Klimaat in het brandpunt

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Klimaat in het brandpunt"

Transcriptie

1 Klimaat in het brandpunt Ad Vermaas Grootte van het Agulhaslek bepaalt mede de sterkte van de Warme Golfstroom Het warme en zoute water dat rond de punt van Zuid-Afrika de Atlantische Oceaan in lekt, versterkt de AMOC. Zoals bekend zorgt het relatief warme water dat met de Noord-Atlantische Drift naar ons toe stroomt ervoor dat wij, voor onze breedtegraad, zachte winters hebben. Nu is er in de afgelopen jaren door heel wat onderzoekers geopperd dat, door de mondiale opwarming, die stroom met relatief warm water zou kunnen verzwakken. Als gevolg van de grotere hoeveelheid zoet smeltwater dat van de Groenlandse ijskap in de oceaan stroomt. Daardoor wordt het afzinken van het water belemmerd, en dat is nu juist de motor van de AMOC. Dit is aan de orde geweest in Weerspiegel januari Sinds een aantal jaren echter blijkt al maar meer dat het destijds geschetste beeld te simpel is. De stromingen in de Atlantische Oceaan staan niet op zichzelf, maar zijn verbonden met die in de Indische en Stille Oceaan. Zo blijkt o.a. dat een klein deel van het warme en zoute water van de Agulhasstroom vanuit de Indische Oceaan, onder de zuidpunt van Afrika langs, naar de Atlantische Oceaan lekt. Door de input van dit warme en zoute water wordt de Warme Golfstroom en de Noord-Atlantische Drift krachtiger. Hoe groter het Agulhaslek, hoe meer de AMOC (Atlantic Meridional Overturning Circulation) wordt versterkt. Uit diverse onderzoeken is gebleken dat in de laatste decennia het Agulhaslek groter is geworden. Vermoedelijke oorzaak is de mondiale opwarming. Met andere woorden: aan de ene kant zorgt de opwarming voor meer zoet smeltwater van de Groenlandse ijskap, en hiermee voor een zwakkere AMOC, maar aan de andere kant bewerkstelligt diezelfde opwarming een groter Agulhaslek, en daardoor een versterking van de AMOC. Hoe de combinatie van beide in de toekomst zal uitwerken, is zeer ongewis. Onlangs verscheen een overzichtsartikel in Nature waarin een grote groep gerenommeerde onderzoekers (waaronder wetenschappers van het IMAO, de VU en het NIOZ) de stand van zaken volgens ca. 100(!) publicaties op een rij zette. De Agulhas stroming De Agulhasstroming is een oceaanstroming langs de oostkust van zuidelijk Afrika en is genoemd naar Kaap Agulhas, de meest zuidelijke punt van Afrika. Zuid van die Kaap strekt zich het continentaal plat nog enkele honderden kilometers zuidwaarts uit, nog verder zuidwaarts wordt de oceaan snel dieper. In figuur 2 is te zien dat de Agulhasstroom het continentaal plat volgt langs de oostkust van Mozambique en Zuid- Afrika en daarna z n weg vervolgt langs het continentaal plat in een zuidwestelijke richting, om vervolgens zuid van Kaap Agulhas scherp om te buigen naar het oosten (Agulhas return current). Dit, door de Corioliskracht en omdat de stroming in het gebied komt met de steeds sterkere westelijke winden, en in de buurt komt van de sterke O- stroming rond Antarctica. Western Boundary Current Zolang de stroming de kust van zuidelijk Afrika volgt, is het een zogenaamde western boundary current; een stroming die aan de westzijde wordt begrensd. De combinatie van het heersende windveld en de draaiing van de aarde (met als gevolg een Corioliskracht die afhankelijk is van de breedtegraad) zorgt ervoor dat zo n western boundary current een krachtige stroming is, met stroomsnelheden in de orde van 1m/s. Dat is 10 tot 100 maal krachtiger dan op andere plaatsen in de oceaan. Die relatief hoge stroomsnelheid zorgt er voor dat de golven ten zuiden van Kaap Agulhas, bijzonder hoog kunnen zijn. Dit omdat daar de stromingsrichting van het water tegengesteld is aan de overheersende westelijke windrichting. De zogenaamde freakwaves, monstergolven, bereiken soms een hoogte van 30(!) meter. Invloed op regionaal klimaat Het water van de Agulhasstroom is aanzienlijk warmer dan de omgeving. Ter hoogte van de stroming zijn de fluxen van de voelbare en latente warmte zo n 3 tot 5 keer groter dan elders boven de Oceaan. Dit heeft aanzienlijke gevolgen voor het klimaat in de regio. De atmosferische grenslaag is er dieper, er is meer convectieve bewolking en het is een voorkeursgebied voor de vorming van depressies. Het warme Agulhaswater kan ook bijdragen aan perioden met extreme regenval en aan tornado s in Zuidelijk Afrika. De gevolgen zijn het sterkst wanneer de Agulhasstroom extra warm is en dat blijkt weer samen te hangen met de ENSOcyclus (El Niňo/ La Niňa). Die cyclus lijkt trouwens ook de grootte van het Agulhaslek te beïnvloeden. Bovendien lijkt het er op dat de gevoeligheid van de Agulhasstroom voor de ENSO cyclus sinds 1970 is toegenomen. Figuur 1. Kaap Agulhas is de meest zuidelijke punt van Afrika. De naam is bedacht door Portugese zeevaarders, zo n 500 jaar geleden. Agulhas betekent naalden. In die regio valt namelijk het magnetische noorden samen met het geografische noorden; de kompasnaald wijst er dus exact noordwaarts.

2 Figuur 2. De Agulhasstroming en de temperaturen van het oppervlaktewater in de Indische en de Atlantische Oceaan rond zuidelijk Afrika. De Agulhasstroom volgt de oostkust van Afrika en vervolgens het continentaal plat, om bij ca. 40º Z.Br. scherp om te buigen in oostwaartse richting (retroflectie). Aan de kleuren is goed te zien dat het Agulhaswater in die retroflectiezone warm is ten opzichte van het water van de aangrenzende Atlantische Oceaan. Voorts zijn ook de locaties van allerlei onderzoeksprogramma s aangegeven. Nederlandse inbreng is er wat dit betreft voor INATEX (Indian-Atlantic Exchange in Present and Past Climate), CLIMATCH (onderzoek aan koraalafzettingen in het programma Climate and Anthropological Change) en voor MASMA (Marine and Coastal Science for Management). Agulhasringen Behalve veel warmer, is het water uit de Agulhasstroom ook aanzienlijk zouter (door de hoge watertemperatuur verdampt er meer water; het zout blijft achter) dan het Atlantische water. Dat warme en zoute water stroomt in de retroflectiezone niet volledig oostwaarts terug de Indische Oceaan in. Om de paar maanden snoert zich een lus van dit warme en zoute water af, om vervolgens in de Atlantische Oceaan terecht te komen en daar opgenomen te worden in de stroming. Dit verschijnsel van het lekken van warm en zout water naar de Atlantische Oceaan staat bekend als het Agulhaslek. Het grootste deel van het gelekte water bestaat uit zogenaamde Agulhasringen. Dat zijn wervels warm en zout water met een diameter van enkele honderden kilometers. Met infraroodopnamen uit satellieten zijn het heel opvallende verschijnselen. Maar niet alleen in de bovenste lagen is het water warmer en zouter, ook tot op grotere diepten blijkt die anomalie waarneembaar. Zie figuren 4 en 5. Naast ringen lekt er ook warm en zout water als draadvormige structuren en als wervels de zuidelijke Atlantische Oceaan in. Omdat er eens in de paar maanden zo n ring wordt afgesnoerd, is de grootte van het lek niet constant, maar varieert van maand tot maand. Maar ook op een tijdschaal van decennia tot millennia treden variaties op. Lek groter in laatste decennia Uit de onderzoeksresultaten van de afgelopen jaren komen tal van aanwijzingen naar voren dat de hoeveelheden warm en zout water die de zuidelijke Atlantische Oceaan in lekken, in de afgelopen decennia aanzienlijk groter zijn geworden. Hoewel er nog altijd veel onduidelijkheden zijn die vragen om nader onderzoek, zijn er al wel een paar conclusies te trekken: 1. De Agulhasstroom is sinds de 60-er jaren warmer geworden en de oostwaartse retourstroom heeft een zuidelijker positie gekregen. Dit hangt samen met het zuidwaarts opschuiven van het subtropisch front (STF), de zone met de sterkste westelijke winden. Zie ook figuur 6. Figuur 3. Temperatuur van het oppervlaktewater rond zuidelijk Afrika. De Agulhasstroom springt er uit als een rode (warme) smalle zone. Ook na de retroflectie is het oostwaarts stromende water aanvankelijk nog aanzienlijk warmer dan de omgeving. Let verder ook op de grote temperatuurgradiënt iets verder zuidwaarts. Het temperatuurverschil tussen het water van de Agulhasstroom en dat wat rond Antarctica stroomt, is enorm. 2. In het zuidoosten van de Atlantische Oceaan is de totale bewegingsenergie van de warme wervels toegenomen. Dit, als gevolg van meer ringen en wervels en grotere hoeveelheden warm en zout water uit de Agulhasstroom. De toename wordt geschat op 1,4 4 Sv/decennium. (Sv staat voor Sverdrup, een eenheid om de grootte van een waterstroom weer te geven; 1Sv is gelijk aan een miljoen m 3 water per seconde). Die toename is (maar) een paar procent van de totale sterkte van de Agulhasstroom, en nog geen 10% van de hoeveelheid die met de Golfstroom langs de kust van Florida stroomt, maar aan de andere kant is het wel een immense bel water: zo n 500 keer zo veel als er door de Rijn ons land in komt! Als gevolg van een toename van het lek bij zuidelijk Afrika, blijkt ook het Atlantisch water dat voor de kust van Noord-Brazilië noordwaarts richting evenaar stroomt, zouter te zijn geworden. Samenhang groter Agulhaslek en zuidelijker STF De constateringen dat het Agulhaslek groter wordt, terwijl het STF naar het

3 zuiden opschuift zijn twee verschijnselen die vermoedelijk sterk met elkaar gekoppeld zijn. Het zuidwaarts opschuiven van het STF is hoogstwaarschijnlijk het gevolg van de mondiale opwarming. Daardoor wordt de afstand tussen de zuidpunt van Afrika en het STF groter, en dat biedt de Agulhasstroom een groter gebied voor het lekken van warm en zout water, totdat de stroom de zone van de sterke westelijke winden bereikt en oostwaarts buigt. Een warmere wereld en een groot Agulhaslek horen blijkbaar bij elkaar. Figuur 4. Temperatuur van het oppervlaktewater ten tijde van de Agulhahasring Astrid, in maart De kleuren geven de temperatuur weer. Rood is 26-27º, oranje 25º, geel 23-24º en lichtgroen 21-22º. Figuur 5. Metingen van potentiële watertemperatuur (links) en zoutgehalte (midden) ten tijde van de Agulhasring Astrid op een lijn ZO-NW, zoals aangegeven in het rechterdeel. De metingen zijn verricht over het totale diepteprofiel, tot ca m diep. Vooral tot een diepte van 1000m geeft de Agulhasring een sterke anomalie wat betreft de temperatuur en het zoutgehalte. Door de hoge temperatuur van het oppervlaktewater van de Agulhasring, is de verdamping boven dat gebied groter dan in de omgeving. Daardoor kan de zout-anomalie lang blijven bestaan. Deel lekwater versterkt AMOC Van het water dat via het Agulhaslek in de zuidelijke Atlantische Oceaan terechtkomt, voegt een gedeelte zich bij de circulatie in de zuidelijke Atlantische Oceaan, d.w.z. de stroming die voor de kust voor zuidelijk Brazilië langs loopt (figuur 6). Een ander deel komt terecht in de Atlantische/Indo-Pacifische supergyre, een stroming die alle drie de oceanen verbindt (figuur 6). Een derde deel tenslotte vloeit NW-waarts om langs de noordkust van Brazilië noordwaarts de evenaar over te steken en onderdeel te worden van de AMOC (Atlantic Meridional Overturning Circulation), de stroming waar ook de Warme Golfstroom en de Noord Atlantische Drift onderdeel van uitmaken. Hoewel de hoeveelheid Agulhaswater dat de Golfstroom bereikt relatief klein is t.o.v. het water in de Golfstroom zelf (vermoedelijk minder dan 10%), kan het, omdat het Agulhaswater relatief zout is, toch van grote invloed zijn op de sterkte van de AMOC. Voor de aandrijving van de AMOC is het namelijk essentieel dat het oppervlaktewater op bepaalde plaatsen bij Groenland, IJsland en in de Noordelijke IJszee naar grote diepte zinkt (figuur 7). Om daarvoor zwaar genoeg te zijn moet het niet alleen voldoende zijn afgekoeld, maar ook zout genoeg zijn. In Weerspiegel van januari 2006 is dit al eens aan de orde geweest en toen werd gesteld dat door grotere hoeveelheden zoet smeltwater van de Groenlandse ijskap, dat afzinken in de toekomst mogelijk een probleem zou kunnen worden. Input van zout Agulhaswater kan de verzoeting van het Noord- Atlantisch water tegengaan en zo de AMOC een extra impuls geven. Wel duurt het zo n jaar voordat het zoute water de noordelijke Atlantische Oceaan heeft bereikt. Een groter lek nu heeft dus pas op termijn effect voor de AMOC, en daarna kan het nog enkele eeuwen duren voordat zich een nieuw evenwicht heeft ingesteld. Ook Zuid-Atlantisch windveld beïnvloedt AMOC Overigens laten oceaan-atmosfeer gekoppelde klimaatmodellen zien dat er in een warmer klimaat (zoals vermoedelijk in de toekomst het geval zal zijn), naast de grootte van het Agulhaslek, ook nog een tweede mechanisme is waardoor de AMOC wordt versterkt: nl. door veranderingen in het windveld boven de zuidelijke Atlantische Oceaan (met een zuidelijker gelegen STF; figuur 6). Daardoor wordt het noordwaarts gerichte Ekmantransport versterkt en dat beïnvloedt de diepwatertak van de AMOC. Verder zou een groter Agulhaslek ook ingrijpende gevolgen kunnen hebben voor de hoeveelheid CO 2 die vanuit de atmosfeer in het oceaanwater wordt opgeslagen. Dat is echter nog

4 een onderwerp dat goeddeels onbegrepen is en waarover zowel de modellen als de wetenschappers allesbehalve unaniem zijn. Figuur 6. De Agulhasstroom is onderdeel van een grootschaliger circulatie in het zuidelijk deel van de Indische Oceaan. Deze grootschalige circulatie wordt aangedreven door de ZO-passaatwinden in het noordelijk deel en de (sterke) westelijke winden in het zuidelijk deel. De zuidelijke begrenzing ligt net ten noorden van 45º Z.B. Rond die breedte ligt dan de aarde omspannende Atlantisch/Indo-Pacifische supergyre en net ten zuiden hiervan het Subtropisch Front (STF). Zuid van dit front is het domein van de Circumpolaire Antartctische Stroom. De kleuren in deze figuur geven in dit geval niet de temperatuur van het oppervlaktewater weer, maar zijn een maat voor de sterkte van de stroming. Het Agulhassysteem is duidelijk een krachtiger stroming dan de overige in deze figuur. De curve aan de rechterkant geeft de gemiddelde windstress weer tussen 20 en 110º O.L. (de sector van de Indische Oceaan) voor de perioden en van Een vergelijking van de twee tijdvakken leert dat het gebied met de sterkste westenwinden (het subtropisch front STF) in die 30 jaar enkele graden naar het zuiden is opgeschoven en dat de sterkte van de westenwinden is toegenomen. noordelijke Braziliëstroom en steekt daarmee de evenaar over richting Golf van Mexico. Voor de aandrijving van de AMOC is het van groot belang dat er bij Groenland voldoende oppervlaktewater afzinkt, maar vervolgens als dieptewater weer zuidwaarts te vloeien. Figuur 7. De koppeling tussen het Agulhaslek en de AMOC. Een deel van het warme en zoute water uit het Agulhaslek bereikt de Figuur 8. Gegevens uit mariene sedimenten tot jaar terug. a. Afwisseling glacialen/interglacialen uit 18 O.

5 b. Grootte van het Agulhaslek op grond van warmteminnende mariene fauna. c. Positie van het STF uit subtropische en subantarctische zeefauna. d. Oppervlaktetemperatuur van het zeewater volgens twee verschillende methoden. e. Sterkte van de AMOC op grond van deep water ventilation. Het Agulhaslek en de AMOC tijdens de ijstijden In de afgelopen decennia zijn uit monsters van de oceaanbodem ter plaatse van het Agulhaslek, heel wat gegevens verzameld wat betreft het zeeleven daar. Via de tot nu toe beschikbare bodemmonsters kan men tot ca jaar terug in de tijd kijken. In die sedimenten heeft men vooral gekeken naar de gefossiliseerde kalkskeletjes van de planktonische foraminiferen. Dat zijn eencellige dierachtige organismen die zweven in het water, waarin ze tot op grote diepten kunnen voorkomen. Er zijn tal van verschillende soorten, elk met hun eigen voorkeursmilieu en temperatuur. In de paleoklimatologie worden deze plantonische foraminiferen heel vaak als indicator gebruikt, omdat de verhouding van de zuurstofisotopen in het kalkskelet (δ 18 O) informatie bevat over de zeewatertemperatuur en de hoeveelheid landijs. Die periode van jaar omspant een aantal ijstijden. Of, liever gezegd, een afwisseling van glacialen (koude perioden met veel landijs) en interglacialen (warmere periode tussen twee glacialen in). In figuur 8 is deze afwisseling van glacialen en interglacialen weergegeven door de bovenste curve. Hierbij is gebruik gemaakt van de hoeveelheid van de isotoop 18 O. Let op bij het lezen van deze figuur: het heden staat links. De rechterkant geeft de situatie jaar geleden weer. Om te zien wat er gebeurt bij een voortschrijdende tijd, moet de figuur van rechts naar links worden gelezen. De tweede curve toont dat tegen het einde van een ijstijd, de hoeveelheid warmteminnende zeefauna ter hoogte van het Agulhaslek sterk toeneemt, wijzend op warmer Agulhaswater en een groter Agulhaslek. Agulhaslek eerder oorzaak van einde ijstijd dan gevolg Het feit dat de toename al optreedt vanaf enkele duizenden jaren voor het definitieve einde van de ijstijd wijst er op dat het grotere Agulhaslek niet het gevolg is van de mondiale opwarming, maar (mede) de oorzaak. Of dat het vergrote lek een trigger is, die een aantal andere veranderingen in gang heeft gezet. Van de periode rond het einde van de laatste ijstijd is een hoge resolutie analyse beschikbaar en ook hieruit is af te leiden dat het Agulhaslek een triggerfunctie heeft vervuld. De middelste curve in figuur 8 laat zien dat het subtropisch front (STF) ten tijde van de ijstijden aanzienlijk noordelijker lag dat tijdens de interglacialen. Een vergelijking tussen de bovenste twee en de onderste curve leert dat een groter Agulhaslek vaak samengaat met een sterkere AMOC. Wel is het zo dat de overeenstemming niet 100% is. Het Agulhaslek is dus zeker niet de enige factor die de sterkte van de AMOC bepaalt, maar vermoedelijk wel een belangrijke, zeker wanneer het de omslag van een glaciaal naar een interglaciaal betreft. De gegevens uit het ijstijdenverleden en die uit de afgelopen decennia wijzen grotendeels in dezelfde richting. Ten tijde van een ijstijd is het Agulhaslek klein, het STF is dan een aantal graden naar het noorden opgeschoven en de AMOC is veelal zwak. Het Agulaslek lijkt een triggerfunctie te hebben die leidt tot het einde van een ijstijd. Tijdens een interglaciaal, zoals we ook de afgelopen jaar meemaken, correspondeert een warme periode met een zuidelijker ligging van het STF en een groter Agulhaslek. Helemaal eensluidend is het plaatje echter nog niet. Zo is er ook waarnemingsmateriaal dat op enkele punten sterk afwijkt. In één geval zijn er sedimentgegevens die er op wijzen dat het Agulhaslek al in een veel vroeger stadium begon toe te nemen, en niet pas tegen het einde van de ijstijd. Kortom, nog veel meer onderzoek is nodig en via een aantal programma s die op stapel staan of al in gang zijn gezet (figuur 2) zal dat ook worden uitgevoerd. Ook dit overzichtsartikel geeft dus zeker nog niet het definitieve antwoord op de vraag wat de rol is van het Agulhaslek op het mondiale klimaat en op de aandrijving van de AMOC. Maar wat het overzichtsartikel in ieder geval wel laat zien is dat, als men wil onderzoeken wat de AMOC aandrijft en door welke impulsen deze sterker of zwakker wordt, het kortzichtig is om alleen naar de noordelijke Atlantische Oceaan te kijken. In plaats daarvan moet een holistische benadering worden gekozen, waarbij vooral ook de zuidelijke Atlantische Oceaan en het Agulhaslek worden betrokken als krachtige modulatoren voor de AMOC. Bron: Liza M. Beal e.a., Nature 472, , On the role of the Agulhas system in ocean circulation and climate.

De Atlantische Oceaan, de Golfstroom en ons klimaat

De Atlantische Oceaan, de Golfstroom en ons klimaat De Atlantische Oceaan, de Golfstroom en ons klimaat door Hendrik M. van Aken NIOZ Koninklijk Nederlands Instituut voor Zeeonderzoek, Texel (aken@nioz.nl) Afb. 1. De Pelagia, het onderzoekschip van het

Nadere informatie

Het integreren van ijsbergvariabiliteit in het klimaatsysteem met behulp van het iloveclim klimaatmodel

Het integreren van ijsbergvariabiliteit in het klimaatsysteem met behulp van het iloveclim klimaatmodel xix Samenvatting Het integreren van ijsbergvariabiliteit in het klimaatsysteem met behulp van het iloveclim klimaatmodel Dit proefschrift onderzoekt het effect van de Groenlandse IJskap, in het bijzonder

Nadere informatie

Samenvatting. Holocene klimaatvariabiliteit in de Noord-Atlantische regio: numerieke simulaties in vergelijking tot reconstructies.

Samenvatting. Holocene klimaatvariabiliteit in de Noord-Atlantische regio: numerieke simulaties in vergelijking tot reconstructies. xiii Samenvatting Holocene klimaatvariabiliteit in de Noord-Atlantische regio: numerieke simulaties in vergelijking tot reconstructies Dit proefschrift gaat over klimaatschommelingen tijdens het Holoceen

Nadere informatie

Hoe ongeschikt is het om deze planet Aarde te noemen, terwijl het duidelijk Oceaan is. schrijver Arthur C. Clarke

Hoe ongeschikt is het om deze planet Aarde te noemen, terwijl het duidelijk Oceaan is. schrijver Arthur C. Clarke Hoe ongeschikt is het om deze planet Aarde te noemen, terwijl het duidelijk Oceaan is. schrijver Arthur C. Clarke Hoe ongeschikt is het om deze planet Aarde te noemen, terwijl het duidelijk Oceaan is.

Nadere informatie

KLIMAATVERANDERING. 20e eeuw

KLIMAATVERANDERING. 20e eeuw KLIMAATVERANDERING 20e eeuw Vraag De temperatuur op aarde is in de afgelopen honderd jaar gestegen met 0.2-0.5 C 0.6-0.9 C Antwoord De temperatuur op aarde is in de afgelopen honderd jaar gestegen met

Nadere informatie

NOORDZEE SYMPOSIUM 2007

NOORDZEE SYMPOSIUM 2007 NOORDZEE SYMPOSIUM 2007 Wat leren de oceanen ons over klimaatsverandering? Dr Wouter Rommens UNESCO/IOC Project Office for IODE VLIZ Inhoud Inleiding: IOC, IODE, databeheer en klimaatverandering Veranderende

Nadere informatie

Klimaat en zeestromen hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.

Klimaat en zeestromen hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 20 December 2016 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/63747 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde H.2 tot paragraaf 8

Samenvatting Aardrijkskunde H.2 tot paragraaf 8 Samenvatting Aardrijkskunde H.2 tot paragraaf 8 Samenvatting door Anouk 747 woorden 19 januari 2018 6,3 7 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand H.2 Klimaat 1 De stralingsbalans van de aarde

Nadere informatie

Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering 8-10-2012. Klimaatverandering

Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering 8-10-2012. Klimaatverandering Zonne-energie 2012: prijs 21 ct per kwh; 2020 prijs 12 ct kwh Groen rijden; energiehuizen, biologisch voedsel Stimular, de werkplaats voor Duurzaam Ondernemen Stichting Stimular www.stimular.nl 010 238

Nadere informatie

Oceaancirculatie en klimaat

Oceaancirculatie en klimaat Oceaancirculatie en klimaat /a010800/a010841/3827_perpetual_ocean-540-master_high.mp4 Caroline Katsman, Andreas Sterl Mondiaal Klimaat (KS/MK) http://svs.gsfc.nasa.gov/vis/a010000/a010800/a010841/ grootschalige

Nadere informatie

Recente variaties in de temperatuur van het oceaanwater. Henk Dijkstra Instituut voor Marien en Atmosferisch Onderzoek Universiteit Utrecht

Recente variaties in de temperatuur van het oceaanwater. Henk Dijkstra Instituut voor Marien en Atmosferisch Onderzoek Universiteit Utrecht Recente variaties in de temperatuur van het oceaanwater Henk Dijkstra Instituut voor Marien en Atmosferisch Onderzoek Universiteit Utrecht De Global Warming Hiatus Mondiaal gemiddelde oppervlakte temperatuur

Nadere informatie

klimaatverandering en zeespiegelstijging Klimaatverandering en klimaatscenario s Achtergronden Prof Dr Bart van den Hurk

klimaatverandering en zeespiegelstijging Klimaatverandering en klimaatscenario s Achtergronden Prof Dr Bart van den Hurk Achtergronden Klimaatverandering en klimaatscenario s Prof Dr Bart van den Hurk Watis 06 hetmondiale klimaatprobleem? Klimaatverandering is van alle tijden Natuurlijke invloeden: Interne schommelingen

Nadere informatie

De algemene luchtcirculatie

De algemene luchtcirculatie De algemene luchtcirculatie De Aarde wordt niet gelijkmatig opgewarmd door de Zon. Bij de polen is het het hele jaar beduidend kouder dan aan de evenaar. Er is dus een effect van de breedteligging op de

Nadere informatie

De windgedreven oceaancirculatie Interne variabiliteit

De windgedreven oceaancirculatie Interne variabiliteit Samenvatting De stromingen in de oceaan worden aangedreven aan het zeeoppervlak, deels door de krachten die worden uitgeoefend door de wind, en deels door de uitwisseling van warmte en vocht (het netto

Nadere informatie

Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging?

Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Op de Aarde wonen er ongeveer 6 446 131 400 mensen. In België wonen er 10 584 534. De meeste mensen wonen in de bergen / in de woestijn / in de nabijheid van water/

Nadere informatie

Welke soort winden en zeestromen speelden een rol bij de historische vaarroutes van de schepen van de Verenigde Oost-Indische Compagnie?

Welke soort winden en zeestromen speelden een rol bij de historische vaarroutes van de schepen van de Verenigde Oost-Indische Compagnie? Praktische opdracht Aardrijkskunde In hoeverre wordt bij de zeilvaart over de oceaan rekening gehouden met het vaste luchtcirculatiesysteem van de aarde en de zeestromen? Praktische-opdracht door een scholier

Nadere informatie

Klimaatverandering. Urgentie in Slow Motion. Bart Verheggen ECN

Klimaatverandering. Urgentie in Slow Motion. Bart Verheggen ECN Klimaatverandering Urgentie in Slow Motion Bart Verheggen ECN http://klimaatverandering.wordpress.com/ @Bverheggen http://ourchangingclimate.wordpress.com/ De wetenschappelijke positie is nauwelijks veranderd

Nadere informatie

Scenario s voor zeespiegelstijging. Caroline Katsman TU Delft / Vloeistofmechanica

Scenario s voor zeespiegelstijging. Caroline Katsman TU Delft / Vloeistofmechanica Scenario s voor zeespiegelstijging Caroline Katsman TU Delft / Vloeistofmechanica Waarnemingen- wereldgemiddeld grondboringen Waarnemingen- wereldgemiddeld grondboringen reconstructie uit getijdestations

Nadere informatie

23/11/2018. Hoelang is Hol-(Zee)land nog houdbaar?

23/11/2018. Hoelang is Hol-(Zee)land nog houdbaar? Hoelang is Hol-(Zee)land nog houdbaar? Sybren Drijfhout (KNMI, Universiteit Utrecht & Southampton) De zeespiegel blijft nog eeuwen stijgen. Zelfs als Parijs wordt uitgevoerd is over 200 jaar stijging 3-4

Nadere informatie

Wat is Meteorologie?

Wat is Meteorologie? Meteorologie Niek van Andel www.alweeronline.nl Wat is Meteorologie? Latijn: Meteorologia Grieks: Meteorologos metewros (hoog in de lucht) logos (leer van) Leer van iets, hoog in de lucht (abstract) 1

Nadere informatie

Sedimentatie in Harderwijker Bocht ten gevolge van de strekdam bij Strand Horst Noord

Sedimentatie in Harderwijker Bocht ten gevolge van de strekdam bij Strand Horst Noord Sedimentatie in Harderwijker Bocht ten gevolge van de strekdam bij Strand Horst Noord In het gebied tussen de strekdammen bij Strand Horst Noord en de bebouwing van Harderwijk ligt een klein natuurgebied

Nadere informatie

Centrale vraagstelling Hoe organiseer je een expeditie naar de Zuidpool om het hitterecord van 55 miljoen jaar geleden te kunnen onderzoeken?

Centrale vraagstelling Hoe organiseer je een expeditie naar de Zuidpool om het hitterecord van 55 miljoen jaar geleden te kunnen onderzoeken? Pagina 1: Opdracht: Op expeditie naar de Zuidpool Leerlingenblad Introductie Je kruipt in de huid van een paleoklimaatonderzoeker die geïnteresseerd is in de warme tijdsperiode van ongeveer 55 miljoen

Nadere informatie

EL NIÑO EN HET JAARGETIJDE

EL NIÑO EN HET JAARGETIJDE Afbeelding A1 Gebieden El Niño. EL NIÑO EN HET JAARGETIJDE Groepsleden Myron Caasenbrood August Coenders Jitse Ickenroth Aaron Saam Docent Dhr. Afman Module 3 Biosfeer Weblog anwmaja.wordpress.com Inleverdatum

Nadere informatie

4vwo les1. 4vwo les1. Hoofdstuk 1 Extern systeem en klimaatzones Paragraaf 1 t/m 4

4vwo les1. 4vwo les1. Hoofdstuk 1 Extern systeem en klimaatzones Paragraaf 1 t/m 4 4vwo les1 4vwo les1 - Leerlingenlijst controleren - De onderwerpen dit jaar - De opzet van het boek en werkboek (o.a. BOX en CHECK IT OUT opdrachten) - Knipbladen - Werkoverzichten - intro hoofdstuk 1

Nadere informatie

Om te bepalen of het kustgebied van Oost-Madagaskar significant is opgewarmd over de afgelopen 43 jaar werd de temperatuur van het

Om te bepalen of het kustgebied van Oost-Madagaskar significant is opgewarmd over de afgelopen 43 jaar werd de temperatuur van het Bodemerosie, landuitputting en klimaatverandering vormen een groeiende bedreiging voor de kuststaten in de westelijke Indische Oceaan. Belangrijke lange-termijn gegevens ontbreken echter om de gevolgen

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde H1 paragraaf 6t/m 14

Samenvatting Aardrijkskunde H1 paragraaf 6t/m 14 Samenvatting Aardrijkskunde H1 paragraaf 6t/m 14 Samenvatting door een scholier 1712 woorden 1 november 2008 7,2 27 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Begrippenlijst Ak Interglaciaal

Nadere informatie

Eindexamen aardrijkskunde vwo 2008-II

Eindexamen aardrijkskunde vwo 2008-II Actieve aarde Opgave 7 Opheffing van gesteenten en ertsen in het Scandinavisch Hoogland Gebruik de bronnen 10 en 11 van het bronnenboekje. In de derde afbeelding (afbeelding C) van bron 10 zijn de cijfers

Nadere informatie

Klimaatverandering in internationaal perspectief

Klimaatverandering in internationaal perspectief Klimaatverandering in internationaal perspectief Gaan onze buurlanden uit van dezelfde verandering? Janette Bessembinder Stelling 1 Als de warme golfstroom tot stilstand komt, wordt het in Nederland minstens

Nadere informatie

Scenario s voor zeespiegelstijging Hoe komen ze tot stand en hoe (on-)zeker zijn ze?

Scenario s voor zeespiegelstijging Hoe komen ze tot stand en hoe (on-)zeker zijn ze? Scenario s voor zeespiegelstijging Hoe komen ze tot stand en hoe (on-)zeker zijn ze? Caroline Katsman TU Delft / Vloeistofmechanica met dank aan: Hylke de Vries (KNMI), Aimée Slangen (CSIRO), Mark Carson

Nadere informatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie Klimaatverandering Welke extremen kunnen we in de toekomst verwachten? J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering)? Het broeikaseffect Waargenomen klimaatverandering Klimaatscenario

Nadere informatie

1 Kun je aan planten zien wat je aan moet?

1 Kun je aan planten zien wat je aan moet? 1 Kun je aan planten zien wat je aan moet? Hoofdstuk 1 Les 1 Zoek het op Bij de evenaar staat de zon hoog. Het is er warm en daardoor verdampt het water. Die warme damp stijgt op en koelt af: dan gaat

Nadere informatie

THEMA 3 WEER & KLIMAAT. LES 2 Golfstromen. Deze les gaat over: Bij dit thema horen ook: Golfstromen in de oceanen Verschil landijs zee-ijs

THEMA 3 WEER & KLIMAAT. LES 2 Golfstromen. Deze les gaat over: Bij dit thema horen ook: Golfstromen in de oceanen Verschil landijs zee-ijs Powered by ESA NEMO NSO SPACE EXPO WNF THEMA 3 WEER & KLIMAAT LES 2 Golfstromen Deze les gaat over: Golfstromen in de oceanen Verschil landijs zee-ijs Bij dit thema horen ook: Les 1 In het ISS Les 3 Weer

Nadere informatie

Nieuwe KNMIklimaatscenario s. Janette Bessembinder e.v.a.

Nieuwe KNMIklimaatscenario s. Janette Bessembinder e.v.a. Nieuwe KNMI klimaatscenario s Nieuwe KNMIklimaatscenario s 2006 2006 Janette Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Klimaatverandering Waargenomen veranderingen Wat zijn klimaatscenario s? Huidige en nieuwe

Nadere informatie

IJsvossen Toets Groot/Zout, 28 november 2015, v10 Met dank aan Krister Valtonen en Johan Porsby voor inspiratie en foto s.

IJsvossen Toets Groot/Zout, 28 november 2015, v10 Met dank aan Krister Valtonen en Johan Porsby voor inspiratie en foto s. IJsvossen Toets Groot/Zout, 28 november 2015, v10 Met dank aan Krister Valtonen en Johan Porsby voor inspiratie en foto s. Vraag 1. Je staat met je groep in een archipelago aan de Oostkust in Zweden. Het

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk en

Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk en Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 1.1 1.2 en 4.1 4.2 Samenvatting door een scholier 1402 woorden 5 december 2017 7 21 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde Humboldt Aardrijkskunde toetsweek 1

Nadere informatie

NNV-bestuursstandpunt over de samenhang tussen klimaatverandering en energiegebruik

NNV-bestuursstandpunt over de samenhang tussen klimaatverandering en energiegebruik NNV-bestuursstandpunt over de samenhang tussen klimaatverandering en energiegebruik Het klimaat is een complex systeem waarin fysische, chemische en biologische processen op elkaar inwerken. Die complexiteit

Nadere informatie

klimaatverandering Planet

klimaatverandering Planet klimaatverandering Planet 66 67 klimaatver andering De verandering van het klimaat wordt tegenwoordig gezien als de grootste milieudreiging in de wereld. Klimaatmodellen voorspellen op de lange termijn

Nadere informatie

Tentamen Inleiding Atmosfeer 3 mei 2016 UITWERKINGEN TENTAMEN INLEIDING ATMOSFEER. 3 mei 2016, 13:30-16:30 uur

Tentamen Inleiding Atmosfeer 3 mei 2016 UITWERKINGEN TENTAMEN INLEIDING ATMOSFEER. 3 mei 2016, 13:30-16:30 uur UITWERKINGEN TENTAMEN INLEIDING ATMOSFEER 3 mei 2016, 13:30-16:30 uur 2 a. Gebruik De barometrische hoogteformule: p(z) = p 0 e (gm dz R T) Punt A: 50 10 3 = 101 10 3 (9.81 28.96 z 831 273.15 e ) geeft

Nadere informatie

Klimaatverandering en klimaatscenario s in Nederland

Klimaatverandering en klimaatscenario s in Nederland Page 1 of 6 Klimaatverandering en klimaatscenario s in Nederland Hoe voorspeld? Klimaatscenario's voor Nederland (samengevat) DOWNLOAD HIER DE WORD VERSIE In dit informatieblad wordt in het kort klimaatverandering

Nadere informatie

2 De Noord-Atlantische Oscillatie

2 De Noord-Atlantische Oscillatie 2 De Noord-Atlantische Oscillatie Patronen van klimaatvariaties Vergelijken we de jaar op jaar variaties in de wereldgemiddelde temperatuur, met die in bijvoorbeeld de temperatuurreeks van De Bilt, dan

Nadere informatie

Hiatus: is de mondiale opwarming aan het vertragen?

Hiatus: is de mondiale opwarming aan het vertragen? Hiatus: is de mondiale opwarming aan het vertragen? In de periode 1998-2012 is de mondiale temperatuurtrend beduidend kleiner dan in de decennia ervoor. Deze trendbreuk wordt ook wel hiatus genoemd. De

Nadere informatie

Het klimaat, broeikasgassen en wij...!

Het klimaat, broeikasgassen en wij...! Inhoud:! Het klimaat, broeikasgassen en wij...! DvhN Klimaatlezing, Groningen, 6 januari 2011! Prof.dr. Harro A.J. Meijer! Energy and Sustainability Research Institute Groningen (ESRIG)! Rijksuniversiteit

Nadere informatie

Eindexamen aardrijkskunde oud progr vwo 2010 - I

Eindexamen aardrijkskunde oud progr vwo 2010 - I Actieve aarde Opgave 7 Platentektoniek en klimaat Bestudeer bron 1 die bij deze opgave hoort. 1p 25 Welke atlaskaart moet je gebruiken om inzicht te krijgen in de plaattektonische bewegingen vanaf het

Nadere informatie

Klimaat in de 21 e eeuw

Klimaat in de 21 e eeuw Klimaat in de 21 e eeuw Hoe verandert ons klimaat? J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering)? Waargenomen klimaatverandering Wat verwachten we wereldwijd en voor Nederland Mogelijke

Nadere informatie

Vroege en warme zomer Klimatologische onderbouwing zomerverwachting 2011 van WeerOnline.nl.

Vroege en warme zomer Klimatologische onderbouwing zomerverwachting 2011 van WeerOnline.nl. WEERONLINE.NL ZOMERVERWACHTING 2011: WARME ZOMER MET BLIJVEND NEERSLAGTEKORT Vroege en warme zomer Klimatologische onderbouwing zomerverwachting 2011 van WeerOnline.nl. Langdurige droogte tijdens het voorjaar

Nadere informatie

Signalen van klimaatveranderingen

Signalen van klimaatveranderingen Signalen van klimaatveranderingen John van Boxel Klimaatwetenschappers waarschuwen dat de toenemende concentraties aan broeikasgassen een invloed zullen hebben op het klimaat op aarde. Gedurende de twintigste

Nadere informatie

1. Waarnemingen van klimaatverandering

1. Waarnemingen van klimaatverandering Klimaatverandering 2013: Wetenschappelijke elementen (5 de evaluatierapport van het IPCC deel 1) Belangrijkste boodschappen van de Samenvatting voor beleidsmakers De bijdrage van werkgroep I van het IPCC

Nadere informatie

Klimaatverandering Wat kunnen we verwachten?

Klimaatverandering Wat kunnen we verwachten? Klimaatverandering Wat kunnen we verwachten? Yorick de Wijs (KNMI) Veenendaal - 09 05 2019 Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut 1 Klimaatverandering Oorzaken en risico s wereldwijd Trends en

Nadere informatie

Samenvatting Oceaanstroming en klimaatverandering

Samenvatting Oceaanstroming en klimaatverandering Samenvatting Oceaanstroming en klimaatverandering In februari 2007 bracht het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) een rapport [59] uit met daarin de meest recente wetenschappelijke gegevens

Nadere informatie

Tentamen Marine Sciences I

Tentamen Marine Sciences I Tentamen Marine Sciences I 7 november 2013 NB1: Schrijf uw naam en studentnummer op ieder in te leveren blad NB2: Maak uw antwoorden compleet maar vooral ook zo kort/to the point mogelijk; gezwets levert

Nadere informatie

Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging?

Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Op de Aarde wonen er ongeveer 6 446 131 400 mensen. In België wonen er 10 584 534. De meeste mensen wonen in de bergen / in de woestijn / in de nabijheid van water/

Nadere informatie

De Noordzee HET ONTSTAAN

De Noordzee HET ONTSTAAN De Noordzee De Noordzee is de zee tussen Noorwegen, Groot-Brittannië, Frankrijk, België, Nederland, Duitsland en Denemarken. De Noordzee is een ondiepe (30-200 m) randzee van de Atlantische oceaan met

Nadere informatie

Tentamen Marine Sciences (2006)

Tentamen Marine Sciences (2006) Tentamen Marine Sciences (2006) Donderdag 2 februari 2006, 14.00-17.00hrs Went GROEN NB1: schrijf Uw naam en studentnummer op ieder in te leveren blad NB2: er zijn vijf vragen aub deze vragen indivudeel

Nadere informatie

Aantal pagina's 5. Doorkiesnummer +31(0)88335 7160

Aantal pagina's 5. Doorkiesnummer +31(0)88335 7160 Memo Aan Port of Rotterdam, T.a.v. de heer P. Zivojnovic, Postbus 6622, 3002 AP ROTTERDAM Datum Van Johan Valstar, Annemieke Marsman Aantal pagina's 5 Doorkiesnummer +31(0)88335 7160 E-mail johan.valstar

Nadere informatie

17. Kleurrijk oceaanwater

17. Kleurrijk oceaanwater Opmaak-Satelliet-pam 21-06-2005 16:38 Pagina 114 17. Kleurrijk oceaanwater Het aardoppervlak bestaat voor tweederde uit water. Geen wonder dat de kunstmanen die in een baan om de aarde zijn gebracht om

Nadere informatie

INDONESIË. Natuurlijke en landschappelijke kenmerken

INDONESIË. Natuurlijke en landschappelijke kenmerken INDONESIË Natuurlijke en landschappelijke kenmerken Structuur [1/2] De kandidaat kan gebiedskenmerken van een ontwikkelingsland beschrijven en analyseren. Het betreft: a. sociaal-geografische en fysisch-geografische

Nadere informatie

Toets_Hfdst2_WeerEnKlimaat

Toets_Hfdst2_WeerEnKlimaat Toets_Hfdst2_WeerEnKlimaat Antwoorden Samengesteld door: visign@hetnet.nl Datum: dinsdag 31 januari 2017 Tijd: 11:02 Samenstelling: Geowijzer Vraag: 3, 4, 5, 7, 8, 10, 11, 11, 12, 12, 13, 13, 14, 14, 15,

Nadere informatie

Klimaat is een beschrijving van het weer zoals het zich meestal ergens voordoet, maar ben je bijvoorbeeld in Spanje kan het ook best regenen.

Klimaat is een beschrijving van het weer zoals het zich meestal ergens voordoet, maar ben je bijvoorbeeld in Spanje kan het ook best regenen. Samenvatting door Annique 1350 woorden 16 mei 2015 7,3 333 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Klimaten Paragraaf 2.2 Weer en klimaat Klimaat is een beschrijving van het weer zoals het

Nadere informatie

NOG MEER NATTIGHEID? Door John van Boxel en Erik Cammeraat

NOG MEER NATTIGHEID? Door John van Boxel en Erik Cammeraat NOG MEER NATTIGHEID? Door John van Boxel en Erik Cammeraat Het jaar 1998 was in Nederland het natste van deze eeuw. De afgelopen jaren zijn we echter vaker geconfronteerd met grote neerslaghoeveelheden.

Nadere informatie

Albert Klein Tank, Geert Lenderink, Bernadet Overbeek, Janette Bessembinder, KNMI

Albert Klein Tank, Geert Lenderink, Bernadet Overbeek, Janette Bessembinder, KNMI Klimaatverandering in Nederland Aanvullingen op de KNMI 06 scenario s Albert Klein Tank, Geert Lenderink, Bernadet Overbeek, Janette Bessembinder, KNMI De KNMI klimaatscenario s voor Nederland uit 2006

Nadere informatie

Toets_Hfdst2_WeerEnKlimaat

Toets_Hfdst2_WeerEnKlimaat Toets_Hfdst2_WeerEnKlimaat Vragen Samengesteld door: visign@hetnet.nl Datum: 31-1-2017 Tijd: 11:02 Samenstelling: Geowijzer Vraag: 3, 4, 5, 7, 8, 10, 11, 11, 12, 12, 13, 13, 14, 14, 15, 16, 17, 18, 19,

Nadere informatie

Het karakter en de oorzaken van het 8.2 ka klimaatevent: Een vergelijking van resultaten van een gekoppeld klimaatmodel en paleoklimaatreconstructies

Het karakter en de oorzaken van het 8.2 ka klimaatevent: Een vergelijking van resultaten van een gekoppeld klimaatmodel en paleoklimaatreconstructies Samenvatting / Dutch summary Het karakter en de oorzaken van het 8.2 ka klimaatevent: Een vergelijking van resultaten van een gekoppeld klimaatmodel en paleoklimaatreconstructies Het zogenaamde 8.2 ka

Nadere informatie

Hoe komen de verschillende klimaten op Aarde tot stand?

Hoe komen de verschillende klimaten op Aarde tot stand? Klimaat Wat is klimaat? Klimaat is de gemiddelde toestand van het weer over een langere periode op een bepaalde plaats. Veel meteorologische instituten hanteren een periode van 30 jaar voor de berekening

Nadere informatie

Aquiferkaarten van Nederland

Aquiferkaarten van Nederland Aquiferkaarten van Nederland Inleiding Met behulp van de zelf ontwikkelde kd-lineaal (zie het hoofdstuk over doorlatenheden op deze website) is aan de hand van een 3-tal boorbeschrijvingen een viertal

Nadere informatie

Eindexamen biologie pilot havo 2011 - II

Eindexamen biologie pilot havo 2011 - II Onderzoek naar het klimaat met behulp van huidmondjes Op een school in Midden-Limburg wordt een vakkenintegratieproject georganiseerd met als thema: mogelijke oorzaken voor en gevolgen van het versterkt

Nadere informatie

Modelleren van turbulente warmte en vocht stromingen in de atmosfeer met behulp van warmtebeelden van het aardoppervlak.

Modelleren van turbulente warmte en vocht stromingen in de atmosfeer met behulp van warmtebeelden van het aardoppervlak. Modelleren van turbulente warmte en vocht stromingen in de atmosfeer met behulp van warmtebeelden van het aardoppervlak Wim Timmermans Modelleren van stroming in de lucht: wat Dit gaat over: Het vinden

Nadere informatie

Examen Inleiding Atmosfeer 8 mei 2014 EXAMEN INLEIDING ATMOSFEER. 8 mei 2014, 13:30-16:30 uur

Examen Inleiding Atmosfeer 8 mei 2014 EXAMEN INLEIDING ATMOSFEER. 8 mei 2014, 13:30-16:30 uur EXAMEN INLEIDING ATMOSFEER 8 mei 2014, 13:30-16:30 uur E E R S T D I T L E Z E N!! 1. Vermeld duidelijk je NAAM en REGISTRATIENUMMER in de linkerbovenhoek van elk in te leveren foliovel (de foliovellen

Nadere informatie

Factsheet. Klimaatverandering in het Arctisch gebied

Factsheet. Klimaatverandering in het Arctisch gebied Factsheet Het Arctisch gebied Klimaatverandering in het Arctisch gebied Klimaatverandering in het Arctisch gebied Het Arctisch gebied (ook Noordpoolgebied genoemd) is voor een groot deel bevroren oceaan,

Nadere informatie

Les Koolstofkringloop en broeikaseffect

Les Koolstofkringloop en broeikaseffect LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Basisles Koolstofkringloop en broeikaseffect Werkblad Les Koolstofkringloop en broeikaseffect Werkblad Zonlicht dat de aarde bereikt, zorgt ervoor dat het aardoppervlak warm

Nadere informatie

Bepaling primaire impacten van klimaatsveranderingen

Bepaling primaire impacten van klimaatsveranderingen Bepaling primaire impacten van klimaatsveranderingen Dries Van den Eynde, José Ozer, Stephanie Ponsar Beheerseenheid Mathematisch Model Noordzee Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen Gulledelle

Nadere informatie

Opmaak-Satelliet-pam 20-06-2005 16:47 Pagina 70

Opmaak-Satelliet-pam 20-06-2005 16:47 Pagina 70 Opmaak-Satelliet-pam 20-06-2005 16:47 Pagina 70 Saharastof veroorzaakt de bruine tinten in de bewolking boven onder andere Engeland en Schotland. De tint van de Noordzee ten noorden en noordwesten van

Nadere informatie

The Day After tomorrow... Waarom wachten

The Day After tomorrow... Waarom wachten The Day After tomorrow... Waarom wachten als we vandaag kunnen reageren? The Day After Tomorrow, de film van Roland Emmerich (Godzilla en Independence Day), verschijnt op 26 mei 2004 op het witte doek.

Nadere informatie

PERIODESCHRIFT AARDRIJKSKUNDE EUROPA EN DE WERELD

PERIODESCHRIFT AARDRIJKSKUNDE EUROPA EN DE WERELD PERIODESCHRIFT AARDRIJKSKUNDE EUROPA EN DE WERELD HET KLIMAAT Het klimaat is, zo luidt de officiële definitie, het gemiddelde weer over een periode van 30 jaar. Dat wil zeggen dat het klimaat in een bepaald

Nadere informatie

2. Algemene circulatie

2. Algemene circulatie 2. Algemene circulatie 2.1 Inleiding De atmosfeer is voortdurend in beweging. Op het eerste gezicht lijkt dat bewegingspatroon een totale chaos, maar toch blijkt het te voldoen aan bepaalde regels. Beweging

Nadere informatie

Overzicht. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014

Overzicht. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014 Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014 De aarde en de maan Boek: hoofdstuk 2.6 Overzicht Halley en de maan meting afstand van de Maan en verandering erin getijden: koppeling tussen lengte van

Nadere informatie

Het maken van een weersverwachting: de begintoestand

Het maken van een weersverwachting: de begintoestand Hoe maken we verwachtingen? 1. Het maken van een weersverwachting: de begintoestand 2. Het maken van een weersverwachting: het weermodel 3. Het maken van een klimaatverwachting: het klimaatmodel 4. De

Nadere informatie

5,8. Werkstuk door een scholier 4209 woorden 27 juni keer beoordeeld. Aardrijkskunde

5,8. Werkstuk door een scholier 4209 woorden 27 juni keer beoordeeld. Aardrijkskunde Werkstuk door een scholier 4209 woorden 27 juni 2007 5,8 46 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde GPO over El Niño en La Niña 1.1 Inleiding Ons klimaat is hot. Iedereen heeft het erover. Van school tot aan

Nadere informatie

Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Uitgebreide versie Lerarenhandleiding

Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Uitgebreide versie Lerarenhandleiding Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Uitgebreide versie Lerarenhandleiding Benodigdheden: -Satellietkaart van de wereld.(the World seen from space, Michelin, 1/28 500 000) -Post-its -Schrijfgrief -Atlas

Nadere informatie

Eindexamen vwo aardrijkskunde 2012 - II

Eindexamen vwo aardrijkskunde 2012 - II Aarde Opgave 3 Wereldwonderen in Peru Bestudeer de bronnen 1 tot en met 3 uit het bronnenboekje die bij deze opgave horen. Gebruik bron 1 en 2 en de atlas. Machu Picchu is gebouwd van blokken graniet.

Nadere informatie

Praktische opdracht ANW De zon en ons klimaat

Praktische opdracht ANW De zon en ons klimaat Praktische opdracht ANW De zon en ons klimaat Praktische-opdracht door een scholier 1325 woorden 3 juni 2004 6,9 41 keer beoordeeld Vak ANW De zon en ons klimaat 1. a. Wat is een zonnevlek? Zonnevlekken

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde 4.1 t/m 4.6

Samenvatting Aardrijkskunde 4.1 t/m 4.6 Samenvatting Aardrijkskunde 4.1 t/m 4.6 Samenvatting door een scholier 1392 woorden 15 januari 2014 5,9 5 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde Wereldwijs AARDRIJKSKUNDE PW 4.1 T/M 4.6 H 4 1 *Reliëfkaart:

Nadere informatie

Literatuur. Eerste uitgave:

Literatuur. Eerste uitgave: Zeespiegel Zeespiegelveranderingen(regionaal) in de eenentwintigste eeuw 14 april 2011 C. Katsman (KNMI), A. Slangen (IMAU/UU), R. van de Wal (IMAU/UU), B. Vermeersen, R. Riva (TU Delft) Hoewel je het

Nadere informatie

Soms moet de lucht omhoog omdat er een gebergte ligt. Ook dan koelt de lucht af. Er ontstaan wolken en neerslag. Dit is stuwingsregen.

Soms moet de lucht omhoog omdat er een gebergte ligt. Ook dan koelt de lucht af. Er ontstaan wolken en neerslag. Dit is stuwingsregen. Samenvatting door een scholier 1790 woorden 1 juni 2016 7,9 13 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand samenvatting Aardrijkskunde hoofdstuk 2: KLIMATEN 2.1 Klimaten Waardoor is het niet

Nadere informatie

Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Korte versie Lerarenhandleiding

Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Korte versie Lerarenhandleiding Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Korte versie Lerarenhandleiding Benodigdheden: -Satellietkaart van de wereld.(the World seen from space, Michelin, 1/28 500 000) -Post-its -Schrijfgrief -Atlas -Glas

Nadere informatie

Theorie windmodellen 15.1

Theorie windmodellen 15.1 Theorie windmodellen 15.1 15 THEORIE WINDMODELLEN 15.1 Inleiding Doordat er drukverschillen zijn in de atmosfeer waait er wind. Tengevolge van horizontale drukverschillen zal een luchtbeweging willen ontstaan

Nadere informatie

9:45 Overzicht van de KNMI 06 klimaatscenario s. neerslag en potentiele verdamping. Aad van Ulden en Geert Lenderink

9:45 Overzicht van de KNMI 06 klimaatscenario s. neerslag en potentiele verdamping. Aad van Ulden en Geert Lenderink 9:30 Inleiding ochtendvoorzitter Gerbrand Komen 9:45 Overzicht van de KNMI 06 klimaatscenario s Bart van den Hurk 10:15 Constructie van scenario s voor temperatuur, neerslag en potentiele verdamping Aad

Nadere informatie

Meten in de Waddenzee

Meten in de Waddenzee Meten in de Waddenzee Bestand tegen superstorm De waterkeringen langs de Waddenzee moeten bestand zijn tegen een superstorm die gemiddeld eens in de 4000 jaar kan optreden. Om de sterkte van de waterkering

Nadere informatie

Sinds de jaren 70 zijn wetenschappers bezorgd om de vervuiling van onze oceanen door allerhande plastiek afval. De laatste 10 jaar loopt het echt uit

Sinds de jaren 70 zijn wetenschappers bezorgd om de vervuiling van onze oceanen door allerhande plastiek afval. De laatste 10 jaar loopt het echt uit Sinds de jaren 70 zijn wetenschappers bezorgd om de vervuiling van onze oceanen door allerhande plastiek afval. De laatste 10 jaar loopt het echt uit de hand en wetenschappers schatten dat er jaarlijks

Nadere informatie

1. Het Heelal. De aarde lijkt groot, maar onze planeet is niet meer dan een stip in een onmetelijke ruimte.

1. Het Heelal. De aarde lijkt groot, maar onze planeet is niet meer dan een stip in een onmetelijke ruimte. De aarde 1. Het Heelal De aarde lijkt groot, maar onze planeet is niet meer dan een stip in een onmetelijke ruimte. De oerknal Wetenschappers denken dat er meer dan 15 miljoen jaar geleden een enorme ontploffing

Nadere informatie

Zeespiegelmonitor 2018

Zeespiegelmonitor 2018 Zeespiegelmonitor 2018 Wat is de aanleiding van dit rapport? Jaarlijks rapporteren Deltares en HKV met de Zeespiegelmonitor over de zeespiegelstijging langs de Nederlandse kust. De zeespiegel en het getij

Nadere informatie

e-book: gebonden versie: e-book: gebonden versie: Chris Oxlade

e-book: gebonden versie: e-book: gebonden versie: Chris Oxlade Chris Oxlade Chris Oxlade Anita Ganeri Anita Ganeri Boeken in deze serie e-book: 978-94-6175-825-5 gebonden versie: 978-90-5566-931-8 e-book: 978-94-6175-822-4 gebonden versie: 978-94-6175-285-7 e-book:

Nadere informatie

De super El Nino

De super El Nino De super El Nino 2015-2016 Jan Stel* & Hans Pirlet** * Janstel@skynet.be ** Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ) Gemiddeld om de 3-4 jaar horen we erover. Dan berichten de media over het weerfenomeen El

Nadere informatie

Viral Lysis of Marine Microbes in Relation to Vertical Stratification K.D.A. Mojica

Viral Lysis of Marine Microbes in Relation to Vertical Stratification K.D.A. Mojica Viral Lysis of Marine Microbes in Relation to Vertical Stratification K.D.A. Mojica Mariene micro-organismen vertegenwoordigen het grootste reservoir van organische koolstof in de oceaan en hebben een

Nadere informatie

De KNMI 14 klimaatscenario s Neerslag en neerslagextremen

De KNMI 14 klimaatscenario s Neerslag en neerslagextremen De KNMI 14 klimaatscenario s Neerslag en neerslagextremen Geert Lenderink KNMI 26 mei 2014: presentatie KNMI14 scenario s De Basis: het 5de IPCC rapport van WG1 (2013) 1. Kennis m.b.t. globale klimaatverandering

Nadere informatie

Klimaatveranderingstand. wetenschap. Prof Wilco Hazeleger

Klimaatveranderingstand. wetenschap. Prof Wilco Hazeleger Klimaatveranderingstand van de wetenschap Prof Wilco Hazeleger Achtergrond Wetenschap kan nooit absolute zekerheden bieden Het klimaatsysteem is complex Beperkingen in kennis en waarnemingen Beleid wil

Nadere informatie

Beknopt stormverslag van 3 januari 2018

Beknopt stormverslag van 3 januari 2018 Beknopt stormverslag van 3 januari 218 De algemene synoptische situatie Op woensdag 3/1/218 om UTC ligt een dubbele depressiekern boven de noordelijke Atlantische Oceaan: een al wat oudere kern (968 hpa)

Nadere informatie

De KNMI 14 klimaatscenario s Ontwikkelingen De scenario s Voorbeelden

De KNMI 14 klimaatscenario s Ontwikkelingen De scenario s Voorbeelden De KNMI 14 klimaatscenario s Ontwikkelingen De scenario s Voorbeelden Bart van den Hurk KNMI 2006 2009 2011 2014 KNMI 06 8 jaar verder IPCC 2007 en 2013 IPCC, 2007 IPCC, 2013 IPCC 2007 en 2013 IPCC, 2007

Nadere informatie

Beknopt Stormrapport 17 juli 2004

Beknopt Stormrapport 17 juli 2004 Beknopt Stormrapport 17 juli 24 1. ANALYSE Situatie op 17.7.24 12u GMT : langs de voorzijde van een koufront, dat zich uitstrekt over de nabije Atlantische Oceaan, wordt er warme, potentieel onstabiele

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting Het modelleren van het klimaat gedurende het Laatste Interglaciaal Onderzoek naar de evolutie van het klimaat gedurende het Laatste Interglaciaal en de gevoeligheid van dat klimaat

Nadere informatie

Thermochronologie en inversie van de Roerdalslenk

Thermochronologie en inversie van de Roerdalslenk Samenvatting De temperatuur van de ondergrond speelt belangrijke rol in veel geologische processen. Temperatuur bepaalt de weerstand van de aardkorst bij deformatie en speelt een belangrijke rol bij de

Nadere informatie