieke functie is dat de totale toegevoegde waarde van directe en indirecte logistieke activiteiten in Nederland 66,9 miljard Euro in 2010 bedroeg, en de logistieke werkgelegenheid 934 duizend arbeidsjaren. De inhoud van bijna één op de acht banen in Nederland betreft dus activiteiten op het gebied van transport en logistiek. Dit relatief hoge aandeel komt doordat er relatief veel banen in de economie zijn met een logistieke component (deze zijn naar rato meegenomen). Door de hele Nederlandse economie kan je logistieke banen vinden, bij logistieke dienstverleners maar ook bij productiebedrijven, groothandels, landbouwbedrijven, retailers, bouwbedrijven, ziekenhuizen, etc. Voor steeds meer bedrijven is een onderscheidende uitvoering van logistieke activiteiten essentieel om hun bedrijfsdoelstellingen te behalen. In de praktijk zijn hier verschillende voorbeelden van, en om dit te illustreren zijn er drie business cases opgesteld. Deze business cases betreffen grote bedrijven in de industrie en handel, voor wie een goede uitvoering van logistieke activiteiten in elk van de vijf categorieën van het sectorhuis essentieel zijn om hun operationele doelen te bereiken. Tabel 3.1 Drie business case van grote bedrijven voor wie logistiek en SCM onderscheidende concurrentiefactoren zijn Bedrijf Sector Onderdeel Topsector? Toelichting FloraHolland Veilingen van landbouw-, tuinbouw- en visserijproducten Ja, van topsector Tuinbouw en Uitgangsmaterialen Deze veilingorganisatie heeft een primaire functie als marktplaats, maar profileert zich steeds meer als logistieke ketencoördinator in de sierteelt Tata Steel Vervaardiging van ijzer, staal en ferrolegeringen Ja, van topsector High Tech Systems and Materials Voor deze grote organisatie in de procesindustrie speelt logistiek een essentiële rol om het product in de juiste kwaliteit tijdig bij de klant te krijgen. Vanwege de unieke kennis over het product coördineert het bedrijf zelf de logistieke activiteiten Ricoh Europe Groothandel in kantoormachines Nee (groothandel) Deze hi-tech multinational verzorgt haar complete Europese distributie vanuit haar 2 Europese Distributie Centra in Nederland, waarbij er eenvoudige en meer complexe VAL/VAS activiteiten plaatsvinden Buck Consultants International 29

34 Business case Belang logistieke functie bij FloraHolland Nergens ter wereld worden zoveel bloemen en planten geveild als bij FloraHolland. FloraHolland is een coöperatie waarin kwekers samenwerken, en is de mondiale marktplaats voor sierteeltproducten. Dagelijks vinden er transacties plaats in de zes Nederlandse vestigingen, en worden er miljoenen bloemen en planten aan en afgevoerd. FloraHolland zet jaarlijks ruim 4 miljard Euro om, waarbij medewerkers actief zijn op ruim 2.2 miljoen m2 op bedrijfsruimte oppervlak. FloraHolland is als marktplaats een belangrijke spil in de Nederlandse sierteeltcluster, hetgeen ook blijkt uit de aanvoerders en handelaren/afnemers die actief zijn op de veilingterreinen. De FloraHolland coöperatie is weliswaar geen logistieke dienstverlener pur sang, maar een belangrijk deel van de werkzaamheden betreft verschillende activiteiten in het logistieke sectorhuis. Essentieel voor FloraHolland is dat alle transacties logistiek zonder haperen worden afgewikkeld, en daar is de afgelopen tien jaar steeds meer aandacht voor gekomen. 1 Transport & overslag: FloraHolland is als bedrijf verantwoordelijk voor het hele fysieke transportproces binnen de veilingmuren. De bloemen en planten gaan van het losdock van de aanvoerder via een grootscheeps intern transportsysteem naar de veilinghal, waar de partijen over de klok verkocht worden. Na verkoop worden de bloemen en planten afgeleverd bij de handelaar. 2 Opslag & Warehousing: FloraHolland biedt mogelijkheden voor tijdelijke opslag, alhoewel dit gezien het karakter van de producten geen grote logistieke activiteit is. De coöperatief heeft wel een rol in de opslag en beheer van een pool van materialen, zoals karren en kratten. 3 Value Added Logistics en Services: FloraHolland voegt in de praktijk op verschillende manieren waarde toe aan de bloemen en planten, onder andere via het mixen en het ver- en ompakken van partijen, en via verschillende vermarkting- en informatiediensten. Deze werkzaamheden zijn in inhoud hetzelfde als Value Added Logistics en Services bij logistieke dienstverleners, maar worden niet zo genoemd omdat ze tot de primaire processen bij FloraHolland behoren. 4 Ketenregie: Vooral deze functie is de afgelopen 5 jaar sterk ontwikkeld bij FloraHolland, De cooperatie heeft samen met ketenpartijen het initiatief genomen om diverse innovatieprojecten op te starten voor het verbeteren van de logistieke afhandeling in de keten. Twee voorbeelden zijn Hubways en Greenrail. Via het project Hubways worden de onderlinge transporten tussen de 6 veilinglocaties in Nederland geoptimaliseerd, zodat er zo min mogelijk lege transporten zijn. In het project Greenrail zijn diverse spoordiensten voor vervoer van containers met bloemen en planten naar het buitenland opgezet. 5 Logistieke supportdiensten: In de veilingen van FloraHolland zijn tientallen externe organisaties aanwezig die logistieke supportdiensten verlenen, bijvoorbeeld uitzendbureaus, commissionairs en IT-dienstverleners. De aandacht voor Supply Chain Management is de laatste jaren sterk gestegen bij FloraHolland, omdat een excellente logistieke uitvoering steeds meer als onderscheidende concurrentiefactor wordt gezien. Door samen met ketenpartijen blijvend te investeren in het steeds beter uitvoeren van logistieke activiteiten kan de leidende rol van Nederland in de mondiale sierteeltsector behouden blijven. 30 Buck Consultants International

35 Business case Belang logistieke functie bij Tata Steel De productielocatie van Tata Steel in Velsen-Noord is met een productie van rond de 7 miljoen ton aan staalproducten in 2011 één van de grootste in zijn soort in Europa. Er worden strip products geproduceerd, dit zijn rollen plaatstaal die aan klanten in diverse sectoren voornamelijk door heel Noord-West Europa, maar ook daar buiten worden geleverd, zoals autoproducenten, buizenfabrikanten en de verpakkingsindustrie. Er werken circa werknemers bij de Noord-Hollandse vestiging, waaronder 450 mensen in de R&D afdeling en ronde de 700 mensen bij de afdeling Supply Chain (inclusief de operationele afdelingen op het eigen terrein). Een perfect uitgevoerd Supply Chain Management is van cruciaal belang voor Tata Steel, omdat de rollen staal vaak direct door hun klanten in hun productieproces worden gebruikt. De rollen staal moeten dus tijdig en volgens exacte productstandaarden aangeleverd worden. Tata Steel bestuurt en beheerst de logistiek zelf, mede vanwege de specifieke aard van de producten waar het bedrijf zelf de meeste kennis van heeft. Het bedrijf heeft verschillende logistieke verbeteringen in eigen beheer ontworpen en gerealiseerd, zoals de All Weather Terminal en de Transithal in haar eigen haven. Tata Steel is hiermee actief op de meeste etages van het Logistiek Sectorhuis: 1 Transport & Overslag: Tata Steel verzorgt via haar SCM unit alle uitgaande transport van rollen staal naar klanten in Europa en daarbuiten, via zeescheepvaart, shortsea, spoor, binnenvaart en weg. Het bedrijf heeft het logistieke proces zo ontworpen dat de kans op schade tijdens het transport minimaal is. Er zijn ook terminal overslagfaciliteiten in eigen beheer. 2 Opslag & Warehousing: De producten van Tata Steel worden in de regel op klantspecificatie gemaakt, waarbij een optimale inzet van de productiefaciliteiten van groot belang is. Dit betekent dat er rollen staal indien nodig in de juiste condities in eigen beheer worden opgeslagen. 3 Value Added Logistics en Services (VAL/VAS): Tata Steel voert inhoudelijk gezien verschillende VAL/VAS diensten uit na de primaire productie, afhankelijk van de klantspecificatie en -wensen. Echter, deze activiteit kan je per definitie geen VAL/VAS diensten noemen, omdat Tata Steel een productiebedrijf is en geen dienstverlener. 4 Ketenregie: De regie van het Europese distributienetwerk tot aan de levering op de productielocatie of andere afgesproken locatie is geheel in handen van Tata Steel. Het bedrijf kiest de meest geschikte vervoerswijze en condities op basis van de overeengekomen specificaties met de klant. Het gebruik van zeescheepvaart, spoor en binnenvaart is bij grotere hoeveelheden vaak interessant, en het bedrijf heeft veel ervaring in de organisatie van dergelijke transporten. 5 Logistieke supportdiensten: Tata Steel in Velsen-Noord heeft in de afgelopen jaren veel kennis opgedaan over innovatieve logistieke oplossingen, en deze kennis wordt wereldwijd door het bedrijf ingezet en gebruikt. Daarnaast zouden de SCM activiteiten bij Tata Steel niet uitgevoerd kunnen worden zonder de ondersteuning van diverse leveranciers, onderhoudsbedrijven, uitzendbureaus, etc. Voor Tata Steel is Supply Chain Management een essentiële activiteit om het verschil met de concurrentie te maken. De ligging van de productielocatie aan zee, met uitstekende spoor-, binnenvaarten wegverbindingen naar de klanten in het Europese achterland en Groot-Brittannië, biedt ook mogelijkheden om innovatieve logistieke oplossingen te ontwikkelen. Omdat de rollen staal heel specifieke karakteristieken hebben en niet mogen beschadigen, heeft Tata Steel de logistiek grotendeels in eigen beheer. Het bedrijf is hiermee voorbeeld van een industrieel bedrijf waar de logistieke activiteiten een belangrijk onderdeel vormt van de diensten en activiteiten. Buck Consultants International 31

36 Business case Belang logistieke functie bij Ricoh Europe Het Japanse Ricoh is een mondiaal toongevende hi-tech producent van onder andere document management systemen (DMS) en kantoormachines (printers, scanners, faxen en copiers), die vooral actief is op de zakelijk markt. De bewerking en distributie in Europa wordt uitgevoerd door het dochterbedrijf Ricoh Europe. Sinds 1971 is Ricoh Europe actief in Nederland, toen werd het Europese hoofdkantoor opgezet in Amstelveen. Sindsdien heeft Ricoh Europe zijn de activiteiten in Nederland sterk uitgebreid, en tegenwoordig vindt de distributie naar alle klanten in de EMEA-regio (Europe, Middle East, Africa) plaats vanuit Nederland. Ricoh Europe heeft twee Europese distributie locaties in Nederland. Het Europese Distributie Centrum (EDC) ligt in Bergen op Zoom, en het Spare Parts Service Center bij het vliegveld op Schiphol- Rijk. In Bergen op Zoom wordt alle Ricoh producten voor de Europese markt ontvangen, opgeslagen, op maat voor de klant geassembleerd en uitgeleverd, terwijl in het Spare Parts Service Center de gewenste reserveonderdelen direct naar de klant worden gestuurd. Het EDC is ruim m2 groot, en in de loop der jaren zijn er steeds meer Value Added Logistics activiteiten gaan plaatsvinden. Ook worden de retourstromen steeds belangrijker, want steeds meer delen van de Ricoh machines worden hergebruikt. Daarmee is Ricoh Europe inmiddels actief op alle categorieën van het Logistiek Sectorhuis: 1 Transport & overslag: Ricoh Europe ontvangt via haar beide distributielocaties in Nederland (bijna) alle goederen die in Europa worden verkocht, veelal vanuit het Verre Oosten. Het transport vindt over zee, over de weg, via de binnenvaart en via de lucht plaats, en hierbij wordt meer en meer gebruik gemaakt van verschillende terminals. 2 Opslag & Warehousing: De hoofdfunctie van de twee distributielocaties in Nederland is het tijdig en efficiënt ter beschikking hebben van de Ricoh producten voor de Europese klant, tegen de laagste kosten. Opslag en warehousing speelt dus een centrale rol voor Ricoh Europe. 3 Value Added Logistics en Services: De Value Added Logistics en Services activiteiten van Ricoh Europe in Nederland zijn de laatste twintig jaar steeds meer in belang toegenomen. Dit komt omdat de zakelijke klant steeds meer Ricoh producten naar zijn specificaties samengesteld wilt krijgen, en er bovendien steeds meer productonderdelen hergebruikt worden. Ook de Value Added Services hier om heen zijn sterk ontwikkeld. 4 Ketenregie: Het Europese distributienetwerk tot aan de final mile-delivery in de Europese landen wordt integraal vanuit de locaties van Ricoh Europe in Nederland aangestuurd. Hierbij wordt gebruik gemaakt van satelliet distributiecentra in verschillende Europese landen, maar de aansturing gebeurt centraal. Een effectieve en duurzame ketenregie is essentieel voor Ricoh, want alleen via een complex netwerk van verbindingen kunnen producten als het nodig is snel en als het kan efficiënt en tegen scherpe prijs worden vervoerd. 5 Logistieke supportdiensten: Ricoh Europe werkt samen met verschillende partners die supportdiensten leveren. Zo zorgt de logistieke dienstverlener in samenwerking met uitzendbureaus ervoor dat er geschoold en gemotiveerd personeel beschikbaar is op de momenten dat het vereist is. Ricoh Europe is hiermee een goed voorbeeld van een mondiaal opererende multinational die Nederland heeft gekozen als haar thuisbasis voor de Europese distributieactiviteiten, en deze logistieke activiteiten gaandeweg in belang en reikwijdte uitgebreid heeft. De laatste 10 jaar is vooral het belang van VAL/VAS diensten en ketenregie toegenomen om aan de steeds specifiekere wensen van klanten te kunnen voldoen, en tegelijkertijd de keten zo duurzaam mogelijk in te richten door productmodules te hergebruiken. De ontwikkeling van deze logistieke activiteiten is aan de hand van het sectorhuis goed te traceren, en laten zien dat voor Ricoh Europe logistiek inmiddels veel meer is dan alleen transport, op- en overslag. 32 Buck Consultants International

37 Deze drie business cases van multinationale in Nederland laten zien dat de logistieke functie tegenwoordig van groot belang is voor grotere bedrijven die niet behoren tot de Topsector Logistiek. Elk van deze bedrijven kent werknemers die zich bezighouden met logistieke activiteiten in elk van de categorieën van het sectorhuis, behalve Tata Steel dat per definitie zelf als productiebedrijf geen VAL/VAS activiteiten uit kan voeren. De waarde van de logistieke functie voor het bedrijf is bij elk van deze bedrijven in de laatste jaren ook gestegen: Bij FloraHolland is er de laatste jaren in nauwe afstemming met diverse bedrijven uit de sector meer nadruk gekomen voor de uitvoering van VAL/VAS en ketenregie activiteiten. De bedrijven die VAL/VAS activiteiten aanbieden worden bijvoorbeeld ondersteund op de diverse fysieke veilinglocaties van de organisatie, terwijl in ketenregie wordt samengewerkt met andere partijen uit de sector om de leidende positie van Nederland op de wereldmarkt te behouden en versterken. Tata Steel onderscheidt zich meer en meer van concurrenten door haar hoogwaardige producten op precies de afgesproken manier op de plaats van bestemming te krijgen. Hiervoor worden alle vervoersmodaliteiten ingezet, en is geïnvesteerd in logistieke ketens om de afhandeling van de producten over het hele traject zo optimaal mogelijk te krijgen. De regie over deze trajecten wordt in de meeste gevallen gevoerd door Tata Steel zelf. Ricoh Europe heeft haar Europese distributieactiviteiten vanuit Nederland de laatste jaren steeds verder uitgebreid en verdiept. Er worden nieuwe en sterk groeiende Oost Europese markten bediend vanuit Nederland, terwijl daarnaast het hergebruik van componenten en machines steeds verder gegroeid is. Deze uitbreiding van activiteiten is alleen mogelijk wanneer de logistieke inrichting van de keten optimaal is. Alle drie de bedrijven maken voor onderdelen van deze en andere logistieke ketenactiviteiten gebruik van logistieke dienstverleners, maar de mate van uitbesteding, en het soort van activiteiten dat hiermee gepaard gaat ligt per bedrijf verschillend. In het algemeen kan wel gesteld worden dat vooral de categorie transport en overslag uitbesteed wordt, en daarna de activiteiten in opslag en warehousing. De categorie ketenregie wordt het minst vaak uitbesteed, omdat de bedrijven vaak logistiek en Supply Chain Management als onderscheidende concurrentiefactor zien die ze graag zelf willen besturen en beheersen. 3.2 Innovaties in inhoud logistieke functie De logistieke functie in Nederland is continu in ontwikkeling, om zo optimaal in te kunnen spelen op de kansen en bedreigingen die er voor het bedrijfsleven regionaal, nationaal, Europees en mondiaal spelen. Dit betekent dat er de afgelopen 20 jaar meer aandacht is gekomen voor allereerst de ontwikkeling van VAL/VAS activiteiten (vooral in de belangstelling in ) en daarna de ketenregie activiteiten (vanaf 2005). Het doel is hierbij altijd om de klant beter van dienst te kunnen zijn. Innovaties in de logistieke functie en acti- Buck Consultants International 33

38 viteiten van werknemers zijn dus in het verleden van groot belang geweest, en dit geldt onverminderd voor de toekomst. De Topsector Logistiek richt zich hier ook expliciet op. In april 2012 is het Innovatiecontract voor de Topsector Logistiek vastgesteld [Topteam Logistiek 2012]. Dit Innovatiecontract bevat een uitvoeringsagenda voor het innoveren van de activiteiten in de logistieke functie van alle sectoren in Nederland. Deze Uitvoeringsagenda draagt zo bij aan de ambitie om Nederland een blijvende internationale toppositie in de logistiek te bezorgen, zoals beschreven in het plan van aanpak voor de Topsector Logistiek, Partituur naar de Top [Topteam Logistiek 2011]. Het innovatiecontract bestaat onder andere uit de volgende zes road maps: 1 Neutraal Logistiek Informatie Platform (NLIP) 2 Synchromodaliteit 3 Douane 4 Cross Chain Control Centers (4C) 5 Servicelogistiek 6 Supply Chain Finance (SCF). In deze zes road maps staan de stappen beschreven die nodig zijn voor het realiseren van de ambitie uit het plan van aanpak Partituur naar de Top. Gezien het belang hiervan voor de Nederlandse logistieke sector is nagegaan op welke wijze, met de hiervoor beschreven aanpak, deze stappen uit de road maps gekoppeld zijn aan de logistieke functie Hieronder is dit per road map aangegeven: Neutraal Logistiek Informatie Platform (NLIP): Dit betreft de introductie van een neutraal en open platform, waarmee bedrijven en overheden onderling op een gestandaardiseerde wijze over activiteiten in de logistieke keten kunnen communiceren. Vanuit het logistieke sectorhuis zijn hier vooral werknemers bij betrokken in de categorieën ketenregie en logistieke supportdiensten. De laatste zijn werknemers in de ICT sector, die veelal niet werken binnen de logistieke dienstverlening. Synchromodaliteit: Dit betreft het effectief en flexibel inzetten van meerdere modaliteiten naast elkaar in logistieke netwerken. Om dit in Nederland te introduceren en verder uit te breiden zullen er nieuwe synchromodale netwerkdiensten opgestart worden. Dit zal voornamelijk gebeuren door logistieke dienstverleners, en die behoren volledig tot het Logistiek Sectorhuis. Vanuit de verladers zal het synchromodale werken voornamelijk door de werknemers met een logistieke beroep worden uitgevoerd, zoals planners en logistiek managers (die onder ketenregie vallen). Daarnaast wordt het plannen van transport complexer, en deze activiteiten gebeuren grotendeels in de ICT sector buiten de Topsector Logistiek. Hierdoor worden ook deze activiteiten van deze personen voor de road map synchromodaliteit meegenomen in het Logistiek Sectorhuis. Douane: De douaneactiviteiten voor de afhandeling van im- en export vallen volgens de systematiek van het CBS onder de logistieke support activiteiten en zijn binnen deze categorie opgenomen in het Sectorhuis. Cross Chain Control Centers (4C): De 4C activiteiten behelst de ontwikkeling van regiecentra waarin logistieke netwerken gedeeltelijk of geheel gecoördineerd worden met behulp van moderne technologie, software agenten en supply chain professionals. Deze diensten zullen naar verwachting worden uitgevoerd door huidige of een nieuw type logistiek dienstverleners, met de nadruk op ketenregie. Een andere mogelijkheid is 34 Buck Consultants International

39 dat logistiek dienstverleners 4C activiteiten gaan inkopen als een vorm van support dienst bij waarschijnlijk consultancy en adviesbureaus. In de eerste situatie zullen de activiteiten direct tot het sectorhuis worden gerekend omdat de gehele sector logistieke dienstverlening tot het Sectorhuis behoort. In de andere situatie zullen de 4C activiteiten als support activiteit (consultancy en advies) in het Sectorhuis zijn opgenomen. Servicelogistiek: Voor uitvoeren van deze activiteit/dienst zijn diverse (gedeeltelijk) logistiek beroepen uit verschillende categorieën van het sectorhuis nodig, zoals bijvoorbeeld planners, magazijnmedewerkers en logistieke managers. Via deze beroepen is servicelogistiek direct opgenomen in het Sectorhuis. Supply Chain Finance (SCF): Deze zesde road map gaat over het optimaliseren van de financiële stromen in logistieke ketens, waarbij vooral inzet op logistiek managementniveau en bij supportdiensten nodig is. Deze twee functies vallen volgens de systematiek van het CBS onder de logistieke support activiteiten, en zijn binnen deze categorie opgenomen in het Sectorhuis. Er zijn in de laatste jaren verschillende nieuwe bedrijfsactiviteiten en/of bedrijven gestart met een of meerdere van deze logistieke innovaties als uitgangspunt. Deze hebben tot nu toe nog beperkt bijgedragen aan de logistieke functie in Nederland, maar heeft wel potentieel voor de toekomst. Een voorbeeld van een dergelijk bedrijf is de neutrale ketenregisseur CAROZ. Business case - Ontwikkeling neutrale orchestratorrol bij CAROZ CAROZ is een neutrale orchestrator van keten en netwerken die innovatieve logistieke oplossingen ontwerpt, implementeert en realiseert voor haar klanten. Het bedrijf bestaat sinds 1999, en kent inmiddels meer dan 10 klanten voor wie het de logistieke netwerken regisseert. Door de stromen van meerdere ketens waar mogelijk en efficiënt te bundelen kunnen extra voordelen bereikt worden op het gebied van kosten, service en/of duurzaamheid. Deze 4C aanpak vraagt veel van het planningsen coördinatie vermogen van de orchestrator, en van werknemers en gebruikte planningstechnieken. Voor een succesvolle neutrale orchestratierol is samenwerking tussen marktpartijen van groot belang, maar de opzet van deze samenwerking vraagt om een goede voorbereiding. De verdere ontwikkeling van de ketenregiefunctie in het logistieke sectorhuis is mede gestoeld op de opkomst van bedrijven als CAROZ. Neutrale orchestrators zijn in een goede positie om het vertrouwen te krijgen om ketenregie uit te gaan voeren, en hiervoor nieuwe diensten te ontwikkelen. Hierbij worden ook werknemers van buiten de logistieke sector ingezet, bijvoorbeeld de ICT sector. Buck Consultants International 35

40 36 Buck Consultants International

41 Hoofdstuk 4 Toetsing resultaten aan eerder onderzoek 4.1 Overzicht van eerder onderzoek In deze Monitor Logistiek Sectorhuis is de waarde van het Logistiek Sectorhuis voor de integrale logistieke functie in Nederland voor 2010 berekend. Voor de directe logistieke activiteiten heeft dit geresulteerd in 55,1 miljard Euro aan toegevoegde waarde, 125,8 miljard Euro aan productiewaarde en arbeidsjaren aan logistieke werkgelegenheid. Daarnaast wordt er met indirecte logistieke activiteiten 11,8 miljard Euro aan toegevoegde waarde en arbeidsjaren aan werkgelegenheid gecreëerd. In het verleden is er eerder onderzoek gedaan naar de waarde van het logistieke sectorhuis, dat in door TNO is ontworpen. Tot deze publicatie circuleerden er drie eerdere versies van de waarde van het logistieke sectorhuis in Nederland, met verschillen in opgegeven werkgelegenheid en toegevoegde waarde: 1 De oorspronkelijke versie van TNO uit 2008 voor het jaar 2004 (update voor 2007) [TNO 2008], gepubliceerd als Logistieke ketenregie: het supporten waard!. Hier is de logistieke functie breed gedefinieerd, en zijn de logistieke activiteiten bij logistieke dienstverleners maar ook bij sectoren als de industrie, bouw, retail en handel meegenomen. De werkgelegenheid was hier personen en de toegevoegde waarde ruim 40 miljard Euro. Deze cijfers worden soms nog gehanteerd, maar zijn inmiddels verouderd. De oorspronkelijke aanpak van TNO was tevens gebaseerd op schattingen van de waarde van de activiteiten in de logistieke functie, met een grote onzekerheidsmarge. 2 De sector Monitor van het CBS uit 2011 (voor het jaar 2009) en 2012 (update 2010) [CBS 2011 en 2012a,] gepubliceerd als de Monitor Logistiek en Supply Chain Management, rapportage 2009 (en update 2010). Hier is de toegevoegde waarde van logistieke activiteiten voor alleen de logistieke dienstverleners gerekend, en deze bedroeg 14,1 miljard Euro in 2010, terwijl de omzet 41 miljard Euro bedroeg. Deze waarden zijn bepaald op basis van een specifiek afgenomen enquête onder de doelgroep, en verdere aanvullende informatie en statistieken. Deze cijfers zijn statistisch verantwoord, maar omvatten alleen de logistieke activiteiten bij dienstverleners. Ze geven hiermee dus een onderschatting van de integrale waarde van de logistieke functie in Nederland. 3 De Monitor Topsectoren van het CBS uit 2012 (voor het jaar 2010) [CBS 2012b], gepubliceerd als de Monitor Topsectoren, uitkomsten eerste meting in september Hierbij is evenals bij de andere Monitor van het CBS uitgegaan van een sectorale benadering van de logistieke sector, met de focus op transport en opslag. Met dit uitgangspunt is er gekeken naar 2 subsectoren: de sector vervoer en opslag zelf en de sector opslag, dienstverlening en supportactiviteiten. Die laatste subsector is uitgebrei- Buck Consultants International 37

42 der meegenomen dan in de eerdere Monitor. De uitkomst is dat de toegevoegde waarde van de logistieke sector 28,5 miljard Euro bedroeg, en de werkgelegenheid bij bedrijven in totaal personen. Samenvattend: de eerdere versie van het logistieke sectorhuis van TNO omvat dus een schatting van de waarde van de logistieke functie in Nederland, maar deze kent een andere aanpak en is verouderd (voor de jaren 2004/2007), terwijl de meer recente versies van het logistieke sectorhuis van het CBS weliswaar compleet zijn, maar alleen de waarde van de logistieke activiteiten bij logistieke dienstverleners in engere (Monitor Logistiek & Supply Chain Management) of bredere (Monitor Topsectoren) omvat voor het jaar Om deze verwarring op te lossen en een overzicht te krijgen van de integrale waarde van logistiek is dit onderzoek uitgevoerd, met dit rapport als resultaat. Een vergelijking van de berekende toegevoegde waarde in alle onderzoeken is weergegeven in figuur 4.1. Deze vergelijking wordt verder toegelicht in dit hoofdstuk. Figuur 4.1 Vergelijking berekende toegevoegde waarde van logistieke activiteiten in Nederland in verschillende recente onderzoeken 38 Buck Consultants International

Belang van functionele logistieke activiteiten voor de provincie Limburg

Belang van functionele logistieke activiteiten voor de provincie Limburg Belang van functionele logistieke activiteiten voor de provincie Limburg Uitgevoerd in opdracht van: Provincie Limburg Nijmegen, 4 juni 2014 Inhoudsopgave Blz. Hoofdstuk 1 Logistiek: meer dan vervoer en

Nadere informatie

Monitor Logistiek en Supply Chain Management rapportage 2009

Monitor Logistiek en Supply Chain Management rapportage 2009 Monitor Logistiek en Supply Chain Management rapportage 2009 Addendum Toegevoegde waarde 06 07 08 09 10 11 12 13 Centraal Bureau voor de Statistiek Verklaring van tekens. gegevens ontbreken * voorlopig

Nadere informatie

Logistieke top-100: bouwsteen in waarde logistieke sector voor Nederland

Logistieke top-100: bouwsteen in waarde logistieke sector voor Nederland Logistieke top-100: bouwsteen in waarde logistieke sector voor Nederland TNO, Kees Verweij, Teamleider Logistiek TLN Top-100 bijeenkomst, 8 april 2010 Logistieke kosten stijgen als % omzet bedrijfsleven

Nadere informatie

VEEL CROSS-SECTORALE INNOVATIES IN DE REGIO GRONINGEN ASSEN

VEEL CROSS-SECTORALE INNOVATIES IN DE REGIO GRONINGEN ASSEN VEEL CROSS-SECTORALE INNOVATIES IN DE REGIO GRONINGEN ASSEN De meeste innovaties ontstaan buiten de traditionele sectoren. Dat is de opvallendste uitkomst van de Regioanalyse die in opdracht van de Regio

Nadere informatie

M201218. Meer snelgroeiende bedrijven en meer krimpende bedrijven in Nederland

M201218. Meer snelgroeiende bedrijven en meer krimpende bedrijven in Nederland M201218 Meer snelgroeiende bedrijven en meer krimpende bedrijven in Nederland drs. D. Snel drs. N. Timmermans Zoetermeer, november 2012 Relatief veel snelgroeiende bedrijven in Nederland In deze rapportage

Nadere informatie

TOPSECTOREN IN LIMBURG

TOPSECTOREN IN LIMBURG TOPSECTOREN IN LIMBURG Topsectoren in Limburg EEN GRAFISCHE NULMETING VAN DE STAND VAN ZAKEN IN LIMBURG EN NEDERLAND E,til H.M.F.G.M. Faun J.J.L. Meuwissen Maastricht, 28 januari 2013 Postbus 1016 6201

Nadere informatie

Vormgevers in Nederland (verdieping) Uitkomsten en toelichting

Vormgevers in Nederland (verdieping) Uitkomsten en toelichting Centraal Bureau voor de Statistiek Centrum voor Beleidsstatistiek in Nederland (verdieping) Uitkomsten en toelichting Daniëlle ter Haar en Frank van der Linden juni 2007 Inleiding In februari 2007 heeft

Nadere informatie

Monitor topsectoren. Uitkomsten eerste meting. Centrum voor Beleidsstatistiek. Centraal Bureau voor de Statistiek

Monitor topsectoren. Uitkomsten eerste meting. Centrum voor Beleidsstatistiek. Centraal Bureau voor de Statistiek Monitor topsectoren Uitkomsten eerste meting 07 08 09 10 11 12 13 14 Centraal Bureau voor de Statistiek Centrum voor Beleidsstatistiek Monitor Topsectoren Uitkomsten eerste meting Verklaring van tekens.

Nadere informatie

Monitor topsectoren. Uitkomsten eerste meting. Centrum voor Beleidsstatistiek. Centraal Bureau voor de Statistiek

Monitor topsectoren. Uitkomsten eerste meting. Centrum voor Beleidsstatistiek. Centraal Bureau voor de Statistiek Monitor topsectoren Uitkomsten eerste meting 07 08 09 10 11 12 13 14 Centraal Bureau voor de Statistiek Centrum voor Beleidsstatistiek Monitor Topsectoren Uitkomsten eerste meting Verklaring van tekens.

Nadere informatie

Logistiek in Twente. Jaarbericht 2014 Over de sector Logistiek Publicatie op verzoek van het POWI Bijlage bij Arbeidsmarktmonitor augustus 2014

Logistiek in Twente. Jaarbericht 2014 Over de sector Logistiek Publicatie op verzoek van het POWI Bijlage bij Arbeidsmarktmonitor augustus 2014 Logistiek in Twente Jaarbericht 2014 Over de sector Logistiek Publicatie op verzoek van het POWI Bijlage bij Arbeidsmarktmonitor augustus 2014 Introductie Deze publicatie gaat over de sector Logistiek

Nadere informatie

Hoofdstuk 13. Arbeidsmarkt

Hoofdstuk 13. Arbeidsmarkt Hoofdstuk 13. Arbeidsmarkt Samenvatting De potentiële beroepsbevolking wordt gedefinieerd als alle inwoners van 15-64 jaar en bestaat uit ruim 86.000 Leidenaren. Van hen verricht ruim zeven op de tien

Nadere informatie

WERKGELEGENHEID REGIO WATERLAND 2012

WERKGELEGENHEID REGIO WATERLAND 2012 1.1 Arbeidsplaatsen De regio Waterland telt in totaal 61.070 arbeidsplaatsen (dat zijn werkzame personen). Daarvan werkt 81 procent 12 uur of meer per week (49.480 personen). Het grootste deel van de werkgelegenheid

Nadere informatie

Aandeel MKB in buitenlandse handel en investeringen

Aandeel MKB in buitenlandse handel en investeringen Rapport Aandeel MKB in buitenlandse handel en investeringen Drie afbakeningen van het MKB Oscar Lemmers Dit onderzoek werd uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Er waren geen

Nadere informatie

AgriFood Capital Monitor Belangrijkste feiten en cijfers

AgriFood Capital Monitor Belangrijkste feiten en cijfers AgriFood Capital Monitor 2018 Belangrijkste feiten en cijfers Inleiding AgriFood Capital Monitor In dit boekje presenteren wij de feiten en cijfers van de AgriFood Capital Monitor 2018*. De Monitor geeft

Nadere informatie

Logistieke Ketenstudie: het supporten waard! Achtergrondrapportage resultaten ketenstudie IMPULS

Logistieke Ketenstudie: het supporten waard! Achtergrondrapportage resultaten ketenstudie IMPULS TNO-rapport 2008-D-R0527/A Logistieke Ketenstudie: het supporten waard! Mobiliteit Van Mourik Broekmanweg 6 Postbus 49 2600 AA Delft T +31 15 276 30 00 F +31 15 276 30 10 info-beno@tno.nl Achtergrondrapportage

Nadere informatie

De arbeidsmarkt klimt uit het dal

De arbeidsmarkt klimt uit het dal Trends en ontwikkelingen arbeidsmarkt en onderwijs De arbeidsmarkt klimt uit het dal Het gaat weer beter met de arbeidsmarkt in, ofschoon de werkgelegenheid wederom flink daalde. De werkloosheid ligt nog

Nadere informatie

Het Veiligheidscluster in Twente

Het Veiligheidscluster in Twente Het Veiligheidscluster in Twente 2013-2015 Juni 2016 Colofon: Het Veiligheidscluster in Twente 2013-2015 Versie 1.1 Samenstelling: H. Seker & E. van de Wiel Uitgave: Kennispunt Twente, Mei 2016 2016, Kennispunt

Nadere informatie

HTSM in Twente. Over de topsector High Tech Systemen en Materialen juni 2016

HTSM in Twente. Over de topsector High Tech Systemen en Materialen juni 2016 HTSM in Twente Over de topsector High Tech Systemen en Materialen 2007-2015 juni 2016 INHOUDS OPGAVE 1. Samenvatting 2. Aantal werkzame personen en vestigingen HTSM 2015 3. Aantal vestigingen HTSM 2015

Nadere informatie

Persbericht. Herzien BBP 2001 ruim 18 miljard euro hoger. Centraal Bureau voor de Statistiek. Consumptie huishoudens ruim 11 miljard hoger

Persbericht. Herzien BBP 2001 ruim 18 miljard euro hoger. Centraal Bureau voor de Statistiek. Consumptie huishoudens ruim 11 miljard hoger Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB05-047 20 april 2005 9.30 uur Herzien BBP 2001 ruim 18 miljard euro hoger Het bruto binnenlands product (BBP) van 2001 is door herziening van definities

Nadere informatie

Werkgelegenheid in Leiden

Werkgelegenheid in Leiden maart 2010 Werkgelegenheid in Leiden Jaarlijks publiceert de eenheid Beleidsonderzoek en Analyse (BOA) de meest actuele cijfers over het aantal bedrijven en werkzame personen in Leiden gebaseerd op het

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie 0,7 procent gekrompen

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie 0,7 procent gekrompen Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB12-009 15 februari 2012 9.30 uur Economie 0,7 procent gekrompen In vierde kwartaal 0,7 procent krimp t.o.v. een jaar eerder Consumptie 1,8 procent lager

Nadere informatie

Vergelijking tussen sectoren (In (Aandeel procenten) arbeidsplaatsen in procenten)

Vergelijking tussen sectoren (In (Aandeel procenten) arbeidsplaatsen in procenten) Staat van 2014 Sectorstructuur In welke sectoren is sterker vertegenwoordigd dan het s gemiddelde? Zakelijke diensten (16,5%), Informatie en Communicatie (6,5%), Financiële instellingen (4,5%) Vergelijking

Nadere informatie

Monitor topsectoren 2014 Uitkomsten 2010, 2011 en 2012

Monitor topsectoren 2014 Uitkomsten 2010, 2011 en 2012 Monitor topsectoren 2014 Uitkomsten 2010, 2011 en 2012 Monitor topsectoren 2014 Uitkomsten 2010, 2011 en 2012 Verklaring van tekens. Gegevens ontbreken * Voorlopig cijfer ** Nader voorlopig cijfer x Geheim

Nadere informatie

ONDERZOEKSMEMORANDUM. De sectorale bijdrage aan de Gelderse economie. 1. Huidige productie- intermediair verbruik en BBP

ONDERZOEKSMEMORANDUM. De sectorale bijdrage aan de Gelderse economie. 1. Huidige productie- intermediair verbruik en BBP ONDERZOEKSMEMORANDUM De sectorale bijdrage aan de Gelderse economie 1. Huidige productie- intermediair verbruik en BBP De productie van bedrijven en instellingen is gelijk aan de verkoopwaarde van alle

Nadere informatie

Logistiek en Supply Chain Management Rapportage 2011

Logistiek en Supply Chain Management Rapportage 2011 åmonitor Logistiek en Supply Chain Management Rapportage 2011 Monitor Logistiek en Supply Chain Management Rapportage 2011 Verklaring van tekens. Gegevens ontbreken * Voorlopig cijfer ** Nader voorlopig

Nadere informatie

Werkgelegenheidsonderzoek 2010

Werkgelegenheidsonderzoek 2010 2010 pr ov i nc i e g r oni ng e n Wer kgel egenhei dsonder zoek Eenanal ysevandeont wi kkel i ngen i ndewer kgel egenhei di nde pr ovi nci egr oni ngen Werkgelegenheidsonderzoek 2010 Werkgelegenheidsonderzoek

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie 1,1 procent gekrompen

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie 1,1 procent gekrompen Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB12-032 15 mei 2012 9.30 uur Economie 1,1 procent gekrompen In eerste kwartaal 1,1 procent krimp t.o.v. een jaar eerder Investeringen 4,2 procent lager Consumptie

Nadere informatie

Monitor Economie 2018

Monitor Economie 2018 Monitor Economie 2018 Economische kerncijfers van de MVSgemeenten Augustus 2018 Inhoudsopgave Economische ontwikkeling 3 Werkgelegenheid 5 Arbeidsparticipatie 10 Inkomen en uitkeringen 13 Armoede en schuldhulpverlening

Nadere informatie

Resultaten werkgelegenheidsonderzoek. Provinciaal Arbeidsplaatsen Register (PAR)

Resultaten werkgelegenheidsonderzoek. Provinciaal Arbeidsplaatsen Register (PAR) Resultaten werkgelegenheidsonderzoek Provinciaal Arbeidsplaatsen Register (PAR) 2015 Maarten Bergmeijer Provincie Utrecht afdeling MEC, team Economie par@provincie-utrecht.nl www.provincie-utrecht.nl/par

Nadere informatie

Persbericht. Economie verder gekrompen. Centraal Bureau voor de Statistiek. Uitvoer blijft groeien. Minder investeringen

Persbericht. Economie verder gekrompen. Centraal Bureau voor de Statistiek. Uitvoer blijft groeien. Minder investeringen Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB13-011 14 februari 2013 9.30 uur Economie verder gekrompen Economie krimpt in vierde kwartaal 0,2 procent t.o.v. kwartaal eerder Ten opzichte van een jaar

Nadere informatie

Statistisch Centraal Bureau voor de Statistiek Bulletin 63e jaargang no. 34 / 23 augustus 2007 Inhoud Verklaring van de tekens Informatie

Statistisch Centraal Bureau voor de Statistiek Bulletin 63e jaargang no. 34 / 23 augustus 2007 Inhoud Verklaring van de tekens Informatie Centraal Bureau voor de Statistiek Statistisch Bulletin 63e jaargang no. 34 / 23 augustus 2007 Inhoud Arbeid en sociale zekerheid Vacatures naar economische activiteit en bedrijfsgrootte, 30 juni 2007.

Nadere informatie

M200413 Beperkte groei werkgelegenheid in het MKB

M200413 Beperkte groei werkgelegenheid in het MKB M200413 Beperkte groei werkgelegenheid in het MKB A.M.J. te Peele Zoetermeer, 24 december 2004 Beperkte groei werkgelegenheid MKB in 1999-2002 De werkgelegenheid in het MKB is in 2002 met 3% toegenomen

Nadere informatie

1. Ambitie, doelstellingen, acties

1. Ambitie, doelstellingen, acties 1. Ambitie, doelstellingen, acties Van Nederlandse distributie naar Nederlandse ketenregie Uitvoering van het Nationaal Innovatieprogramma Logistiek en Supply Chain Management 1 Agri-Food Chemie Hightech

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie groeit 2,9 procent in Economische groei vierde kwartaal 2,7 procent

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie groeit 2,9 procent in Economische groei vierde kwartaal 2,7 procent Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB07-010 13 februari 2007 9.30 uur Economie groeit 2,9 procent in 2006 De Nederlandse economie is in 2006 met 2,9 procent gegroeid. Dit is bijna twee keer

Nadere informatie

Economie groeit met 0,7 procent

Economie groeit met 0,7 procent Persbericht PB14 010 14 februari 08.30 uur Economie groeit met 0,7 procent Economie groeit in vierde kwartaal met 0,7 procent ten opzichte van het derde kwartaal 8 duizend banen minder dan in het derde

Nadere informatie

Economische meerwaarde organisatieadviseurs

Economische meerwaarde organisatieadviseurs Markeringslijn afbeelding Raad van Organisatieadviesbureaus (ROA) Economische meerwaarde organisatieadviseurs Rapportagedatum: 17 november 2017 Publicatiedatum: 23 oktober 2018 ECONOMISCH ONDERZOEK EN

Nadere informatie

Werkgelegenheidsonderzoek 2011

Werkgelegenheidsonderzoek 2011 Werkgelegenheidsonderzoek 2011 Werkgelegenheidsonderzoek 2011 Provincie Groningen Werkgelegenheidsonderzoek 2011 Werkgelegenheidsonderzoek 2011 Provincie Groningen Provincie Groningen Drs. Eelco Westerhof

Nadere informatie

ScaleUp Dashboard 2015

ScaleUp Dashboard 2015 Rapportage ScaleUp Dashboard 2015 ScaleUp Dashboard 2015 Prof. dr. Justin Jansen Lotte de Vos Rotterdam School of Management Erasmus Centre for Entrepreneurship Conclusies Nederland staat aan de Europese

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economische groei valt terug

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economische groei valt terug Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB11-069 15 november 2011 9.30 uur Economische groei valt terug Economie 1,1 procent gegroeid op jaarbasis in derde kwartaal Kwartaal op kwartaal 0,3 procent

Nadere informatie

ICT, kennis en economie 2012 Statistische bijlage

ICT, kennis en economie 2012 Statistische bijlage ICT, kennis en economie 2012 Statistische bijlage Deze bijlage bevat enkele tabellen met aanvullend cijfermateriaal behorend bij de publicatie ICT, kennis en economie 2012. De tabellen zijn per hoofdstuk

Nadere informatie

Het belang van ketenregie voor de verankering van logistieke stromen. Kevin Lyen

Het belang van ketenregie voor de verankering van logistieke stromen. Kevin Lyen Het belang van ketenregie voor de verankering van logistieke stromen Kevin Lyen Senior consultant, Rebelgroup Advisory Belgium www.oostwestpoort.eu 1 Het belang van ketenregie voor de verankering van logistieke

Nadere informatie

Monitor Logistiek en Supply Chain Management rapportage 2009

Monitor Logistiek en Supply Chain Management rapportage 2009 Monitor Logistiek en Supply Chain Management rapportage 2009 06 07 08 09 10 11 12 13 Centraal Bureau voor de Statistiek Verklaring van tekens. gegevens ontbreken * voorlopig cijfer ** nader voorlopig cijfer

Nadere informatie

Havenmonitor De economische betekenis van Nederlandse zeehavens. Mei Opgesteld voor: Ministerie van Infrastructuur en Milieu

Havenmonitor De economische betekenis van Nederlandse zeehavens. Mei Opgesteld voor: Ministerie van Infrastructuur en Milieu Havenmonitor 2010 De economische betekenis van Nederlandse zeehavens Mei-2012 Opgesteld voor: Ministerie van Infrastructuur en Milieu Opgesteld door: Erasmus Universiteit Rotterdam (RHV) Onderzoekers Michiel

Nadere informatie

Dip in aantal bedrijven dat aan bewegingsstimulering doet.

Dip in aantal bedrijven dat aan bewegingsstimulering doet. Dip in aantal bedrijven dat aan bewegingsstimulering doet. Monique Simons, Claire Bernaards, Vincent H. Hildebrandt, TNO Kwaliteit van leven Inleiding Sinds 1996 meet TNO periodiek hoeveel bedrijven in

Nadere informatie

Havenmonitor De economische betekenis van Nederlandse zeehavens

Havenmonitor De economische betekenis van Nederlandse zeehavens Havenmonitor 2009 De economische betekenis van Nederlandse zeehavens Mei-2011 Opgesteld voor: Ministerie van Infrastructuur en Milieu Opgesteld door: Erasmus Universiteit Rotterdam (RHV BV) Onderzoekers

Nadere informatie

Flashraming CBS: export zorgt voor economische groei

Flashraming CBS: export zorgt voor economische groei Persbericht PB14-050 14 augustus 2014 09.30 uur Flashraming CBS: export zorgt voor economische groei - Economie groeit volgens de flashraming met 0,5 procent ten opzichte van eerste kwartaal 2014 - Volgens

Nadere informatie

Meting economisch klimaat, november 2013

Meting economisch klimaat, november 2013 Meting economisch klimaat, november 2013 1.1 Beschrijving respondenten Er hebben 956 ondernemers meegedaan aan het onderzoek, een respons van 38. De helft van de respondenten is zzp er (465 ondernemers,

Nadere informatie

Kansen voor stimulering export logistieke diensten en kennis

Kansen voor stimulering export logistieke diensten en kennis Kansen voor stimulering export logistieke diensten en kennis Workshop Nationale Distributie Dag Nijmegen, 15 oktober 2015 Liesbeth Staps-Brugemann Program Manager TKI Dinalog Kees Verweij Partner Buck

Nadere informatie

Huidig economisch klimaat

Huidig economisch klimaat Huidig economisch klimaat 1.1 Beschrijving respondenten Er hebben 956 ondernemers meegedaan aan het onderzoek, een respons van 38. De helft van de respondenten is zzp er (465 ondernemers, 49). Het aandeel

Nadere informatie

Economie groeit met 0,1 procent, 46 duizend banen minder

Economie groeit met 0,1 procent, 46 duizend banen minder Persbericht PB13-070 14 november 2013 09.30 uur Economie groeit met 0,1 procent, 46 duizend banen minder - Economie groeit in derde kwartaal met 0,1 procent ten opzichte van tweede kwartaal - 46 duizend

Nadere informatie

CBS: economie krimpt door lager gasverbruik

CBS: economie krimpt door lager gasverbruik Persbericht PB14-032 15 mei 2014 9.30 uur CBS: economie krimpt door lager gasverbruik - Sterke afname binnenlands verbruik en export van aardgas door milde winter - Mede hierdoor economische krimp van

Nadere informatie

Hoofdstuk 12. Arbeidsmarkt

Hoofdstuk 12. Arbeidsmarkt Hoofdstuk 12. Arbeidsmarkt Samenvatting De potentiële beroepsbevolking wordt gedefinieerd als alle inwoners van 15-64 jaar en bestaat uit ruim 86.000 Leidenaren. Van hen verricht 7-74% betaald werk voor

Nadere informatie

Navigatie topsectoren

Navigatie topsectoren Navigatie topsectoren Beleidsthema s en - doelen Beleid in cijfers Beleidsinstrumentarium 1 Versie oktober 215 Beleidsthema s en doelen topsectoren Specifiek beleid, ondersteunend aan doelen Bedrijvenbeleid:

Nadere informatie

Cao-lonen 2002, de definitieve gegevens

Cao-lonen 2002, de definitieve gegevens Cao-lonen 2002, de definitieve gegevens Han van den Berg In 2002 zijn de cao-lonen per uur, inclusief bijzondere beloningen, met 3,8 procent gestegen. In 2001 was de cao-loonstijging nog 4,8 procent. Dit

Nadere informatie

Resultaat Toetsing TNO Lean and Green Awards

Resultaat Toetsing TNO Lean and Green Awards ID Naam Koploper Datum toetsing 174 M. Van Happen Transport BV 2-4-2012 Toetsingscriteria 1. Inhoud en breedte besparingen 2. Nulmeting en meetmethode 3. Haalbaarheid minimaal 20% CO2-besparing na 5 jaar

Nadere informatie

Economische outlook Nederlandse regio s 2 e kwartaal 2011

Economische outlook Nederlandse regio s 2 e kwartaal 2011 Economische outlook Nederlandse regio s 2 e kwartaal 2011 Verwachtingen in West-Nederland positiefst De productie van industriële bedrijven in Nederland groeide in april 2011 met 0,8% nauwelijks ten opzichte

Nadere informatie

Arbeidsmarktanalyse HCA Noord-Brabant

Arbeidsmarktanalyse HCA Noord-Brabant Arbeidsmarktanalyse HCA Noord-Brabant Factsheetrapportage sector logistiek De provincie Noord-Brabant heeft door Etil het onderzoek 'Arbeidsmarktanalyse HCA Noord-Brabant' laten uitvoeren. Om het menselijk

Nadere informatie

Stabiliteit in een dynamische wereld

Stabiliteit in een dynamische wereld Stabiliteit in een dynamische wereld AIR & OCEAN Autogroupage Chemicals global parcel services health care logistics Special Services warehousing Alles in één Het meer dan 100 jaar oude Nederlandse familiebedrijf

Nadere informatie

Mede mogelijk gemaakt door de RPC s in Limburg

Mede mogelijk gemaakt door de RPC s in Limburg Onderzoek Criminaliteit onder het Limburgse bedrijfsleven Mede mogelijk gemaakt door de RPC s in Limburg Inleiding Veilig ondernemen is een belangrijk thema bij de Kamer van Koophandel. Jaarlijks wordt

Nadere informatie

Werk en vestigingen in Nederland, CBS-regiobase en LISA vergeleken

Werk en vestigingen in Nederland, CBS-regiobase en LISA vergeleken Duizenden Duizenden Werk en vestigingen in Nederland, CBS-regiobase en vergeleken Zowel het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) als het Landelijk InformatieSysteem Arbeidsplaatsen en vestigingen ()

Nadere informatie

Locatie van banen, opleiding van niet werkend werkzoekenden, in- en uitstroom van uitkeringen

Locatie van banen, opleiding van niet werkend werkzoekenden, in- en uitstroom van uitkeringen Locatie van banen, opleiding van niet werkend werkzoekenden, in- en uitstroom van uitkeringen Gemeente Enschede 2002-2006 Centrum voor Beleidsstatistiek Frank van der Linden, Mariëtte Goedhuys-van der

Nadere informatie

Economische ontwikkeling in regio's met concentratie topsectoren,

Economische ontwikkeling in regio's met concentratie topsectoren, Economische ontwikkeling in regio's met concentratie topsectoren, 2012-2014 Indicator 7 september 2016 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Aantal banen in Nederland daalt. Banenverlies bedrijfsleven loopt steeds sterker op

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Aantal banen in Nederland daalt. Banenverlies bedrijfsleven loopt steeds sterker op Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB03-161 3 september 2003 9.30 uur Aantal banen in Nederland daalt Het aantal banen van werknemers in Nederland in het tweede kwartaal van 2003 is 22 duizend

Nadere informatie

Alles in één GLOBAL PARCEL SERVICES LOGISTICS

Alles in één GLOBAL PARCEL SERVICES LOGISTICS Stabiliteit in een dynamische wereld AIR & OCEAN AUTOGROUPAGE CHEMICALS GLOBAL PARCEL SERVICES HEALTH CARE LOGISTICS SPECIAL SERVICES WAREHOUSING Alles in één Het belang van goede logistiek staat buiten

Nadere informatie

Een uitdagende arbeidsmarkt. Erik Oosterveld 24 juni 2014

Een uitdagende arbeidsmarkt. Erik Oosterveld 24 juni 2014 Een uitdagende arbeidsmarkt Erik Oosterveld 24 juni 2014 Wat waren de gevolgen van de recessie? Hoeveel banen zijn er verloren gegaan? In welke sectoren heeft de recessie het hardst toegeslagen? Werkgelegenheid

Nadere informatie

Bedrijvigheid en Werkgelegenheid in Zuidoost-Brabant

Bedrijvigheid en Werkgelegenheid in Zuidoost-Brabant Bedrijvigheid en Werkgelegenheid in Zuidoost-Brabant Tabellen- en trendboek Vestigingenregister 2015 juni 2016 Uitgave: Inlichtingen: Gemeenten Eindhoven en Helmond In samenwerking met Provincie Noord-Brabant

Nadere informatie

Structurele ondernemingsstatistieken

Structurele ondernemingsstatistieken 1 Structurele ondernemingsstatistieken - Analyse Structurele ondernemingsstatistieken Een beeld van de structuur van de Belgische economie in 2012 en de mogelijkheden van deze databron De jaarlijkse structurele

Nadere informatie

Mannen geven veel vaker leiding dan vrouwen

Mannen geven veel vaker leiding dan vrouwen nen geven veel vaker leiding dan vrouwen Astrid Visschers en Saskia te Riele In 27 gaf 14 procent van de werkzame beroepsbevolking leiding aan of meer personen. Dit aandeel is de afgelopen jaren vrijwel

Nadere informatie

!! " # $$ # % % &! " " #! "! "! "

!!  # $$ # % % &!   #! ! ! !! " # $$ # % % &! "# "!" "!!" % &% "' " ( %&%)"$*" % + %( ", - +. Ontwikkeling (middel)grotere logistieke dienstverleners Logistieke Netwerk regisseur Logistieke dienstverlening Transportnetwerken Vervoer

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie krimpt 4,5 procent in eerste kwartaal 2009

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie krimpt 4,5 procent in eerste kwartaal 2009 Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB09-038 15 mei 2009 9.30 uur Economie krimpt 4,5 procent in eerste kwartaal 2009 Grootste krimp na de Tweede Wereldoorlog Export en investeringen vallen

Nadere informatie

Regionale economische groei, 2012

Regionale economische groei, 2012 Indicator 15 juli 2014 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De Nederlandse economie kromp in

Nadere informatie

Barometer Arbeidsmarkt Regio Achterhoek (BARA) April 2011

Barometer Arbeidsmarkt Regio Achterhoek (BARA) April 2011 Barometer Arbeidsmarkt Regio Achterhoek (BARA) April 2011 In deze notitie van het UWV WERKbedrijf, die vanwege de resultaten van de Quick Scan wat later verschijnt dan gebruikelijk, worden de actuele ontwikkelingen

Nadere informatie

Monitor Logistiek en Supply Chain Management rapportage 2010

Monitor Logistiek en Supply Chain Management rapportage 2010 Monitor Logistiek en Supply Chain Management rapportage 2010 07 08 09 10 11 12 13 14 Centraal Bureau voor de Statistiek Verklaring van tekens. gegevens ontbreken * voorlopig cijfer ** nader voorlopig cijfer

Nadere informatie

Gesubsidieerd zaken doen in Duitsland. Effecten van NIOF subsidies en een nadere analyse van het vermarkten van producten binnen dat kader

Gesubsidieerd zaken doen in Duitsland. Effecten van NIOF subsidies en een nadere analyse van het vermarkten van producten binnen dat kader Gesubsidieerd zaken doen in Duitsland Effecten van NIOF subsidies en een nadere analyse van het vermarkten van producten binnen dat kader Inhoudsopgave 1. Inleiding 3. Analyse 3 3. Inzicht in Noord-Nederlandse

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Werkgelegenheid commerciële sector daalt. Minder banen in industrie en zakelijke dienstverlening

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Werkgelegenheid commerciële sector daalt. Minder banen in industrie en zakelijke dienstverlening Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB02-196 26 september 2002 9.30 uur Werkgelegenheid commerciële sector daalt Voor het eerst sinds 1994 is het aantal banen van werknemers in commerciële bedrijven

Nadere informatie

Kostenterugwinning van Waterdiensten Aanvullende analyse Milieukosten

Kostenterugwinning van Waterdiensten Aanvullende analyse Milieukosten Kostenterugwinning van Waterdiensten Kostenterugwinning van Waterdiensten Aanvullende analyse Milieukosten Sterk Consulting en Bureau Buiten Leiden, november 2013 1 2 Inhoudsopgave 1 Achtergrond en doel

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Aantal vacatures scherp gedaald

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Aantal vacatures scherp gedaald Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB09-010 13 februari 2009 9.30 uur Aantal vacatures scherp gedaald Nog 198 duizend vacatures Daling van 54 duizend vacatures Vooral in bedrijfsleven minder

Nadere informatie

Onderwijs en arbeidsmarkt in cijfers

Onderwijs en arbeidsmarkt in cijfers Onderwijs en arbeidsmarkt in cijfers Regio september 208 Onderwijs en arbeidsmarkt in cijfers regio In aansluiting op de brochure Onderwijs en arbeidsmarkt in cijfers is in deze factsheet aanvullende arbeidsmarktinformatie

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Vooral opwaartse bijstelling overheidsconsumptie. Kwartaal-op-kwartaalgroei 0,6 procent

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Vooral opwaartse bijstelling overheidsconsumptie. Kwartaal-op-kwartaalgroei 0,6 procent Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB05-144 21 december 2005 9.30 uur Groei economie derde kwartaal 2005 hoger dan eerder geraamd De Nederlandse economie is in het derde kwartaal van 2005 met

Nadere informatie

Artikelen. Tijdelijke en langdurige banen, A.W.F. Corpeleijn 1)

Artikelen. Tijdelijke en langdurige banen, A.W.F. Corpeleijn 1) Tijdelijke en langdurige banen, 2000 A.W.F. Corpeleijn 1) Veel bedrijven werken met een combinatie van vaste en losse krachten. Werknemers met tijdelijke contracten worden onder meer ingezet voor speciale

Nadere informatie

Voorop in de ontwikkeling van multimodale ketenregie

Voorop in de ontwikkeling van multimodale ketenregie Voorop in de ontwikkeling van multimodale ketenregie Overseas Logistics Multimodal Inland Locations Supply Chain Solutions Advanced logistics for a smaller world Als het gaat om het optimaal beheersen

Nadere informatie

Antwoord op Statenvragen PS Arnhem, 6 juni 2017 zaaknr

Antwoord op Statenvragen PS Arnhem, 6 juni 2017 zaaknr Antwoord op Statenvragen PS2017-280 Arnhem, 6 juni 2017 zaaknr. 2017-007212 De leden van Provinciale Staten Beantwoording schriftelijke Statenvragen Statenlid Janneke Slingerland (ChristenUnie) (PS2017-280)

Nadere informatie

Overheid en economie

Overheid en economie Overheid en economie Overheid en economie Het aandeel van de overheid in de economie, de overheid als actor en de overheid op regionaal niveau, een verkenning Inleiding Het begrip economische groei komt

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economische groei derde kwartaal 2008 vertraagt tot 1,8 procent

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economische groei derde kwartaal 2008 vertraagt tot 1,8 procent Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB08-077 14 november 2008 9.30 uur Economische groei derde kwartaal 2008 vertraagt tot 1,8 procent Bijna een halvering in vergelijking met eerste halfjaar

Nadere informatie

21 augustus Statistisch Bulletin. no. Jaargang. Centraal Bureau voor de Statistiek

21 augustus Statistisch Bulletin. no. Jaargang. Centraal Bureau voor de Statistiek 21 augustus 2008 Statistisch Bulletin 08 33 no. Jaargang 64 Centraal Bureau voor de Statistiek Verklaring van tekens. = gegevens ontbreken * = voorlopig cijfer x = geheim = nihil 2007 2008 = 2007 tot en

Nadere informatie

Monitor Logistiek & Goederenvervoer voor Nederland

Monitor Logistiek & Goederenvervoer voor Nederland Monitor Logistiek & Goederenvervoer voor Nederland Uitgevoerd in opdracht van: Ministerie van Infrastructuur en Milieu EINDRAPPORTAGE Nijmegen/Den Haag, 30 april 2015 Inhoudsopgave 1. Doel en inhoud Monitor

Nadere informatie

Havenmonitor. De economische betekenis van Nederlandse zeehavens Oktober 2017 Opgesteld voor: Ministerie van Infrastructuur en Milieu

Havenmonitor. De economische betekenis van Nederlandse zeehavens Oktober 2017 Opgesteld voor: Ministerie van Infrastructuur en Milieu Havenmonitor De economische betekenis van Nederlandse zeehavens 2002-2016 Oktober 2017 Opgesteld voor: Ministerie van Infrastructuur en Milieu Onderzoekers Dr. Larissa van der Lugt Jan-Jelle Witte MSc

Nadere informatie

Verwevenheid eid industrie en diensten: Inkoop van diensten door de industrie

Verwevenheid eid industrie en diensten: Inkoop van diensten door de industrie 7 Verwevenheid eid industrie en diensten: Inkoop van diensten door de industrie Noortje Urlings Publicatiedatum CBS-website: 13 oktober 28 Den Haag/Heerlen Verklaring van tekens. = gegevens ontbreken *

Nadere informatie

Werkgelegenheid in Westfriesland Augustus 2014

Werkgelegenheid in Westfriesland Augustus 2014 Werkgelegenheid in Westfriesland Augustus 2014 Colofon Uitgave I&O Research Van Dedemstraat 6c 1624 NN Hoorn Tel.nr. 0229-282555 Rapportnummer 2014-2042 Datum Augustus 2014 Opdrachtgever De Westfriese

Nadere informatie

Verandering in Logistiek Twente. Denken vanuit netwerken. Kees Verweij

Verandering in Logistiek Twente. Denken vanuit netwerken. Kees Verweij Verandering in Logistiek Twente Denken vanuit netwerken Kees Verweij Principal Consultant Lid Stuurgroep Synchromodaal Transport 22 januari 2015 Buck Consultants International Postbus 1456 6501 BL Nijmegen

Nadere informatie

Statistisch Bulletin. Jaargang

Statistisch Bulletin. Jaargang Statistisch Bulletin Jaargang 72 2016 40 6 oktober 2016 Inhoud 1. Arbeid en sociale zekerheid 3 Indexcijfers cao-lonen en contractuele loonkosten (35) 3 Ontwikkeling cao-lonen en contractuele loonkosten

Nadere informatie

Afname arbeidsproductiviteit in Curaçao zet voort in de periode 2009 tot en met 2011

Afname arbeidsproductiviteit in Curaçao zet voort in de periode 2009 tot en met 2011 Afname arbeidsproductiviteit in Curaçao zet voort in de periode 2009 tot en met 2011 Modus Inleiding Dainadira Eustatius De Internationale Arbeidsorganisatie (International Labour Organization, ILO) heeft

Nadere informatie

Tabel 1: De bijdrage van RtHA aan de regionale economie op basis van 2,4 miljoen passagiers

Tabel 1: De bijdrage van RtHA aan de regionale economie op basis van 2,4 miljoen passagiers Prognose 2020 Door Alexander Otgaar, RHV Erasmus Universiteit Rotterdam Diverse studies zijn in het verleden uitgevoerd met als doel om de economische bijdrage van Rotterdam the Hague Airport (hierna aan

Nadere informatie

E-commerce in de industrie 1

E-commerce in de industrie 1 E-commerce in de industrie 1 Vincent Fructuoso van der Veen en Kees van den Berg 2 Het gebruik van informatie- en communicatietechnologie (ICT) door industriële bedrijven ligt in vergelijking met andere

Nadere informatie

Havenmonitor De economische betekenis van Nederlandse zeehavens

Havenmonitor De economische betekenis van Nederlandse zeehavens Havenmonitor 2008 De economische betekenis van Nederlandse zeehavens Mei-2010 Opgesteld voor: Ministerie van Verkeer en Waterstaat Opgesteld door: Erasmus Universiteit Rotterdam (RHV BV) Onderzoekers Michiel

Nadere informatie

Logistiek en Supply Chain Management Rapportage 2013

Logistiek en Supply Chain Management Rapportage 2013 åmonitor Logistiek en Supply Chain Management Rapportage 2013 Monitor Logistiek en Supply Chain Management Rapportage 2013 Verklaring van tekens. Gegevens ontbreken * Voorlopig cijfer ** Nader voorlopig

Nadere informatie

Monitor Logistiek en Supply Chain Management Rapportage 2012

Monitor Logistiek en Supply Chain Management Rapportage 2012 Monitor Logistiek en Supply Chain Management Rapportage 2012 Monitor Logistiek en Supply Chain Management Rapportage 2012 Verklaring van tekens. Gegevens ontbreken * Voorlopig cijfer ** Nader voorlopig

Nadere informatie

Factsheet bedrijventerrein Pothof, Gemeente Rozenburg

Factsheet bedrijventerrein Pothof, Gemeente Rozenburg Factsheet bedrijventerrein Pothof, Gemeente Rozenburg Factsheet bedrijventerrein Pothof, Gemeente Rozenburg A. Inleiding Deze factsheet geeft een bondig overzicht van de maatschappelijke en economische

Nadere informatie

Rapport. Maatwerk voor brancheverenigingen FME

Rapport. Maatwerk voor brancheverenigingen FME Rapport Maatwerk voor brancheverenigingen FME CBS Den Haag Henri Faasdreef 312 2492 JP Den Haag Postbus 24500 2490 HA Den Haag +31 70 337 38 00 www.cbs.nl projectnummer 303239-01 EBD/EBH 16 juni 2017 kennisgeving

Nadere informatie