Er was eens Activiteitencyclus. De Taallijn. Interactief taalonderwijs in groep 1 en 2

Transcriptie

1 De Taallijn. Interactief taalonderwijs in groep 1 en 2 Er was eens Activiteitencyclus Dorien Stolwijk Annie van der Beek José Hillen Willy van Elsäcker

2 Inhoudsopgave Belangrijke achtergrondinformatie 3 Activiteitencyclus Er was eens Voorbeeld van een planningsrooster 5 Voorbereiding 9 Fase 1 Introductie 14 Fase 2 Interactief voorlezen 18 Fase 3 Werken met verhalen 23 Fase 4 Werken met leervragen 27 Fase 5 Presentatie/evaluatie 31 Eindevaluatie 33 EXPERTISECENTRUM NEDERLANDS, pagina 2

3 Belangrijke achtergrondinformatie Waarom is de Taallijn ontwikkeld? Het Expertisecentrum Nederlands en Sardes hebben de afgelopen jaren de Taallijn VVE ontwikkeld in opdracht van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen. Het doel van de Taallijn VVE is de effectiviteit van de taalstimulering van leidsters en leerkrachten te vergroten. De Taallijn biedt handreikingen voor het beperken van de achterstand in taalontwikkeling op jonge leeftijd. Onderzoeksresultaten geven aan dat een vroege aanpak van taalachterstanden effect heeft. De Taallijn is gebaseerd op de principes van interactief taalonderwijs, zoals die in eerdere publicaties van het Expertisecentrum Nederlands uitgebreid beschreven zijn. De vijf speerpunten van de Taallijn zijn Mondelinge taal, Werken aan woordenschat, Beginnende geletterdheid, ICT en multimedia en Ouderbetrokkenheid. De Taallijn voor peuters De Taallijn voor peuters is ondertussen landelijk ingevoerd. Door Sardes zijn verschillende cursussen voor peuterleidsters ontwikkeld, variërend van aparte modules voor de speerpunten tot een geïntegreerde cursus waarbij alle speerpunten aan de orde komen. In het boek Peuters Interactief met Taal (Stoep & Van Elsäcker, 2005) wordt de Taallijn uitgebreid beschreven. Bij de Taallijn voor peuters zijn tevens drie cd-roms ontwikkeld met praktijkvoorbeelden: Interactief voorlezen aan peuters, Gesprekken met peuters en Werken aan woordenschat. Dit schooljaar verschijnt op de website een serie uitgewerkte, concrete activiteitencycli voor peuters. Werken met de Taallijn houdt in dat leidsters eerst deelnemen aan een cursus, en vervolgens zelfstandig kunnen werken met de activiteitencycli. De Taallijn voor kleuters De Taallijn biedt een doorgaande lijn van peuterspeelzaal naar basisonderwijs. Sardes heeft voor groep 1 en 2 een geïntegreerde cursus ontwikkeld waarin alle vijf speerpunten van de Taallijn aan bod komen. Nadat de leerkrachten bekend zijn gemaakt met de principes en speerpunten van de Taallijn, kunnen ze zelf aan de slag. Binnen de Taallijn is een aantal kant-en-klare activiteitencycli ontwikkeld. Leerkrachten kunnen deze geheel of gedeeltelijk uitvoeren. Met behulp van een checklist kunnen ze bijvoorbeeld bepalen welke Taallijn-speerpunten in hun eigen programma's nog onderbelicht zijn en aanvullende activiteiten kiezen uit een Taallijn-thema. Ook voor kleuters verschijnt dit schooljaar op de website een serie uitgewerkte, concrete activiteitencycli. De uitgewerkte thema's voor groep 1 en 2 zijn ook bruikbaar in groep 3, zeker in de eerste helft van het schooljaar. Voordat leerkrachten aan de slag kunnen met een thema van de Taallijn, dienen zij eerst een nascholingscursus te volgen. Daarnaast is het boek (Van Elsäcker, Van der Beek, Hillen & Peters, 2006) onmisbaar bij het uitvoeren van een activiteitencyclus. In dit boek staat achtergrondinformatie over de Taallijn, de vijf speerpunten, en de opbouw en uitvoering van een activiteitencyclus. Bij het boek hoort een dvd met video-opnames van diverse activiteiten in groep 1 en 2 (Praktijkvoorbeelden van de Taallijn. Interactief taalonderwijs in groep 1 en 2). Op de dvd staat tevens een aantal instrumenten dat bruikbaar is bij de uitvoering, zoals een planningsrooster, een checklist om een sterkte/zwakte analyse te maken en een aantal observatieinstrumenten. EXPERTISECENTRUM NEDERLANDS, pagina 3

4 De Taallijn in het (speciaal) basisonderwijs Diverse activiteitencycli worden momenteel uitgeprobeerd in een aantal scholen voor het speciaal basisonderwijs. Scholen die interesse hebben in het uitproberen van de Taallijn kunnen contact opnemen met Sardes ( ). Peuter- en kleutertv De Taallijn werkt samen met het kleuterprogramma Koekeloere en de Vereniging Openbare Bibliotheken (VOB). Hierdoor is het werken met de activiteitencycli afgestemd op de afleveringen van het programma en ook wordt gebruik gemaakt van dezelfde prentenboeken. Diverse thema s zoals Hier wonen wij!, Kriebelbeestjes, Uit de kunst!, Er was eens en Beweeg je mee? zijn geïntegreerd. Daardoor wordt het gebruik van de Taallijn en het kijken naar Koekeloere nog aantrekkelijker en effectiever. Sylvia Peters Nijmegen, januari 2007 Meer informatie over de bijbehorende boeken en dvd s of over scholing in de Taallijn in de diverse regio s is te vinden op Boeken, cd-roms en de dvd zijn te bestellen via Informatie over cursussen in de diverse regio's is ook te verkrijgen bij Sardes ( ) Expertisecentrum Nederlands Deze uitgave is voorbehouden aan begeleiders en deelnemers van het trainings- en ondersteuningstraject van de Taallijn (zie Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag voor commerciële doeleinden worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnames, of op enige andere wijze, zonder nadrukkelijke verwijzing naar Sardes en het Expertisecentrum Nederlands. EXPERTISECENTRUM NEDERLANDS, pagina 4

5 Voorbeeld van een planningsrooster Mondelinge taal Werken aan woordenschat Beginnende geletterdheid Ict en multimedia Ouderbetrokkenheid Tijd Fase en activiteit Speerpunten Voorbereiding Vooraf Leerkracht bereidt thema voor. Voorbereiden anker: poppentheater voorbereiden fase 3: een toneelspeler vragen ouders inlichten over het thema woorden selecteren bij thema en prentenboek boeken en materialen verzamelen voorbereiden gezinsportfolio en woordenmap prentenboek digitaliseren planning maken voor activiteiten stimulerende leeromgeving creëren Fase 1: Introductie Week 1 Maandag Start van het thema: een poppentheater (digitale) foto's maken Samen beeldwoordenweb maken van het anker Foto's bekijken op digitaal schoolbord of computer Een kasteel bouwen Week 1 Dinsdag Drama rond het kasteel Taalspelletjes uit de schatkist Lettermuur Leervragen over draken Week 1 Woensdag Schrijfhoekactiviteiten: schrijven of stempelen bij foto's, sprookjesfiguur tekenen, verhaal tekenen, woordkaarten maken, labels stempelen Werkje in gezinsportfolio EXPERTISECENTRUM NEDERLANDS, pagina 5

6 Portfoliogesprek Week 1 Donderdag Fase 2: Interactief voorlezen Pre-teaching: introductie prentenboek in kleine kring Introductie prentenboek in grote groep Kernwoorden van Kleine Draak Tweede keer lezen: wie-waar-wat picto's De boekenmuur Voorlezen met verteltas of vertelkoffer Herhaald voorlezen met een luistervraag Week 1 Vrijdag Het verhaal naspelen Het prentenboek in de boekenhoek en luisterhoek Digitaal prentenboek Schrijfhoek Dagelijks Week 2 Maandag Week 2 Dinsdag Vertellen of voorlezen met ondersteuning van het digitaal schoolbord Herhaald voorlezen in de kleine kring met gebruik van wie-waar-wat-picto's Betekenisvolle activiteiten in hoeken met de kernwoorden, zoals tekenen, stempelen, schrijven, taal- en woordspelletjes op de computer, spelen met de voorwerpen van de thematafel of in boekenhoek of luisterhoek lezen of luisteren Fase 3: Werken met verhalen Startactiviteit: sprookjesboeken Terugkijken op het bezoek Voorlezen van nieuwe boeken Waar gaat een sprookje over Een verhalenbundel Week 2 Woensdag De sprookjesmuur uitbreiden Klank- en taalspelletjes Zeg Roodkapje Sprookjes vertellen Gesprek met de ouders EXPERTISECENTRUM NEDERLANDS, pagina 6

7 Dagelijks Week 2 Donderdag Zelf prentenboeken of informatieve boekjes lezen, liedjes of versjes, naspelen verhalen, verhalen luisteren op computer, schrijfhoekactiviteiten Fase 4: Werken met leervragen Startactiviteit: Spiegeltje, spiegeltje aan de wand Het sprookjesbos Voeldoos Een sprookjeskijkdoos Week 2 Vrijdag Een onderzoek Sprookje uit een ander land Een muzikaal sprookje Week 3 Maandag Koekeloere over sprookjes Portfoliogesprek Een uitnodiging maken Dagelijks Dagelijks Week 3 Dinsdag Week 3 Woensdag Week 3 Donderdag Week 3 Vrijdag Werken in hoeken: betekenisvolle lees- en schrijfactiviteiten, rollenspel, verhalen naspelen, digitaal prentenboek, zelf onderzoek doen in onderzoekshoek Fase 5: Presentatie/Evaluatie De leerkracht observeert in deze fase dagelijks bij enkele kinderen het gebruik van kernwoorden, het verhaalbegrip en de letterkennis van de kinderen tijdens de activiteiten Werken in hoeken: betekenisvolle lees- en schrijfactiviteiten, onderzoekshoek, themahoeken, rollenspel, verhaal naspelen, digitaal prentenboek, werkbladen zoals Welke letters ken ik al? Samen nadenken over eindpresentatie Voorbereiden van de eindpresentatie die samen bedacht is: samen oefenen van het toneelstuk, de liedjes, versjes, de poppenkastvoorstelling, het navertellen van het prentenboek Voorbereiden van de eindpresentatie die samen bedacht is: samen oefenen van het toneelstuk, de liedjes, versjes, de poppenkastvoorstelling, het navertellen van het prentenboek Voorbereiden van de eindpresentatie die samen bedacht is: samen oefenen van het toneelstuk, de liedjes, versjes, de poppenkastvoorstelling, het navertellen van het prentenboek Feestelijke eindpresentatie van het werk met publiek: gezamenlijke afronding van het thema, bijvoorbeeld tijdens de ochtendinloop EXPERTISECENTRUM NEDERLANDS, pagina 7

8 Na afloop Reflectiegesprek met de kinderen in kleine kring: werk/foto kiezen uit gezinsportfolio en hierover vertellen Eindevaluatie van het thema met de kinderen in grote kring: Wat hebben we geleerd? Wat hebben we samen heel goed gedaan? Wat vond je het leukst? Eindevaluatie Leerkrachten bespreken na wat goed en minder goed liep Verslaglegging en bewaren van materialen voor volgend jaar EXPERTISECENTRUM NEDERLANDS, pagina 8

9 Activiteitencyclus Er was eens Thema: Anker: Sprookjes Poppentheater Alle thema's van de Taallijn voor groep 1 en 2 bieden talige activiteiten rondom de vijf speerpunten mondelinge taal, werken aan woordenschat, beginnende geletterdheid, ICT en multimedia en ouderbetrokkenheid. Elke activiteitencyclus duurt ongeveer drie weken en heeft een aantal fasen, waarin het centrale prentenboek een grote rol speelt. Dit prentenboek wordt meerdere malen voorgelezen, zodat woordenschat, zinsconstructies en verhaalbegrip de kans krijgen zich te ontwikkelen. Bij de uitvoering van dit thema is het boek De Taallijn. Interactief taalonderwijs in groep 1 en 2 (Van Elsäcker, Van der Beek, Hillen & Peters, 2006) onmisbaar. In dit boek is uitgebreide achtergrondinformatie te vinden over de vijf speerpunten van de Taallijn, de opbouw en de fasen van een activiteitencyclus en de benodigde leerkrachtvaardigheden. Voorbereiding Voorbereiden van het anker: poppentheater Voorbereiden van fase 3: een toneelspeler vragen Ouders inlichten over het thema Er was eens Woorden selecteren bij thema en prentenboek Boeken en materialen verzamelen Voorbereiden van een gezinsportfolio en woordenmap Het prentenboek digitaliseren Planning maken voor activiteiten Stimulerende leeromgeving creëren Voorbereiden van het anker: poppentheater Het anker voor deze cyclus is een poppentheater over sprookjes. Dit kan een bestaand sprookje of een zelf bedacht sprookje zijn. Belangrijk is dat het sprookje aansluit bij de beleving en het niveau van de kinderen en dat het de kinderen enthousiast maakt voor de activiteitencyclus Er was eens. De leerkracht neemt contact op met een poppentheater, met de vraag of zij een optreden over een sprookje willen verzorgen. Ze kan het poppentheater Binky Babbelkous van Sylvia van den Hoek, Annette Albers en Paula Zaal benaderen, die voor deze activiteitencyclus het verhaal Klik & Klak hebben geschreven; zie ook de website Natuurlijk kunnen leerkrachten, assistenten, ouders of verwanten ook zelf een sprookje in een poppentheater spelen. Toneelspeler vragen Om het werken met andere verhalen rondom het thema Er was eens in fase 3 in te leiden, vraagt de leerkracht een ouder of bekende om een toneelstukje te spelen. Deze verkleedt zich als bijvoorbeeld oude heer of dame, een sprookjesfiguur, een heks of een kabouter. De toneelspeler neemt veel sprookjesboeken mee. Hij vertelt dat hij al jaren sprookjesboeken verzamelt en dat hij hoorde dat ze op school bezig zijn met het thema Er was eens. Daarom mogen de kinderen zijn sprookjesboeken lenen. In ruil hiervoor vraagt hij een eigen sprookjesboek met de klas te maken en dit in de hal van de school EXPERTISECENTRUM NEDERLANDS, pagina 9

10 tentoon te stellen. Samen met de toneelspeler zoekt de leerkracht naar boeken over sprookjes (bijvoorbeeld in de bibliotheek) en maakt concrete afspraken over de dag en de tijd waarop deze toneelspeler in de groep komt. Ouders inlichten over het thema Er was eens De leerkracht geeft een ouderbrief voor de ouders mee naar huis over het thema Er was eens (zie voor een voorbeeldbrief bijlage 1). In deze brief worden ouders geïnformeerd over de activiteiten die zullen plaatsvinden op school binnen dit thema. De kinderen kunnen zelf iets tekenen op deze brief of er (de eerste letter van) hun naam op zetten. De brief kan een onderdeel van het gezinsportfolio zijn dat later in dit hoofdstuk besproken wordt. In de brief kunnen de ouders worden uitgenodigd om mee te helpen met het verzamelen van materialen bij het thema of te assisteren bij diverse activiteiten. Selectie van kernwoorden bij het thema Tijdens het thema komen de kinderen in aanraking met nieuwe woorden. Een aantal kernwoorden bij het thema wordt bewust aangeleerd en geoefend. Er zijn kernwoorden geselecteerd bij het thema en ook bij het prentenboek; beide groepen kernwoorden worden in de verwerkingsactiviteiten gebruikt. De leerkracht maakt een keuze uit de kernwoorden; ze kan hierbij gebruik maken van de toetsgegevens van kinderen of eerder gemaakte observaties. Wanneer er in de klas kinderen zijn die deze woorden al kennen is het raadzaam om voor hen aanvullende of moeilijkere woorden te selecteren. Bij de selectie van woorden kan gebruik gemaakt worden van de thematische woordenlijst van Kienstra (2003). Kernwoorden bij het thema er was eens, ze leefden nog lang en gelukkig, het sprookje, het sprookjesboek, het sprookjesbos, de fantasie, de heks, het kasteel, de kroon, het muiltje, de prins, de prinses, het paleis, de ridder, de reus, de held, de toren, bang (zijn), schrijven, vertellen, blij (zijn), boos (zijn), fout, geheimzinnig, gelukkig, gevaarlijk, oud, spannend, verboden, verdrietig, verliefd, voorzichtig, vrolijk, waargebeurd De leerkracht maakt een selectie uit bovenstaande lijst. Ze selecteert ongeveer vijftien eenvoudige woorden voor de minder taalvaardige leerlingen en vijftien moeilijke kernwoorden voor de meer taalvaardige leerlingen. Natuurlijk kan er overlap tussen beide lijsten zijn. Aan het begin van de cyclus is het doel dat de kinderen de geselecteerde woorden receptief (passief) beheersen. Aan het einde van de cyclus moeten ze de meeste kernwoorden ook productief (actief) beheersen. Selectie van kernwoorden bij het prentenboek Bij het thema Er was eens staat het prentenboek Kleine Draak van Lieve Baeten (2005) centraal. In de onderstaande lijst wordt een aantal kernwoorden uit het prentenboek gegeven. Dit zijn vooral de woorden die belangrijk zijn voor het begrip van het verhaal. Kernwoorden bij het prentenboek de draak, groeien, vliegen, vuur spuwen, oefenen, trots, de bangerd, een kind, de staart, de vleugel, de hand, de tand, het vel, zacht, vlug, trillen, beven, schrik, het dorp, ruiken, snuiven, verstoppen, omhoog (kijken), stomverbaasd, bleek, verschrikkelijk, de burcht, gespannen, blazen, driftig, fladderen, schreeuwen, radeloos, angstaanjagend, plotseling, vreselijk, brullen, krijsen, de vriend, klein, groot, fijn, opzoeken, goede nacht, jubelen EXPERTISECENTRUM NEDERLANDS, pagina 10

11 De leerkracht selecteert uit bovenstaande lijst welke woorden zij wil behandelen en houdt daarbij rekening met het taalniveau van de kinderen. Evenals bij de themawoorden, maakt ze zowel voor de minder taalvaardige als voor de meer taalvaardige kinderen een lijst met ongeveer vijftien kernwoorden. Er kan weer overlap tussen beide lijsten zijn. Koekeloere In het schooljaar 2006/2007 is er een samenwerking tussen de Taallijn en het kleuterprogramma 'Koekeloere'. Het thema Er was eens is uitgewerkt in enkele afleveringen van het programma. De afleveringen 323 en 324 rondom het thema Er was eens worden uitgezonden op 14, 15 en 16 mei Voor meer informatie zie Boeken verzamelen De leerkracht informeert bij de bibliotheek naar de mogelijkheden voor het lenen van een leskist. In deze leskist kunnen aan het thema verwante boeken, maar ook speel- en leermaterialen zitten. De leerkracht verzamelt zelf ook prentenboeken en informatieboeken over het thema en de kinderen mogen boeken meenemen van thuis. In bijlage 2 zijn suggesties opgenomen voor boeken. Materialen verzamelen De leerkracht verzamelt verschillende foto's, afbeeldingen, concrete voorwerpen en materialen die bij het thema en het centrale prentenboek horen voor de thematafel, fototafel/fotowand of boekenmuur. Bij de voorwerpen worden woordlabels opgehangen. Ict De leerkracht maakt een digitale versie van het prentenboek. Een stappenplan voor het maken van een digitaal prentenboek staat in het boek De Taallijn. Interactief taalonderwijs in groep 1 en 2 en op de website De leerkracht maakt veel digitale foto s, die in diverse activiteiten worden gebruikt. Daarnaast wordt in de klas indien mogelijk gebruik gemaakt van het digitaal schoolbord. Gezinsportfolio Voor alle kinderen komt er een eigen gezinsportfolio. De leerkracht kan hiervoor het bijgevoegde voorbeeld van een gezinsportfolio gebruiken (bijlage 4) of een eigen versie maken. Als de leerkracht of de school al werkt met een gezinsportfolio is het beter de eigen versie te gebruiken. De kinderen verzamelen gedurende het thema een aantal werkjes in het gezinsportfolio. In het gezinsportfolio uit de bijlage is op enkele bladzijdes al voorgedrukt wat de bedoeling is. Zowel ouders als leerkrachten kunnen met een gezinsportfolio de ontwikkeling van het kind volgen. Met behulp van het gezinsportfolio kunnen er gesprekken plaatsvinden tussen leerkracht en kinderen, tussen leerkracht en ouders en tussen ouders en kinderen. Woordenmap De leerkracht kan tijdens het thema een woordenmap aanleggen. In deze map wordt per kind genoteerd welke kernwoorden het kind actief gebruikt tijdens gesprekken en speelleersituaties. Het prentenboek in de luisterhoek Voor fase 2 kan de leerkracht het prentenboek Kleine Draak op een cassetterecorder, MP3 of voicerecorder inspreken. Ze kan dit via de computer doen, waarna het verhaal op een cd wordt gebrand. De kinderen kunnen in de luisterhoek naar het prentenboek luisteren terwijl zij meekijken in het boek. Digitaliseren van het prentenboek EXPERTISECENTRUM NEDERLANDS, pagina 11

12 De leerkracht kan het prentenboek Kleine Draak digitaliseren op de computer. Het maken van een digitaal prentenboek is beschreven in het boek De Taallijn. Interactief taalonderwijs in groep 1 en 2 en op de website De kinderen kunnen dit verhaal zelf op de computer beluisteren als zij op de luidspreker in het digitale prentenboek drukken waar de gesproken tekst aan gekoppeld is. De leerkracht kan ook een luidspreker toevoegen aan bijvoorbeeld de draak die in het boek staat. Op het moment dat een kind op de luidspreker bij de draak klikt, hoort het kind bijvoorbeeld het geluid van de draak of iets anders wat de draak zegt. Ook kan de leerkracht de kinderen zelf de platen van het prentenboek laten (na)tekenen en op dezelfde wijze het verhaal met de kinderen inspreken. (NB: Het maken van een digitaal prentenboek van een bestaand prentenboek is toegestaan voor eigen gebruik in de klas, maar mag niet op grotere schaal verspreid worden zonder auteursrechten te betalen). Planning maken voor activiteiten De leerkracht selecteert verwerkingsactiviteiten voor de speerpunten waaraan zij gedurende de cyclus aandacht wil besteden. Het voorbeeld van een planningsrooster dat aan het begin van dit document staat afgedrukt, kan een hulpmiddel bij de planning zijn. In het voorbeeld wordt voor elke activiteit met pictogrammen aangegeven op welk speerpunt de nadruk ligt. Stimulerende leeromgeving creëren De leerkracht denkt erover na hoe het lokaal kan worden ingericht in de sfeer van het thema. Dit hoeft niet allemaal van tevoren te gebeuren. Het inrichten van het lokaal is ook een verwerkingsactiviteit voor de kinderen. Door samen met de kinderen over het inrichten te praten, en daarna samen het lokaal in te richten, wordt de betrokkenheid bij het thema vergroot. Tijdens de duur van het thema komen er steeds meer werkjes bij, waardoor het lokaal stapsgewijs ingericht wordt in de sfeer van het thema. Hoofdstuk 9 van het boek heeft betrekking op de inrichting van de leeromgeving. Hierin staan veel tips over plekjes in het lokaal, zoals een leeshoek, een boekenmuur, een woordmuur, een lettermuur, een thematafel, een computerhoek, een schrijfhoek of een ontdekhoek. Hieronder staan enkele concrete tips voor het inrichten van het lokaal bij het thema Er was eens Tips voor het inrichten van het lokaal bij het thema Er was eens Een schrijfhoek met verschillende schrijfmaterialen. In de schrijfhoek kunnen de kinderen bijvoorbeeld brieven of uitnodigingen schrijven voor de ouders. Ook kunnen ze de namen van sprookjesfiguren naschrijven, of een eigen sprookjesboek tekenen. Sprookjeshoek: in een hoek van de klas wordt een ruimte sfeervol ingericht met bijvoorbeeld fluwelen doeken, mooie kopjes, een spiegel en een sjieke stoel. In deze hoek liggen verkleedkleren om een sprookjesverhaal (na) te spelen, zoals kleding voor een prins en prinses, ridders en dergelijke. De buitenkant van de sprookjeshoek kan van karton gemaakt worden. De kinderen maken bijvoorbeeld een kasteel of een mooi huis van dit karton. Kastelenhoek: in een hoek van de klas wordt een ruimte ingericht als kasteel. Met behulp van bijvoorbeeld ribkarton kan een kasteel gemaakt worden. In het kasteel liggen verkleedkleren van de personages uit Kleine Draak. Voor de draak kan een stokpop gebruikt worden (zoals een stokpaard) zodat de kinderen er ook op kunnen zitten. Ook kleding van bijvoorbeeld ridders en jonkvrouwen kunnen hier een plaats krijgen, waardoor kinderen verschillende eigen bedachte verhalen kunnen uitspelen. In deze hoek kan de leerkracht informatieve boeken en verhalen over kastelen leggen. Poppenkast: bij de poppenkast kunnen de kinderen voor elkaar poppenkastverhalen (na) spelen. Zij kunnen voor het bedenken van het verhaal gebruik maken van de wie-, waar-, wat- boeken waarin van alle poppen een foto zit en waarin verschillende gebeurtenissen staan afgebeeld. EXPERTISECENTRUM NEDERLANDS, pagina 12

13 Vertel- en luisterhoek: een kind gaat op een stoel zitten en vertelt middels een stokpop of praatpop een eigen bedacht verhaal of een bestaand sprookje. De leerkracht heeft dit de eerste keer voorgedaan. De kinderen kunnen gebruik maken van de wie-, waar-, wat- boeken om een verhaal te bedenken. De hoek kan sfeervol ingericht worden met hangende fluwelen doeken, een mooie stoel en gekleurde lampen. Ook bandjes waarop sprookjes zijn ingesproken (door de kinderen, ouders of door de leerkracht) kunnen hier een plaats krijgen. Bouwhoek: de kinderen bouwen hun eigen kasteel van grote bouwblokken of dozen. Vervolgens bedenken zij bijvoorbeeld het verhaal bij hun kasteel, over wat er in en rondom het kasteel gebeurt. Ze kunnen een tekening maken over de gebeurtenissen of dit met behulp van de leerkracht opschrijven. Zij kunnen ridders, paarden en prinsessen tekenen en deze bij het kasteel plakken. Ook kunnen zij door zich te verkleden als iemand uit een sprookje, zelf een verhaal spelen in het eigen gebouwde kasteel. Geef de kinderen een extra stimulans door boeken over kastelen bij de bouwhoek te leggen. Een fotomuur of sprookjesmuur met foto s van de kinderen waarop zij bijvoorbeeld als een bepaald sprookjesfiguur verkleed zijn, plaatjes uit folders en tijdschriften van sprookjesfiguren, en labels bij de kernwoorden. Op deze muur kunnen ook knutselwerkjes van eigen bedachte sprookjesfiguren komen, met daarbij de zelfbedachte naam die de kinderen aan het sprookjesfiguur geven. Deze muur blijft in ontwikkeling, nieuwe woorden kunnen worden toegevoegd, de ordening kan worden aangepast en er kunnen plaatjes of foto s bij worden gehangen. EXPERTISECENTRUM NEDERLANDS, pagina 13

14 Fase 1 Introductie Anker Poppentheater Verwerkingsactiviteiten 1. Foto's bekijken op digitaal schoolbord of computer 2. Beeldwoordenweb maken 3. Een kasteel bouwen 4. Drama rond het kasteel 5. Taalspelletjes uit de schatkist 6. Lettermuur 7. Leervragen over draken 8. Schrijfhoekactiviteiten 9. Werkje in gezinsportfolio 10. Portfoliogesprek Anker Poppentheater Het anker voor deze cyclus is een poppentheater over een sprookje. Het poppentheater Binky Babbelkous heeft voor deze activiteitencyclus het verhaal Klik & Klak geschreven. Dit wordt gespeeld door Sylvia van den Hoek, Annette Albers en Paula Zaal (zie ook de website Het poppenverhaal Klik & Klak wordt gespeeld door poppen en levensgrote figuren die zich in en om de poppenkast begeven. Het verhaal gaat over een prinses. Haar gouden eendjes Klik & Klak worden gestolen. Gelukkig wil de verliefde prins Roderick de gouden eendjes gaan zoeken. De prins vindt zichzelf erg stoer, maar is dit eigenlijk niet. Hij komt vele figuren tegen in zijn zoektocht door het sprookjesbos. Uiteindelijk weet hij Klik & Klak te redden uit de handen van heks Anja Piranja. En iedereen leeft nog lang en gelukkig. Tijdens het poppentheater maakt de leerkracht digitale foto s van de poppen die het verhaal spelen en van luisterende kinderen. Ook kan de leerkracht foto s maken van de kinderen samen met een pop die ze heel bijzonder vinden. De foto s kunnen later gebruikt worden voor allerlei doeleinden, zoals voor een digitale fotoshow, bij de lettermuur of de woordmuur en bij verschillende verwerkingsactiviteiten. De leerkracht kan het poppenverhaal opnemen met een digitale videocamera waardoor de kinderen het poppentheater later nog eens kunnen bekijken en over het verhaal kunnen praten. EXPERTISECENTRUM NEDERLANDS, pagina 14

15 Verwerkingsactiviteiten 1. Beeldwoordenweb maken De leerkracht bespreekt met de kinderen waar ze aan denken bij het woord sprookje. Ze schrijft alle woorden die de kinderen noemen op een flap, een digitaal schoolbord of een groot vel papier. Zo ontstaat er een beeldwoordenweb rondom het thema Er was eens. Bij elk woord komt een afbeelding of tekening, zodat de kinderen het woord zelf kunnen lezen. De leerkracht biedt de kernwoorden die niet worden genoemd zelf aan. Het beeldwoordenweb krijgt een plaats in de klas zodat de kinderen het steeds kunnen zien, en de woorden eventueel zelf kunnen stempelen of schrijven. Als het beeldwoordenweb op een digitaal schoolbord wordt gemaakt, kan het worden geprint. De leerkracht kan er ook voor kiezen om de kinderen, nadat ze een woord hebben genoemd, dit woord eerst zelf te laten tekenen. De leerkracht schrijft het woord erbij. Alle tekeningen met woorden worden gegroepeerd opgehangen, zodat de kinderen ze steeds kunnen zien. 2. Foto's bekijken op digitaal schoolbord of computer De kinderen bekijken de foto's (of eventueel delen van de digitale videofilm) van het poppentheater op het digitaal schoolbord of op de computer. De leerkracht praat er met de kinderen over wat zij van het poppentheater vonden. Inleidende vragen die de leerkracht kan stellen zijn: Over wie ging het verhaal? Wat gebeurde er in het verhaal? Vertel eens hoe jullie het poppentheater vonden. De leerkracht probeert zo veel mogelijk op een natuurlijke manier gebruik te maken van de kernwoorden. 3. Een kasteel bouwen Het poppentheater Klik & Klak speelt zich af in het sprookjesbos bij het kasteel van de prinses. Op het decor is het kasteel te zien waarin zij woont. De leerkracht gaat samen met de kinderen een kasteel bouwen in het lokaal. Samen bekijken ze boeken met afbeeldingen van kastelen en bespreken ze hoe een kasteel eruit ziet. Ook heeft de leerkracht verschillende materialen verzameld: blokken, cilinders, dozen, kokers en dergelijke. Met een steeds wisselend klein groepje kinderen bespreekt ze welke materialen er zijn en hoe ze daarmee een kasteel kunnen bouwen. De leerkracht laat de kinderen zo veel mogelijk eigen initiatieven nemen, en stimuleert hen om samen te overleggen hoe het kasteel eruit komt te zien. Alle kinderen komen aan de beurt bij het bouwen van het kasteel. Het kasteel kan voortdurend worden uitgebreid, en blijft gedurende het thema staan, zodat de kinderen er steeds in kunnen spelen. 4. Drama rond het kasteel Met een klein groepje kinderen bekijkt de leerkracht de digitale videofilm van het poppenverhaal Klik & Klak nog een keer. Met de kinderen bespreekt zij wat er gebeurde in het verhaal. De leerkracht bedenkt samen met de kinderen een toneelstuk of poppenverhaal rondom een kasteel. De kinderen mogen zelf bedenken wat er gebeurt in het verhaal en wie er in het verhaal voorkomen. Omdat het erg moeilijk kan zijn om zelf personages te bedenken, kunnen ook dezelfde figuren gebruikt worden die in Klik & Klak voorkomen. In verkleedkleren spelen de kinderen het verhaal. Ze kunnen het verhaal meerdere keren oefenen. De leerkracht kan een video-opname maken van het toneelstuk. Door dit samen met de kinderen op de tv of op het digitale schoolbord te bekijken ontstaan nieuwe interactieve gesprekken. 5. Taalspelletjes uit de schatkist In het midden van de kring staat een schatkist. De leerkracht kan de kist op spannende wijze introduceren, door bijvoorbeeld een brief van een ridder voor te lezen die in de schatkist zit. In de brief staat dat er delen van een schatkaart in de schatkist zitten. Op elk deel van de schatkaart staat een opdracht, die steeds door een klein groepje kinderen moet worden uitgevoerd. Als alle opdrachten door de groepjes zijn uitgevoerd, is de EXPERTISECENTRUM NEDERLANDS, pagina 15

16 schatkaart compleet, en kunnen de kinderen op zoek gaan naar de schat, die ergens is verborgen. Dit kan bijvoorbeeld het prentenboek zijn dat in fase 2 aan de orde komt. De volgende opdrachten staan op de stukjes van de schatkaart: - Rijmen op woorden die bij sprookjes horen, bijvoorbeeld: Kasteel veel Zwaard kaart Prinses fles Draak vaak - Losse klanken samenvoegen tot een woord: Welk woord is dit: k-a-s-t-ee-l, d-r-aa-k - Een woord in klanken splitsen: Kun je het woord in stukjes knippen: draak (d-r-aa-k) - Welk woord klinkt het langst, bijvoorbeeld: ophaalbrug of draak, fee of prinsessenjurk, prins of poppentheater? 6. Lettermuur Binnen het thema Er was eens krijgt één letter extra aandacht, bijvoorbeeld de letter k van kasteel. De leerkracht maakt een keuze uit de volgende suggesties, voor activiteiten rondom deze letter. De kinderen bedenken woorden met de letter. Ze schrijven, tekenen of stempelen de woorden. Dit wordt opgehangen bij de letter op de lettermuur. De kinderen verzamelen voorwerpen of materialen die beginnen met de letter, of waarin de letter voorkomt. De materialen krijgen een plaats bij de lettermuur. Kinderen van wie de naam begint met de letter, mogen een (gekopieerde) pasfoto met de naam erbij bij de letter op de lettermuur hangen. 7. Leervragen over draken De leerkracht bekijkt met de kinderen enkele boeken over draken. Samen ontdekken ze dat er allerlei soorten draken zijn: grote en kleine, draken met allerlei kleuren, aardige en enge draken, en dergelijke. De leerkracht schrijft op een grote flap of het digitaal schoolbord wat de kinderen over draken weten. Ze zet de kinderen tot het bedenken van leervragen. Zo nodig helpt ze de kinderen op gang door een voorbeeld te geven: Welk geluid zouden draken maken? Honden blaffen, vogels fluiten, maar wat zouden draken doen? Op deze manier stimuleert ze de kinderen om zelf met vragen te komen. Als er te weinig vragen over draken worden bedacht, kan de leerkracht er ook andere fantasiedieren bij betrekken. 8. Schrijfhoekactiviteiten De leerkracht kan enkele van onderstaande activiteiten uitkiezen die kinderen kunnen uitvoeren in de schrijfhoek. Introductie ervan vindt plaats in de kleine kring of in de schrijfhoek. Doordat kinderen na afloop hun werkje in de kring mogen laten zien, brengt dit anderen weer op ideeën om ook dezelfde of net iets andere activiteiten te ondernemen. De kinderen schrijven/stempelen of typen bij een afdruk van een foto die gemaakt is tijdens het poppentheater. De foto s van Klik & Klak staan ook op De kinderen tekenen op een groot vel papier een zelf bedacht sprookjesfiguur dat in een kasteel woont en geven dit een naam. Ze schrijven of stempelen eventueel ook kenmerken van deze figuur erbij. De kinderen tekenen zelf een verhaal dat begint met Er was eens. Het verhaal speelt zich af in een kasteel. De leerkracht kan hier woorden en zinnen bij schrijven waarna het kind, als het daaraan toe is, de woorden of zinnen nastempelt, naschrijft of plakt. De kinderen maken woordkaarten van de woorden voor de woordspin of de lettermuur. Ze stempelen, typen, schrijven of plakken de kernwoorden na. Er kunnen labels gestempeld worden voor bij de nieuwe hoeken in de klas (zelf een naam 9. Werkje in gezinsportfolio EXPERTISECENTRUM NEDERLANDS, pagina 16

17 In de kleine kring bekijkt de leerkracht met enkele kinderen de foto s van het poppentheater. De leerkracht kan voor twee verwerkingen voor in het gezinsportfolio kiezen: Aan de hand van de digitale foto s kiezen de kinderen wat zij de meest leuke of spannende pop vonden. De leerkracht drukt de foto van deze pop af. Ze bespreekt samen met de kinderen waarom ze voor deze pop hebben gekozen, of bijvoorbeeld welke pop ze het leukst of het spannendst vonden. De leerkracht laat de kinderen op elkaar reageren. De leerkracht schrijft samen met het kind bij de foto de naam van de pop en wat er zo bijzonder aan was. De foto en de geschreven tekst krijgen een plaats in het gezinsportfolio. Afhankelijk van het niveau van het kind kan het kind de woorden ook zelf naschrijven of nastempelen. Zie voor een voorbeeld bijlage 4. Aan de hand van de digitale foto s kiezen de kinderen in tweetallen wat zij de meest leuke of spannende gebeurtenis vonden in het verhaal. De leerkracht praat hier met hen over. Vervolgens tekenen de kinderen hierover in het eigen gezinsportfolio. Deze tekening kan ook op een los blad worden gemaakt en later ingeplakt worden. Wanneer de tekeningen klaar zijn gaat de leerkracht met vier kinderen bekijken wat ze hebben gekozen. De leerkracht laat de kinderen op elkaar reageren en vragen aan elkaar stellen wat zij van de gebeurtenis vonden en waarom. De leerkracht schrijft samen met het kind erbij waarom het deze gebeurtenis kiest en wat er gebeurde in die situatie. Afhankelijk van het niveau van het kind kan het de woorden ook zelf naschrijven of nastempelen. Zie voor een voorbeeld bijlage Portfoliogesprek Als de kinderen het gezinsportfolio mee naar huis krijgen of als ze weer op school komen met hun portfolio maakt de leerkracht gebruik van de gelegenheid om met de ouders en de kinderen over de werkjes in het portfolio te praten. De kinderen zitten in de kring met hun portfolio op schoot. De kinderen die dat willen mogen vertellen over wat er thuis of op school is ingeplakt en bijgeschreven. Gespreksonderwerpen kunnen zijn: Zijn er kinderen die iets in het portfolio hebben geplakt over sprookjes? Hebben de ouders of verzorgers er wat bijgeschreven? Heeft het kind met de ouders gepraat over wat het op school heeft gedaan? Vertel er eens iets over! EXPERTISECENTRUM NEDERLANDS, pagina 17

18 Fase 2 Interactief voorlezen In deze fase komen de kinderen door het prentenboek tot meer verdieping, meer verdieping in de vorm van woordenschat behorende bij het anker en meer verdieping door een andere invalshoek dan de foto's. Interactief voorlezen is een belangrijk onderdeel van deze fase. De leerkracht start deze fase met het introduceren van het prentenboek en de bijbehorende kernwoorden aan de taalzwakke kinderen (preteaching). Bij het voorlezen in de grote kring zullen deze kinderen van de voorkennis profiteren. Startactiviteiten Introductie prentenboek in de kleine kring (pre-teaching) Introductie prentenboek in de grote groep Verwerkingsactiviteiten 1. Kernwoorden van Kleine Draak 2. Tweede keer lezen: wie-waar-wat picto s 3. De boekenmuur 4. Voorlezen met verteltas of vertelkoffer 5. Herhaald voorlezen met een luistervraag 6. Het verhaal naspelen 7. Het prentenboek in de boekenhoek en de luisterhoek 8. Digitaal prentenboek 9. Schrijfhoek 10. Vertellen of voorlezen met ondersteuning van het digitaal schoolbord Startactiviteiten Prentenboek voorlezen Kleine Draak Lieve Baeten (2005) Inhoud: Wat doet een kleine verschrikkelijke Draak als het nog niet zo goed lukt om verschrikkelijk te zijn? Hij oefent met een mensenkind! Want mensenkinderen zijn echte bangerds zegt zijn moeder. Wanneer ze nog maar een glimp opvangen van een Draak, beginnen ze al te trillen en te beven. Maar het kind dat Mamadraak meebrengt, is heel anders. Kernwoorden bij het prentenboek de draak, de bangerd, het kind, de staart, de vleugels, de hand, de tand, het vel, het dorp, de burcht, het drakenbed, de vriend, klein, groot, zacht, goede nacht, bang, bleek, blij, de schrik, radeloos, angstaanjagend, stomverbaasd, groeien, vliegen, fladderen, vuur spuwen, blazen, oefenen, trillen, ruiken, snuiven, beven, opzoeken, trots, fijn EXPERTISECENTRUM NEDERLANDS, pagina 18

19 Introductie prentenboek in de kleine kring Pre-teaching: de leerkracht kiest een introductie uit de volgende suggesties 1. Prentenboek vertellen in de eigen taal 2. Prentenboek verkennen met behulp van een handpop Introductie 1: Prentenboek vertellen in de eigen taal (Kleuterlezen) Een leerling van groep 6, 7, of 8 vertelt het verhaal van Kleine Draak in de moedertaal aan een groepje van één tot drie kinderen. Hij/zij gaat daarbij in op moeilijke woorden en begrippen en controleert of de kinderen het verhaal in de moedertaal begrijpen. De leerkracht van groep 1 en 2 of de eigen leerkracht van de voorlezer geeft de kinderen tips mee, bijvoorbeeld: Prentenboek vertellen in moedertaal 1. Zorg dat je het verhaal goed kent, schrijf het eventueel in je eigen woorden, in je moedertaal op. 2. Ga zo zitten dat de kleuter goed mee kan kijken. 3. Vertel het verhaal spannend en praat met de kleuters over de plaatjes. 4. Vraag aan het eind: 'Welke bladzijde vond jij het leukst?' Zoek deze bladzijde samen op en praat erover. Introductie 2: Prentenboek verkennen met behulp van een handpop De leerkracht gebruikt een handpop van een dier (bijvoorbeeld een draak) of een figuur (bijvoorbeeld een kabouter) die het verhaal met een groepje taalzwakke kinderen gaat verkennen. Later kan de handpop ook bij andere sprookjesboeken worden gebruikt. Samen met de handpop bekijken de kinderen de prenten in het boek en praten erover. Het boek wordt nog niet voorgelezen. Het gebruik van een handpop maakt de activiteit levendig en stimuleert de interactie met kinderen die niet zo makkelijk het woord nemen. De handpop kan bijvoorbeeld wijzen op de context en de illustraties, hij kan woorden uitleggen door een meegebracht voorwerp te laten zien of voelen of door een woord te noemen dat ongeveer hetzelfde betekent. De handpop laat de kinderen zelf het verhaal verzinnen bij de illustraties. De leerkracht kan zelf ook verbazing en bewondering tonen om reacties van de kinderen uit te lokken, zoals Oh, wat is dat nou?, Hee dat is vreemd. of Oh jee.. Introductie prentenboek in de grote groep De leerkracht introduceert het prentenboek Kleine Draak in de grote groep. Ze bespreekt de voorkant en de achterkant met de kinderen. Bij het bespreken van de kaft van het boek laat ze de kinderen aan de hand van de illustratie voorspellen wat er zal gebeuren. Enkele voorbeeldvragen zijn: Waar denken jullie dat het verhaal over gaat? Waarom denk je dat? Dan leest de leerkracht de titel van het boek en vraagt aan de kinderen of ze nu beter weten waar het boek over zal gaan en waarom ze dat denken. Vervolgens bekijkt de leerkracht het boek samen met de kinderen waarbij ze de kernwoorden verduidelijkt die ze heeft gekozen bij de prenten. Dit doet ze door middel van uitbeelden (met behulp van concrete voorwerpen, afbeeldingen, foto s en voordoen), uitleggen of uitbreiden. De leerkracht zoekt bijvoorbeeld een knuffel van een draak of een draak van plastic. Voor woorden als vliegen of vuur spuwen, kan de leerkracht afbeeldingen laten zien of ze kan dit uitbeelden of uitleggen. De materialen ondersteunen EXPERTISECENTRUM NEDERLANDS, pagina 19

20 het voorlezen van het prentenboek en later ook het naspelen of navertellen van het verhaal door de kinderen. Nadat het hele boek is bekeken, leest de leerkracht het prentenboek letterlijk voor. Tijdens het voorlezen geeft ze de kinderen steeds de ruimte om te reageren op het verhaal of op de prenten. De kinderen mogen ook op elkaar reageren. Verder kunnen de kinderen door het stellen van open vragen worden aangezet om na te denken over het verhaal. De leerkracht kan bijvoorbeeld halverwege het verhaal stoppen en vragen naar de afloop van het verhaal. Verwerkingsactiviteiten 1. Kernwoorden van Kleine Draak De leerkracht heeft van te voren de kernwoorden op stroken papier gezet. Met de woordstroken erbij, bespreekt ze met de kinderen welke belangrijke woorden ze in het verhaal zijn tegengekomen. De kinderen maken op losse kaartjes tekeningen van de woorden op de woordstroken. Samen met de leerkracht kijken ze naar de beginletter van het woord, en zoeken meer woorden met dezelfde beginletter. De woordstroken worden samen met de tekeningen op de lettermuur gehangen, bij de letter waarbij het woord hoort. De kinderen kunnen de kernwoorden op een later tijdstip nastempelen, naschrijven of natekenen bij eigen werkjes. 2. Tweede keer lezen: wie-waar-wat picto's De volgende dag leest de leerkracht het boek een tweede keer voor. Ze gaat eerst op de volgende vragen in om het verhaal terug te halen: Over wie gaat het verhaal? Waar speelt het verhaal zich af? Wat gebeurt er in het verhaal? Wat is het probleem? De leerkracht schrijft de antwoorden kort op een flap, met behulp van deze picto's of de picto s in bijlage 3: Wie Waar Wat? Als de kinderen iets niet meer zeker weten zegt de leerkracht dat zij het verhaal nog een keer gaat voorlezen en de antwoorden daarna achter de picto's zal opschrijven. Nadat het boek de tweede keer is voorgelezen, bespreekt de leerkracht het probleem in het boek en praat er samen met de kinderen over hoe dit opgelost werd. 3. De boekenmuur De leerkracht heeft een kopie gemaakt van een aantal bladzijdes (acht à tien platen) waarop duidelijk te zien is wat er gebeurt in het boek Kleine Draak. Samen met de leerkracht leggen de kinderen de platen van het verhaal in de juiste volgorde. De leerkracht laat de kinderen het verhaal met behulp van de platen navertellen. Ze geeft de kinderen de ruimte om op elkaar te reageren over de volgorde waarop de platen moeten liggen. Als alle kinderen tevreden zijn kijkt de leerkracht samen met de kinderen of het klopt. De leerkracht kan op een strook heel kort een begeleidende zin schrijven die zij samen met de kinderen bedenkt. De leerkracht stelt bijvoorbeeld de vraag wat er gebeurt op de plaat en schrijft dan bijvoorbeeld op: Kleine Draak oefent of Kleine Draak spuwt vuur. De leerkracht hangt de platen en de begeleidende tekst op bij de boekenmuur, waardoor kinderen vaak terug kunnen kijken naar het verhaal en ook ouders zien waar het boek over gaat en dit met hun kind kunnen bespreken. Deze activiteit kan de leerkracht daarna in tweetallen uit laten voeren. De kinderen leggen de platen in de juiste volgorde en vertellen elkaar het verloop van het verhaal. EXPERTISECENTRUM NEDERLANDS, pagina 20