De Gazpromisering van het Oude Continent
|
|
- Diana Louisa Jonker
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 De Gazpromisering van het Oude Continent Frank van den Heuvel Begin maart vond de Europese top van staatshoofden en regeringsleiders onder leiding van EU-voorzitter Duitsland plaats. Het dominante thema was energie, en dan met name energievoorzieningszekerheid. In minder dan drie jaar tijd is het onderwerp energie van een portefeuille voor de backbenchers in het parlement en de restpost in de Europese Commissie, geworden tot hét centrale thema. Tijdens G8-bijeenkomsten, Europese conferenties en Davos-topbijeenkomsten staat het bovenaan de agenda. Eerder dit jaar presenteerde de Europese Commissie haar plannen op het gebied van energie. Iedere Commissaris speelde er zijn rol. De voorzitter van de Commissie Barroso nam het geopolitieke verhaal voor zijn rekening, Eurocommissaris Dimas (Milieu) gaf een persconferentie over CO 2 -beleid, commissaris Verheugen (Industrie) stond de pers te woord over energie in relatie tot de grootverbruikers in de industrie, en commissaris Kroes besprak de mededingingsaspecten en de Europese fusiebewegingen. Commissaris Piebalgs, eerstverantwoordelijke voor energiebeleid, mocht in een zaaltje achteraf ook nog wat toelichten. Het succes van zijn portefeuille heeft de andere Eurocommissarissen alert gemaakt. Ook de Russische president Poetin heeft de laatste jaren meer en meer belangstelling voor dit onderwerp. In relatie tot het energievraagstuk zijn vier terreinen van belang: energietransitie (van dominant fossiele energiebronnen naar dominant duurzame bronnen), governance (liberalisering, privatisering), leveringszekerheid (netwerken), en de geopolitieke invalshoek (energie en grondstoffen als middel van de buitenlandse politiek). Deze vier onderwerpen hebben natuurlijk veel met elkaar te maken. Wanneer een land veel duurzame energie op eigen bodem opwekt, is het minder kwetsbaar voor de acties van de Russische gasmonopolist Gazprom of van grillige politiek in het Midden-Oosten. Bij privatisering wordt de greep van de nationale overheid en de politiek op de energiesector minder. In het onderstaande zal ik met name ingaan op de geopolitieke kant van het energievraagstuk. Meer specifiek zal ik de vele (grote en kleine) stappen van Gazprom, en dus eigenlijk van het Rusland van president Poetin, bespreken. Het is opmerkelijk wat er de afgelopen jaren heeft plaatsgevonden en wat er momenteel gebeurt. Van privatisering naar nationalisering Ruim een decennium geleden was er in de uiteenvallende Sovjetunie sprake van een grote privatiseringsgolf. In navolging van het Westen werden de staatsbedrijven in sneltreinvaart geprivatiseerd. Het communisme was ten einde, het centraal gezag brokkelde af en er ontstond een machtsvacuüm. Het was de tijd dat de vele Sovjetrepublieken voor zelfstandigheid en onafhankelijkheid kozen. Al dan niet met wapengekletter schrompelde de machtige Sovjetunie ineen tot de kernstaat Rusland. Tegelijkertijd nam door de groeiende wereldeconomie de vraag naar energie wereldwijd sterk toe. Rusland, maar meer nog landen als China, India, Oost-Europese landen en het Westen, vroegen steeds meer energie. Rusland zag een nieuwe machtsbasis ontstaan. De laatste vijf jaar heeft president Poetin zorgvuldig gebouwd aan een energie-imperium. Eén van de eerste dingen die hij deed, was enkele privatiseringen terugdraaien. Hij schroomde niet om de zwaardmacht van leger, politie en het juridische apparaat in te zetten om zijn doelen te bereiken. Linksom of rechtsom kwamen in Rusland zo Gazprom of Poetin (en meestal beide) in beeld. Gazprom draait inmiddels aan alle energieknoppen in Rusland, beheert de olie- en gasbronnen, en gaat over de pijpleidingen naar alle windrichtingen. 1
2 Dat Poetin ook niet meer terughoudend is over zijn buitenlandpolitiek gebaseerd op energievoorziening, blijkt uit zijn recente optredens. Het meest karakteristiek was zijn optreden tijdens de internationale veiligheidsconferentie in München, waarvoor hij in februari dit jaar voor het eerst werd uitgenodigd. Tijdens deze informele jaarlijkse bijeenkomst van westerse regeringsleiders, ministers van Defensie, hoge militairen en veiligheidsexperts werd gesproken over strategische kwesties en de wereldpolitiek. Poetin haalde scherp uit naar de Verenigde Staten, en beschuldigde dit land van machtspolitiek en het verder vormgeven van een unipolaire wereld met de Verenigde Staten als dominant, machtswellustig land. De VS benadrukken ondertussen de steeds afhankelijkere positie van Europa op het gebied van energievoorziening. Russische olie en gas houden het Oude Continent aan de praat, en daardoor is Europa kwetsbaar. Dat de Amerikaanse president Bush zich ook voor wat betreft zijn eigen land bewust is van de afhankelijkheid van Rusland en het Midden-Oosten, blijkt uit zijn oproepen spaarzamer te zijn met olie, benzine en energie in het algemeen. Het blijkt tevens uit zijn pleidooien te boren naar olie in Alaska en uit de acties de kernenergieplannen nieuw leven in te blazen. Meer nog dan Kyoto heeft Bush Moskou in het vizier. Het zwarte goud (in allerlei gedaanten) domineert de wereldpolitiek. Poetin en Gazprom staan sterk. Wat is de strategie van Gazprom? Gazprom bestaat reeds vele jaren en heeft ook al jaren een sterke machtsbasis in Rusland. President Poetin heeft de afgelopen jaren gekozen voor een relatief geleidelijke groei en vooral voor uitbreiding van Gazproms invloed. Dit gebeurde met politieke en met financiële middelen. Bekend is hoe Poetin eerdere privatiseringen van energiebedrijven ongedaan maakte en Gazprom (of vehikels ervan) inzette om bedrijven te kopen en vervolgens in te brengen binnen Gazprom. Steeds weer blijkt dat Poetin aan de politieke, militaire, financieeleconomische en juridische knoppen draait. Wanneer de ene knop niet werkt, gebruikt hij een andere. Een pregnant voorbeeld hiervan is de situatie rondom Michail Chodorkovski, voormalig eigenaar van Yukos. Deze oliemagnaat nam enkele jaren geleden Yukos over van de staat, maakte er een stevig bedrijf van en werd één van de steenrijke energiebaronnen. Toen Chodorkovski zich ook met politiek ging bemoeien en kritiek uitte op president Poetin, greep deze in. Economisch kon hij niet meteen maatregelen nemen, maar hij beschuldigde zijn tegenstrever van belastingfraude en andere overtredingen. Chodorkovski werd vervolgens vastgezet en moest afstand doen van zijn bedrijf. Yukos werd geïncorporeerd in Gazprom middels financiële transacties: een staaltje van de politieke, juridische en financiële macht van de Russische president. Inmiddels kan Shell meepraten over deze tactieken, zoals in de tweede helft van 2006 bleek. Het miljardenproject Sachalin II was een investering van Shell aan de oostkant van het Russische rijk. Toen het duidelijk werd dat het project lucratief zou worden, maar er nog slechts enkele milieuvergunningen nodig waren, werd Poetin alert. De afgifte van de vergunningen werd getraineerd en Shell moest zware onderhandelingen aangaan met de Russen. Het was duidelijk dat Poetin dit profijtelijke project niet aan zich voorbij wilde laten gaan. Uiteindelijk werden de vergunningen afgegeven, maar wel onder de voorwaarde dat Gazprom zou toetreden als partner in het Sachalin-project. Jeroen van der Veer van Shell vastzetten kon natuurlijk niet, maar het machtsvertoon was niet veel minder. Ook nu nog is het project interessant genoeg voor Shell en zal het bedrijf het niet laten schieten. Dat laatste zou Poetin ook niet gewild hebben, want hij wil het bedrijf er wel bij houden voor zijn kennis en ervaring. Kortom: maximale invloed uitoefenen en tegelijk andere partijen in de tang nemen, maar niet zoveel dat ze afhaken. Bekend zijn ook de mid-winteracties van Gazprom richting voormalig bevriende staten. Begin 2006 werd de levering van gas aan Oekraïne gestopt, omdat dit land niet bereid was de opgelegde gasrekening te betalen. Tot dat moment kreeg het namelijk een vriendenprijs, maar nu Oekraïne en Rusland geen vrienden meer waren, werd Oekraïne de marktprijs in rekening gebracht. Hetzelfde speelde begin 2007 met de olietoevoer naar Wit-Rusland. 2
3 Rusland verhoogde de prijs van olie voor de voormalige vriend Wit-Rusland, waarop de laatste een extra doorvoerheffing in rekening bracht. Dit betekende een risico voor de zekerheid van energievoorziening naar West-Europa. Enerzijds kun je zeggen dat het logisch is dat deze landen de marktprijs moeten betalen, maar anderzijds bevestigen deze acties dat hun afhankelijkheid van Gazprom en daarmee van het Kremlin - groot is. Dit alles past ook in de binnenlandse politiek van Poetin, die door zijn machtspositie gebaseerd op olie en gas harde taal kan uitslaan naar de rest van de wereld, waarmee hij Rusland voor zijn eigen burgers groter doet lijken dan het is. Vergelijkbare opvoeringen zien we in het Midden-Oosten en Venezuela. Europa wordt steeds meer uitgedaagd om positie te kiezen en zich niet steeds te laten wegspelen door Poetin. Politiek is Poetin ook handig. Hij wist jarenlang goede zaken te doen met de toenmalige Duitse bondskanselier Schröder. Enkele weken na diens vertrek uit de politiek kreeg deze de leiding over een gastransportbedrijf van Gazprom. Kort daarvoor had Schröder samen met Poetin een partnerschap tussen Rusland en Duitsland getekend om deze joint venture mogelijk te maken. Politiek-ethisch op het randje of eroverheen? Het heeft in ieder geval de huidige relatie van Rusland met het Duitsland van Angela Merkel onder druk gezet. Dat ook Gazprom de kwetsbaarheid en eindigheid van olie en gas inziet, blijkt uit het zoeken naar verbreding van de portfolio. Enkele weken geleden nam Gazprom in dat kader de activiteiten van SUEK over, de grootste kolenproducent van Rusland. Gazprom heeft nu greep op de hele fuelmix van gas, olie, steenkool en nucleaire energie. Mochten olie en gas minder belangrijk worden, dan heeft Gazprom nog de steenkool. Rusland onderdeel van het kapitalistische systeem? Het bovenstaande overziend kunnen we zeggen dat Poetin en zijn vehikel Gazprom agressief en imperialistisch opereren, niet in de laatste plaats omdat Gazprom in veel westerse landen bedrijven overneemt, allianties aangaat en contracten sluit. Aan de andere kant kunnen we zeggen dat Poetin, juist door al deze handelingen, zakelijk opereert en zich in veel opzichten conformeert aan de westerse zakengewoonten. Om het anders te zeggen: Poetin en Gazprom gedragen zich meer en meer als een volwassen kapitalistische partij. Door dit alles is de overwinning op het voormalig communistische Rusland compleet: uiteindelijk doet ook Rusland mee aan het westers kapitalisme. We zijn als westerse landen weliswaar sterk afhankelijk van Russisch gas en olie, maar de realiteit is dat Rusland met zijn dure pijpleidingen op zijn beurt afhankelijk is van afnemers zoals Europa. Door de vele deelnames van Gazprom aan allianties met energiebedrijven in Centraal- en Oost-Europa, kan het bedrijf deze regio ook niet links laten liggen. Rusland zit feitelijk vast aan ons systeem. Wekelijks zien we politieke en bedrijfseconomische bewegingen in die richting. Ook het Westen wil Rusland verder incorporeren in politiek en financieel-economisch opzicht. Bondskanselier Merkel riep in januari dit jaar op tot een energiepartnerschap met Rusland. Gazprom neemt op zijn beurt belangen in westerse energiebedrijven: Gazprombank, de financiële dochtermaatschappij van Gazprom, opent in Luxemburg een asset managementkantoor om institutionele partijen te bedienen bij beleggingsactiviteiten. Een andere recente, meer indirect stap, is de gas-swap tussen het Deense energiebedrijf Dong en Wingas, een joint venture tussen Wintershall en Gazprom. In de Baltische staten bouwt Gazprom momenteel ondergrondse opslagfaciliteiten. Ook in Oostenrijk, Duitsland, België en het Verenigd Koninkrijk is Gazprom hiermee bezig. De bedrijven én regeringen in deze landen zijn hierbij betrokken. Het is altijd nuttig om gasvoorraden te hebben op strategische plaatsen. Alles bij elkaar doet Gazprom het financieel niet slecht: in 2006 werd een verdubbeling van de winst gerealiseerd. En de energiegigant gaat door. Begin maart gaven de Belgische premier Verhofstadt en president Poetin gezamenlijk een verklaring uit dat Gazprom en de Belgische energiebedrijven (voornamelijk in Franse handen) gaan onderzoeken hoe ze in de toekomst nauwer kunnen samenwerken. Ook BP is in gesprek met Gazprom om samen op te trekken inzake LNG (vloeibaar aardgas) en LNG-terminals. 3
4 De voormalige communistische broederlanden zijn nu op alle punten nauw gelieerd aan Rusland, doordat ze sterk afhankelijk zijn van Russische energie en doordat hun energiebedrijven (voor het grootste deel) eigendom zijn van Gazprom. De volgende stap van Gazprom is hiermee vergelijkbaar, maar nu gaat het om de energiebedrijven in West-Europa. Het duurt geen jaar meer voordat Gazprom een flink energiebedrijf in West-Europa zal overnemen. Medio februari gaf Alexander Medvedev, vicevoorzitter van Gazprom, aan dat het bedrijf zelf energie wil verkopen aan zakelijke en particuliere klanten in de EU. Overigens was zijn recente bezoek aan West-Europa ook een charmeoffensief: Gazprom wil betrouwbaar overkomen. In Portugal heeft het Russische bedrijf een belang van 33 procent gekocht in gasproducent Galp Energia. In Spanje is de wetgeving inmiddels aangepast: daar mogen niet-europese landen geen belangen nemen in Spaanse energiebedrijven. Dan moet Gazprom het misschien indirect doen door een aandeel te nemen in Eon, dat bezig is met de overname van het Spaanse Endesa. Welk beleid moet de EU voeren? De grote vraag op dit moment voor met name de Europese Unie en de NAVO is hoe te reageren op het machtsspel van Rusland. In dat kader zijn enkele punten relevant. Evenals in de tijd van de Koude Oorlog heeft Rusland een serie satellietstaten om zich heen verzameld. Bij dit alles is het goed zich te realiseren dat Duitsland een cruciale 'hub' is voor energie vanuit Rusland. Vandaar natuurlijk de eerder genoemde samenwerking en nauwe relatie met oud-bondskanselier Schröder. Duitsland is een grote, belangrijke partij tussen Rusland en de voormalig communistische landen, die nu lid zijn van de EU en de NAVO. Duitsland heeft twee grote energiebedrijven, RWE en Eon. Russische bedrijven hebben nu al partnerschappen met of het eigendom van Duitse bedrijven als BASF, Eon en Ruhrgas. Wellicht is RWE een interessante prooi voor Gazprom. Mogelijk zijn al deze stappen van Rusland en Gazprom wel een goede zaak: Rusland wordt zo nog meer geïncorporeerd in ons systeem van zaken doen. Dan moeten we echter, als EU of breder, ook enkele andere spelregels toepassen op Gazprom. Mededingings- en antikartelwetgeving moet dan eveneens voor dit bedrijf gelden. Daarnaast zou het goed zijn wanneer Europese energiebedrijven ook eens gaan kijken hoe ze allianties kunnen opzetten met energiebedrijven in Centraal- en Oost-Europa. Meer dan nu het geval is, zouden Europese politici leiderschap moeten tonen door op basis van reciprociteit verdragen te sluiten met Rusland. Dit zou naast de afspraken in EU-verband moeten plaatsvinden, waarvan veel Oost-Europese landen al deel van uitmaken. Eveneens zouden 'neutrale' partijen als de Europese multilaterale banken, de Europese Investeringsbank (EIB) en de European Bank of Reconstruction and Development (EBRD), een aandeel kunnen nemen in Oost-Europese energiebedrijven. Voorts is het interessant om te kijken waar Rusland omzeild kan worden, zoals door middel van de pijplijn van de Kaspische Zee (Bakoe) via Georgië en Turkije naar het Westen. Om de afhankelijkheid van Rusland af te bouwen, kan Europa ook van andere landen olie en gas betrekken, al heersen daar vaak dezelfde instabiliteit en machtsvertoon. Ook het Midden- Oosten en Noord-Afrika zijn grillig. En als Gazprom dan ook nog eens voornemens is een partnerschap te sluiten met het Algerijnse staatsgasbedrijf Sonatrach, komt Europa wel erg ingesloten te liggen. Dat neemt niet weg dat Europa altijd meer wegen moet openhouden dan enkele pijpleidingen vanuit Rusland. Dit is vooral nodig om sterker te staan in de onderhandelingen over verdragen met Rusland. Tenslotte zijn alternatieve energiebronnen ook voor de Europese Unie steeds interessanter om te exploiteren. Deze ontwikkeling moet dan ook krachtig worden voortgezet. Zonneenergie, biomassa, maar ook kernenergie zijn op dit moment het meest perspectiefvol. De onvermijdelijk nadelen van deze energiebronnen zijn op andere manieren in te perken. 4
5 Conclusie De opkomst en groei van Gazprom is duidelijk. Vladimir Poetin heeft economie en politiek volledig vermengd. Het antwoord van het Westen moet drieledig zijn. Allereerst zullen de landen in EU- en NAVO-verband moeten afspreken hoe ze met het moderne Rusland dienen om te gaan, en dan met name hoe de houding moet zijn jegens Poetin en Gazprom. Internationale verdragen en afspraken hebben hun spelregels; daar dient ook Rusland zich aan te houden. Op de tweede plaats zullen de westerse energiebedrijven op een bedrijfseconomisch verantwoorde manier tegenwicht moeten bieden aan Gazprom. Op de derde plaats is het om geopolitieke, milieutechnische en financiële redenen zaak om snel te werken aan alternatieven voor olie, gas en steenkool. Energietransitie moet hoog op de agenda staan, niet alleen bij de milieubeweging, maar ook bij energiebedrijven en politici. Misschien kan dat nog eens een dossier worden waar oud vice-president Al Gore en president George W. Bush elkaar kunnen vinden: de Gazpromisering van Europa stoppen. Een interessante coalitie. Mr. F.A.M. van den Heuvel is werkzaam bij energiebedrijf DELTA NV en bestuurslid van de Atlantische Commissie. 5
Simulatiespel: Bron: The Economist. Crisisoverleg Rusland en de EU
Simulatiespel: Bron: The Economist Crisisoverleg Rusland en de EU Inleiding: Simulatiespel: crisisoverleg EU en Rusland Dit simulatiespel is gebaseerd op realistische veronderstellingen. Rusland heeft
Nadere informatieStratego, Monopoly en Kolonisten van Catan met energie
Stratego, Monopoly en Kolonisten van Catan met energie Frank van den Heuvel Ruim een jaar geleden schreef ik in dit blad een artikel onder de titel Stratego met gas en olie. 1 In dit artikel kwam met name
Nadere informatieDe koude oorlog Jesse Klever Groep 7
De koude oorlog Jesse Klever Groep 7 1 Voorwoord Tijdens het maken van mijn spreekbeurt over Amerika kwam ik de Koude oorlog tegen. De koude oorlog leek mij een heel interessant onderwerp waar ik niet
Nadere informatieAEG deel 3 Naam:. Klas:.
AEG deel 3 Naam:. Klas:. 1-Video Grensverleggend Europa; Het moet van Brussel. a-in welke Europese stad staat Jan Jaap v.d. Wal? b-beschrijf in het kort waarom een betere Europese samenwerking nodig was.
Nadere informatieNaslagwerk Economie van Duitsland. Hoofdstuk 7: Energievoorziening. 7.1 Overzicht
Naslagwerk Economie van Duitsland 7.1 Overzicht Energievoorziening staat in Duitsland hoog op de prioriteitenlijst. De Bondsrepubliek moet tweederde van de grondstoffen voor energievoorziening importeren
Nadere informatiePersinformatie. Uitdagende marktomgeving biedt ook kansen. Nieuwe directievoorzitter wil groei voortzetten
Persinformatie Uitdagende marktomgeving biedt ook kansen Nieuwe directievoorzitter wil groei voortzetten Mario Mehren: strategie Wintershall blijkt succesvol 2 juni 2015 Michael Sasse Tel. +49 561 301-3301
Nadere informatieEindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - II
Meerkeuzevragen Schrijf alleen de hoofdletter van het goede antwoord op. DE KOUDE OORLOG + NEDERLAND EN DE VERENIGDE STATEN NA DE TWEEDE WERELDOORLOG Gebruik bron 1. 1p 1 De bron maakt duidelijk dat de
Nadere informatieT4 Oefen SED Geschiedenis Module 6
T4 Oefen SED Geschiedenis Module 6 1. Bekijk bron 1. De titel van de onderstaande Russische cartoon is: De Amerikaanse stemmachine. De Verenigde Staten drukken op het knopje voor, dat naast het knopje
Nadere informatieStroom & Spelen. Geopolitiek aan de hand van vier spelletjes
227 Stroom & Spelen. Geopolitiek aan de hand van vier spelletjes Buitenlandse politiek draait in toenemende mate om de strijd om schaarse energiebronnen voor eigen gebruik. Huiskamerspelen als Stratego,
Nadere informatieENERGIEPRIORITEITEN VOOR EUROPA
ENERGIEPRIORITEITEN VOOR EUROPA Presentatie door de heer J.M. Barroso, Voorzitter van de Europese Commissie, voor de Europese Raad van 4 februari 2011 Inhoud 1 I. Waarom energiebeleid ertoe doet II. Waarom
Nadere informatieCOMMISSIE Oproep tot het indienen van voorstellen voor medegefinancierde projecten in het kader van het Synergy-programma voor 2000
bron : Publicatieblad van de Europese Gemeenschappen PB C 290 van 12/10/99 COMMISSIE Oproep tot het indienen van voorstellen voor medegefinancierde projecten in het kader van het Synergy-programma voor
Nadere informatieHet belang van Georgië in de olieen gasvoorziening van Europa
Het belang van Georgië in de olieen gasvoorziening van Europa door dr Givi Taktakishvili In de energievoorziening van de industriële landen speelden de landen van de Kaspische regio s vroeger een kleine
Nadere informatieDe Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG
> Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Directie Europese en Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres
Nadere informatieHoofdstuk 7 Samenwerking in Europa
Hoofdstuk 7 Samenwerking in Europa Vroeger voerden Europese landen vaak oorlog met elkaar. De laatste keer was dat met de Tweede Wereldoorlog (1940-1945). Er zijn in die oorlog veel mensen gedood en er
Nadere informatieRusland op het punt een dreun uit te delen aan de Dollar (update ) Woensdag, 21 mei :04
Volgens berichten in de Russische media is het Ministerie van Financiën aldaar zo goed als klaar om de trekker over te halen voor wat ze noemen een dé-dollarisatie plan. Hoe kan het verder dat het Belgische
Nadere informatieMacht en waarden in de wereldpolitiek
Rik Coolsaet Macht en waarden in de wereldpolitiek Actuele vraagstukken in de internationale politiek Editie 2006-2007 2 Inhoud Inleiding... Deel 1. De jaren 90: het transitiedecennium 1. Van illusie naar
Nadere informatieHerdenking Capitulaties Wageningen
SPEECH SYMPOSIUM 5 MEI 2009 60 jaar NAVO Clemens Cornielje Voorzitter Nationaal Comité Herdenking Capitulaties Wageningen Dames en heren, De détente tussen oost en west was ook in Gelderland voelbaar.
Nadere informatieDocentenvel opdracht 19 (campagne voor een duurzame wereld en een samenwerkend Europa)
Docentenvel opdracht 19 (campagne voor een duurzame wereld en een samenwerkend Europa) Lees ter voorbereiding onderstaande teksten. Het milieu De Europese Unie werkt aan de bescherming en verbetering van
Nadere informatieHet verhaal van Europa
Het verhaal van Europa 2010 Uitgeverij Manteau / Standaard Uitgeverij en Rob Heirbaut & Hendrik Vos Standaard Uitgeverij nv, Mechelsesteenweg 203, B-2018 Antwerpen www.manteau.be info@manteau.be Deze reeks
Nadere informatieInstructie: Landenspel light
Instructie: Landenspel light Korte omschrijving werkvorm In dit onderdeel vormen groepjes leerlingen de regeringen van verschillende landen. Ieder groepje moet uiteindelijk twee werkbladen (dus twee landen)
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Koude oorlog h1 en h2
Samenvatting Geschiedenis Koude oorlog h1 en h2 Samenvatting door een scholier 568 woorden 9 juni 2016 7,3 15 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Kapitalisme-Communisme: Kapitalisme: West -landen:
Nadere informatieInstructie: Wat weet je van de landen van de EU?
Instructie: Wat weet je van de landen van de EU? Korte omschrijving werkvorm De leerlingen gaan in tweetallen aan de slag en krijgen een werkblad. Welk land hoort bij de omschrijving? Elke lidstaat van
Nadere informatieWie bestuurt de Europese Unie?
Wie bestuurt de Europese Unie? De Europese Unie (EU) is een organisatie waarin 28 landen in Europa samenwerken. Eén ervan is Nederland. Een aantal landen werkt al meer dan vijftig jaar samen. Andere landen
Nadere informatieDocentenvel opdracht 18 (De grote klimaat- en Europa- quiz)
Docentenvel opdracht 18 (De grote klimaat- en Europa- quiz) Lees ter voorbereiding de volgende teksten en bekijk de vragen en antwoorden van de quiz. De juiste antwoorden zijn vetgedrukt. Wat wil en doet
Nadere informatieSamenvatting Europees Recht
Samenvatting Europees Recht Week 1 Export en Europees recht Leerdoelen H4 (Nadruk of EU verdrag en EU werkingsverdrag) - De juridische vormen van export beschrijven - De basisstructuur van de Europese
Nadere informatiemaatschappijwetenschappen pilot vwo 2019-I
Opgave 2 Defensiesamenwerking in Europa Bij deze opgave horen tekst 3, figuur 1 en tekst 4. Inleiding In december 2017 is in de Europese Unie (EU) op het gebied van defensie een Permanente Gestructureerde
Nadere informatieDe nieuwe landen in het oosten
De nieuwe landen in het oosten Sinds het einde van de Koude Oorlog is de kaart van Europa ingrijpend gewijzigd. Sommige staten zijn verdwenen om op te gaan in een groter geheel ( denk aan de DDR), maar
Nadere informatieWie bestuurt de Europese Unie?
Wie bestuurt de Europese Unie? 2 De Europese Unie (EU) is een organisatie waarin 28 landen in Europa samenwerken. Eén ervan is Nederland. Een aantal landen werkt al meer dan vijftig jaar samen. Andere
Nadere informatie6,6. Werkstuk door een scholier 1980 woorden 16 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde
Werkstuk door een scholier 1980 woorden 16 november 2006 6,6 197 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo Inhoud: Voorwoord 3. - Wat verwachten we van dit werkstuk? - Hoe gaan we het aanpakken?
Nadere informatieTOESPRAAK JOHAN REMKES, COMMISSARIS VAN DE KONINGIN IN NOORD-HOLLAND, TIJDENS HET SYMPOSIUM GROEN GAS IN ZICHT, OP 25 NOVEMBER 2010, TE ALKMAAR
TOESPRAAK JOHAN REMKES, COMMISSARIS VAN DE KONINGIN IN NOORD-HOLLAND, TIJDENS HET SYMPOSIUM GROEN GAS IN ZICHT, OP 25 NOVEMBER 2010, TE ALKMAAR Groen Gas als kans voor Noord-Holland Dames en heren, Kansen
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2013 2014 21 501-33 Raad voor Vervoer, Telecommunicatie en Energie Nr. 490 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer
Nadere informatieDE GESCHIEDENIS VAN RUSLAND MET POSTZEGELS
DE GESCHIEDENIS VAN RUSLAND MET POSTZEGELS De eerste postzegels van Rusland werden uitgegeven in 1858.Rusland was toen een Keizerrijk, dat door de familie Romanov ( de Tsaren) Alexander I, Alexander II,
Nadere informatieBelangen: Rusland versus de EU
Belangen: Rusland versus de EU Korte omschrijving werkvorm Leerlingen denken na over de redenen waarom Rusland en de EU zich met het conflict in Oekraïne bemoeien. Dit doen zij door eerst een tekst te
Nadere informatieNL In verscheidenheid verenigd NL B8-0455/31. Amendement
8.6.2015 B8-0455/31 31 Bodil Ceballos namens de Verts/ALE-Fractie Paragraaf 3 bis (nieuw) 3 bis. is verheugd over de verkiezing van het meest inclusieve en representatieve parlement in de moderne geschiedenis
Nadere informatieTRANSATLANTIC TRENDS - NETHERLANDS
TRANSATLANTIC TRENDS - NETHERLANDS VRAAG 10 Denkt u dat het voor de toekomst van Nederland het beste is als wij actief deelnemen in de wereldpolitiek of moeten wij ons niet in de werelpolitiek mengen?
Nadere informatieTRANSATLANTIC TRENDS 2004 NETHERLANDS
TRANSATLANTIC TRENDS 2004 NETHERLANDS Q1. Denkt u dat het voor de toekomst van Nederland het beste is als wij actief deelnemen in de wereldpolitiek of moeten wij ons niet in de wereldpolitiek mengen? 1
Nadere informatie'De dialoog met Rusland herstellen is broodnodig: net dat ontbrak 100 jaar geleden'
'De dialoog met Rusland herstellen is broodnodig: net dat ontbrak 100 jaar geleden' Dirk Rochtus www.knack.be 13/08/2014 Glijden we in 2014 af in een oorlog met Rusland, net zoals honderd jaar geleden?
Nadere informatieMODULE I EUROPA: NOOIT MEER OORLOG!
MODULE I EUROPA: NOOIT MEER OORLOG! I.I De geboorte van de Europese Unie Zoals jullie waarschijnlijk wel weten zijn er de vorige eeuwen veel oorlogen in Europa geweest. Vooral de Eerste en de Tweede Wereldoorlog
Nadere informatieTijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00.
1 SCHOOLONDERZOEK Tijdvak I GESCHIEDENIS 31 oktober 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit 38 vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.
Nadere informatieThema 2 Om ons heen. Samenvatting. Meander Samenvatting groep 7. Landschappen. Klimaten. Samenwerking. de regering. Onder de loep.
Meander Samenvatting groep 7 Thema 2 Om ons heen Samenvatting Landschappen Landschappen in Europa zijn heel verschillend. Nederland is een heel vlak land. Frankrijk is een land met heuvels en bergen. Zweden
Nadere informatieBouwstenen voor een nieuw energiebeleid. De uitdagingen in het energiebeleid. CD&V voorzitter Jo Vandeurzen
Bouwstenen voor een nieuw energiebeleid De uitdagingen in het energiebeleid CD&V voorzitter Jo Vandeurzen CD&V-studiedag, Vlaams Parlement 29 april 2006 Als ik zeg dat onze moderne westerse samenleving
Nadere informatieKIJK VOOR MEER INFORMATIE EN LESTIPS OP WWW.EUROPAEDUCATIEF.NL HET STARTPUNT VOOR EUROPA IN HET ONDERWIJS. werkvel - 1. Tweede Fase Havo/vwo
werkvel - 1 De Europese Unie (EU). Je hebt er dagelijks mee te maken. Al is het alleen al omdat je niet alleen Nederlander bent, maar ook Europeaan. Of dat er bijvoorbeeld euro s in je portemonnee zitten.
Nadere informatie"De financiële sector is het probleem,
1 van 5 22-2-2019 07:44 sg.uu.nl "De financiële sector is het probleem, niet de oplossing" 6-8 minuten Investeren in een duurzamere wereld? Als het aan de aandeelhouders ligt, liever niet. Onderzoeker
Nadere informatieWie bestuurt de Europese Unie?
Wie bestuurt de Europese Unie? De Europese Unie (EU) is een organisatie waarin 28 landen in Europa samenwerken. Eén ervan is Nederland. Een aantal landen werkt al meer dan vijftig jaar samen. Andere landen
Nadere informatieVoorronde Nationale Aardrijkskunde Olympiade 2009
Bronnenboekje Voorronde Nationale Aardrijkskunde Olympiade 2009 Inhoud pagina Bronnen bij A Het O-woord: Ontpolderen in Nederland? 2 Bronnen bij B Het Z-woord: Zand erover? Het Scheldegebied en de Antwerpse
Nadere informatieDe Vietnam-oorlog. De Vietnam-oorlog. De Vietnam-oorlog. De Vietnam-oorlog. Twee grote processen
Koude Oorlog Amerikaanse buitenlandse politiek communisme rivaliteiten tussen de Sovjet-Unie en China nationalistische bewegingen dekolonisatie Twee grote processen Koude oorlog Nationalisme en dekolonisatie
Nadere informatieOntstaan van de EU Opdrachtenblad Schooltv-beeldbank
Ontstaan van de EU Opdrachtenblad Schooltv-beeldbank GROEP / KLAS.. Naam: Ga www.schooltv.ntr.nl Zoek op trefwoord: EU Bekijk de clip Het ontstaan van de EU en maak de volgende vragen. Gebruik de pauzeknop
Nadere informatieEen wetenschappelijke poster verduidelijkt resultaat van een onderzoek. Het is een combinatie van schriftelijke en mondelinge presentatie.
Een wetenschappelijke poster verduidelijkt resultaat van een onderzoek. Het is een combinatie van schriftelijke en mondelinge presentatie. Stap-voor-stap een poster maken voor een presentatie 1. Maak eerst
Nadere informatieEindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - I
Meerkeuzevragen Schrijf alleen de hoofdletter van het goede antwoord op. DE KOUDE OORLOG + NEDERLAND EN DE VERENIGDE STATEN NA DE TWEEDE WERELDOORLOG Gebruik bron 1. 1p 1 Welke kaart geeft de historisch
Nadere informatieExamen VMBO-GL en TL 2005
Examen VMBO-GL en TL 2005 tijdvak 1 woensdag 25 mei 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE GL EN TL Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 38 vragen. Voor dit examen zijn maximaal
Nadere informatiePraktische opdracht Economie Euro
Praktische opdracht Economie Euro Praktische-opdracht door een scholier 1619 woorden 17 februari 2003 6,7 12 keer beoordeeld Vak Economie 1 Onderzoeksvraag. Mijn onderzoeksvraag is: Wat zijn de voor- en
Nadere informatieStaten Generaal 2013 Kennisintro
Staten Generaal 2013 Kennisintro Vincent Nijs @centnijs inhoud Kwantitatief wereld - Europa Vlaanderen 7 miljoen buitenlandse aankomsten in 2015? Kwalitatief: tevredenheid van onze klanten? tellen is vertellen
Nadere informatietrends en ervaringen
5 "ntwi''elingen op de energiemar't in het 3uitenland trends en ervaringen 1 "ondiale trends van marktmacht naar staatsmacht "e sterk gestegen vraag en onvoldoende 0itbreiding van de prod04tie- 4apa4iteit
Nadere informatieMajesteit, Koninklijke Hoogheid, excellenties, dames en heren,
Toespraak van de minister-president, mr. dr. Jan Peter Balkenende, bijeenkomst ter ere van de 50 ste verjaardag van de Verdragen van Rome, Ridderzaal, Den Haag, 22 maart 2007 Majesteit, Koninklijke Hoogheid,
Nadere informatieExamen VMBO-GL en TL 2005
Examen VMBO-GL en TL 2005 tijdvak 2 dinsdag 21 juni 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE GL EN TL Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 41 vragen. Voor dit examen zijn maximaal
Nadere informatieEen wat strenge stem, hij wil graag officiëler klinken dan hij in wezen is.
Een wat strenge stem, hij wil graag officiëler klinken dan hij in wezen is. Goedendag! Als ik even de aandacht mag, ja! Dank u. Dan geef ik nu het woord aan mezelf. Als ik mij eerst eens even mag introduceren.
Nadere informatieDe toekomst van energie
De toekomst van energie Duurzame Energie door Redactie ElectricityMatters 15-08-2017 Dat ons wereldwijde energiesysteem niet duurzaam is, blijkt duidelijk uit onze steeds schaarsere hulpbronnen, de regelmatig
Nadere informatieVervolg en einde van De Koude Oorlog: 1953-1995 (10.1 & 10.3)
Vervolg en einde van De Koude Oorlog: 1953-1995 (10.1 & 10.3) Na de dood van Stalin leek de Sovjet greep op het Oost Europa wat losser te worden. Chroesjtsjov maakte Stalins misdaden openbaar (destalinisatie),
Nadere informatieOpdracht 1: Gebruik kaart 1: Europa; Landen en hoofdsteden. Opdracht 2: Gebruik kaart 2: Europa; Wateren en gebergten.
0 1 Werkblad: Geografie van Europa. Opdracht 1: Gebruik kaart 1: Europa; Landen en hoofdsteden. -a-geef de landen van Europa allemaal een eigen kleurtje. (je mag dezelfde kleur vaker gebruiken) -b-zet
Nadere informatie1 augustus 2014. Onderzoek: Sancties tegen Rusland
1 augustus 2014 Onderzoek: Sancties tegen Rusland Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 30.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek.
Nadere informatieKoude Oorlog. SE 3 Tijdvak 1 AVONDMAVO MIDDAGMAVO GESCHIEDENIS Deze toets bestaat uit 38 vragen
SE 3 Tijdvak 1 AVONDMAVO MIDDAGMAVO GESCHIEDENIS 017-018 Koude Oorlog Deze toets bestaat uit 38 vragen Voor deze SE zijn maximaal 76 punten te behalen Deze SE bestaat uit 7 aantal bladzijden 1 1 Wat wilden
Nadere informatieVeranderingen in de internationale positie van Nederlandse banken
Veranderingen in de internationale positie van Nederlandse banken De Nederlandse bancaire vorderingen 1 op het buitenland zijn onder invloed van de economische crisis en het uiteenvallen van ABN AMRO tussen
Nadere informatie11 juli Onderzoek: De NAVO-norm
11 juli 2018 Onderzoek: De NAVO-norm Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 55.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek. De uitslag
Nadere informatieRaad van de Europese Unie
Raad van de Europese Unie Raad van de Europese Unie Jullie zijn nu de Raad van de Europese Unie. De Raad van de Europese Unie stemt voor of tegen regels die de Europese Commissie heeft bedacht. Samen met
Nadere informatieProf. Jos Uyttenhove. E21UKort
Historisch perspectief 1945-1970 Keerpunten in de jaren 70 oliecrisis en milieu Tsjernobyl (1986) ramp door menselijke fouten Kyoto protocol (1997) (CO 2 en global warming problematiek) Start alternatieven
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2014 2015 21 501-33 Raad voor Vervoer, Telecommunicatie en Energie Nr. 538 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer
Nadere informatieKOUDE OORLOG. Opgavenblad
ARUBA SE 3 MIDDAGMAVO AVONDMAVO GESCHIEDENIS 2018-2019 Tijdvak-1 KOUDE OORLOG Opgavenblad Dit School Examen (SE) bestaat uit 42 vragen. Voor dit SE zijn maximaal 70 punten te behalen. Dit SE bestaat uit
Nadere informatieIk ben de Hamer. Een wat strenge stem, hij wil graag officiëler klinken dan hij in wezen is. HET BESTUUR VAN DE EUROPESE UNIE GROEP 7 8
Ik ben de Hamer Een wat strenge stem, hij wil graag officiëler klinken dan hij in wezen is. Aangeboden door Dit verhaal is onderdeel van de Europese Verhalenkoffer. www.eu.nl -> onderwijs Goedendag! Als
Nadere informatieHet belang van kritiek (en reflectie) op Europese waarden. Bart van Horck
Het belang van kritiek (en reflectie) op Europese waarden Bart van Horck De EU in de wereld: dynamisch Verkiezing Trump isolationistischere koers VS Intensievere samenwerking EU Turkse coup referendum
Nadere informatieIk ben Steenkool. Nooit meer oorlog groep 7-8. De Steenkool, een beetje Limburg is hem niet vreemd. En hij is niet zo goed in Engels.
De Steenkool, een beetje Limburg is hem niet vreemd. En hij is niet zo goed in Engels. Hi! I am de steenkool. De cole of de stone. I am black, zwart. And I kan fire geven. Jongens, dat is wat die Europese
Nadere informatieVlaamse buitenlandse wapenhandel in 2016
03 10 2017 Vlaamse buitenlandse wapenhandel in 2016 De handel in militair materieel naar, vanuit en over het grondgebied van Vlaanderen In 2016 leverde de Vlaamse Regering 716 vergunningen voor buitenlandse
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting door D. 971 woorden 31 mei 2013 5,7 2 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo 1848 Censuskiesrecht Grondrechten Ministeriele verantwoordelijkheid
Nadere informatieONTWERP VAN MEMORIE VAN TOELICHTING
ONTWERP VAN MEMORIE VAN TOELICHTING I. ALGEMENE TOELICHTING 1. Samenvatting De EU-LAC-Stichting is een krachtens het volkenrecht opgerichte internationale intergouvernementele organisatie. De Stichting
Nadere informatieKijktip: Nieuwsuur in de Klas
Kijktip: Nieuwsuur in de Klas Korte omschrijving werkvorm De leerlingen beantwoorden vragen over de Europese politiek aan de hand van korte clips van Nieuwsuur in de Klas. Leerdoel De leerlingen leren
Nadere informatieDe rol van Georgië in de olie- en gasvoorziening van Europa
De rol van Georgië in de olie- en gasvoorziening van Europa Givi Taktakishvili De geïndustrialiseerde landen voorzien grote problemen op het gebied van hun energievoorziening. Ze gebruiken enorme hoeveelheden
Nadere informatieSpeech ter gelegenheid van de ontvangst van Nederlandse ambassadeurs door de Staten-Generaal, d.d. donderdag 29 januari 2015 Anouchka van Miltenburg, Voorzitter Tweede Kamer Het gesproken woord geldt Geachte
Nadere informatiePrioriteiten op energiegebied voor Europa Presentatie door de heer J.M. Barroso,
Prioriteiten op energiegebied voor Europa Presentatie door de heer J.M. Barroso, Voorzitter van de Europese Commissie, voor de Europese Raad van 22 mei 2013 Nieuwe omstandigheden op de wereldwijde energiemarkt
Nadere informatieHet mysterie: Moord op Lumumba
Het mysterie: Moord op Lumumba Lumumba was de eerste premier van onafhankelijk Congo in 1960. Twee weken na zijn aantreden werden Lumumba en zijn regering afgezet tijdens een staatsgreep en werd Lumumba
Nadere informatieDe Koude Oorlog: het begin (les 10 6des) Geschiedenis 6MEVO-6EM-6EI-6IW VTI Kontich
(les 10 6des) Geschiedenis 6MEVO-6EM-6EI-6IW --- www.degeschiedenisles.com --- VTI Kontich 1. Samenwerking slaat om in wantrouwen in 1945 => Tijdens WO 2: USSR en VSA werken samen tegen Duitsland => In
Nadere informatieOnze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen
Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen Heleen de Coninck, 13 september 2011 Energieonderzoek Centrum Nederland Grootste energieonderzoekcentrum van Nederland Missing link tussen
Nadere informatieRESEARCH CONTENT. Loïs Vehof GAR1D
RESEARCH CONTENT Loïs Vehof GAR1D INHOUD Inleiding ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ blz. 2 Methode -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Nadere informatieBijgaand stuur ik uw Kamer het verslag van de Energieraad die op 8 juni 2015 plaatsvond in Luxemburg.
> Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA 's-gravenhage Directie Europese en Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag
Nadere informatieEen conflict niet alleen maar om macht en belangen, maar ook tussen 2 ideologieën: Kapitalisme/democratie en Communisme
Samenvatting door M. 508 woorden 21 juni 2016 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Samenvatting GS Definitie Koude Oorlog: Conflict waarbij alle middelen (economisch, politiek, ideologisch, etc.) worden
Nadere informatieOnze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen. Heleen de Coninck, 13 september 2011
Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen Heleen de Coninck, 13 september 2011 Energieonderzoek Centrum Nederland Grootste energieonderzoekcentrum van Nederland Missing link tussen
Nadere informatieJelle Vegt. Naam Medewerker Milieu en Duurzaamheid Stichting Natuur en Milieufederatie Limburg
Eigen duurzame energie Is dat mogelijk? Jelle Vegt Naam Medewerker Milieu en Duurzaamheid Stichting Natuur en Milieufederatie Limburg Waarom zouden we? 2-6-2015 3 2-6-2015 4 2-6-2015 5 Olie en gasvoorraden
Nadere informatieHoofdstuk 5: Koude Oorlog en Dekolonisatie
Hoofdstuk 5: Koude Oorlog en Dekolonisatie Geschiedenis VWO 2011/2012 www.lyceo.nl Nieuwe ontwikkelingen na de Tweede Wereldoorlog Nieuwe machtsverhoudingen: Verenigde Staten en de Sovjet-Unie nieuwe supermachten
Nadere informatieGlobalisering en gender: privatisering en liberalisering van handel in diensten onder GATS
Globalisering en gender: privatisering en liberalisering van handel in diensten onder GATS door Myriam Vander Stichele (SOMO) Presentatie voor het Belgisch Sociaal Forum Brussel, 21 september 2002 1. Privatisering
Nadere informatieBeursdagboek 12 September 2013.
Beursdagboek 12 September 2013. De Amerikanen lieten tijdens de herdenking van 9-11 de markten voor de derde achtereenvolgende dag fors stijgen. Gisterenavond Tijd 22:10 uur. Zoals ik al schreef in mijn
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2010 2011 28 676 NAVO Nr. 127 BRIEF VAN DE MINISTER VAN BUITENLANDSE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den Haag, 25 maart 2011
Nadere informatieLeidenincijfers Beleidsonderzoek draagt bij aan de kwaliteit van beleid en besluitvorming
Leidenincijfers Beleidsonderzoek draagt bij aan de kwaliteit van beleid en besluitvorming - Internationalisering Leidse regio www.leidenincijfers.nl BELEIDSONDERZOEK 071-516 5123 I info@leidenincijfers.nl
Nadere informatieIk ben Sim-kaart. Mobiel bellen groep 5-6. De Simkaart is een meisje, tikkeltje ondeugend en een echte kletsgraag. Aangeboden door
De Simkaart is een meisje, tikkeltje ondeugend en een echte kletsgraag Hoi! Blijf even aan de lijn. Ik zit namelijk op de andere. Wacht even. Hoi, ik kom zo even terug, want ik moet even iets zeggen over
Nadere informatieWerkvel opdracht 9 (Onderhandelingsspel: hoe neem je samen moeilijke besluiten?)
Werkvel opdracht 9 (Onderhandelingsspel: hoe neem je samen moeilijke besluiten?) Toelichting op de opdracht Tijdens deze opdracht gaan jullie in kleine groepjes in onderhandeling met elkaar over een pakket
Nadere informatieMODULE III BESLISSINGEN NEMEN IN EUROPA? BEST LASTIG!!!
MODULE III BESLISSINGEN NEMEN IN EUROPA? BEST LASTIG!!! De Europese Unie bestaat uit 27 lidstaten. Deze lidstaten hebben allemaal op dezelfde gebieden een aantal taken en macht overgedragen aan de Europese
Nadere informatieSamenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties
Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties Dit hoofdstuk gaat over opstand in Amerika, Frankrijk en Nederland. Deze opstanden noemen we revoluties. Opstand in Amerika (1775). De
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2012 2013 31 271 Beleidsdoorlichting Buitenlandse Zaken Nr. 7 BRIEF VAN DE MINISTER VAN BUITENLANDSE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal
Nadere informatieDuurzame energie in Japan
Duurzame energie in Japan Rob Stroeks (Project Officer, TWA Tokio) - 8-3-2004 Samenvatting Japan heeft van oudsher weinig natuurlijke energiebronnen. De daarmee samenhangende afhankelijkheid van buitenlandse
Nadere informatieWat is internationaal recht?
Wat is internationaal recht? Elk land heeft wetten en regels waar iedereen zich aan moet houden. Als je naar een ander land gaat, moet je je aan andere regels en wetten houden. Als je dat niet doet, dan
Nadere informatieKrachtenveld Europese Unie
Krachtenveld Europese Unie Korte omschrijving De leerlingen plaatsen de begrippen op de juiste plek in de puzzel, waardoor ze een overzicht krijgen van de belangrijkste instellingen binnen de Europese
Nadere informatieHoe is de EU tot stand gekomen?
Verslag door? 2035 woorden 4 februari 2018 10 2 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Hoe is de EU tot stand gekomen? de geschiedenis de EU is tegenwoordig niet meer weg te denken van politieke tot economische
Nadere informatie