Vlaamse Wetenschappelijke Vereniging voor Jeugdgezondheidszorg & vzw.eetexpert.be Valued Acer Customer

Transcriptie

1 Theorie Eetproblemen Vlaamse Wetenschappelijke Vereniging voor Jeugdgezondheidszorg & vzw.eetexpert.be Valued Acer Customer 1

2 I. Voedings- en eetproblemen bij kinderen... 3 II. Wat zijn eetproblemen bij jongeren III. Risicofactoren en beschermende factoren voor eetproblemen IV. Somatische oorzaken van verstoorde eetlust en gewichtsverlies V. Gevolgen en complicaties van ondergewicht/eetstoornis

3 I. Voedings en eetproblemen bij kinderen Over de terminologie van voedings- en eetproblemen bestaat internationaal geen consensus en bijgevolg ontstaat vaak verwarring. Experts stellen voor om, gebaseerd op de DSM-IV-classificatie, gebruik te maken van de termen voedingsprobleem en voedingsstoornis voor kinderen jonger dan 6 jaar en van eetprobleem en eetstoornis voor kinderen (en volwassenen) ouder dan 6 jaar. De term voeding bij jonge kinderen verwijst naar het werkwoord voeden. Men wil hiermee benadrukken dat jonge kinderen nog meer gevoed worden en niet volledig zelfstandig instaan voor wat en wanneer ze eten. Naarmate het kind zelf actiever optreedt bij het innemen van voedsel, wordt de term eten gebruikt. Het woord probleem duidt erop dat het verschijnsel een onderdeel of een symptoom van een andere stoornis of aandoening is. Het begrip stoornis verwijst naar een diagnostische entiteit of een syndroom op zich. Tabel 1: Indeling voeding/eten & probleem/stoornis (1) Onder zes jaar Vanaf zes jaar Voedingsprobleem Voedingsstoornis Eetprobleem Eetstoornis Symptoom van een psychische stoornis of lichamelijke aandoening Stoornis of syndroom op zich, waarbij het gestoorde eetgedrag een centrale component vormt Symptoom van een psychische stoornis of lichamelijke aandoening Stoornis of syndroom op zich, waarbij het gestoorde eetgedrag een centrale component vormt GEBRUIK VAN DE TERM EETPROBLEMEN VOOR HET WERK IN HET CLB De opdeling probleem/stoornis is een diagnostische opdeling. Het CLB-beleid zal echter in eerste instantie door de risico-inschatting worden bepaald en niet door de diagnose. De opdeling voeding/eten is voor het CLB minder relevant, omdat in de schoolcontext ook kleuters al snel zelfstandig moeten kunnen eten in de eetzaal. In het kader van dit draaiboek is het daarom eenduidiger om slechts gebruik te maken van één term: eetproblemen. 3

4 1 Normaal eetpatroon SMAAKONTWIKKELING Gedurende de eerste 18 levensmaanden zal een kind de meeste voeding die wordt aangeboden, zonder problemen opeten. Dit komt doordat echte smaakvoorkeuren zich pas na de leeftijd van 18 maanden ontwikkelen. Vanaf dan zal een kind niet zomaar meer willen experimenteren met nieuwe smaken. Er zouden wel tot zo n tiental proefbeurten nodig zijn eer een kind een nieuwe smaak als lekker gaat ervaren. Men mag dus niet te snel besluiten dat een kind een bepaald, nieuw voedingsmiddel niet lust. Tussen 3,5 en 6 jaar krijgen de smaak en de voedselvoorkeur van kinderen steeds vastere vorm. Iedereen blijft echter wel zijn hele leven evolueren wat smaken en voorkeuren betreft. Men kan dus niet verwachten dat een kind alles lekker vindt en dus ook alles wil eten. Niettegenstaande een bescheiden assortiment aan voorkeuren, moet een kind een gevarieerd voedingsaanbod voorgeschoteld krijgen om niet in een eenzijdige voeding te vervallen. Het wordt aangeraden het kind telkens een kleine hoeveelheid van nieuwe voedingsmiddelen te laten proeven, zonder het te dwingen een grote portie op te eten. SOORTEN VOEDSEL Kleuters eten wat de pot schaft. Dit wil zeggen dat er in principe geen beperking is voor een kind qua soorten voedsel vanaf de leeftijd van één jaar. Het mogen meeeten met de rest van het gezin kan helaas een valkuil zijn voor wat betreft gezonde voeding. Zolang babyvoeding afzonderlijk wordt klaargemaakt letten ouders meestal nauwgezet op een voldoende groenten- en fruit aanbod, terwijl ze voor zichzelf de regels van gezonde voedingsgewoonten met de voeten treden. Bijgevolg dreigt een probleem van te weinig groente- en fruitinname (en te hoge suikerinname) eens het kind mee-eet uit de gezinspot. Een kleuter moet in staat zijn om mee te eten met de andere gezinsleden, zonder dat zijn/haar voedsel gemixt of gemalen moet worden. Uiteraard worden grotere stukken (zoals vlees) wel in hapklare stukjes gesneden zolang het kind dit zelf niet kan. 4

5 EETMOMENTEN Een dagmenu bestaat uit 3 hoofdmaaltijden en 2 à 3 tussendoortjes, bij voorkeur op vaste tijdstippen. Het kind raakt dit zo gewoon zodat er minder trek in eten is tussendoor. EETGEWOONTEN Een kleuter kan vrij zelfstandig eten, een beetje morsen is uiteraard toegestaan. Boterhammen, stukjes fruit, een koek, eet hij uit de hand, de warme maaltijd met een vork of een lepel. Een kleuter kan drinken uit een glas/beker of met een rietje, hij drinkt niet meer uit een zuigfles. Het gebruik van een tuitbeker wordt afgeraden, omdat zo het zuig- en slikpatroon van een baby (via borst/speen) in stand gehouden wordt. Logischerwijze worden de motorische vaardigheden van kinderen aan tafel steeds beter met ouder te worden. In de lagere school kan men verwachten dat een kind met mes en vork eet. Voor het hele gezin is het sterk aan te raden een maaltijd aan tafel te nemen (niet voor de televisie, niet rechtstaand), in een rustige omgeving, liefst allemaal samen en op vaste tijdstippen. Het wordt afgeraden een kind al spelend te laten eten of er met een lepel achteraan te lopen. Ook spelen of tekenen hoort niet tijdens de maaltijd. Praten kan uiteraard wel want de maaltijden kunnen een gezellig gezinsmoment zijn. Het is belangrijk om het goede voorbeeld te geven. Zoals bij vele andere dingen, leert een kind goede tafelmanieren door imitatie. VOOR NUTTIG MATERIAAL, VOLG DE LINKS NUTTIG MATERIAAL Praktische tips rond voeding en eten De actieve voedingsdriehoek Richtlijnen voor aanbevolen inname per dag voor peuters en kleuters en voor kinderen tussen 6 en 12 jaar: zie Checklist tafelmanieren 5

6 2 Voedings en eetproblemen Fluctuaties in de voedselinname zijn eigen aan de ontwikkeling van het jonge kind. In de meeste gevallen worden de groei en de gewichtstoename van het kind hierdoor niet verstoord. Pas wanneer dit wel het geval is, spreken we van een ernstig probleem. Hier wordt een korte omschrijving gegeven van eetproblemen. KIESKEURIG ETEN Voedselweigering is problematisch als het een ernstig gelimiteerd eetpatroon betreft, met of zonder verstoring van de groei, sinds verschillende weken. Voedselaversie is de afkeer van bepaalde soorten voedsel of drank. De inname ervan wordt vermeden of zelfs geweigerd, of gaat gepaard met (neiging tot) misselijkheid, braken, angst of andere ongemakken. Selectief/eenzijdig eten: een veelheid aan smaken, temperaturen en texturen wordt niet geaccepteerd. Dit kan zijn oorsprong hebben in een leeftijdsgerelateerde neofobie (angst voor nieuw voedsel) waar inadequaat werd mee omgegaan, of in het temperament van het kind. Indien het selectieve eetpatroon aanhoudt gedurende minstens twee jaar, spreekt met van een voedings- of eetstoornis (zie verder). TE VEEL ETEN Objectief overeten: het kind eet te veel in vergelijking met wat anderen van dezelfde leeftijd/sekse eten, ofwel bij maaltijden ofwel tussendoor. Objectieve eetbuien: dit is een variant van het vorige waarbij tijdens het eten controleverlies optreedt (niet kunnen stoppen). Subjectief overeten: ouder of kind rapporteert dat het kind teveel eet, maar in feite is dat niet het geval in vergelijking met wat anderen van dezelfde leeftijd/sekse eten, ofwel bij maaltijden ofwel tussendoor. Subjectieve eetbuien: ouder of kind rapporteert dat het kind controleverlies vertoont tijdens het eten (moeite om te stoppen), maar het eet niet echt teveel, bijvoorbeeld omdat de ouder dit niet toelaat. 6

7 TE FREQUENT ETEN Als gezond eetpatroon wordt aanbevolen: 3 hoofdmaaltijden per dag en 2 à 3 tussendoortjes. Frequenter eten, tussen de maaltijden door, zal er vaak toe leiden dat de eetlust vermindert, zodat er minder gegeten wordt tijdens de hoofdmaaltijd. Omdat dit meestal de gelegenheid is waarop groenten en fruit worden aangeboden, zal tussendoor eten ten nadele van een gezond voedingsaanbod zijn. Kinderen drinken bovendien geregeld tussendoor frisdrank en gesuikerde melkdranken, wat ook zal leiden tot vermindering van de eetlust. TE SNEL OF TE TRAAG ETEN Te snel of te traag eten is relatief. Wanneer het kind en de ouders hiervan zelf geen hinder ondervinden, is er eigenlijk geen probleem. Te snel eten kan echter leiden tot digestieve ongemakken of tot zich overeten, aangezien het een twintigtal minuten duurt vooraleer het verzadigingssignaal optreedt. Te snel eten kan ook kaderen binnen een eetbui en dus een signaal zijn van een eetprobleem. Te traag eten kan teken zijn van verschillende, al dan niet ernstige eetproblemen. Algemeen kan men stellen dat een maaltijd niet langer mag duren dan 30 minuten. Wanneer het te traag eten sporadisch voorkomt, is het waarschijnlijk eerder een kwestie van niet-lusten. Bij een kind dat systematisch te traag eet kan men denken aan voedselweigering, een eetstoornis type anorexia nervosa of fysieke problemen met eten zoals slikproblemen. TE VEEL SNOEPEN Met snoepen bedoelen we het eten of drinken van voedingsmiddelen die men lekker vindt, maar die behoren tot de restgroep van de voedingsdriehoek en dus niet noodzakelijk zijn voor een gezonde voeding (chocolade, koeken, cola, chips ). Snoepen mag met mate. Voor kinderen is het een goede gewoonte om snoepen enkel toe te laten in bepaalde situaties of in bijzondere omstandigheden, zoals in het weekend of op een feestje. Het is dus niet eenduidig vast te leggen wanneer iemand te veel snoept. Men zou kunnen stellen dat wanneer de eetlust erdoor vermindert, er sprake is van te veel snoepen. Dit kan uiteraard ook leiden tot gewichtstoename. 7

8 ANDERE EETPROBLEMEN Kauwen en spugen: voedsel wordt gekauwd en geproefd, maar daarna uitgespuugd en dus niet doorgeslikt. Slikangst: vermijden van het inslikken van bepaald voedsel of drank, meestal uit angst voor verslikken en/of verstikken (slik/stikfobie). Regurgitatie: onvrijwillig teruggeven en uitspugen van ingeslikt voedsel; er grijpt een spontane terugvloei (reflux) plaats van de maaginhoud in de slokdarm, zonder gevoel van misselijkheid. STOREND TAFELGEDRAG Niet aan tafel willen zitten, gooien met eten, eten nemen van anderen, heel kwaad worden tijdens het eten, zeer slordig eten (voor de leeftijd), spelen met eten, zijn voorbeelden van storend tafelgedrag. Vaak komt dit gedrag niet geïsoleerd voor, maar kadert het in een bredere opvoedingsproblematiek. 8

9 3 Voedings en eetstoornissen Zodra het abnormale eten de gezondheid kan verstoren en een op zichzelf staande problematiek vormt (en dus geen teken of symptoom van een andere stoornis of aandoening) spreken we van een voedingsstoornis (onder de 6 jaar) of eetstoornis (boven de 6 jaar). We volgen de GOS-indeling of classificatie van Great Ormond Street Hospital (1) PICA Is het herhaald eten van stoffen die niet eetbaar zijn. In de DSM-IV wordt pica gedefinieerd als het hardnekkig eten van niet voor consumptie geschikte stoffen gedurende een periode van minstens een maand, waarbij het eten van deze stoffen niet past bij het ontwikkelingsniveau (pica komt vrij vaak voor bij kinderen tussen 18 en 36 maanden, maar wordt daarna steeds zeldzamer) of geen deel uitmaakt van cultureel geaccepteerde gewoonten. RUMINATIESTOORNIS Half verteerd voedsel wordt herhaaldelijk en zonder inspanning uit de maag naar boven gewerkt, herkauwd en weer ingeslikt, in de afwezigheid van een gekende causale, organische stoornis. Het wordt dikwijls gerapporteerd bij kinderen met een ontwikkelingsachterstand. Aangenomen wordt dat psychosociale factoren, soms in interactie met een medische aandoening, aan de basis liggen van deze stoornis. SELECTIEF ETEN Het betreft een heterogene groep kinderen, meestal jongens, met erg beperkte eetgewoonten in termen van het soort voedsel dat zij accepteren. De criteria voor de diagnose zijn: tenminste gedurende twee jaar beperkt gebruik van soorten voedsel; geen bereidheid om nieuwe soorten voedsel te proberen; geen abnormale cognities betreffende gewicht of lichaamsvorm; geen angst om te braken of te stikken; gewicht kan laag, normaal of hoog zijn. 9

10 FUNCTIONELE DYSFAGIE Deze kinderen komen in het algemeen met klachten over moeite of pijn met slikken. De criteria voor de diagnose zijn: voedselvermijding; angst om te slikken, te braken of te stikken; geen abnormale cognities betreffende gewicht of lichaamsvorm; geen ziekelijke preoccupatie betreffende gewicht of lichaamsvorm; geen organisch hersenletsel of psychose. VOEDSELVERMIJDINGS- EN EMOTIONELE STOORNIS Het vermijden van voedsel heeft bij deze kinderen een emotionele basis. Zij kunnen zich ook presenteren met groeivertraging. De criteria voor de diagnose zijn: voedselvermijding welke niet primair veroorzaakt wordt door een affectieve stoornis; gewichtsverlies; stoornis in de stemming welke niet voldoet aan criteria voor een primaire stemmingsstoornis; geen abnormale cognities betreffende gewicht en lichaamsvorm; geen ziekelijke preoccupatie betreffende gewicht en lichaamsvorm; geen organisch hersenletsel of psychose. PERVASIEF WEIGERINGSSYNDROOM Deze kinderen komen vaak bij een centrum voor eetstoornissen vanwege hun weigering om te eten en te drinken. De criteria voor de diagnose zijn: hardnekkige weigering om te eten, drinken, lopen, praten of voor zichzelf te zorgen; vastbesloten verzet tegen pogingen tot hulp. De volgende eetstoornissen die typisch voorkomen in de adolescentie, kunnen ook voor de leeftijd van 12 jaar optreden al blijft dit relatief zeldzaam. Voor meer informatie, zie: Wat zijn eetproblemen bij jongeren 10

11 Reference List (1) Dewitte I, Benoot J. Hoe onderscheiden we eet- en voedingsproblemen van eet- en voedingsstoornissen bij kinderen? Psychopraxis 2008;10(1). 11

12 II. Wat zijn eetproblemen bij jongeren Eet- en gewichtsproblemen bij jongeren bestaan uit een brede waaier van vormen en graden van ernst. In een vroeg stadium is het moeilijk uit te maken of het een echte stoornis wordt dan wel een ontwikkelingsprobleem van voorbijgaande aard is. Om de ernstigee vormen zeker niet te missen is het belangrijk de kenmerken hiervan te kennen. 1 Omschrijving In principe kan gesproken worden van een eetstoornis bij jongeren wanneer zij in gedachten en gedrag voortdurend bezig zijn met wat ze eten, met hun eigen gewicht of lichamelijk voorkomen. Het afwijkend eetgedrag is wel het meest opvallende kenmerk (hoewel niet steeds observeerbaar), maar mag geen gevolg zijn van een lichamelijke aandoening of een psychose. De typische eetstoornissen zijn anorexia nervosa, boulimia nervosa en de eetbuistoornis (zie tabel 1). Als men niet voldoet aan alle diagnostische kenmerken van de beschreven eetstoornis is er sprake van een atypische eetstoornis. Eén persoon kan in de loop van de tijd evolueren van het ene naar een ander type eetstoornis, maar de basisproblematiek blijft dezelfde ook al veranderen de uiterlijke kenmerken. Eetstoornissen moeten dan ook als een samenhangend geheel worden beschouwd: we spreken daarom van een spectrum van eetstoornissen, waarin ook obesitas een plaats heeft (zie figuur). 12

13 Bron: W. Vandereycken (1) Tabel 2: Kenmerken van de verschillende eetstoornissen nb. Lijnen = beperkte voedselinname, selectief eten (calorie-arm), fysieke inspanningen (sporten, joggen, oefenen) Overeenkomsten Negatief lichaamsbeeld Slankheidswens & lijngedrag Veel bezig met eten, gewicht of uiterlijk Anorexia nervosa Boulimia nervosa Eetbuistoornis Verschillen Ondergewicht Meestal normaal gewicht Meestal overgewicht Aanhoudend lijnen of braken/laxeren Eetbuien mogelijk Periodes van lijnen, braken, laxeren Vooral eetbuien Weinig/geen lijnen, braken, laxeren Vooral eetbuien 1.1 Anorexia nervosa De naam anorexia nervosa is misleidend. Anorexia betekent letterlijk gebrek aan eetlust, wat als symptoom bij talrijke lichamelijke en psychische stoornissen (bijv. depressie) kan voorkomen. In werkelijkheid hebben deze jongeren geen gebrek aan eetlust, maar proberen ze doelbewust hun eetlust en hongergevoel te onderdrukken. Het is in essentie geen kwestie van niet kunnen maar van niet willen eten. Anorexia zou beter magerzucht genoemd worden, want de patiënten hebben een onweerstaanbare drang om af te vallen. Ze zijn er als het ware aan verslaafd en gaan ermee door, zelfs als zij al sterk zijn vermagerd. Alles wat te maken heeft met eten, gewicht en lichaamsvorm is een obsessie: denken, voelen en handelen worden beheerst en bepaald door een niet-ophoudend verlangen mager te zijn. Centraal staat daarbij de beangstigende beleving dat men veel te dik is of dit zal worden (gewichtsfobie), ook al is het lichaamsgewicht ver beneden het normaal te verwachten peil. Er is dus sprake van een sterk vertekend lichaamsbeeld. Het is zelfs zo dat naarmate het gewicht lager wordt de jongere steeds banger wordt om aan te komen. Er bestaan twee vormen: het beperkende (restrictieve) type: zij vermageren door hun voedselinname sterk te beperken of selectief caloriearm voedsel in te nemen; vaak gaat dit gepaard met overmatige lichamelijke activiteit (veel sporten, joggen, fitnesstraining, buikspieroefeningen); 13

14 het gemengde type: naast episoden van voedselbeperking zullen deze jongeren ook gebruik maken van zelfopgewekt braken, laxeermiddelen en zelfs diuretica (plaspillen, waterafdrijvende middelen) om te vermageren; deze middelen tot gewichtsverlaging treden vaker op naarmate zij tussendoor ook last hebben van eetbuien (boulimia). 1.2 Boulimia nervosa De kern van boulimia nervosa zou men kunnen omschrijven als een compromis tussen een oncontroleerbare eetdrang en de overheersende wens om slank te blijven. Tijdens de eetbui worden grote hoeveelheden eten naar binnen gewerkt en hebben de patiënten het gevoel dat ze de controle over hun eetgedrag kwijt zijn. Ze kunnen niet meer stoppen met eten. Meestal gaat het om voedsel (zoet en vet) dat ze zich buiten de eetbuien niet toestaan. Het aantal en de duur van een eetbui variëren sterk. Vaak gaat het snel, onrustig en schrokkerig. Eetbuien kunnen van tevoren gepland zijn. Zo kunnen deze jongeren gedurende de dag nauwelijks iets eten (een soort anorectische reactie) om zich s avonds over te geven aan een eetbui. Dit gebeurt bijna steeds als ze alleen zijn; een eetbui is dus een verborgen probleem, dat men zo lang en goed mogelijk geheim wil houden. Vele eetbuien treden op in reactie op emotionele situaties: neerslachtigheid, eenzaamheid, boosheid. Een eetbui kan ook ontstaan wanneer men het gevoel heeft over de schreef te zijn gegaan, omdat men iets meer gegeten heeft dan men zichzelf had toegestaan. Men voelt zich dan 'gefaald' en daarop 'laat men zich gaan'. Na de eetbui voelt men zich misselijk, onbehaaglijk en krijgt men schuldgevoelens. De angst om in gewicht toe te nemen is sterk zodat de meesten zich zo snel mogelijk van het opgenomen voedsel willen ontdoen door te braken, laxeren, vasten, sporten, enz; dit noemen we de compensatiereacties. Net als de anorexiapatiënten zijn boulimiapatiënten dus geobsedeerd door voedsel, gewicht en lichaamsomvang. De meeste jongeren met boulimia nervosa vertonen wel gewichtsschommelingen, maar binnen normale grenzen. Zakt het gewicht toch steeds meer dan slaat de diagnose om in anorexia nervosa van het gemengde type; lukt het compensatiegedrag onvoldoende dan zal het gewicht juist stijgen en kan overgewicht ontstaan; in dat geval kan er een overlap bestaan met de eetbuistoornis (zie 1.3). Wat hun gewicht ook is, in hun beleving zijn ze in ieder geval te dik en ze proberen dan ook voortdurend slanker te worden of op gewicht te blijven. 14

15 1.3 Eetbuistoornis (Binge Eating Disorder of BED) Er is tenslotte een derde groep eetstoornissen die een overlapping vertoont met boulimia nervosa. Zij hebben alle kenmerken van de boulimie wat de eetbuien betreft, maar passen niet de gewichtscorrigerende compensatiereacties toe (of houden dit niet vol) zodat hun gewicht onvermijdelijk gaat stijgen. Als het dan gaat om een combinatie van eetbuien en overgewicht (gaande tot obesitas) kunnen we spreken van een overetenovergewichtsstoornis (zie figuur). Deze patiënten zouden wel slanker willen zijn, maar hebben het opgegeven of houden hun lijnpogingen niet lang vol. 2 Voorkomen De typische leeftijdsfase waarin eetstoornissen voorkomen is de puberteit en adolescentie (12-20 jaar): Anorexia nervosa treedt meestal voor het eerst op tussen de leeftijd van 14 en 20 jaar; de laatste jaren stelt men echter vast dat magerzucht op steeds jongere leeftijd kan beginnen, reeds vóór de puberteit. Boulimia nervosa ontstaat in het algemeen op iets latere leeftijd dan anorexia nervosa, meestal tussen 16 en 25 jaar. Voor de eetbuistoornis zijn nog niet voldoende gegevens bekend; het volgt wellicht het patroon van boulimia nervosa, maar kan ook al vóór de puberteit beginnen.. Obesitas heeft geen typische ontstaansleeftijd. Het kan op alle leeftijden aanvangen. De frequentie van obesitas neemt wel toe met de leeftijd. Uit diverse studies blijkt dat de frequentie van eetstoornissen in Westerse landen toeneemt. Weinig studies geven echter duidelijke cijfers. Onderzoek naar het voorkomen van eetstoornissen is immers sterk afhankelijk van de gebruikte diagnostische criteria en de gevolgde methodiek. Daarbij komt dat patiënten met eetstoornissen hun probleem vaak verzwijgen, hetzij uit schaamte zoals bij de boulimiapatiënten, hetzij uit ontkenning bij anorexia nervosa. Nemen we de belangrijkste risicogroep (meisjes tussen 12 en 20 jaar) dan mag men bij 2 à 5 % een eetstoornis verwachten, hoewel niet allemaal even ernstig. Jongens blijven een minderheid vormen (het risico op eeststoornissen is er gemiddeld tien keer kleiner). Vooral kinderen die op jonge leeftijd mollig waren, hebben verhoogde kans een eetstoornis te ontwikkelen in de adolescentie. Eetstoornissen worden overwegend gezien bij meisjes en vrouwen in de welvarende geïndustrialiseerde landen. In onze cultuur worden aantrekkelijkheid en succes voor vrouwen 15

16 vertaald in het nastreven en/of behouden van een slanke lijn. Deze maatschappelijke context kan als voedingsbodem beschouwd worden voor het ontstaan van een eetstoornis. Terwijl men er vroeger van uitging dat eetstoornissen overwegend voorkwamen in de hogere sociale klassen van de maatschappij (en bij de meer intelligente meisjes), lijkt dit beeld momenteel veranderd te zijn en worden ze aangetroffen in alle lagen van de bevolking. De prevalentie van overgewicht en obesitas neemt wereldwijd snel toe, ook bij kinderen. Zwaarlijvigheid komt nu bij ongeveer 10 tot 15 % van de kinderen voor. Tot de jaren tachtig was overgewicht bij kinderen een relatief zeldzaam verschijnsel, dat endemisch voorkwam bij ongeveer 5% van de bevolking. Het werd ook lange tijd beschouwd als een onschuldig, voorbijgaand gezondheidsprobleem dat geen speciaal gezondheidsrisico inhield. Niet alleen de prevalentie stijgt, de zwaarste kinderen worden ook zwaarder. Deze toename heeft niet zozeer te maken met genetische factoren, maar zou voornamelijk samenhangen met veranderingen in omgevingsfactoren en leefstijl (zoals energierijke voeding; toename van de inactiviteit). 3 Jongeren, uiterlijk en eetgedrag Voor de meeste jongeren is de puberteit een bewogen ontwikkelingsperiode. Karakteristiek is de lichamelijke ontwikkeling, de groei naar volwassenheid en de zoektocht naar de eigen identiteit. Een opgroeiend meisje moet zich niet alleen thuis leren voelen in haar eigen, nieuwe lichaam. Ze moet ook een eigen identiteit ontwikkelen, verantwoordelijkheden kunnen dragen en een zelfstandig leven opbouwen. In deze zoektocht naar zichzelf voelen velen zich onzeker, zelfs minderwaardig (negatief zelfbeeld). Men is heel gevoelig voor afwijzing of kritiek en is sterk gericht op het waarnemen van verwachtingen van anderen. Men probeert ook maximaal aan die verwachtingen te voldoen. Leeftijdgenoten spelen een grote rol. Men wil erbij horen. Het uiterlijk is in deze fase zeer belangrijk en slank zijn is de norm. Veel meisjes zijn ontevreden over hun uiterlijk en gaan op dieet. Ook voor jongens gelden steeds meer strikte normen. Lijnen en wat anders gaan eten kunnen te maken hebben met een experimenteerfase in de puberteit, en gaan meestal vanzelf weer over. Het kunnen echter de eerste signalen zijn van een verstoord eetgedrag, waaronder heel wat verborgen gevoelens schuilgaan: onzekerheid, minderwaardigheid en verwarring. Want het is opvallend dat jongeren die uiteindelijk een eetstoornis ontwikkelen, heel andere motieven hebben om af te slanken dan degenen die slechts een paar kilo s kwijt willen: ze hopen meer zelfvertrouwen te krijgen en meer geaccepteerd te worden. Bij het begin van hun afslankpoging zijn de meeste trouwens helemaal niet te dik, maar ze voelen zich te dik. Ontevredenheid over de eigen 16

17 lichaamsvormen of het gevoel te dik te zijn mondt uit in een vermageringspoging die al snel de grenzen van een onschuldig dieet overschrijdt. Ze kunnen zich geen grenzen stellen bij het afslanken. Het is nooit genoeg, er moet steeds meer gewicht af. Het verstoord eetgedrag wordt een echt probleem wanneer eten of het vermijden hiervan het leven van de jongere gaat beheersen: gedachten over eten domineren het doen en laten. Het verstoorde eetgedrag heeft een verslavend effect; het niet-eten of overeten (eetbui) verdooft tijdelijk alle negatieve gevoelens en heeft daarmee een beschermende werking. Eénmaal geëscaleerd is het moeilijk hier zelf nog uit te geraken. Gewichtstoename wordt als iets angstwekkend beschouwd. Eten en verdikken gaan dan ook gepaard met hevige angsten. Enkele voorbeelden: zichzelf spiegelen in elke ruit, zich niet meer kunnen concentreren door vele denken aan eten of gewicht, kleinere kledingsmaten willen dragen, alle dagen op de weegschaal gaan staan, soms zelfs na elke maaltijd. Reference List (1) Vandereycken W. Handboek eetstoornissen

18 III. Risicofactoren en beschermende factoren voor eetproblemen Factoren die kunnen bijdragen tot het ontstaan van een eetprobleem noemt men risicofactoren. Deze omvatten naast bepaalde persoonlijkheidskenmerken ook omgevingsfactoren. Hoe meer risicofactoren zich voordoen, hoe groter de kans op de ontwikkeling van een ernstig eetprobleem. De aanwezigheid van beschermende factoren, zowel persoonlijk als in de omgeving, zal de kans op een ernstig eetprobleem aanzienlijk doen afnemen. Voor de herkenning van een eetprobleem in een vroeg stadium is kennis van de risico- en beschermende factoren van belang. De risicofactoren voor eetproblemen kunnen, wanneer ze langdurig aanwezig blijven of uitgesproken zijn, ook aanleiding geven tot echte stoornissen. De aanwezigheid van één risicofactor hoeft niet dramatisch te zijn. Wanneer meerdere risicofactoren aanwezig zijn, wordt de kans op het ontwikkelen van problemen/stoornissen aanzienlijk groter. Een overzicht van risico- en beschermende factoren staat in Tabel 1. Tabel 3: Risico- en beschermende factoren bij ontwikkeling van eetproblemen (1) Risicofactoren Beschermende factoren Kindfactoren Geboortecomplicaties (prematuriteit, dysmaturiteit, langdurige sondevoeding,..) Temperament Negatief zelfbeeld, gebrek aan zelfvertrouwen, faalangst Negatief lichaamsbeeld / sterke focus op het uiterlijk Perfectionisme Afhankelijk van goedkeuring van anderen Kan moeilijk gevoelens uiten Lijngedrag Aanleg voor overgewicht Aanleg voor depressie of verslaving Ontwikkelingsstoornis (vb. autisme spectrum stoornis) Voldoende sociale vaardigheden Bestendig tegen sociale druk Goed welbevinden Meer aandacht voor welbevinden dan uiterlijk 18

19 Ouderfactoren De opvoedingsstijl van de ouders (autoritair, permissief, nalatig) Sterke focus op het uiterlijk Prestatiegerichtheid Lijngedrag Psychische problemen bij ouders (depressie, verslaving, eetstoornis) Goede gezondheid Stabiele persoonlijkheid Opvoedingscompetentie Gezinsfactoren Echtscheiding & conflicten Geweld, verwaarlozing, mishandeling partner Ingrijpende gebeurtenissen bij gezinsleden Problematische communicatie, weinig uiting van gevoelens Stabiele, evenwichtige gezinsrelaties Omgevings- en sociale factoren Isolement, gepest worden Gebrekkige sociale bindingen Conflicten Competitiesport en ballet Aanwezigheid van vertrouwensfiguur Aanwezigheid van vriendjes Sociale steun Goede sociale bindingen Reference List (1) Vandereycken W, Vandeputte A, Stuyven C. Tijdige herkenning van eet- en gewichtsproblemen in het CLB. www eetexpert be 2004 (2) RIVM/centrum Jeugdgezondheid. Vroegsignalering van psychosociale problemen. artsennet nl

20 IV. Somatische oorzaken van verstoorde eetlust en gewichtsverlies Oorzaak Opmerkingen Chronische pancreatitis Leidt tot malabsorptiesymptomen Pancreasinsufficiëntie Idem Laesies van de laterale hypothalamus Kunnen veroorzaakt worden door infectie, trauma, chirurgische ingrepen, een tumor of door degeneratieve afwijkingen Systemische candidiasis Mucoviscidosis Infecties Gaan vaak gepaard met een gebrek aan eetlust. Verder is er een katabole toestand door een verhoogde basale stofwisseling. Er treedt koorts op. De BSE (bezinkingssnelheid van de rode bloedlichaampjes) is verhoogd AIDS Idem Tumoren Hierbij kan cachexie optreden. Dit berust op een verminderde eetlust, een verhoogde basale stofwisseling en verlies van voedingsstoffen via stoelgang en urine Leukemie Idem Ziekte van Simmonds Berust op hypofyse-insufficiëntie door destructie van de adenohypofyse. Ook verlies van de secundaire geslachtskenmerken. Werd lang beschouwd als de primaire oorzaak van anorexia nervosa Ziekte van Addisson Bijnierschorsinsufficiëntie. Gaat samen met gebrek aan eetlust, hypoglykemie, lage bloeddruk en extreme zwakte en vermoeidheid. Het serum-acth (adrenocorticotroop hormoon) 20

21 is hoog Hyperthyreoïdie Hypermetabole toestand met onder andere gejaagdheid, nervositeit, hyperactiviteit, klamme warme extremiteiten, snelle ademhaling, hoge bloeddruk en een hoge, snelle pols. Dit is gemakkelijk te differentiëren van de hypometabole toestand die kenmerkend is voor anorexia nervosa Diabetes mellitus Geeft vaak gewichtsverlies door glucoseverlies via de urine. Kenmerkend zijn verder polydipsie en polyurie. Ziekte van Crohn Geeft aspecifieke symptomen zoals gewichtsverlies, gebrek aan eetlust, vermoeidheid, koorts, diarree, steatorroe, hypoalbuminurie door eiwitverlies Coeliakie Symptomen zijn diarree, buikklachten, vermoeidheid, vermagering en steatorroe bij goede eetlust Maagzweer, duodenumzweer, spastisch colon Kan leiden tot gewichtsverlies Medicijngebruik Thyroxine verhoogt de stofwisseling. Cafeïne, fenfluramine en amfetaminen verminderen de eetlust ( bij kinderen denken aan rilatine) 21

22 V. Gevolgen en complicaties van ondergewicht/eetstoornis Eet- en gewichtsproblemen veroorzaken heel wat gezondheidsproblemen door de slechte voedingstoestand, vermagering, veelvuldig braken of het gebruik van laxeer- of plasmiddelen. De lichamelijk gevolgen van overgewicht zijn van een andere orde en worden afzonderlijk beschreven. LICHAMELIJKE GEVOLGEN VAN ONDERVOEDING/ONDERGEWICHT Kinderen zijn bijzonder kwetsbaar voor ondervoeding, omdat ze nog groeien en hun nood aan voedingsstoffen groot is voor de ontwikkeling van alle orgaanfuncties. Een onmiddellijk gevolg van weinig eten is gewichtsverlies door het verbruiken van de vetreserves en, bij aanhoudend tekort, het wegsmelten van de spieren. Op jonge leeftijd bestaat het gevaar van groeivertraging en zelfs het uitblijven van lengtegroei door een ontoereikend of eenzijdig dieet. Menstruatiestoornissen: de menstruatie is erg onregelmatig of blijft uit. In geval van anorexia nervosa blijft de menstruatie al in een vroeg stadium uit. Dit is gewoonlijk het eerste teken dat tot bezorgdheid leidt bij de ouders. Ook bij boulimia nervosa kunnen menstruatiestoornissen voorkomen. Daling van basaal metabolisme: de ademhaling en de hartslag worden trager (een polsslag van minder dan 60 per minuut) en de bloeddruk daalt. Dit komt doordat het lichaam bij dalend gewicht en verminderde voedselinname zoveel mogelijk overschakelt op besparing in de stofwisseling. Als gevolg hiervan voelen de patiënten zich dikwijls erg moe, duizelig, lusteloos. Doordat de stofwisseling vermindert, daalt de lichaamstemperatuur. Hierdoor gaan de handen en de voeten gemakkelijk blauw kleuren en koud aanvoelen. Bij slechte voedingstoestand ziet men uitdroging van de huid en verstoring van de haargroei: het hoofdhaar valt gemakkelijk uit, terwijl elders sprake is van een donsachtige beharing (gezicht, armen, borst en rug). Het ontoereikende of éénzijdige dieet leidt tot tekorten aan bepaalde mineralen en vitamines. Bij jongeren kan dit leiden tot groeivertraging of zelfs tot uitblijven van de lengtegroei. 22

23 In combinatie met de hormonale stoornissen is er bij aanhoudende vermagering risico op botontkalking (osteopenie en osteoporose) met groter gevaar op botbreuken. Door de eenzijdige of beperkte voedselinname kan obstipatie (verstopping) optreden. Bij extreme vermagering ontstaat vaak een oedeem (vochtophoping) in de onderbenen. LICHAMELIJKE GEVOLGEN VAN BRAKEN EN LAXEREN Door braken en laxeren ontstaan stoornissen in de electrolytenhuishouding, in het bijzonder een tekort aan kalium. Dit kan leiden tot nier- en leverbeschadiging, spierkrampen en hartritmestoornissenen. Bij veelvuldig braken komen de slokdarm en de mondholte voortdurend in contact met maagzuur. Hierdoor wordt het tandglazuur aangetast en ook keelpijn en heesheid kunnen voorkomen. Ook een zwelling van de speekselklieren kan optreden (bij veel braken na frequente eetbuien). Veelvuldig laxeren leidt tot constipatie en zo tot de vicieuze cirkel van steeds meer laxeren. Gebruik van diuretica leidt tot uitdroging en tot oedeem en zo tot de vicieuze cirkel van steeds meer plasmiddelen innemen. PSYCHOSOCIALE GEVOLGEN VAN EETPROBLEMEN Jongeren met eetstoornissen stellen hoge eisen aan zichzelf. Dit veroorzaakt veel stress. Door de stress worden ze kwetsbaar, onzeker, dwingerig of snel geïrriteerd en hebben ze last van stemmingswisselingen. Patiënten met eetbuien schamen zich en zijn bang om afgewezen te worden. Ze proberen hun eetstoornis zoveel mogelijk verborgen te houden en verzinnen allerlei uitvluchten. Hierdoor komen ze als leugenachtig en onbetrouwbaar over. Velen van hen leiden jarenlang een soort dubbel leven, waarbij zelfs hun ouders of een beste vriend(in) niet op de hoogte zijn van hun problemen. Patiënten met anorexia mijden steeds meer het samen eten. Iets ongewoons als een etentje of een verjaardagsfeestje maakt hen heel nerveus. Ze gaan zich op den duur steeds meer afzonderen en komen daardoor in een sociaal isolement. Kinderen met overgewicht worden vaak gestigmatiseerd: dik zijn wordt geassocieerd met lui zijn, lelijk zijn, geen zelfcontrole, eigen schuld, geen karakter Ze hebben minder vriend(in)en en zijn gemakkelijk het doelwit van pesterijen. Ook zijn ze vaak de laatste in sportieve prestaties. Obese kinderen gaan hierdoor sociaal contact en 23

24 activiteiten buitenshuis vermijden en raken daardoor sociaal meer geisoleerd, vervelen zich en bewegen minder. Ze ontwikkelen vaak een negatief zelfbeeld met verdriet, eenzaamheid, schuldgevoelens, depressie en soms risicovol gedrag. Vroegtijdige herkenning en behandeling van eet- en gewichtsproblemen is essentieel om deze neerwaartse spiraal te stoppen en om te buigen. Omdat anorexiapatiënten geneigd zijn tot ontkenning of minimalisering van hun probleem en boulimiapatiënten hun gestoord eetgedrag goed weten te verbergen en er liever niet over praten is voor de herkenning nodig dat men op allerlei directe of indirecte, zichtbare en onzichtbare signalen let (tabel 1). Tabel 4: Zichtbare en onzichtbare signalen van eetstoornissen zichtbaar onzichtbaar lichamelijk gewichtsveranderingen koude en blauwe handen bleke gelaatskleur flauwvallen slappe/droge huid haaruitval donsbeharing opgezwollen speekselklieren onregelmatige of afwezige menstruatie vermoeidheid duizeligheid obstipatie, maag- en darmstoornissen trage hartslag, hartritmestoornissen botontkalking schorre, hese stem slecht gebit eetgedrag liever alleen eten langzaam eten vaste eetrituelen caloriearm voedsel en drank veel bezig met recepten, koken allerlei voedsel is verboden veel aandacht voor gezond eten, calorieën tellen schuldgevoel over teveel eten gepieker over eten 24

25 algemeen zich meer afzonderen overmatig sporten verhullende kleding dragen rusteloosheid, prikkelbaarheid perfectionisme, dwangmatigheid concentratieproblemen weinig zelfvertrouwen in gedachten veel met gewicht of uiterlijk bezig gewicht bepaalt humeur neerslachtige stemming ontevreden over zichzelf concentratiestoornis zwart/witdenken stemmingswisselingen Reference List (1) Vandereycken W, Vandeputte A, Stuyven C. Tijdige herkenning van eet- en gewichtsproblemen in het CLB. www eetexpert be