studiekiezers Cilia Witteman Behavioural Science Institute Radboud Universiteit Nijmegen

Transcriptie

1 studiekiezers Cilia Witteman Behavioural Science Institute Radboud Universiteit Nijmegen

2 Een studie (of iets anders) kiezen: Hoe doen mensen dat - snel, op gevoel of na goed nadenken? Wat is beter? Hoe kun je iemand helpen? 2

3 Een studie (of iets anders) kiezen: Hoe doen mensen dat - snel, op gevoel of na goed nadenken? Dat hangt ervan af Wat is beter? Dat hangt ervan af Hoe kun je iemand helpen? Wensen & doelen laten expliciteren 3

4 Kiezen: hoe doen mensen dat? Dat hangt ervan af Waarvan: - hoe belangrijk de keuze is, - hoeveel tijd men heeft, - welke informatie men heeft, - of men graag nadenkt of eerder gevoelsmens is,

5 Over het algemeen neemt men aan dat beslissen volgens de regels van de logica en de waarschijnlijkheidsleer, oftewel: rationeel zijn (en vooral niet emotioneel) tot de beste beslissingen leidt Maar kunnen mensen dat? Oordeel zelf: 5

6 Linda is 3 jaar oud, alleenstaand, heeft een uitgesproken mening, en is heel slim. Als studente was ze zeer begaan met zaken die te maken hadden met discriminatie en sociale rechtvaardigheid, en liep ze mee in anti-kernwapen demonstraties. Wat is het meest waarschijnlijk: A Linda werkt bij een bank B Linda werkt bij een bank en is actief feministe Correcte antwoord: A, maar 90 % van de mensen zegt B Waarschijnlijkheidsleer: x + y kan nooit waarschijnlijker zijn dan x (of y) 6

7 Framing effect Een nog onbekende ziekte zal naar verwachting 600 levens kosten. Twee alternatieve programma s: Programma A: 200 mensen worden gered Programma B: /3 kans dat 600 mensen worden gered en 2/3 kans dat niemand wordt gered Programma A: 400 mensen sterven Programma B: /3 kans dat niemand sterft en 2/3 kans dat 600 mensen sterven % % 7

8 Wason s selectie taak Als een kaart een klinker heeft aan de ene kant, dan staat er een even getal op de andere kant. Welk(e) van de volgende kaarten moet je omdraaien om te beslissen of dat klopt? E K 4 7 E en 4: 46 % E: 33 % E en 7: < % klinker even even klinker 8

9 Tussen haakjes: nogmaals Wason s taak Als een persoon bier drinkt moet z/hij ouder zijn dan 6 bier cola 7 5 U kijkt naar bier en 5 (toch?) We kunnen het wel, als het ergens over gaat 9

10 Over het algemeen is logica en waarschijnlijkheidsleer te abstract voor ons; Mens is meer van de psycho-logica

11 Je kunt jezelf op verschillende manieren helpen:

12 Men gebruikt "heuristieken" bij het kiezen, d.w.z.: let met name op wat -beschikbaar, of -opvallend is Top-5 hbo-studies Communicatie 2 Commerciële economie 3 Fysiotherapie 4 Leraar basisonderwijs 5 Vormgeving 2

13 Men gebruikt "heuristieken" bij het kiezen, d.w.z.: let met name op wat -beschikbaar, of -opvallend is Top-5 wo-studies Geneeskunde 2 Psychologie 3 Liberal Arts & Sciences 4 Pedagogische wetenschappen 5 Geschiedenis dit gaat onbewust en automatisch bij gebruik van heuristieken voordeel: tijdwinst nadeel: (mogelijk) kortzichtig 3

14 Mensen maken het zich verder makkelijker door informatie te verwerken in een context of 'frame' Bv: ik wil iets met mensen En binnen zo'n context: - let men op beperkt aantal aspecten, - bekijkt men de opties voor, - en doet men aan "satisfycing" In Utrecht, wat vriend/inn/en ook doen Psychologie! Ben tevreden; geen alternatieven overwogen 4

15 Duitse minister: vrouwen komen niet hogerop omdat ze pretstudies volgen Vrouwen hebben het aan zichzelf te danken dat ze minder verdienen dan mannen, want ze kiezen voor pretstudies als literatuurwetenschappen en sociologie. 5

16 Is voor mensen ook vreselijk moeilijk later even zwaar te laten wegen als nu uitstellen loont Vgl ook beginnen met studeren voor tentamen En dus: leuke studie nu versus goede baan later 6

17 De Raad voor Werk en Inkomen (RWI) pleit voor de afschaffing van pretstudies, die geen reële kans op werk bieden. Jongeren blijken vaak te kiezen voor een leuke opleiding. Of je met die opleiding ook kans maakt op een baan, vinden ze veel minder belangrijk. "Er zit een gat tussen wat jongeren leuk vinden en waar de kansen op werk liggen", aldus Jan van Zijl, voorzitter van het adviesorgaan RWI. 7

18 Ondanks alle tekortkomingen in ons rationele denken zijn wij over het algemeen toch goed in staat dingen juist te evalueren en goede keuzes te maken Enter: onbewuste processen, gevoel, intuïtie 8

19 When making a decision of minor importance, I have always found it advantageous to consider all the pros and cons. In vital matters however the decision should come from the unconscious, from somewhere within ourselves. --- Sigmund Freud 9

20 dual-process theorieën van redeneren en beslissen Deliberatie Intuïtie Perceptie systeem 2 systeem (automatisch) 20

21 Systeem (intuïtief) snel automatisch moeiteloos associatief warm Systeem 2 (rationeel) langzaam gecontrolleerd vergt inspanning seriëel koud 2

22 Uit studies naar mensen met hersenbeschadigingen verminderd vermogen tot ervaren van emoties tekortkomingen in het nemen van beslissingen 22

23 Voor überhaupt kunnen beslissen zijn Somatische Markeerders nodig: emotionele, lichamelijke signalen van voor- of afkeur, opgedaan door ervaring NB: sla de discussie over relatie intuïtie emotie over; is niet op maar voor nu gelijk gesteld 23

24 Intuïtie, gevoel of goed denken? Beide! 24

25 Samengevat: - beslissen vereist denken maar zeker ook gevoel - mensen kunnen zonder hulp normatieve modellen niet volgen ruimte voor ondersteuning: MAUT 25

26 MAUT (Multi-Attribute Utility Theory) Toepasbaar bij keuze tussen verschillende opties die met verschillende attributen (kenmerken) te beschrijven zijn Beslissingsalternatieven beschrijven in termen van (psychologisch) onafhankelijke attributen; MAUT toepassen garandeert dan dat de beslissing het bereiken van doelen maximaliseert 26

27 Vier vakantiebestemmingen (alternatieven): Spanje, Frankrijk, Thailand, Madagaskar Alternatief Spanje Frankrijk Thailand Madagaskar 27

28 Vier vakantiebestemmingen (alternatieven): Spanje, Frankrijk, Thailand, Madagaskar Die verschillen op vier dimensies (attributen, aspecten): afstand, kosten, cultuur, natuur Alternatief Spanje Frankrijk Thailand Madagaskar Aspect Afstand Kosten Cultuur Natuur 28

29 Vier vakantiebestemmingen (alternatieven): Spanje, Frankrijk, Thailand, Madagaskar Die verschillen op vier dimensies (attributen, aspecten): afstand, kosten, cultuur, natuur En op elk in utiliteit ( aantrekkelijkheid ) (schaal 0 ) Alternatief Spanje Frankrijk Thailand Madagaskar Aspect Afstand 8 Kosten Cultuur 2 9 Natuur

30 Principes van MAUT Attributen / aspecten zijn onderling onafhankelijk hebben een bepaalde utiliteit bij elk alternatief

31 Spanje Frankrijk Thailand Madagaskar afstand 8 kosten cultuur 2 9 natuur

32 Principes van MAUT Attributen / aspecten zijn onderling onafhankelijk hebben een bepaalde utiliteit bij elk alternatief zijn niet even belangrijk: relatief gewicht 32

33 Spanje Frankrijk Thailand Madagaskar afstand kosten 6 cultuur 3 natuur

34 Principes van MAUT Attributen / aspecten zijn onderling onafhankelijk hebben een bepaalde utiliteit bij elk alternatief zijn niet even belangrijk: relatief gewicht Dan: Voor elk alternatief: gewogen som van utiliteiten (relatief gewicht * utiliteit) Kies alternatief met hoogste som 34

35 Spanje Frankrijk Thailand Madagaskar afstand 8 8 kosten cultuur natuur

36 Spanje Frankrijk Thailand Madagaskar afstand 8 8 kosten cultuur natuur

37 37

38 MAUT kan studiekiezers helpen studiekeuze is niet iets wat je kunt leren (doen we niet zo vaak), is belangrijk en complex Dan helpt expliciteren en uit elkaar halen Maar NB: voelt goed zit er niet in 38

39 Psychologie Rechten Bouwkunde Natuurkunde locatie toekomst interessant lijkt me fijn! 39

40 Psychologie Rechten Bouwkunde Natuurkunde locatie 8 toekomst interessant 2 9 lijkt me fijn!

41 Psychologie Rechten Bouwkunde Natuurkunde locatie 8 8 toekomst interessant lijkt me fijn!

42 Psychologie Rechten Bouwkunde Natuurkunde locatie toekomst interessant lijkt me fijn!

43 Een studie (of iets anders) kiezen: Hoe doen mensen dat - snel, op gevoel of na goed nadenken? Dat hangt ervan af, maar zeker is dat denken moeilijk is Wat is beter? Dat hangt ervan af, liefst zijn gevoel en denken t eens Hoe kun je iemand helpen? Wensen & doelen laten expliciteren en goed afwegen 43

44 Laat ze wel een studie kiezen: 44

45 Dank u voor uw aandacht 45