Kernpunten. Synaps complexiteit. Kernpunten. Cerebrale ontwikkeling. Cerebrale ontwikkeling. De hersenen ontwikkeling zich langdurig

Transcriptie

1 Kernpunten Kernpunten De hersenen ontwikkeling zich langdurig DE NEUROPSYCHOLOGISCHE ASPECTEN VAN HERSENLETSEL BIJ KINDEREN; een longitudinaal perspectief DR. MARC P.H. HENDRIKS klinisch neuropsycholoog Hersenen zijn sensitief voor een scala aan pre- en postnatale gebeurtenissen..onderwijs is zo n gebeurtenis De hersenen zijn plastisch het gehele leven Cognitieve en gedragstoornissen zijn hieraan gerelateerd Gedragswetenschappelijk Dienst (GWD) Donders Institute for Brain, Cognition and Behaviour, Radboud Universiteit Nijmegen Kind isgeen geen kleine vo Kind is kleine volwassene Cerebrale ontwikkelin Cerebrale ontwikkeling Waarom belangrijk? 1. Hersenen: ontwikkeling vs. uitgegroeid 2. Cognitieve functies: ontwikkeling vs. stabiel 3. Stoornissen: verworven vs. niet verworven 4. Meten: neuropsychologisch onderzoek Cerebrale ontwikkelin Cerebrale ontwikkeling Verbindingen Aantal verbindingen schatten op basis van de lengte van de takken Zijn afhankelijk van ervaringen Dezelfde ervaring kan tegengestelde veranderingen in verschillende hersengebieden veroorzaken neuronen met 1014 verbindingen (synaps) Gevormd door genetische opmaak en levenslange ervaringen Belangrijkste periode is de eerste jaren van ons leven inclusief prenataal Synaps complexiteit Synaps complexiteit Celstructuur afhankelijk van gedrag: Veeleisend / complex gedrag in dagelijks functioneren complexe celstructuur en meer verbindingen Gerelateerd aan algemene eisen en individuele ervaring: Onderwijs Werkzaamheden Vrije tijd

2 Verstandelijke beperk Verstandelijke beperkingen Cerebrale ontwikkelin Cerebrale ontwikkeling Synaps formatie Dendrieten- takken bij kinderen met verstandelijke beperkingen Groei dendrieten gering Eenvoudige structuur neurons reductie aantal verbindingen ontwikkelingsachterstand 1. Fase-afhankelijk Purpura, 1974, Science Myelinesatie Myelinisatie Cellen voor de geboorte geboren Tot 2 jaar enorm tempo Voor de puberteit plateau (door toename en afsterven) Later in puberteit enorme afname 2. Niet overal gelijk in de cortex 3. Ook binnen corticale gebieden ( finetuning ) 4. Afhankelijk van ervaring Ervarking Ervaring Post-natale stimulatie!! Hersenen zijn groter Hersenen hebben meer verbindingen De dieren hebben meer ontwikkelde motorisch en cognitief functies rijke omgeving (maar wat is dat?) Plamuurmes Het plamuurmes Gedragsverandering afhankelijk Omgevingsfactoren en tijdstip Rijping CZS Volgens constant patroon Plamuurmes Het plamuurmes..zelfs als prenataal de rattenvaders in een rijke omgeving opgroeien..

3 Plasticiteit en sensitieve sensitiev perioden Plasticiteit en sensitieve sensitiev perioden essentially, the sensitive period is the time between the emergence anatomically or functionally of a given biobehavioral system and its maturation. The system may be affected in this emergent but immature state (for better or worse) by exogenous stimuli and this effect can be permanent should the system harden its maturity (Andersson, et al. 2000) Leren zwemmen 0-6 in wieg fladderen kruipen, lopen fietsen Taalontwikkeling (2-14) klanken en keelbewegingen geluiden vs. taalklanken voorlezen, school, etc. Sociale ontwikkeling 0 22 gezichtsherkenning lachen naar ouders spelletjes doen, groepjes werken essentially, the sensitive period is the time between the emergence anatomically or functionally of a given biobehavioral system and its maturation. The system may be affected in this emergent but immature state (for better or worse) by exogenous stimuli and this effect can be permanent should the system harden its maturity (Andersson, et al. 2000) Plasticiteit en sensitieve sensitiev perioden Motorische ontwikkeling Op basis van zintuiglijke cues (akoestisch/chemisch en visueel) Kritieke periode relatief discreet en mogelijk slechts een paar uur Voorkeur voor normale stimuli op basis van genetisch bepaalde neurale filters die toenemend selectief worden Motorische ontwikkeling Na geboorte strekken arm; geen specifieke richting Na 1-3 maanden oriëntatie op object en beweegt in richting; grijpt met alle vingers tegelijkertijd Grijpen meer doelgericht met pincet-greep; gebruik van duim-wijsvinger ontwikkelt zich verder Motorische ontwikkeling maar, leren is levenslang is levensl..na de sensieve periode? Gedrag en leren niet uitsluitend afhankelijk van rijping van hersenen Motorische ontwikkeling Na geboorte strekken arm; geen specifieke richting Na 1-3 maanden oriëntatie op object en beweegt in richting; grijpt met alle vingers tegelijkertijd Grijpen meer doelgericht met pincet-greep; gebruik van duim-wijsvinger ontwikkelt zich verder Ook neuroplasticiteit op volwassen leeftijd, onder invloed van omgeving, stimulatie en ervaring (Daganski, et al. 2004)

4 Taalontwikkeling Taalontwikkeling Geboorte; geluid menselijke stem is comfortabeler dan andere. 6 wkn; strekt en draait nek bij horen van stem moeder, en maakt geluiden die plezier impliceren; huilt voor hulp. 2 mnd; begin met differentiatie stemgeluid, meer keelgeluid. 3 mnd; oriënteert hoofd bij stemgeluid, reageert met stem op stemgeluid, start met brabbelen. 6 mnd; imiteert geluiden van anderen. 9 mnd; kan betekenis aan intonatie begrijpen, gebruikt intonatiepatronen die volwassenen ook gebruiken. 12 mnd; begint een woordenschat te ontwikkelen (5-10 woorden). 24 mnd; woordenschat neemt snel toe ( ), benoemt objecten, 2-3 woordszinnen. 36 mnd; woordenschat 1000 woorden, 3-4 woordszinnen (met onderwerp en werkwoord). 4 jaar; woordenschat 1500 woorden, complexere zinnen 6 jaar; woordenschat 2600 woorden, receptief jaar; volwassen woordenschat Geboorte; geluid menselijke stem is comfortabeler dan andere. 6 wkn; strekt en draait nek bij horen van stem moeder, en maakt geluiden die plezier impliceren; huilt voor hulp. 2 mnd; begin met differentiatie stemgeluid, meer keelgeluid. 3 mnd; oriënteert hoofd bij stemgeluid, reageert met stem op stemgeluid, Vast start patroon met brabbelen. 6 mnd; imiteert geluiden van anderen. 9 mnd; Cultuur kan betekenis onafhankelijk aan intonatie begrijpen, gebruikt intonatiepatronen die volwassenen ook gebruiken. 12 mnd; begint een woordenschat te ontwikkelen (5-10 woorden). 24 mnd; woordenschat neemt snel toe ( ), benoemt objecten, 2-3 woordszinnen. 36 mnd; woordenschat 1000 woorden, 3-4 woordszinnen (met onderwerp en werkwoord). 4 jaar; woordenschat 1500 woorden, complexere zinnen 6 jaar; woordenschat 2600 woorden, receptief jaar; volwassen woordenschat Sensitieve periode periode taal taa Taallateralisatie Afhankelijk van vele andere functies allemaal hun eigen sensitieve periode (bv. foneem discriminatie tussen R/l op zuigelingenleeftijd en resistent voor later) Bij 96% m.n. de linker hemisfeer Eindigt abrupt in adolescentie Knudsen E I et al Genetisch bepaald Door stimulatie van taal gerelateerde klanken, lateralisatie in linker hemisfeer Sensitieve periode tot 6-7 jaar Minder taalstimulatie..binnen en buiten buiten sensitieve sen per Geringe taalstimulatie Geringe woordenkennis Dunnere cortex

5 Taallateralisatie Taallateralisatie Cerebrale ontwikkelin Cerebrale ontwikkeling Waarom belangrijk? CROWDING Linker Hemisfeer Andere cogntieve vaar Andere cognitieve vaardigheden Taalvaardigheden rechterhand LINKS Tower of Hanoi RECHTS Rechter Hemisfeer - Ruimtelijke vaardigheden - Linkerhand Sociale ontwikkeling Sociale ontwikkeling Erg afhankelijk van de ontwikkeling van frontale hersenstructuren adolescentie Bv. nuances in gezichtsexpressie Spontaan produceren op kinderleeftijd Interpreteren van een sociale situatie Nuances in toon Sociale e ontwikkeling Sociale ontwikkeling Effecten tactiele stimulatie: Productie proteïnen in de huid effecten op genetische expressie grotere hersenen meer verbindingen betere vaardigheden

6 Sociale ontwikkeling e Sociale ontwikkeling e Een natuurlijk experiment : Communistische politiek in Roemenië Verbod op anticonceptie Maandelijkse controle door staatsgynaecoloog geboorteoverschot Na 2 jaar pleeggezin: Spectaculair; gewicht, lengte, hoofdomtrek..maar aantal niet: Leeftijd van adoptie (< 6 maanden) Toch: leerproblemen, hyperactief gedrag, problemen met sociale interactie, etc. Kinderen die na 6 mnd werden geadopteerd, vertoonden op 11 jaar: Fysieke beperkingen Relatief kleinere hersenen, vooral frontaal Ernstige ontwikkelingsachterstand: Sociaal, cognitief, gedragsmatig Ouder-Kind Ouder-kind relaties relaties Een natuurlijk experiment : Turning Gold into Lead The ACE (Adverse Childhood Experiences) Study Zoals: Geweld in gezin (ouders of kind) Alcohol of drug-afhankelijkheid ouders Seksueel misbruik Gezinslid in gevangenis Ouder chronisch depressief of andere psychiatrische stoornis Verlies van een ouder, om welke reden dan ook kinderen middelbare leeftijd ACE s komen veel vaker voor dan herkend ACE s hebben een sterke relatie met gezondheid 50 jaar later (verslaving, hart-long aandoeningen depressie, suïcide, diabetes, hypertensie, psoriasis, etc) Spelen Ervaring met spelen: Zeer belangrijk voor de sociale ontwikkeling op latere leeftijd Mogelijk sensitieve periode voor het soort spelen en frequentie Vooral beroep op de frontale hersenstructuren en de ontwikkeling van de frontale hersendelen vooral afhankelijk van sociaal gedrag / spelen..maar ook begrip van spelregels Spelen Spelen Orbitofrontale cortex Orbitofrontale cortex Mediale prefrontale cortex ervaring van het spelen type spel Hoeveelheid complexe bewegingen Aantal dieren Variatie in dieren Onafhankelijk van betrokkenheid in spel Mediale prefrontale cortex ervaring van het spelen type spel Hoeveelheid complexe bewegingen Aantal dieren Variatie in dieren Onafhankelijk van betrokkenheid in spel Om normaal sociaal gedrag te leren, is de organisatie en coördinatie van de bewegingen, en de identificatie met andere ratten essentieel

7 Plamuurmes Het plamuurmes Plamuurmes Het plamuurmes Rijping CZS Volgens constant patroon Gedragsverandering afhankelijk omgevingsfactoren en tijdstip Rijping CZS Volgens constant patroon Gedragsverandering afhankelijk omgevingsfactoren en tijdstip maar leeftijdgerelateerde neurale verandering bijna nooit onmiddellijk zichtbaar Neuropsychologie wat maak je zichtbaar? je zichtbaar Zichtbaar maken met neuropsychologisch onderzoek cognitieve functies en vaardigheden die ten grondslag liggen aan leren wat maak je zichtbaar hoe zichtbaar zijn de beperkingen hoe maak je beperkingen zichtbaar hoe zichtbaar zijn beperkingen? zijn bepe Niet lineair ONTWIKKELING IS DYNAMISCH clinici richten zich volwassen neuropsychologie uitontwikkelde hersenen normale ontwikkeling normale ontwikkeling tot aan een hersenletsel Ontwikkeling van cognitieve functies: - Niet lineair - Niet alle cognitieve functie ontwikkelen gelijk - Niet gerelateerd aan het moment / leeftijd Volwassen neuropsychologie informatief over eind, maar niet over de ontwikkeling of stoornissen naar het eind

8 Niet alle cognitieve functiesfu ontwikkelen gelijkmatig Basisfuncties die beroep doen op lagere delen in de hersenen: motoriek, perceptie, automatisch gestuurd gedrag, stimulus-repsons leren, etc. Cognitieve functies als (werk)geheugen, taal, visueel ruimtelijke vaardigheden basaal lezen, spellen, rekenen Hogere cognitieve functies als executieve vaardigheden; planning, strategisch leren, zelfstandig sociaal functioneren, etc. Niet alle cognitieve functiesfu ontwikkelen gelijkmatig 1. Objecten verschuiven 2. Non-matching to sample beloning voor respons die niet overeenkomt met stimulus objectherkenning (temporaalkwab) 3. Discriminatietaak Één stimulus altijd beloning, ander niet. Door trial-and-error elke dag leren (basale ganglia) Volwassenen: vinden discriminatietaak de moeilijkste Kinderen:kunnen de discriminatietaak bij 12 maanden (basale ganglia) en de makkelijke na 18 maanden (cortex) Niet gerelateerd aan moment aan / leeftijdl Ontwikkelde vs. stabiele functies Volwassenen: hersenbeschadiging specifieke beperkingen statische functiesysteem (bv. afasie) Kinderen: meer diffuse cognitieve beperkingen, of beperkingen in basisfuncties (aandacht, psychomotoriek, leren, etc.) Growing-into-deficit Beschadiging van hersenstructuren die later in de ontwikkeling worden ingezet, worden zichtbaar op het moment dat ze ingezet moeten worden Herstel na hersenletsel loopt anders Minder focaal hersenletsel als tumoren, CVA, infarct, etc. Meer kans op plasticiteit Andere inbedding in het dagelijks leven Niet gerelateerd aan moment aan / leeftijdl Leeftijd en moment voorspelt effect op lange termijn Vroege hersenbeschadiging? Cognitief / gedrag Conclusie: Vroege hersenbeschadiging Voor 2de jaar: globale en ernstige cognitieve beperkingen t.o.v. nagenoeg verwachte prestaties bij beschadiging op latere leeftijd Niet gerelateerd aan moment aan / leeftijdl.maar. T.a.v. het gedrag: Hersenbeschading in de leeftijd van 7-9 jaar, meer gedragsproblemen, dan in de leeftijd van 3-6 Anderson, et al, 2010