OV EKSNIEUWS. Nigeria. Gepensioneerden in Pensioenfondsbestuur. Sinkholes en gulets

Transcriptie

1 OV EKSNIEUWS Maandblad van de Vereniging van Oud-Employés der Koninklijke/Shell Nr november-december 2013 Nigeria Gepensioneerden in Pensioenfondsbestuur Sinkholes en gulets VoeksNieuws nr november - december 1

2 COLOFON Voeksnieuws Officieel orgaan van de Vereniging van Oud-Employés der Koninklijke/Shell 63e jaargang, nr.11-12, novemberdecember 2013 Kopij inleveren De kopij voor het volgende nummer dient uiterlijk vrijdag 22 november 2013 door de redactie te zijn ontvangen. De kopij voor het daarop volgende nummer moet uiterlijk vrijdag 3 januari 2014 binnen zijn. Inzendingen uitsluitend per aan: redactie@voeks.nl Redactie Anton Barendregt Marieke van Bork Oscar Franse Eef Hummel Chris Whincup Website Webmaster: webmaster@voeks.nl Aan dit nummer werkten verder mee: Ank Herstel, Jim Keulemans, Henk Mentink, Tom Reijers, Peter Visser, Pim Visser, Michiel Zwager. Design Shell Production Centre of Excellence, Den Haag Druk Roto Smeets Grafiservices, Utrecht Oplage Voeks Voor het geheel of gedeeltelijk overnemen of bewerken van artikelen uit dit blad is toestemming van de redactie vereist. Bureau Voeks Postbus AN Den Haag Tel Fax: bureau@voeks.nl Voor informatie bereikbaar op maandag t/m donderdag tussen 9 en 12 uur Bankrekening t.n.v. Voeks te Den Haag Shell Pensioenfonds Tel Website: Versterking redactie gezocht Tienmaal per jaar doet uw redactie haar best om u een smakelijk nieuw nummer van Voeksnieuws voor te schotelen. En iedere keer als de drukproef van de opmaker komt gaat er een golfje van voldoening door ons heen: de klus is weer geklaard. Het verzamelen, corrigeren en eventueel zelf schrijven van kopij, het indelen van het blad en het maken van een eerste proefopzet, het zijn allemaal activiteiten waaraan elk redactielid plezier beleeft, ieder op zijn/haar eigen manier. Eens per maand ontmoeten wij elkaar op het Centraal Kantoor in Den Haag, met als afsluiting een (gratis) lunch. Mocht één (of meer) van deze activiteiten u (m/v) aanspreken, zelfs al heeft u totaal geen ervaring, dan zouden wij graag met u willen praten. Zolang u met een PC en met overweg kunt wij leren u de rest wel. Uw respons zien wij graag tegemoet, naar redactie@voeks.nl. Wie durft? Shell World Wide Bridge De bridge afdeling van regio Den Haag heeft aangegeven op zaterdag 9 november deel te nemen aan het Shell Wereld Bridge toernooi. Het toernooi vind plaats op te Werve, aanvang uur en kost 5 per paar. Aanmelden bij Lum Honhoff, tel of via bridge@clubtewerve.nl Voeks Nieuwjaarsreceptie 2014 Graag wijzen wij u er nu al op dat de traditionele Voeks Nieuwjaarsreceptie zal worden gehouden op zaterdag 11 januari Zet die datum vast in uw agenda! Evenals de voorgaande jaren zal het plaatsvinden in het Van der Valk Restaurant, locatie Schiphol, aan de A4. Deze jaarlijkse bijeenkomst is niet alleen een uitstekende gelegenheid om oud-collega s en vrienden het beste voor het nieuwe jaar te wensen, maar bovenal om bij te praten. In het volgende Voeksnieuws, dat omstreeks 18 december 2013 bij u op de mat zal vallen, verschijnt uitgebreide informatie over de bijeenkomst. Het bestuur hoopt velen van u opnieuw te treffen, of voor de eerste keer te ontmoeten. Mededeling Stichting Shell Pensioenfonds Uw bankrekeningnummer naar IBAN formaat Zoals u weet moeten vanaf februari 2014 alle bankgirobetalingen voldoen aan de SEPA standaard. Dat betekent dat alle huidige bankrekening-nummers moeten worden vervangen door het IBAN nummer, bestaand uit 18 cijfers en letters. De Stichting Shell Pensioenfonds zal met ingang van de betaling van het december-pensioen, volgens planning op 2 december a.s., gebruik maken van het IBAN nummer van uw rekening. U hoeft hiervoor géén aktie te ondernemen! Rekeningnummers die bekend zijn in de pensioenadminstratie worden automatisch omgezet. Het is wél van belang dat een nieuw rekeningnummer of een wijziging van een bestaand rekeningnummer vanaf heden in IBAN formaat aan ons wordt doorgegeven. U vindt uw IBAN op uw bankafschrift of via de website van uw bank. 2 VoeksNieuws nr november - december 2013

3 VAN DE BESTUURSTAFEL Commissie vitale zaken KEURINGSLEEFTIJD RIJBEWIJS NAAR 75 JAAR! Goed nieuws voor alle jarigen van wie het rijbewijs in de periode verloopt! Met ingang van 1 januari 2014 gaat de keuringsleeftijd omhoog naar 75 jaar De geldigheidsduur van rijbewijzen is vanaf die datum als volgt: n Tot 65 jaar: na verlenging 10 jaar geldig zonder medische keuring n Tussen 65 en 70 jaar: Uw nieuwe rijbewijs is geldig tot 75 jaar. De medische keuring is niet nodig. n Tussen 70 en 75 jaar: Uw verlengde rijbewijs is maximaal 5 jaar geldig. De medische keuring is alleen nodig als uw oude rijbewijs verloopt op of na uw 75e verjaardag. n 75 jaar en ouder: Uw rijbewijs is maximaal 5 jaar geldig. ls u uw rijbewijs verlengt, is de medische keuring verplicht. Het verlengen van een rijbewijs als u 75 jaar of ouder bent neemt nogal wat tijd. Dit kan soms vier maanden duren, zeker indien er naar aanleiding van het medisch verslag aanvullend onderzoek door het CBR wordt gevraagd. Een goedkeurende verklaring van het CBR blijft een jaar geldig na afgifte van de verklaring. Neem dus tijdig actie! U dient een eigen verklaring met medisch verslag op te halen bij het stadhuis, het CBR of bij een rijschool en de verklaring ingevuld mee te brengen naar de keuring. Daarnaast dient u de volgende zaken mee te brengen: n Een legitimatiebewijs n Voor zover van toepassing bril/contactlenzen en medicijnen n Het huidige rijbewijs n Voor sommige keuringsinstanties: urine van de dag zelf in containertje. Voor de keuring kunt u onder meer gebruik maken van de volgende landelijke instellingen: 1. Het Nederlands Instituut voor Rijbewijs Keuringen (N.I.R.K.), tel Zie ook de website: 2. De organisatie Regelzorg, tel Zie ook de website: ELEKTRISCHE FIETS: BEZINT EER GIJ BEGINT De elektrische fiets is populair. De verkoop van elektrische fietsen ( E-bikes ) vertoont een stijgende lijn, in tegenstelling tot de verkoop van gewone fietsen. Al in 2012 zijn de E-bikes met verkochte exemplaren de stadsfietsen voorbijgestreefd. Het is duidelijk 'het nieuwe hebbeding, met name van ouder wordend Nederland. Er kunnen goede redenen zijn om een E-bike aan te schaffen, bijvoorbeeld om langere afstanden te overbruggen (denk aan vervanging tweede auto!) of recreatief fietsen met groter bereik of in heuvelachtig terrein. Maar alvorens een E-bike aan te schaffen is het nuttig om een afweging te maken tussen de voor- en nadelen. Er zijn namelijk ook negatieve aspecten aan de E-bike, met name op het gebied van veiligheid en gezondheid. Gebleken is reeds dat de E-bike minder gunstig is voor de verkeersveiligheid dan een normale fiets, door zowel de hogere snelheden (relatief eenvoudig bereikt) als door de geruisloosheid en het grotere gewicht. Vooral voor ouderen: door de combinatie van het afnemen van hun reactievermogen en de hogere snelheid is er minder tijd om op verkeerssituaties te anticiperen. Daarnaast is er veel meer kracht nodig bij het op- en afstappen, hierdoor kan men vallen en doordat een E-bike zwaarder is dan een gewone fiets kunnen valpartijen ernstiger uitpakken. Onlangs beschreef hoogleraar ouderengeneeskunde Rudi Westendorp in een artikel in het maandblad Zin, van september j.l. een algemeen gezondheidsaspect: indien men fietst om fit te blijven, is het zinvoller om op eigen kracht te blijven fietsen. Hij vraagt zich af waarom mensen niet zelf pedalen bewegen tot ze moe worden, in plaats van te denken: Waarom zou ik nog moe worden als ik een E-bike kan kopen? Een reguliere fiets vraagt om inspanning en dat onderhoudt fitheid; hart, longen, spieren en gewrichten worden op een gezonde manier belast. Het advies van de Commissie Vitale Zaken is dan ook: maak alvorens tot aanschaf van een E-bike over te gaan een zorgvuldige afweging. Koop geen E-bike voor fietsritjes in de stad! Tot slot: laat je goed voorlichten door de fietswinkel en vraag een proefrit. Een lage instap is voor ouderen belangrijk. Neem eventueel contact op met de Fietsersbond in Utrecht ( die naast een beoordeling van de diverse E-bikes, ook goede adviezen kan verstrekken. Namens de CVZ, Rob Louwe en Jan Holla VoeksNieuws nr november - december

4 VAN DE BESTUURSTAFEL Gepensioneerden in Bestuur van Shell Pensioenfonds De Wet versterking bestuur pensioenfondsen Vertegenwoordigers van pensioengerechtigden zullen vanaf 1 juli 2014 deel uitmaken van het bestuur van ons pensioenfonds. Dat is de meest in het oog springende (verplichte) wijziging in de organisatie van ons pensioenfonds als gevolg van de nieuwe Wet versterking bestuur pensioenfondsen ('de nieuwe Wet'). De Deelnemersraad ('DR') verdwijnt, maar zijn taken en bevoegdheden worden voor een deel overgenomen door het 'Verantwoordingsorgaan nieuwe stijl' (het 'VO'). In de nieuwe Wet gaat het ook om de vergroting van de deskundigheid van het bestuur, de verbetering van het interne toezicht daarop en de introductie van een aantal bestuursmodellen. De nieuwe Wet is op 7 augustus 2013 in werking getreden. Het paritaire bestuursmodel en het bestuur Pensioenfondsen zijn traditioneel georganiseerd volgens het 'paritaire bestuursmodel.' Het woord 'paritair' heeft betrekking op de verdeling van de bestuurszetels, en wil zeggen dat werkgever en werknemers ieder een gelijk aantal zetels hebben. Ook ons pensioenfonds past dit model toe; naar verwachting zal op 1 juli 2014 zowel het aantal bestuurders als het bestuursmodel ongewijzigd blijven. Het bestuur bestaat uit acht leden. In de huidige situatie zijn vier bestuursleden door Shell Petroleum NV voorgedragen, de overige vier door de Centrale Ondernemersraad. Vanaf 1 juli 2014 behoudt de werkgever zijn vier zetels, maar van de overige vier zullen er slechts twee bezet blijven door vertegenwoordigers van werknemers. De overige twee zullen, in overeenstemming met de standaard verdeling als voorzien in de nieuwe Wet, worden ingenomen door vertegenwoordigers van pensioengerechtigden. Deze twee vertegenwoordigers zullen formeel volgens de nieuwe regelsworden benoemd door het dan zittende bestuur (zie hierna). Het paritair samengestelde bestuur zal dus vanaf 1 juli 2014 bestaan uit drie geledingen, werkgever, werknemers en pensioengerechtigden, maar zal als één team moeten opereren. Het heeft bij alle activiteiten eindverantwoordelijkheid, ook voor uitbesteed werk, en moet 'in control' zijn. Die eisen zijn niet nieuw, maar er wordt wel met steeds meer nadruk op gewezen. Ook de nieuwe Code voor pensioenfondsen, in september van dit jaar tot stand gekomen onder regie van de Stichting van de Arbeid en de Pensioenfederatie, benadrukt deze bestuurstaak. Deze Code is bedoeld als een bindende aanvulling op wet en regelgeving; volgens het beginsel 'pas toe of leg uit' (in het jaarverslag). Die eindverantwoordelijkheid en de eis om 'in control' te zijn benadrukken de noodzaak er goed op toe te zien dat de bestuursleden beschikken over elkaar aanvullende kwaliteiten. Eisen gesteld aan nieuwe bestuurders De nieuwe Wet verplicht het zittende bestuur dan ook om een profielschets van nieuwe kandidaten te maken. Deze schets zal -voor het eerst- nodig zijn bij de vervanging van twee bestuurders per 1 juli 2014, De naleving van de nieuwe Wet brengt immers mee dat twee van de door de Centrale Ondernemingsraad voorgedragen leden moeten uittreden. Dat terugtreden leidt -helaas- tot verlies aan kennis en ervaring, maar daar staat tegenover dat aan nieuwe bestuursleden hoge eisen zullen worden gesteld. Kandidaten kunnen alleen toetreden indien zij naar het oordeel van het zittende bestuur voldoen aan de genoemde profielschets. Ook De Nederlandsche Bank ('DNB') speelt een belangrijke rol bij het toezicht. Zij heeft reeds enige tijd de eisen voor toetreding verscherpt; kandidaten moeten nu in een gesprek bewijzen dat zij geschikt zijn voor hun nieuw functie. 'Geschiktheid' is het sleutelwoord; het gaat verder dan 'deskundigheid'. De DNB ziet ook 'onafhankelijkheid' als een belangrijke competentie; daarbij wordt gelet op zowel onafhankelijkheid 'in mind' (het waarborgen van een evenwichtige afweging van alle belangen in het pensioenfonds) als op onafhankelijkheid 'in appearance' (het voorkómen van de schijn van belangenverstrengeling). Het is goed dat DNB de vinger aan de pols houdt. De voorbereidingen voor de selectie zullen dus enige tijd vergen en eenieder die erbij betrokken is, moet zich aan een strakke agenda houden. Voor alle zekerheid heeft DNB de pensioenfondsen nog eens erop gewezen dat 1 juli 2014 de 'omslagdatum' is en dat alle fondsen vanaf die datum moeten voldoen aan de vereisten volgend uit de nieuwe Wet. De DR en het VO Met spijt zal dus afscheid moeten worden genomen van de DR (tot genoemde datum blijft die raad betrokken bij de voorbereidingen om de nieuwe Wet ten uitvoer te brengen). In dit verband breng ik in herinnering dat deelname van pensioengerechtigden aan het bestuur al veel eerder mogelijk zou zijn geweest, maar dat dit onder de bestaande wetgeving ten koste zou zijn gegaan van de DR als adviesorgaan van het bestuur; er was in die jaren een 'cultuur' van wederzijds respect gegroeid tussen beide organen en er bestond grote voorkeur voor handhaving. De advisering door de DR bij vele belangrijke besluiten van het bestuur is steeds als zeer zinvol ervaren. Het bestuur hield rekening met die adviezen, die vaak het resultaat waren van open maar gedisciplineerde, discussies tussen DR en het bestuur. Deze uitwisseling van breed gedragen gedachten en zo evenwichtig mogelijk geformuleerde conclusies moeten we vanaf 1 juli 2014 voort zien te zetten in de relatie tussen het VO en het bestuur van het fonds. Zoals vermeld in de aanhef van dit artikel neemt het 'Verantwoordings Orgaan nieuwe stijl' een deel van de taken en bevoegdheden van de DR over. Dit VO zal naar verwachting acht tot tien leden gaan tellen. De zetels van werknemers en pensioengerechtigden zullen evenredig worden toegewezen, op basis van de onderlinge getalsverhoudingen, desgewenst kan ook de werkgever zitting 4 VoeksNieuws nr november - december 2013

5 Intern toezicht Bestuur Raad van toezicht Werkgevers Werknemers Gepensioneerden Werknemers Gepensioneerden Deelnemers- en pensioengerechtigdenraad Verantwoording nemen. Wat betreft werknemers zal de Centrale Ondernemingsraad voordrachten doen, terwijl voor de geleding van pensioengerechtigden aanbevelingen zullen worden gedaan vanuit de pensioengerechtigden zelf. SPNV doet een voordracht voor de vertegenwoordiging van de werkgever. Kort samengevat heeft het VO twee taken. Allereerst is het VO het orgaan waarmee het bestuur de dialoog aangaat over zaken waarvoor het bestuur verantwoording moet afleggen. Belangrijk hierbij is dat het VO recht heeft op overleg met het intern toezicht. Bijvoorbeeld, als het VO zich wil voorbereiden op die dialoog, kan het eerst overleg voeren met de Raad van Toezicht. Volgens de gangbare verantwoordingsprocedure zet het bestuur in het jaarverslag een aantal zaken uiteen; welke taken stelt het bestuur zich, wat zijn is visie op en strategie voor het pensioenfonds én 'heeft het bestuur zijn doelstellingen bereikt?' Het VO kan daar zijn oordeel over geven en dit laten opnemen in het jaarverslag (het bestuur kan daar weer op reageren). De tweede taak van het VO is het bestuur te adviseren, maar anders dan bij de DR is dat adviesrecht in beginsel beperkt tot onderwerpen, die in de nieuwe Wet worden genoemd. De DR heeft traditioneel een ruim adviesrecht, nl. bij 'aangelegenheden die het pensioenfonds aangaan'. De adviesrechten van het VO in de nieuwe Wet betreffen in het bijzonder ontwikkelingen die gaan over de structuur van de organisatie van het pensioenfonds, zoals bijvoorbeeld het beleid inzake beloningen en communicatie, de vorm en inrichting (plus profielschets) van de te vormen Raad van Toezicht (zie hierna), de profielschets van de leden van het bestuur, een overdracht of overname van verplichtingen, liquidatie van het fonds of een omzetting in een andere rechtsvorm. Belangrijk in dit rijtje is advies over het sluiten, wijzigen of beëindigen van de uitvoeringsovereenkomst tussen de werkgever en het pensioenfonds. De nieuwe Wet biedt de pensioenfondsen de mogelijkheid die adviestaken zelf uit te breiden. Het ziet ernaar uit dat dit bij ons pensioenfonds ook zal gaan gebeuren. Het interne toezicht Het belang van intern toezicht is de laatste jaren sterk toegenomen. Ook in de nieuwe Wet wordt de rol hiervan versterkt. Bij een paritair bestuur zoals dat waarschijnlijk bij ons (ondernemings-) pensioenfonds het geval zal zijn- kan worden gekozen tussen een visitatiecommissie en een Raad van Toezicht. Deze organen hebben dezelfde taken, nl. het controleren van zowel het beleid van het bestuur als van de algemene gang van zaken in het pensioenfonds. Zij zijn belast met het toezien op adequate risicobeheersing en evenwichtige belangenafweging door het bestuur. Een pensioenfonds kan naast deze verplichte taken aanvullende taken toevertrouwen aan die Raad. Zowel de visitatiecommissie als de Raad van Toezicht leggen aan het VO en het bestuur verantwoording af over de uitvoering van hun taken en over de uitoefening van hun bevoegdheden. Een visitatiecommissie heeft geen vaste plaats in de organisatie; zij moet één keer per jaar (voorheen: iedere twee jaar) in opdracht van het bestuur het pensioenfonds visiteren en brengt daarna verslag uit. Een ondernemingspensioenfonds kan nu nog volstaan met één visitatiecommissie, maar in de pensioenwereld wordt er van uitgegaan dat zodra voldoende ervaren toezichthouders beschikbaar zijn de wetgever ook voor ons pensioenfonds een Raad van Toezicht zal vereisen. Ons fonds heeft de stap van visitatiecommissie naar een permanente Commissie Intern Toezicht al eerder gezet. Daarom zal het bestuur naar het zich thans laat aanzien die lijn doortrekken en de overstap van de huidige Commissie Intern Toezicht naar een Raad van Toezicht willen maken. De Raad van Toezicht heeft een eigen plaats in de organisatie en zelfs een goedkeuringsrecht bij enkele belangrijke besluiten van het bestuur, zoals de vaststelling van het jaarverslag en de jaarrekening, maar ook inzake de profielschets van de bestuurders, het beleid ten aanzien van beloningen (maar niet die van de Raad van Toezicht zelf). Voor het geval dat een geschil ontstaat (bij onthouding van die goedkeuring), moet dat worden opgelost volgens de regels die in de statuten van het pensioenfonds dienen te zijn opgenomen. Tot slot: de Raad van Toezicht heeft ook de taak disfunctioneren van het bestuur aan het VO te melden. Als dat Verantwoordings Orgaan daar niet adequaat op reageert, rapporteert de Raad dit aan DNB. Wie kiest deze machtige toezichthouders? In de Code wordt er van uitgegaan dat het VO een bindende voordracht voor de Raad van Toezicht doet. Dat lijkt mij in de praktijk moeilijk uitvoerbaar, temeer omdat de Raad van Toezicht zijn eigen profielschets vaststelt. Leden van het VO zullen als regel onvoldoende bekend zijn met de kwaliteiten van de beschikbare mensen met toezichthouders-ervaring. Het VO zal weer wél een rol spelen bij het ontslag van een lid van de Raad van Toezicht. Volgens de Code kan het bestuur de leden van de Raad van Toezicht op basis van een bindend advies van het VO ontslaan na het betreffende lid van de Raad te hebben gehoord. Enkele conclusies De nieuwe Wet leidt tot een evenwichtigere samenstelling van het bestuur van ons pensioenfonds. De omvang van het adviesrecht van het VO staat nog niet geheel vast, maar zal naar het zich laat aanzien ruimer zijn dan de nieuwe Wet voorschrijft. Bij instelling van een Raad van Toezicht zullen enkele belangrijke besluiten alleen met goedkeuring van buitenstaanders kunnen worden genomen. Ons pensioenfonds slaat hier een nieuwe weg in. Gezien de sterke positie van de Raad van Toezicht zal in de toekomst de effectiviteit van de medezeggenschap niet alleen afhangen van de relatie tussen het bestuur en het VO, maar ook van die tussen het VO en de Raad van Toezicht. Namens de VPC, José Ouwerkerk VoeksNieuws nr november - december

6 EVEN BIJBABBELEN Altijd hetzelfde Ik herinner me, dat ik in de laatste dagen van 1979, ongeveer drie jaar voordat ik met pensioen ging, een beetje in een dip zat. 'Een burn-out' zouden we dat tegenwoordig noemen. Weer glipte een kantoorjaar het verleden in om aan de eeuwigheid te worden toegevoegd. Ik realiseerde me dat we ons op kantoor steeds over dezelfde dingen druk maakten, renovatie, groepsresultaten enzovoorts, jaar in jaar uit. Ik had daar ineens meer dan genoeg van. In het nieuwe jaar wilde ik liefst niets meer over die dingen horen en er zeker niet meer over lezen. Ik was ook volledig allergisch geworden voor alles wat met 'overleg' te maken had, of het nou gestructureerd was of niet. Laten we in 1980, zo dacht ik, niet meer eindeloos 'kletsen' en daarna geen tijd meer overhouden om ons werk te doen. Alsjeblieft geen chef meer die inspraak van zijn medewerkers verwacht. Ik verlangde vurig naar zo'n ouderwetse baas, één die botweg beveelt: Zo moet het gebeuren en niet anders. Koppen dicht en aan de slag allemaal! Waar ik bij voorbaat ook onwel van werd, was de niet te vermijden publicatie van de Groepsresultaten. Als de winst lager was dan het jaar ervoor zou dat de directie spijten. Maar als de winst hoger was, zou dat ze nog méér spijten. In heel ingewikkelde verhalen zou weer worden uiteengezet waarom de cijfers hoger schenen dan ze leken, omdat 'De Groep' aan LIFO doet en niet aan FIFO en omdat we na lopertje spelen met het effect van valutaomrekeningen, enz Na een bericht over de Groepsresultaten voelde ik me elk jaar dommer. Ik hoorde overigens laatst een financieel expert, één die het weten kon, zeggen: Onder dit soort berichten moeten ze drukken: 'Wie dit leest is gek. Ik nam me ook voor dat ik zou gaan slaan, zodra iemand in het nieuwe jaar het woord 'renovatie' in mijn nabijheid zou uitspreken, want ook het afgelopen jaar waren we gruwelijk doorgezaagd met berichten over renoveren. Gangen, kamers, toiletten, hele panden, het ging maar door. Alsof het niks kostte. En toen de gerenoveerde panden eindelijk in gebruik waren genomen, kregen we als nekslag het bericht dat we gezegend zouden worden met een heel nieuw gebouw. Ik kon me, eind 1979, de vele berichten voorstellen die we daarover in het personeelsblad te lezen zouden krijgen. Maar je kon je abonnement op het blad niet eens opzeggen. Je kreeg het op je bureau gedumpt, of je het wilde of niet. hogere functies door vrouwen. Ik was bereid elke bazin in de armen te sluiten zolang ik er maar niet in Shell-publicaties over hoefde te lezen Waar ik het meest neurotisch voor geworden was? Dat was voor die eeuwig saaie foto's in de personeelsbladen, van steeds maar directeuren. Er waren zoveel mooie en aardige meisjes op kantoor, waarom zagen we daar niet meer plaatjes van? Nee, in die sombere periode zag ik het nieuwe jaar met vrees tegemoet. Alles zou weer het zelfde zijn, net als in vorige jaren. Maar gelukkig. Op de laatste avond van 1979 deden de oliebollen en de champagne hun geneeskrachtige plicht. Ik schudde alle deprimerende gedachten van me af en kwam tot de conclusie dat in 1980 veel dingen ongetwijfeld hetzelfde zouden zijn, maar dat elk 'hetzelfde' toch weer anders is dan een vorig 'hetzelfde'. Dus toen mijn collega's mij op de eerste kantoordag van 1980 een gelukkig nieuwjaar wensten, kon ik met volle overtuiging antwoorden: Van hetzelfde! Mr. Jike Een ander woord dat mijn burn-out in die laatste dagen van 1979 niet meer kon luchten, was 'tropenaftrek'. De term ontbrak in bijna geen enkel ondernemingsraad-verslag. Wat het precies was, weet ik nog steeds niet, maar ik wilde de uitdrukking nooit meer lezen. Wat mij betrof, trokken ze behalve de tropen ook poolgebieden af, als ze er maar niet meer over schreven. En wilde ook nooit meer die rare verhalen over kinderbijslag lezen, door de woorden alleen al raakte ik het aantal kinderen dat van mij was bijster. Als mijn oudste dochter uit school thuiskwam, hoorde je me mompelen: Ben jij een fiscaal kind of niet? En ik wilde absoluut geen artikelen meer zien over het vervullen van 6 VoeksNieuws nr november - december 2013

7 The making of a sinkhole IN ALLE STATEN Sinkholes in de Verenigde Staten Wat zijn sinkholes? hoor ik u al vragen. De officiële Nederlandse geologische term is doline, of ook wel karstpijp. Dat zijn plotseling ontstane diepe gaten in de grond die samenhangen met een ondergrondse dikke laag van kalkgesteente of zout, waarin door wegsijpelend regenwater grote onderaardse grotten gevormd zijn die soms kunnen instorten. In Nederland komen ze gelukkig niet voor, maar in de VS volop en er komen nog steeds meer bij. De meeste schade door sinkholes vindt plaats in de staten Texas, Florida, Alabama, Missouri, Kentucky, Tenessee en Pennsylvania. Wij wonen niet ver van de Longhorn Caverns die voor het publiek toegankelijk zijn. De ingang daarvan is een groot sinkhole dat lang geleden ontstond toen een mammoet door de afdekking van de steeds breder wordende grot zakte en niet meer weg kon komen. Zijn botten waren vroeger te bezichtigen. Er zijn hedendaagse voorbeelden van bizarre ongelukken, veroorzaakt door plotseling ontstane sinkholes. Eerder dit jaar was er in een woning in Florida een ongeluk toen midden in de nacht, precies onder de slaapkamer van de bewoner, plotsklaps een sinkhole ontstond waardoor een kast en een bed in een groot gat tuimelden. De eigenaar die erin sliep is nooit teruggevonden, hij werd waarschijnlijk bedolven onder het neerstortende dak van de onderaardse grot. Rondom het huis was niets te zien, het was kennelijk niet op een betonplaat gefundeerd. In Oost Texas ligt het plaatsje Daisetta, genoemd naar de eerste bewoners Daisy en Jetta met ca inwoners. Het ligt bovenop een zoutkoepel en daarin ontstonden ook sinkholes, eerst kleine in 1969 en in 1981, maar in 2008 waren ze zo gegroeid dat de gehele (door regenwater uitgeloogde) zoutkoepel instortte. Waardoor een enorm gat ontstond, ongeveer 180 m lang, 160 m breed en 45 m diep. Een grote truck, een aantal zoutsilo s en wat kleiner materiaal werden opgeslokt, maar gelukkig waren er geen slachtoffers. Op dit moment is het een grote vijver. In Washington DC ontstonden eveneens een groot aantal sinkholes, maar die zijn vaak ontstaan door breuken in waterleidingen en rioleringsbuizen. De sinkhole waar dezer dagen echter het meest over gesproken wordt is er één in overdrachtelijke zin: een bodemloze put en dan gaat het natuurlijk om het landelijke begrotingstekort. Geen van de twee grote politieke partijen is bereid om serieus te onderhandelen. Het resultaat daarvan is dat de regering op dit moment gesloten is. Een belangrijke aanleiding hiervoor is het standpunt ter rechterzijde: Obamacare, het nieuwe gezondheidssysteem, dat formeel op 1 oktober wet is geworden, moet worden gestopt; als dat niet gebeurt wordt de begroting niet goedgekeurd. Die gezondheidswet werd al twee jaar geleden aangenomen, maar de Republikeinen stemden allemaal tegen. Sindsdien is Obama herkozen. Het hoogste gerechtshof heeft bepaald dat, ondanks alle Republikeinse argumenten, die wet legaal is. Door die Government shutdown worden miljoenen overheidswerkers niet betaald en zijn naar huis gestuurd. Grote aantallen consultants en overheidsleveranciers hebben daardoor ook tijdelijk geen werk. Gelukkig blijven de noodvoorzieningen, zoals de ziekenhuizen en de politie gewoon doorwerken. Mochten de partijen op korte termijn tot overeenstemming komen dan is nu al duidelijk dat later in oktober de emoties weer hoog zullen oplopen, als de volgende horde in de budgetronde genomen moet worden, die waarin men het eens moet worden over het oplopende overheidsschuld, de volgende sinkhole. Beide partijen besteden veel geld aan allerlei correcte en incorrecte reclame voor hun standpunt, maar ondertussen is de approval rating voor de President gedaald tot 44% en die voor het Congres tot 10%. Er zijn allerlei onverwachte gevolgen van de gesloten regering. Ik zocht op de website van de USGS (United States Geological Services) tevergeefs naar wat meer informatie over het fenomeen sinkholes, maar kwam niet verder dan: Due to the Federal government shutdown, usgs.gov and most associated web sites are unavailable. Only web sites necessary to protect lives and property will be maintained. Pim Visser pimvisser35@gmail.com VoeksNieuws nr november - december

8 GLOBETROTTER Dromen waarmaken in een gulet Het verhaal van Bernard en Nel Sebregts laat zich lezen als een spannend boek met een happy end. Als jonge man werkte Bernard als kok en hofmeester op Shell tankers. In die tijd mochten de vrouwen nog mee en dat deed ik dus ook, herinnert Nel zich. Na tien jaar varen besloot het stel zich aan de wal te vestigen om een gezin te stichten. Bernard liet zich omscholen tot slager waarna het echtpaar 25 jaar lang met hun kraam op markten in de omgeving van Tilburg te vinden was. Langzaamaan kwam daar een cateringbedrijf bij en een eigen worstenbroodjes-fabriek. We hadden man personeel en onze vijf dochters en Nel werkten allemaal mee, zegt Bernard. Ik had toen al de droom om te stoppen met werken als ik 57 zou zijn, en om een boot te kopen, vervolgt hij. Zodra de kans zich voordeed om het bedrijf te verkopen, aarzelden Bernard en Nel geen moment en werden de eerste schreden naar een nieuw leven gezet. Het zeilschip de Draco werd gekocht. Bernard had ondertussen zijn vaarbewijs gehaald en met de Draco verkenden ze de kusten van Europa. Kroatië stal de harten van Bernard en Nel. Jarenlang zwierven ze met de boot en op de fiets door het land tot ze door een Duitse touroperator op het idee gebracht werden om gasten te ontvangen, die varen en fietsen wilden combineren. Na enige seizoenen met charters gewerkt te hebben, werd begin 2013 een Turkse gulet aangekocht, een type jacht dat vroeger in Turkse wateren als zeilend transportschip en tegenwoordig ook veel als motorjacht voorkomt. Het schip kreeg de naam Prvi Odisej (de eerste Odysseus). Het vaargebied is gelegen rondom Zadar in Kroatië. Met de Odisej en de Draco kun je van eiland naar eiland te varen en dagelijks een ander eiland per fiets verkennen. Een ideale combinatie van luieren en sportief bezig zijn. Deze reis is ook bijzonder geschikt als één van de partners niet zo mobiel is, die kan dan op het zonnedek lekker blijven luieren terwijl de anderen de wal opgaan. Voor mijn reis met de Odisej vertrek ik in de vroege morgen van luchthaven Weeze bij Düsseldorf waar vandaan Ryanair me in anderhalf uur naar Zadar brengt. Bernhard en Nel staan met een busje bij de luchthaven en binnen twintig minuten sta ik op de kade van Zadar. Bernhard laadt met de bemanning fietsen op de boot, bij het arrangement inbegrepen; ze hebben voldoende versnellingen om de soms pittige hoogteverschillen te overbruggen. Er sluiten zich een aantal personen bij ons aan. Sommige gasten komen een paar weken naar Kroatië met de caravan en gaan een weekje met ons mee. Die mensen nemen het liefst hun eigen fiets of e-bike mee aan boord, legt Bernard uit. In de middag bezoeken we Zadar, de hoofdstad van Dalmatië. In de smalle straatjes liggen oeroude tegels. Ik vraag me af hoeveel voeten er in de afgelopen 3000 jaar overheen zijn gelopen om ze zo spiegelend glad te krijgen. Na het bezoek aan Zadar is het tijd om te vertrekken naar het autovrije eilandje Silba om daar in de luwte van de haven de nacht door te brengen. Na een lokaal drankje op een terras aan het haventje maak ik mij op voor de eerste nacht in de kleine hut die mij is toegewezen. Het zachte deinen van de Odisej maakt dat ik als een blok in slaap val. De volgende dag varen we naar het eiland Losinj. Op de fiets rijden we, achter Bernard aan waarbij we telkens weer opnieuw van verrassende vergezichten genieten. Losinj werd reeds twee eeuwen geleden door medici aangewezen als een gezondheidseiland, mede door de zuivere lucht. Over het hele eiland zijn gemarkeerde wandel- en fietsroutes aangelegd. We 8 VoeksNieuws nr november - december 2013

9 fietsen terug naar het schip waar de kok inmiddels een fantastisch diner heeft klaargemaakt. De volgende dag varen we naar het eiland Rab. De Romeinen noemden het al Felix Arba, wat zoiets als 'gelukkig eiland' moet betekenen. Eindeloze bossen, zonnige baaien met zandstranden en een schitterende historische binnenstad, wandelroutes en fietspaden: Rab biedt voor elk wat wils. De beschermheilige van reizigers, St. Christoffel is tevens de patroonheilige van Rab. Overal kom je zijn afbeelding tegen. Op het plein voor één van de vier kerken van Rab bewonderen we het beeld van St. Christoffel en lopen vervolgens langs het klooster van de heilige Euphemia. Hier wonen nog drie nonnen die via een klein luik in de kloosterdeur zelfgemaakte souvenirs en ansichtkaarten verkopen. Jaarlijks, als van 25 tot en met 27 juli het middeleeuwse festival wordt gehouden, trekt Rab bezoekers, een evenement waar de hele stad en alle bewoners deel van uitmaken. Met wederom Bernard als gids fietsen we na de lunch de stad uit, langs de aan de baai gelegen campings. Na verloop van tijd bereiken we de heerlijk geurende bossen met steeneiken en dennenbomen. Op Rab kun je eindeloos fietsen, wie echter het grandioze uitzicht vanaf de hoogste top wil zien moet rekening houden met een flinke klim. De volgende dag vertrekken we vroeg uit de haven van Rab, want op het volgende eiland moet een flinke afstand gefietst worden. Na een half uurtje varen leggen we aan op het eiland Pag, in Novalia. Bernard kijkt de fietsen na, pompt hier en daar een band op en verstelt een zadel. Het ruige, soms surrealistische landschap, op de maan lijkend, wordt afgewisseld met zoutpannen. In het stadje Pag lunchen we met de schapenkaas waar Pag zo beroemd om is. Wie geen zin heeft, kan op het schip blijven, maar terwijl de Odisej naar de andere kant van het eiland vaart, moet op de fiets een afstand van bijna 40 km worden overbrugd. De vaar/fietstochten op de Odisej of de Draco zijn altijd inclusief volpension, met lokale specialiteiten. Verder zorgt een vakbekwame bemanning er voor dat alles reilt en zeilt. Op de Odisej zijn zes hutten met een tweepersoonsbed. De Odisej kan in zijn geheel met bemanning en gids gehuurd worden (door families of vriendengroepen) en in overleg een afwijkende route afleggen. Het zeiljacht Draco kan twee volwassenen met twee kinderen herbergen. Het gebruik van fietsen is in alle gevallen inbegrepen en de fietstochten over de eilanden kunnen naar wens worden ingekort of uitgebreid. Wie wil varen en fietsen in Kroatië kan alle informatie vinden op Informatie over Kroatië is te vinden op Ank Herstel VoeksNieuws nr november - december

10 STOF TOT NADENKEN Nigeria Geologie en historie Zoals u in de kranten hebt kunnen lezen heeft Shell het voornemen om sommige van haar winningsactiviteiten in de oostelijke Niger-delta op het vasteland van Nigeria te beëindigen. Shell wil zich, wat betreft de toekomstige olieen gaswinning in dat land, meer richten op de offshore gebieden. Deze beslissing brengt een einde aan zo n 75 jaar aanwezigheid van Shell. Tom Reijers praat ons bij over de geschiedenis en de geologische achtergronden en plaatst daarmee de beslissing van Shell in perspectief. Reeds in de 19e eeuw trokken de exportmogelijkheden van het huidige Nigeria de aandacht van koloniale mogendheden. In Groot Brittannië werd de United African Company opgericht (later de Royal Niger Company) die vanaf 1879 handel dreef in wat nu Zuid-Nigeria is. Naast landbouwproducten werden kolen en olie al gauw de belangrijkste handelswaar. In 1901 maakte Groot-Brittannië van het Nigeriaanse handelsgebied een protectoraat om daarmee de handelsbelangen effectiever te kunnen verdedigen; zoals tegen Duitsland, dat na de eenwording onder Bismarck (ca. 1870) zich gaandeweg sterker begon te profileren als koloniale mogendheid in Afrika. Zo nam Duitsland o.a. Kameroen en Togo in bezit (kustgebieden aan weerszijden van het huidige Nigeria) en onderzocht het in 1908, na de ontdekking van oliesijpelingen in 1902, via de Nigerian Bitumen Corporation de mogelijkheden om olie te winnen. De Duitsers waren daarmee de eersten die in Nigeria naar olie zochten! Succesvol waren ze echter niet. Veertien exploratieputten leverden slechts 2000 barrels teerachtige olie op. Het uitbreken van de eerste wereldoorlog in 1914 betekende het einde van de Duitse activiteiten in West Afrika besloot Churchill, Minister voor Marine, dat de Britse vloot moest omschakelen van kolen naar olie vanwege de belangrijke logistieke voordelen (niet in het minst de mogelijkheid van het bunkeren op zee). Shell, dat in 1907 was ontstaan uit de bekende Nederlands-Britse fusie maakte van die ontwikkeling dankbaar gebruik. Toch duurde het tot 1938 voordat Shell in Nigeria voet aan de grond kreeg. In dat jaar verkreeg de Shell D Arcy Petroleum Development Company een exploratieconcessie voor het hele land. Systematisch geologisch veldwerk volgde. Shell had o.a. in Mexico en Venezuela veel olie gevonden in Krijt-bekkens en zulke bekkens lagen ook rondom de Niger Delta. Dus daar werd het eerst gezocht met de toen nieuwste technieken: zwaartekrachtmeting en seismiek. Behalve één CO2-producerende put vlak bij de vulkanen van Kameroen werd niets gevonden. Pas toen geologische rollover structuren' werden herkend kwam het succes. Hoe zat dat met die structuren? Tussen ca. 145 en 125 miljoen jaar geleden opende zich de Zuid-Atlantische oceaan vanuit de vulkanische mid-atlantische rug (met o.a. Tristan da Cunha als piek). Een zijtak van die rug werd de vulkaanzone in Kameroen. Zuid-Amerika bewoog zich naar het westen, Afrika naar het oosten. Tussen resten van zeer oude Afrikaanse landmassa s ( kratons ) scheurde Afrika zelf ook deels open. In een zich in deze scheur ontwikkelende vallei ging de Niger stromen. Die rivier mondde uit in een woelige, ondiepe en open zee en de Niger delta begon te groeien. Eerst langs een holle, dan rechtlijnige en nu bolle kust, geboetseerd door kuststromen die op hun beurt werden aangedreven door passaatwinden. Achtereenvolgens ontstonden specifieke afzettingszones: de Noordelijke, Ughelli, Central Swamp, Coastal Intussen zat Groot Brittannië niet stil. Vanaf 1909 werd bij Enugu steenkool gedolven als brandstof voor schepen. Het werd per trein naar een dorpje Iguocho aan open water vervoerd. Dit dorp werd al gauw (1913) herdoopt in Port Harcourt (naar de Britse minister van Koloniën) en ging als bunkerhaven dienst doen. In en Offshore depobelts (zie figuur). Relatief zwaar zand werd op weke, onverharde klei afgezet en die differentiële belasting veroorzaakte verschuivingen langs groeiende lepelvormige breuken. Door buiging van de nog niet verschoven lagen ontstonden milde anticlines (gebogen structuren met de bolle zijde 10 VoeksNieuws nr november - december 2013

11 naar bovengericht), met rekbreuken. Het jonge vulkanisme van Kameroen verhoogde de ondergrondse temperatuur zodat zich uit het organische materiaal in de kleien olie en gas begon te vormen dat naar die structuren vloeide en daar vastgehouden werd. De zanden werden aldus reservoirs, de kleien de afdekkende lagen en tevens de moedergesteenten. Afwisselende aanvoer van zand en klei (in natte en droge periodes) vormde daarmee dikke pakketten van gestapelde reservoirs. Met het zeewaarts groeien van de delta verschoof dit proces gaandeweg verder naar het zuiden, vanaf de oude noordelijk depobelt tot de jonge huidige offshore zone. Terug naar meer recente geschiedenis. De eerste roll-over structuur werd in 1956 aangeboord in het Oloibiri veld, vlak bij Owerri in Imo State (zie foto) en daar kwam dan ook het eerste operationele kantoor van SPDC te staan. De olieprovincie Nigeria was geboren! De eerste olie-export vond plaats in 1958 vanaf de Shell terminal van Bonny, even ten zuiden van Port Harcourt. Bij Nigeria s onafhankelijkheid in 1960 werden ook andere oliemaatschappijen actief, BP was in 1956 samengegaan met Shell, waarbij Shell de operator bleef. Elf vond gas, Gulf, Agip en Mobil zochten in Bendel en River States en Gulf en Mobil bouwden hun eigen export-terminals. Alle activiteiten werden dramatisch onderbroken door de Biafra oorlog van 1967 tot Alle buitenlanders moesten het land uit en alle olieactiviteiten in het oostelijk gedeelte van de Niger delta kwamen tot stilstand. Na de oorlog reorganiseerde de Nigeriaanse regering, met o.a. het oprichten van de nationale oliemaatschappij NNOC, die in 1977 fuseerde met het Olie-ministerie tot de National Nigerian Petroleum Corporation (NNPC). In 1979 onteigende de Nigeriaanse regering het BP-aandeel van Shell-BP. Als reden werd de voortdurende steun van de Britse regering aan het apartheidsregime in Zuid-Afrika opgegeven. Shell ging alleen verder en de Shell Petroleum Development Company of Nigeria (SPDC) werd opgericht. SPDC werd met 30% aandeel uitvoerder in een gezamenlijke onderneming met NNPC (55%), Total (10%) en het Italiaanse ENI (5%). De gezamenlijke productie van deze onderneming was in 2012 ca vaten olie-equivalent (gas en olie) per dag, waarvan Shell dus 30% in de boeken mocht schrijven. Dit kwam neer op iets minder dan 10% van Shell s wereldwijde productie. Na de Biafra-oorlog werd de olieontwikkeling weer ferm ter hand genomen. De Nigeriaanse regering beloofde de oliemaatschappijen een premie voor het ontdekken van nieuwe oliereserves, om daarmee haar OPEC productie quotum te kunnen verhogen. Er werden rond de jaren 80 dan ook veel nieuwe velden ontdekt, maar de ontwikkeling ervan bleef achter omdat de regering niet voldoende fondsen kon of wilde vrijmaken uit haar petroleumdollars om haar aandeel in die nieuwe ontwikkelingen te betalen. Door allerlei ontwikkelingen werd die reserves-premie trouwens ook nooit uitgekeerd De noordelijke zones zijn inmiddels het langst en het meest ontwikkeld, de zuidelijker gelegen zones veel minder, o.a. door de moeilijker toegankelijkheid in de moerassen. In 1993 werden vijf exploratieblokken toegekend, aan Shell Nigeria Exploration and Production Company (SNEPCO), waarop het diepwater olie- en gasveld Bonga werd gevonden. De geologische verwachting is dat zulke uitdagende diep-water grensgebieden veel meer te bieden hebben. Daarom is het, na ca. 60 jaar oliewinning in deze land-delta, geologisch verdedigbaar en economisch voor de hand liggend om verder te zoeken in de offshore-delta. Het verschuiven van Shell s aandacht van land naar zee had echter ook andere redenen. Het volgende artikel vertelt hier meer over. Tom J. A. Reijers tjareijers@hetnet.nl VoeksNieuws nr november - december

12 STOF TOT NADENKEN Nigeria een moeilijk land Rond het begin van de onafhankelijkheid in 1960 was Nigeria, volgens de verhalen van oudgedienden, voor Afrikaanse begrippen een comfortabel land. Het exporteerde landbouwproducten, o.a. vanuit de zeer vruchtbare gebieden op het centrale plateau van Jos. De ontdekking van olie in de Niger delta bracht een uittocht van landarbeiders naar het olierijke Zuiden teweeg. Als gevolg van die leegloop en daardoor het verval van de landbouw moet een belangrijk deel van voedsel en industriële goederen nu ingevoerd worden. Door gestaag verbeterende gezondheidsvoorzieningen explodeerde de bevolking bovendien van ca. 45 miljoen in 1960 naar een geschatte 170 miljoen nu. De huidige olieproductie van het land ligt rond de 2 miljoen vaten per dag. Dat lijkt misschien veel, maar per inwoner vertegenwoordigt die productie een opbrengst van US$ 1 per dag. Het totale BBP per inwoner per dag ligt slechts enkele dollars hoger. De Nigeriaan heeft een sterk ontwikkeld gevoel voor humor, maar zijn stemming kan snel omslaan in agressie. Hij is doorgaans laag opgeleid, maar creatief, niet alleen op het gebied van volkskunst, maar ook in het vinden van oplossingen (en uitvluchten) voor allerlei problemen. Het onderlinge wantrouwen tussen de vele stammen onder de bevolking is groot. De belangrijkste stammen zijn de Hausa s in het Noorden, de Yoruba s in het westen en de Igbo s (of Ibo s) in de oostelijke kuststreek. Corruptie is diep doorgedrongen in alle lagen van de maatschappij, het land staat op plaats 139 van de corruptie-index van 175 landen. Het broeiende wantrouwen tussen de drie hoofdstammen kwam enige jaren na de onafhankelijkheid tot een uitbarsting. Na een militaire coup en een countercoup in 1966 kwam de noordelijke kolonel Gowon aan de macht. In reactie hierop verklaarde Ibo generaal Ojukwu in mei 1967 de linker benedenoever van de rivier de Niger tot zelfstandige staat, met de naam Biafra. Vijandelijkheden braken al spoedig uit. Het werd een bloedige oorlog, met wreedheden aan beide zijden. Aanvankelijk hadden de Biafranen de overhand, maar na een intensieve recrutering voor het federale leger begon het tij al gauw te keren. Biafra werd gaandeweg ingesloten, wat leidde tot de beruchte beelden van hongerende kinderen, die de buitenwereld bereikten. In 1969 begon Gowon een eindoffensief, dat uiteindelijk in januari 1970 tot de overgave van Biafra leidde. Ojukwu was gevlucht naar Ivoorkust. Hoewel de wapenstilstand als motto had No victor no vanquished, ondervonden de Ibo s grote problemen bij hun re-integratie in de gemeenschap. Huizen en overheidsbanen van de Ibo s die gevlucht waren bleken bij hun terugkomst ingenomen door Yoruba s, met steun van de federale regering. Geen wonder dus dat de rancune jegens de regering (en jegens Shell, die als een verlengstuk van die regering werd gezien) levend bleef. In 1990 begon het Ogoni volk, centraal in het vroegere Biafra gebied, een opstand, die met name gericht was tegen Shell. Zo werd Shell toegang geweigerd tot haar olie-installaties en er waren gevallen van gijzelneming van Shell personeel. De federale regering greep in met harde hand en in 1995 werden de leiders van de opstand, onder wie de inmiddels ook buiten Nigeria bekende Ken Saro-Wiwa, opgehangen. Die executie heeft Shell wereldwijd en lokaal enorme reputatieschade opgeleverd, omdat de perceptie was dat Shell onvoldoende invloed op de regering zou hebben uitgeoefend om die executie te voorkomen. Die perceptie was ongerechtvaardigd. Enerzijds waren er Shell s zakelijke principes die inmenging in lokale politiek in de weg stonden. Anderzijds is het ook niet voor te stellen dat de Nigeriaanse regering zulke postkoloniale inmenging geduld zou hebben: de eerdere nationalisatie van BP eigendommen had ook Shell kunnen treffen. Maar het wantrouwen duurt tot heden ten dage voort. Naast de Ogoni-opstand is er een nog veel groter hoofdpijndossier voor Shell in Nigeria: de olievervuiling. Hoewel de Nigeriaanse olie van uitstekende kwaliteit is (lichte kwaliteit en met weinig of geen zwavelbestanddelen) is het geen gemakkelijke operatie. Vele van de olievelden liggen in het vroegere 12 VoeksNieuws nr november - december 2013

13 Biafra, met een nog steeds zeer kritische bevolking. In weerwil van federale toezeggingen komt maar weinig oliegeld terug naar de provincie. Ook van Shell werd veel meer verwacht dan zij kon bieden, bv. op het gebied van opleiding en tewerkstelling van de lokale, minimaal geletterde bevolking. De olie en het gas worden geproduceerd uit putten en verpompt naar verzamelstations en opslagtanks bij terminals voor export. Putten, pijpleiding- straten en verzamelstations hebben ruimte nodig en de ruimte daarvoor werd waar nodig gehuurd van de eigenaars van de grond: boeren, vissers of soms de deelstaatregering. Vaak gebeurde ook het omgekeerde: was een verzamelstation eenmaal gebouwd dan ontstond daar al gauw een snel groeiende dorpskern, aangetrokken door bv. de warmte van gasfakkels (de was drogen en cassavekoekjes bakken!) en wellicht de mogelijkheid om gebruik te maken van elektrische stroom. De pijpleidingen liggen in het algemeen bovengronds. Niet alleen is begraven in de moerassige delta onmogelijk, maar bovengrondse leidingen blijven droger en zijn minder onderhevig aan corrosie. Aan de installaties moet wel onderhoud worden gepleegd en dat onderhoud kwam tijdens de oorlog natuurlijk tot stilstand. Ook na de oorlog was het onderhoud niet in alle gevallen optimaal. Daardoor ontstonden soms olielekkages uit gecorrodeerde leidingen en afsluiters. Shell ruimde zo goed als mogelijk de ontstane olievervuiling op en betaalde, als het landbouwgrond betrof, de landeigenaar een compensatie, tot ca. tien maal de jaaropbrengst. Voor arme boeren was dat een fortuin. Het duurde dus niet lang of het aantal lekkages nam scherp toe. Bij inspectie bleek het dan vaak te gaan om in leidingen geboorde gaten en afgezaagde afsluiters. Sabotage dus. Het uitblijven van compensatie in zulke gevallen deed de verhoudingen met de lokale bewoners geen goed. Shell personeel werd bv. vaak de toegang ontzegd als er lekkage was want er werd eerst betaling geëist. Ook gijzelnemingen van Shell-personeel en personeel van aannemers kwamen voor. De olielekkages werden dus onvoldoende gestopt en de lekkende olie liep al gauw in de talrijke getijdekreken in de delta. De eben vloedstromen zorgden voor een snelle verspreiding over veel grotere gebieden dan alleen het gebied van de lekkage. Dit betekende een ernstige aantasting van de leefomgeving, niet in het minst omdat schoon drinkwater al gauw onbereikbaar werd. Ook de visvangst leed ernstig onder de vervuiling. Een volgende ontwikkeling was dat ondernemende elementen onder de bevolking uit sabotages wegstromende olie begonnen op te vangen en met aangevoerde materialen kleinschalige raffinageactiviteiten begonnen te ontplooien. Doorgaans werd alleen benzine gefabriceerd en de zwaardere oliebestanddelen werden alsnog gedumpt. Later begonnen complete lichters met ruwe olie de rivier af te zakken (geleid door piraten, met steun van corrupte lokale bestuurders), om verscheept te worden naar buurlanden waar de benzine en olie niet gesubsidieerd en de prijzen dus hoger waren. Erg zorgvuldig werd er niet gewerkt bij die overslag, wat de olievervuiling natuurlijk verergerde. Shell schat dat op het laatst, voordat de leidingen werden afgesloten, ruim vaten per dag ( m3/d) ruwe olie op deze manier werden gestolen, ofwel bijna 15% van de totale productie. geweest was er ook geen vervuiling. Ex-Midden-Oostengangers zullen deze redenering herkennen als gebruikelijk bij verkeersongevallen waarbij een expatriate betrokken is. De roep om een onafhankelijke evaluatie van de vervuiling werd steeds sterker en uiteindelijk vond men alle partijen bereid om in 2010/2011 een evaluatieteam van de VN (onder het UNEP programma) toe te laten tot Ogoniland. De formele opdracht tot de evaluatie werd gegeven door de Nigeriaanse regering, maar het geheel werd betaald door de enige partij die in staat en bereid was de portemonnee te trekken. Juist, u raadt het al. Dat het geld van Shell kwam gaf nog wel wat gesputter onder milieugroeperingen en andere fanaten (want hoe kon zo n studie nu onafhankelijk zijn?) maar uiteindelijk zag iedereen het onvermijdelijke van deze oplossing in. Het rapport, dat in 2011 uitkwam, was een voorbeeld van onafhankelijkheid. Kool en geit werden omzichtig gespaard. De oliediefstal en raffinage werden ambachtelijk genoemd ( artisanal refining ) en de schuldvraag werd, op enkele kleine punten na, zorgvuldig gemeden. Desondanks was het eindoordeel niet mals. Schoonmaak van de totale vervuiling zou tientallen jaren vergen. Het meest nijpende probleem was het gebrek aan schoon drinkwater. Iedereen ging er, al dan niet stilzwijgend, vanuit dat Shell er haar handen vol aan zou krijgen Een van de laatste ontwikkelingen in deze affaire is de aanklacht tegen Shell begin dit jaar door vier Nigeriaanse dorpshoofden en Milieudefensie bij de Haagse rechtbank over Shell s rol bij vier olielekkages in de Niger delta. De rechtbank achtte bewezen dat de vier lekkages het resultaat waren van sabotage zodat Shell daarvoor geen blaam trof, maar Shell werd wel op de vingers getikt omdat zij één van de putten weliswaar had afgesloten, maar niet voldoende hufterproof had achtergelaten. Milieudefensie gaat in hoger beroep Dat niet alleen de Shell-operaties het doelwit waren van sabotage en diefstal bleek in 1998 toen onverlaten een benzineleiding bij de Warri raffinaderij aanboorden. Gratis benzine! Al gauw krioelde het van Nigerianen met emmertjes en teiltjes. Totdat iemand een brandende sigaret weggooide. Een triest totaal van 1000 slachtoffers, velen onherkenbaar verbrand. De kliniekjes in de buurt lagen vol met hen die het er levend van af gebracht hadden. Maar toen het gerucht ging dat de politie op zoek was naar mensen met brandwonden om hen wegens sabotage en diefstal te arresteren stroomden die kliniekjes snel leeg. Dan maar geen medische behandeling. Een typerend en deprimerend Nigeriaans verhaal, waarin bizarre humor en hartverscheurende tragiek naadloos in elkaar overgaan. De overwegingen van Shell om haar operaties in de oostelijke delta af te bouwen lijken begrijpelijk. Het is te hopen dat de incidenteel optredende piraterij rond offshore installaties (ook weer met oliediefstal!) geen roet in het eten gaat gooien A.B. De olievervuiling begon ook internationaal de aandacht te trekken en uitvoerder Shell werd er natuurlijk op aangesproken, met als steeds terugkerend argument: als Shell hier niet was VoeksNieuws nr november - december

14 HERINNERINGEN Nigeria EEN PERSOONLIJK RELAAS In de twee voorgaande artikelen vertelden wij u over de achtergronden van Nigeria. In het onderstaande artikel geven wij u de samenvatting van een bijdrage van Michiel Zwager die wij reeds geruime tijd in ons bezit hadden. Michiel maakte met zijn gezin de Biafra oorlog ( ) van dichtbij mee. Hier volgt zijn verhaal. Mijn werkschema was twee weken weg en drie nachten thuis. Niet zo plezierig als je pasgetrouwd bent. Op mijn vrije dagen gingen we vaak naar het grote Umukuroshe kamp van Shell, met zijn 50m zwembad en een 9-hole golfcourse. Op Umukuroshe waren op gezette tijden ontvangsten van hoge bezoekers. Netjes in de rij op je beurt wachten om een handje te geven terwijl de personeelsmanager je naam in s mans oor fluisterde. Begin februari 1966 ging ik, net in dienst van Shell, werken voor Shell-BP Development Company of Nigeria. Ik werd in Port Harcourt gehuisvest, in de Amadi flats, waar veel beginners zoals ik, met hun echtgenotes en gezinnen woonden. Onze buurman had gezorgd voor een steward en een gevulde ijskast. Mijn taak was well sitter, een normale start voor petroleum engineers. Na een paar dagen op kantoor vloog ik met een vliegtuigje naar mijn well site op het Uzere olieveld, ten westen van de Niger. De boortoren stond op een swamp barge, aan een rivierarm midden in de rimboe. De Shell toolpusher kon goed drinken, maar door veel te lachen ook goed met de lokalen omgaan. Want lachen is iets dat Nigerianen veel doen. Op die bushlocaties waren blanken trouwens in die tijd nog een bezienswaardigheid, ik heb ooit eens van een vrouw de vraag gekregen: mastah, please give me white baby. Het leven op de rig kon heel saai zijn, maar werd levendiger toen er twee Franse land-rigs van Forex bijkwamen. De Fransen dronken wijn bij het eten en rookten er lustig op los, allemaal strikt verboden voor Shell personeel. Douchen deden de Fransen buiten, poedelnaakt, tot grote hilariteit van de lokale vrouwen. De communicatie met de lokale bevolking was in Pidgin English. Wait small betekende even wachten, en zeker was for proper. Een vrachtauto was een mammy-wagon, een helicopter een flying mammy-wagon. Die vrachtwagens hadden vaak schilderachtige opschriften zoals Prince of Ghana, Chariot of Israel, Better be late than the late, No Telephone to Heaven. Geen gevoel voor humor was no sensa yumoh. Net zo schilderachtig waren voornamen als Friday, Sunday, Monday, Bonnyface, Goodluck, Pius, Prince, Favour, Comfort, enz. Hoewel wij er in het begin niets van merkten was vanaf het moment van aankomst het land onrustig. Er was juist door Ibo officieren een staatsgreep gepleegd. Op 29 juli pleegden noorderlingen een tegen-coup. Als leider werd kolonel Yakubu Gowon gekozen, een Christen van een kleine stam. Hoe vreemd het ook klinkt, communicatie met de wereld buiten Port Harcourt was uiterst schaars en zulk nieuws bereikte ons moeizaam en vaak laat. 14 VoeksNieuws nr november - december 2013

15 Na een jaar mochten we op verlof naar Nederland. Vlak vóór onze terugkeer naar Nigeria (het was inmiddels 1967) hoorden wij dat gezinsleden van verlofgangers niet meer mee terug mochten omdat de spanningen in Nigeria begonnen op te lopen. Vliegverkeer tussen Lagos en Port Harcourt was inmiddels onmogelijk en ik werd van Lagos opgehaald door een Peugeot stationcar met twee chauffeurs. Het werd een lange non-stop rit van meer dan 800 km via de zwaar bewaakte Trans Niger Bridge bij Onitsha en vervolgens over de snelweg naar Port Harcourt. Op 30 mei 1967 werd de onafhankelijkheid van Biafra geproclameerd door kolonel Odumegwu Ojukwu. Ojukwu s doel was de opbrengst van de olieproductie van Biafra voor het gebied te behouden. Nigeria, als federatie, was daar natuurlijk tegen en stelde een kustblokkade in. Shell-BP had de kant van de federale regering gekozen en dit bracht grote problemen met zich mee, want het hoofdkantoor stond nog steeds in Port Harcourt, in Biafra dus. De GM, Stanley Gray, werd twee weken lang door Ojukwu gegijzeld in Enugu, de hoofdstad van Biafra. Uiteindelijk lukte het Frank McFadzean van het CMD van Shell om hem vrij te praten. Niet lang daarna werden alle vrouwen en kinderen geëvacueerd, per auto over de lange weg naar Lagos. Zwangere vrouwen gingen onder begeleiding van een arts en een verpleegster per boot naar een offshore gemeerde tanker. Daarmee ging het naar het (toen Spaanse) eiland Fernando Po, voor de kust van Kameroen en vandaar per vliegtuig naar huis. De Amadi flats werden ontruimd en alle mannen verhuisden naar het omheinde Umukuroshe kamp. Het bizarre was dat wij vanuit Port Harcourt nog wel het werk in de Mid- West coördineerden, ook al konden wij er zelf niet meer heen. Er was alleen radiocontact. Op onze dagelijkse terugweg van kantoor naar het kamp werden wij steevast gefouilleerd door de struise vrouwelijke militie van Biafra, die diep in onze broekzakken graaiden, een bron van vele vrijgezellengrappen. Maar in augustus 1967 moesten wij van de Biafraanse autoriteiten Port Harcourt toch verlaten met achterlating van vrijwel alle persoonlijke eigendommen. Bij Onitsha werden we in kleine vaartuigjes naar de federale overkant vervoerd, vandaar met auto s naar Lagos en per vliegtuig via Londen naar huis. Na een korte tijd in Den Haag werd ik tijdelijk overgeplaatst naar Noorwegen waar ik met m n jonge gezin zeven maanden bleef. Ik werkte op de eerste twee Shell offshore boringen in dat land, week op, week af, een hele verbetering ten opzichte van Nigeria. Op eerste kerstdag 1968 moest ik als vrijgezel terug naar Nigeria, ditmaal naar Warri, in het federale westerse gedeelte. Ik was daar hard nodig, werd mij gezegd, maar bij aankomst vroeg men verbaasd wat ik kwam doen. Dat gebeurde in die tijd wel vaker. Eerst werd ik gehuisvest in de Mid-West Inn, samen met andere grass widowers, van wie sommigen door het nachtleven verloederden. Dan moesten ze met hun edele delen weer naar de (vrouwelijke!) Shell dokter. Tijdens de talrijke black-outs (geen airco!) sliep ik, de deur helemaal open, met een night watch man op de drempel. Zo werd ik ooit ruw gewekt door de kreten van de night watchman die een indringer met welgemikte stokslagen verjaagde. Er was in Warri een nachtclub, de Green Virgin. Het was best een aardige tent, met een openlucht- en een overdekt gedeelte. De ingang was alleen via een donkere tunnel waarin je werd opgewacht door vrouwen die je actiebereidheid testten door in je kruis te grijpen. Moest je dus wel op voorbereid zijn. Met argeloze bezoekers uit Den Haag was zo n uitje altijd een groot succes. In die tijd begonnen de aanvallen met de Minicon vliegtuigjes vanuit Biafra, betaald en bestuurd door de Zweedse graaf von Rosen. Er waren trouwens nog meer idealistische huurlingen in Biafra, zoals de Duitser Rolf Steiner, een echte vechtjas; hij had in het Franse vreemdelingenlegioen gediend en vocht zonder betaling. Biafra werd sluiks bijgestaan door Frankrijk en enkele Afrikaanse landen. Door de blokkade kon alleen s nachts en door de lucht bevoorraad worden, de vliegtuigjes moesten landen op de snelweg van Onitsha naar Port Harcourt met markering door lichtkogels. Die piloten moesten over sterke zenuwen beschikken! Federaal Nigeria werd gesteund door Groot Brittannië en de Sovjet-Unie. Ook aan die zijde had je blanke huurlingen maar hun motivatie was alleen geld. De Sovjetsteun bestond uit MIGs met een Egyptische bemanning. Niet veel later werd even buiten Warri een kamp met huizen gebouwd, met politiebewaking en volledig omgeven door een hoog hek. Mijn vrouw mocht weer uitkomen met ons zoontje en we beleefden een gelukkige tijd samen. Wij konden uitstapjes naar Sapele en Umutu maken en daar zwemmen in rivieren waarvan het water door de Shell medische dienst was goedgekeurd. Helaas was het maar van korte duur, want al vrij snel verslechterde de situatie weer zodat alle Shell vrouwen en kinderen opnieuw terug moesten keren naar Europa. Rond die tijd ontstonden ook de road blocks, zoals op de weg van het kamp naar kantoor, bemand door militairen. Overdag was het geen probleem, dan staken de militairen hun hoofd grijnzend naar binnen en vroegen om geld en sigaretten, waarop ons antwoord altijd nee was. Maar als je midden in de nacht op kantoor moest zijn, bv. om via de radio met de rig te praten, dan gold bij die road blocks een strikt protocol en als je leven je lief was kon je je daar maar beter aan houden. Je moest eerst je grote lichten uitschakelen. Dan hoorde je Stop! en vervolgens Come closah!. Daarna moest je het portier open doen zodat het licht in de auto aanging en het goed zichtbaar was VoeksNieuws nr november - december

16 HERINNERINGEN dat je blank was. Er stonden soldaten met geladen geweer in de aanslag en door hun onzekerheid waren ze nogal triggerhappy. Dan moest je uitleggen waarom je op dit vreemde uur op de weg was en kwamen de bekende verzoeken om dash en sigaretten. Ook gebaarden ze wel eens om je kofferruimte te openen. De VW kevers waarin we reden veroorzaakten dan altijd hilariteit. In navolging van die road blocks verschenen in Warri zelf ook road blocks, onofficieel en bemand door burgers die wilden bijverdienen. Wij leerden al snel om de grote lichten aan te doen en met hoge snelheid dwars door zo'n block te rijden, de stukken hout vlogen je dan om de oren. Daarna ging het met hoge snelheid over de brug waar de locals, zittend op de stenen brugleuning, hun behoeften in de kreek deden. Als je niet voorzichtig reed viel er wel eens iemand van schrik achterover het water in. Toch was er ook in die periode tijd voor officiële ontvangsten. GM Stanley Gray werd opgevolgd door Peter Baxendell en Warri werd bezocht door Luitzen Brouwer, de voorzitter van het CMD, op zijn globale afscheidstournee. Toen hij even op de stoep van het huis van de POST GM wilde gaan zitten bood ik hem mijn zakdoek als matje. Ik mocht naast hem zitten In die tijd vonden ook nachtelijke raids plaats door Biafraanse militairen die de Niger overstaken. Een rig van Agip werd geadviseerd zich uit een bepaald gebied terug te trekken, maar ze sloegen die raad in de wind en werden prompt door Biafranen aangevallen. Er vielen doden, een paar man vluchtte het oerwoud in en de rest werd meegenomen. Eén van de vluchtelingen raakte verdwaald in het stikdonkere oerwoud en werd de volgende dag door Nigeriaanse militairen volkomen ga-ga teruggevonden. De meegenomen gevangenen werden gegijzeld, in slechte omstandigheden, en konden uiteindelijk pas na tussenkomst van de Paus worden bevrijd. Ook op andere manier kon je meer betrokken raken bij de gevechtshandelingen dan je lief was. Ik was eens met m n fourwheel drive op weg van een rigsite naar het Ughelli Production Centre toen ik een vastgebonden man op de weg zag liggen. De Nigeriaanse militairen die erbij stonden vroegen mij om over de man heen te rijden omdat het een Biafraanse spion zou zijn. Ik reed zo snel mogelijk om hén heen en met vol gas door naar de Militaire Politie in Ughelli om het te melden. Hoe het afgelopen is weet ik niet, maar de voortekenen waren niet goed. In januari 1970 wist Ojukwu met wat familieleden in een vliegtuig te ontsnappen naar Ivoorkust. Een paar dagen later, op 15 januari, werd de overgave van Biafra getekend. De gedemobiliseerde militairen werd bevolen naar huis te gaan en hun wapens in te leveren, maar velen gingen er met medeneming van hun wapens vandoor. Daarna was het gedaan met de relatieve orde en rust in het land, het aantal gewapende roofovervallen nam schrikbarend toe. Gelukkig voor mij zat mijn tijd in Nigeria er toen ook op. Michiel Zwager mfzwager@xs4all.nl Johannes van den Bosch Enige tijd geleden (VN7/8) publiceerden wij een boekbespreking van het boek Het Pauperparadijs van Suzanna Jansen. Hierin kwam de toenmalige bedelaarskolonie Veenhuizen in Drenthe ter sprake. Die kolonie was gesticht door Johannes van den Bosch, later o.a. Gouverneur Generaal in het toenmalige Nederlands Indië. Johannes was een markante figuur in het post-napoleontische Nederland, die naast vele economische successen verheffing tot graaf ook persoonlijke tragedies mee moest maken, zoals het vroege overlijden van zijn vrouw en drie van zijn kinderen. Michiel van Wersch, michielvanwersch@gmail.com heeft een biografie over hem geschreven, die via is uitgegeven. De prijs is 27,94. Buitenkampers Door Derk HilleRisLambers, derk@tele2.nl werden we gewezen op het recent uitkomen van een nieuwe film met als titel Buitenkampers, Boekan main, boekan main, wat zoiets betekent als: Buitenkampers, heel bijzonder!. Buitenkampers waren Indische Nederlanders die in het vroegere Indië door de Japanse bezetters om allerlei redenen buiten de kampen mochten of moesten verblijven. Hun aantal was in feite groter dan het aantal van hen die wel naar de kampen werden gestuurd. Een pretje was het niet, ook de buitenkampers hadden te lijden, door de hongersnood en vijandige bejegening. De film bevat een reeks interviews met herinneringen van een aantal van deze mensen. Op www. buitenkampers.nl, filmagenda_buitenkampers_25400.html en vindt u meer informatie over deze film en een lijst met theaters waar de film vertoond wordt. 16 VoeksNieuws nr november - december 2013

17 Reizen voor Voeksleden en Oad REIZEN U bent van ons gewend dat wij een reis aankondigen. Helaas is het deze keer een afmelding. Ongetwijfeld heeft u via de media gehoord van het faillissement van Oad reizen, onze voormalige huisvervoerder. Ook wij zijn hierdoor getroffen, want de komende Kerst- en Nieuwjaarsreis zou door hen worden uitgevoerd. Gedurende zeven jaar hebben wij een zomer- en een winterreis voor Voeksleden voorbereid en vóór ons heeft wijlen mevr. Mieke Rotgans gedurende zestien jaar ditzelfde gedaan. Helaas komt hieraan nu een einde. Het Oad-bedrijf heeft altijd prima kwaliteit geleverd. Wij voelen ons echter niet meer in staat om eenzelfde kwaliteit voor dezelfde prijs te kunnen garanderen. Noch om een ander reisbureau te vinden trouwens, wij hebben daarom moeten besluiten om de komende Kerst- en Nieuwjaarsreis af te blazen. Indien er leden en/of partners zijn die dit van ons zouden willen overnemen dan zijn we graag bereid om onze ervaring te delen. Wij danken alle deelnemers die in de afgelopen jaren hun vertrouwen in ons hebben gesteld en met ons zijn meegereisd. Nel en Herman Krijnen tel Een hartenkreet: Durf! En heb lef! Het is onvermijdelijk dat ook u zich in uw leven wel eens trots hebt gevoeld. Omdat u, heel simpel, iets gedurfd hebt, tenslotte is het leven één grote uitdaging. Omdat veel prikkels verdwijnen zodra we gepensioneerd zijn, is achteruit in onze stoel zakken heel verleidelijk. Dat is jammer, er is nog zoveel te ontdekken. We krijgen allemaal lichamelijke gebreken als we ouder worden en die mankementen beperken ons in de keus van onze vakanties. Datzelfde geldt voor mij, ik ben één van die (on)gelukkige mensen die op dees aardkloot rondwandelt met een kunstheup. Het feit dat mijn andere heup inmiddels aangeeft dat hij eigenlijk ook liever niet meer voor me wil werken beperkt mij in de keuzes van mijn vakanties: bergtochten kan ik vergeten, zelfs uren door musea dwalen is niet meer mogelijk. Na lang wikken en wegen heb ik begin dit jaar de knoop doorgehakt en ben met een georganiseerde Voeksreis meegegaan. Naar Suriname. Een reis met af en toe een wandeling en een stadstrip, wiebelende bootjes over rivieren, een perfecte combinatie. U zult waarschijnlijk meteen vragen, En waar blijft die lef nou? Alleen die heup? Alles is verder geregeld en staat klaar. Welnu, dat zal ik vertellen: de lef kwam tijdens de tocht. Ten eerste: In- en uitklimmen van een smal bootje met een kunstheup waarvan je moet zorgen dat hij niet naar binnen draait is iets waarbij je moet nadenken (naarmate de vakantie vorderde ging het steeds beter). Ten tweede: urenlang in de zon op een opblaas kussentje op een plankje zitten en kletsnat worden omdat de golven volledig over je heen spatten, is net zo goed even wennen (na een tijdje werd ook dat leuk en avontuurlijk). En ten derde: Slapen zonder airconditioning is iets dat je moet leren, een klamboe lijkt iedere wind tegen te houden, je hebt het gevoel dat je in een snoeiheet piepklein huisje zit. Dit alles bij elkaar heeft mij, ondanks dat de tocht van 's morgens tot 's avonds verzorgd werd en er iedere nacht een bed was om op te slapen, een gevoel van zelfoverwinning bezorgd. Begrijpt u mijn hartenkreet? Ook met mankementen zijn avonturen te beleven, aangepaste, andere dan vroeger. Ga niet op een stoel zitten, ga niet naar een veilig huisje maar zoek ervaringen. Stop met aarzelen om met een Voeks Suriname-reis mee te gaan, dat is het beste advies dat ik u kan geven. Toon lef! Mijn hang naar avontuur is nog niet over: ik ben zo geïnspireerd geraakt dat ik mijn pijlen op de Galapagos eilanden ga richten. Mijn zoon is net geweest, snorkelen tussen schildpadden en haaien bekijken geweldig! Varen in een catamaran met voldoende luxe, een bed, een douche enzovoorts Een wandeling door de jungle Het liefst zou ik opnieuw samen met mede-geïnteresseerden gaan, Voeksers, ex-shellers, mensen die niet bang zijn. Ik denk aan volgend jaar maart/april of mei. Een groep kan maximaal zestien belangstellenden hebben. Laat het mij weten als u belangstelling hebt. Marieke van Bork info@mariekeramiek.nl Wie gaat er mee naar Suriname? Door een misverstand was op de website van het reisbureau bij de Voeksreis van 8 tot 28 maart 2014 een te hoge reissom vermeld! Dit is inmiddels gecorrigeerd. Dus mocht u belangstelling hebben voor deze reis, ga dan naar en dan naar Voeks special maart Wacht niet te lang met aanmelden, indien u mee wilt! Oscar Franse o.franse@carcharias.net VoeksNieuws nr november - december

18 BOEKBESPREKING De Wereld tot gisteren De wereld tot gisteren; wat we kunnen leren van traditionele samen levingen (vertaling van: The World until Yesterday door Conny Sykora). Jared Diamond, 2013, Spectrum Houten-Antwerpen, 560 pp. ISBN , Prijs 24,99. In dit verhelderende boek over primitieve traditionele samenlevingen houdt Jared Diamond de moderne samenleving een spiegel voor. De auteur (van veel bekende boeken waaronder Zwaarden, Paarden en Ziektekiemen ) plaatst vraagtekens, bij zaken als opvattingen over het grootbrengen van kinderen, maar ook bij meer beladen items als de omgang met ouderen en de functie van religie en bij schokkende opvattingen, zoals omgaan met conflicten en oorlogen. In het voorwoord bespreekt hij de situatie vroeger en nu op de vliegvelden van Port Moresby (Papoea Nieuw Guinea) en Los Angeles. Diamond maakt vergelijkingen met 39 traditionele samenlevingenover de gehele wereld. Hij nam waar dat in Port Moresby veel Papoea s in tegenstelling tot vroeger nu overgewicht hebben, daardoor welvaartsziekten krijgen, zoals hoge bloeddruk, diabetes en hartinfarcten. Hij wijt dat aan het contact met onze welvaartssamenleving: WEIRD (Western, Educated, Industrialised, Rich en Democratic)'. Dit zet de toon van het boek. In de vijf delen: (1) Territorium afbakening, (2) Oorlog en Vrede, (3) Jong en Oud, (4) Reacties op Gevaren en (5) Religie, Taal en Gezondheid worden onderwerpen en situaties geanalyseerd, waarbij traditionele en moderne oplossingen tegenover elkaar gesteld worden. Bijvoorbeeld: hoe gaan we om met vrienden, vijanden en handelaren; hoe kan de dood van een kind gecompenseerd worden; hoe ontstaat, verloopt en eindigt oorlog en wat ís oorlog eigenlijk. In elk leven komen vragen op over het begin en het einde, vragen die bij ons ook actueel zijn. Bij kinderen zijn die vragen: hoe worden ze groot gebracht, opgevoed en wie doet dat, hoe en waarom. Bij ouderen zijn vragen: hoe gebruiken wij verzamelde kennis en wijsheid, wat als ze niet langer thuis kunnen worden gehandhaafd, tot hoever gaat de kinderzorgplicht en hoe wordt dat in de praktijk gebracht? Dan is er nog het scala van dagelijkse gevaren waarmee iedereen moet omgaan. In traditionele samenlevingen varieert dat van vallen uit bomen, gifslangen, kou, verdrinkingsgevaarkou, honger, enzovoorts. In moderne samenlevingen zijn het de omgang met autoverkeer, alcohol en drugs, vuurwapens en operaties, allemaal een groter risico dan blootgesteld worden aan nucleaire straling of pesticiden. Oplettendheid om zulke gevaren te voorkomen kan de vorm aannemen van constructieve paranoia wat zich op verschillende manier manifesteert. Het deel over Religie, Taal en Gezondheid : De ontwikkeling van religie geeft niet altijd causale verklaringen. In de ontwikkelde westerse samenleving, vanaf de Grieken en Romeinen, veranderden religieuze functies zoals te zien is in traditionele samenlevingen. Religie begon als verklaring voor bovennatuurlijke verschijnselen. Rituelen en gebeden boden/ bieden troost voor leed en dood, zowel in traditionele als (nog steeds) in westerse samenlevingen. Religieuze standaardisatie van organisatie, formuleren van morele voorschriften voor gedrag en rechtvaardiging van oorlogen waren vroeger erg belangrijk; in westerse samenlevingen neemt die betekenis af. Diamond bespreekt niet het ontstaan van talen maar de evolutie van dialecten, vaak door isolatie. Bewoners van traditionele samenlevingen met veel minderheidstalen zijn frequent meertalig; bewoners van ontwikkelde samenlevingen met enkele grote meerderheidstalen minder. In het laatste hoofdstuk keert Diamond terug op de welvaartsziekten uit het voorwoord en de belangrijke oorzaken daarvan; overmatig gebruik van zout, suiker, vet en gebrek aan beweging. In het nawoord spreekt hij over zijn terugkeer in Los Angeles uit het oerwoud van Nieuw-Guinea. Hij noemt de voordelen van de moderne wereld, maar wijst nadrukkelijk op het vele goede wat de moderne wereld zou kunnen overnemen uit de traditionele wereld. Bij elkaar een indrukwekkende tour de force. De basis van het boek is het werk van Diamond zelf, over vele jaren uitgevoerd in Nieuw-Guinea, maar hij put ook uitvoerig uit de literatuur van anderen. Daarbij valt op dat wat betreft Afrika en Azië alleen de!kung San mensen uit de Kalahari woestijn in Namibië besproken worden en dat niets wordt gezegd over de bedoeïenen in die werelddelen. Ook de uithoeken van China en India zijn slecht vertegenwoordigd. Dat wordt voor een deel goedgemaakt door de anekdotische en gedetailleerde manier waarop andere volkeren, vooral de Papoea s, worden besproken en vergeleken worden met westerse samenlevingen. De stijl is verhalend en verraadt een universitair docent. De vertaling is uitstekend, het boek is prettig leesbaar. Per hoofdstuk zijn er samenvattende literatuurreferenties met een gratis website voor de volledige referenties. Een trefwoordenregister sluit het boek af. Voor hen die minder WEIRD willen worden en hun levenswijze met inzichten uit traditionele samenlevingen willen verrijken wordt het boek van harte aanbevolen. Tom Reijers tjareijers@hetnet.nl 18 VoeksNieuws nr november - december 2013

19 REGIONIEUWS Regioactiviteiten 06 nov Wandeling Twente 06 nov Wandeling Rijnmond 10 nov Zondagmiddagconcert Arnhem 10 nov Concert Leiden 12 nov Lezing Artis in oorlogstijd Apeldoorn 12 nov Lezing Vechtplassen Het Sticht 12 nov Lezing De Vulkanen Het Zuiden 20 nov Bezoek Scheepv. mus. Haarlem/Alkmaar 20 nov Bijzondere ledenverg. Twente 20 nov Dinerclub Leiden 21 nov Lezing Metamorfose Den Haag 04 dec Wandeling Twente 11 dec Bezoek Corpus Leiden 12 dec Kasteel Middachten Rijnmond 14 dec Kerstdiner Haarlem/Alkmaar 14 dec Kerstdiner Amsterdam 16 dec Kerstdiner Het Sticht 17 dec Kerstdiner Arnhem 17 dec Kerstdiner Apeldoorn 18 dec Kerstdiner Twente 18 dec Kerstdiner Rijnmond 18 dec Kerstlunch Leiden 19 dec Kerstdiner Het Zuiden Uitgebreide informatie is te vinden op de regio websites! Wandeling Voor de eerste keer hebben een achttal mensen aan deze nieuwe activiteit deelgenomen en een leuke wandeling in en rondom Weesp gemaakt. Het weer was uitstekend en gezien de enthousiaste reacties wellicht voor herhaling vatbaar. Zie ook de foto s op onze website. Nieuwe locatie Landsmeer Dit seizoen zijn wij gestart op onze nieuwe locatie in Landsmeer. Na een paar donderdagen begint het reeds aardig als 'thuis' te voelen. De bridgers en klaverjassers hebben een mooie ruimte waar zij in alle rust hun kaarten kunnen uitspelen. Op de eerste verdieping kunnen de biljarters de ballen op een van de zes biljarttafels laten rollen en er staat in deze ruimte ook een mooie grote ovale tafel waaraan een aantal dames iedere week kunnen ontwerpen, naaien, quilten en gezellig kletsen. Ook de schilders kunnen hier om de week bezig zijn. Nu wij zoveel ruimte tot onze beschikking hebben kunnen ook nieuwe sporters zich aanmelden. Dus vind je het leuk om te bridgen, klaverjassen, biljarten, schilderen of quilten kom dan gerust kijken. Mochten er Voeksleden zijn die ideeën hebben voor een nieuwe activiteit kom dan ook even langs, om daarover met ons van gedachten te wisselen. Nu wij een beetje gewend zijn in Landsmeer is de interregionale voor ons een thuiswedstrijd. Amsterdam Website Secretariaat Wilma Whincup, Parelmoervlinder 1, 1113 KV Diemen, tel , wwhincup@hotmail.com Bankrekening NL51 ABNA t.n.v. Voeks te Zunderdorp Welzijnswerk Henny Ham-Kokshoorn, tel , henny@shoppercenter.com ZKA-consulent Frits Terweij, tel , f.terweij@upcmail.nl Activiteiten Vacant Kerstdiner Wij zijn druk bezig om het kerstdiner te organiseren in Landsmeer. Noteer zaterdag 14 december alvast in uw agenda. Binnenkort meer informatie op de website. Amsterdam - Excursie Broekerveiling Een verhaaltje van een trouwe busganger, met meer foto s, vindt u op onze website. Apeldoorn Website Secretariaat B.N. de Moel, Asselsestraat 303, 7312 CW Apeldoorn, tel , bndemoel@gmail.com Bankrekening t.n.v. Voeks te Apeldoorn Welzijnswerk Mw. L.M.J. Hupkens-Jorna, tel , lmjhupkens@planet.nl ZKA-consulent J. Hamer, tel , hamerja@kpnmail.nl Activiteiten J. Oostervink, tel , jip-o@hccnet.nl Amsterdam-wandeltocht Vacature Onze activiteitencommissaris Jip Oostervink heeft aangegeven het stokje te willen overdragen. Jip heeft deze functie jarenlang VoeksNieuws nr november - december

20 REGIONIEUWS met veel plezier vervuld, maar hij vindt het nu tijd worden voor een opvolger. We zouden dus graag bij de volgende Regionale Ledenvergadering in februari een nieuwe activiteitencommissaris willen voorstellen. Voelt u zich aangetrokken tot deze functie of wilt u meer informatie, neem dan contact op met een van de bestuursleden. Artis in de oorlog Op dinsdag 12 november om 14 uur zal de heer Frankenhuis in De Rank te Vaassen een lezing houden over Artis in oorlogstijd. Over de geschiedenis van dierentuinen in oorlogstijd is weinig bekend. Als (oud-)directeur van Artis verzamelde Frankenhuis meer dan twintig jaar lang archiefmateriaal, verhalen, artikelen, foto s en andere gegevens over hoe de hoofdstedelijke dierentuin de oorlog heeft doorstaan. Hij beschrijft onder meer hoe de directie en de medewerkers het voor elkaar kregen om in de oorlogsjaren voldoende eten voor de dieren en steenkool en elektrische energie voor hun verblijven te bemachtigen. Na afloop is er diner met de dinerclub. Kerstdiner Het kerstdiner wordt dit jaar op dinsdag 17 december gehouden in Veluws Eethuis Wissel, Ericaweg 2, 8162 PR Wissel (Epe), dat dan feestelijk in kerstsfeer zal zijn aangekleed. We beginnen rond 17 uur met een welkomstcocktail als opmaat voor een viergangen-keuzemenu. Als voorgerecht een keuze uit carpaccio, salade met wilde eendenborst of ossenstaartsoep. Daarna een spoom van bramenijs met verse bosvruchten. Voor het hoofdgerecht kan worden gekozen uit hertenbiefstuk, zalmmoot of runderstoofpot op Veluwse wijze. Bij het hoofdgerecht worden diverse groenten geserveerd, gebakken aardappelen, verse frites, stoofperen en salade van biologische slasoorten. Dan volgt het Grand Dessert; het diner wordt afgesloten met koffie en verse bonbons. Voeksleden betalen 32,-- en gasten 40,--. U kunt u opgeven door uw betaling vóór 10 december over te maken op de bankrekening van onze regio. De Nieuwjaarsreceptie zal worden gehouden op dinsdag 14 januari en begint om 13 uur in de Rank te Vaassen. Om 14 uur is er een muziekpresentatie door de heer van Zutphen. Arnhem Website Secretariaat Bankrekening Welzijnswerk W. van Seters, Schependomlaan 14, 6542 RM Nijmegen, tel , t.seters@planet.nl NL81 INGB t.n.v. Voeks regio Arnhem, Doorwerth Mw. B. van der Hoeven-Smits, tel , ton. vdhoeven@hetnet.nl T. van Seters, tel , t.seters@planet.nl ZKA-consulent Activiteiten Mw. T. Müller-Evers, tel , t.evers3@upcmail.nl Arnhem - Terugblik barbecue 101-jarige in onze regio! Als deze Voeksnieuws bij u in de brievenbus valt, is, bij leven en welzijn, mevrouw A. Bliekendaal-Rothengatter uit Arnhem op 15 oktober 101 jaar geworden. Kerstdiner Op dinsdag 17 december vindt het jaarlijks kerstdiner plaats in herenboerderij De Hucht aan de Stationsstraat 24 te Elst. Aanvang 17 uur. Wij stelden voor u een viergangendiner samen dat bestaat uit een voorgerecht, soep, hoofdgerecht met keuze uit vis of vlees, dessert en koffie/ thee na het diner. Per persoon zullen drie drankjes worden aangeboden. Wilt u hieraan deelnemen dan dient u 41,-- over te maken naar de bankrekening van onze regio. Wilt u bij uw betaling vermelden of u vis of vlees als hoofdgerecht wilt? Nieuwjaarsbijeenkomst Op dinsdag 14 januari 2014, aanvang 14 uur, is de nieuwjaarsbijeenkomst in de herenboerderij De Hucht in Elst. Bij het jaarlijkse sjoelen is altijd de vraag: wie behaalt dit jaar de hoogste score? En degene die dat haalt wordt beloond! Uw bestuur zal ook dit jaar weer voor een leuke quiz zorgen. Tevens wordt er een compilatie vertoond van de foto s die het afgelopen jaar werden gemaakt. En natuurlijk ontbreekt een lekker drankje en hapje niet. De moeite waard dus om te komen. Wij hopen dan ook op een groot aantal leden. Apeldoorn - Bezoek tegelmuseum Otterloo Bowlen Er wordt door een aantal Voeksleden gebowld in Arnhem-Noord aan de Schelmseweg, tel De eerstvolgende speeldagen zijn: 8 en 22 jan., 5 en 19 feb., 5 en 19 mrt., 20 VoeksNieuws nr november - december 2013