Van Ambitie naar Actie: naar een Meerjarenprogramma Groene ICT en Duurzaamheid in het Hoger Onderwijs

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Van Ambitie naar Actie: naar een Meerjarenprogramma Groene ICT en Duurzaamheid in het Hoger Onderwijs"

Transcriptie

1 Van Ambitie naar naar een Meerjarenprogramma Groene ICT en Duurzaamheid in het Hoger Onderwijs Gerard van Westrienen, 22 mei 2011 Inleiding 'Samen excelleren' is de titel van het Meerjarenplan van SURF O14. In het plan geeft SURF aan welke thema's op ICT-gebied voor de sector in de komende jaren van belang zijn. Een van de prioritaire onderwerpen is duurzame ICT. De resultaten die het Meerjarenplan daarbij verwacht zijn o.a. kwaliteitsverbetering van het hoger onderwijs door kennisinnovatie op gebied van duurzame ontwikkeling; initiatieven voor groene rekencentra; verzamelen en delen van best practices met betrekking tot duurzame ontwikkeling en hoger onderwijs; opstarten van kansrijke projecten rond duurzaamheid; en de ontwikkeling van innovatieve ICT-toepassingen om energie en kosten te besparen. De nadere invulling vindt plaats binnen de SURF-organisatie. Het platform ICT & Bedrijfsvoering neemt binnen SURFfoundation het voortouw. Een belangrijk kader bij de uitwerking is het in 2008 door de universiteiten en hogescholen met de toenmalige ministeries van VROM en WWI ondertekende convenant Meerjaren afspraak Energie- Efficiency (MJA3). Hierbij is als inspanningsverplichting afgesproken jaarlijks 2% energie te besparen met als uiteindelijke doel een reductie van 30% in 2020 ten opzichte van Op het gebied van duurzaam inkopen is afgesproken dat hogescholen en universiteiten ernaar streven in 2012 voor tenminste 50% duurzaam in te kopen. In de door de overheid recent gepubliceerde nota Digitale Agenda.NL refereert het kabinet hier ook aan in de paragraaf Naar een energie-efficiënte ICT sector 1. Veel instellingen in de hoger onderwijssector hebben een duurzaamheidsbeleid geformuleerd. De een profileert zich bijvoorbeeld als een duurzame universiteit waar duurzame ontwikkeling en innovatie is ingebed in het universitaire onderwijs, onderzoek en bedrijfsvoering. Vanuit haar maatschappelijke betrokkenheid en verantwoordelijkheid wil de instelling duurzaamheid in de komende jaren een nog prominentere plek geven. 2 Een hogeschool formuleert het als volgt: de huidige economische crisis, in combinatie met het vraagstuk van duurzaamheid roept vernieuwing op; maatschappelijke organisaties moeten verantwoordelijkheid nemen én leiderschap tonen. De hogeschool schaart zich graag in dat gezelschap en heeft duurzaamheid ook als één van de belangrijkste speerpunten in haar instellingsplan. 3 Zo hebben meer instellingen vergelijkbare beleidsdoelstellingen geformuleerd. Op dit moment hebben 17 hogescholen het voornemen uitgesproken om samen te werken rondom het thema duurzaamheid. Daartoe is het platform DUPLHO opgericht, dat ertoe moet bijdragen dat duurzame ontwikkeling een duidelijke plaats krijgt in het onderijs, onderzoek en bedrijfsvoering van de deelnemende instellingen, waarmee instellingen hun maatschappelijke betrokkenheid en onderscheidend vermogen kunnen tonen. Tot op heden was er vrijwel geen aandacht voor de rol van ICT in het kader van duurzaamheid. Wereldwijd neemt ICT ongeveer 2% van de CO 2 -uitstoot voor zijn rekening, dat is meer dan in de luchtvaartsector, waar al vele maatregelen zijn genomen om de CO 2 -uitstoot in te dammen. Daarnaast is ICT verantwoordelijk voor ongeveer 10% van het elektriciteitsverbruik, waarbij aangetekend kan worden dat tussen 2006 en 2008 het ICT-gerelateerde verbruik tweemaal zo snel steeg als het totale 1 Zie par. 2.8 in de op 18 mei 2001 gepubliceerde Digitale Agenda.nl ( 2 mpus_startnotitie_def.doc/ 3 1

2 verbruik. In het hoger onderwijs zijn er schattingen dat het ICT-aandeel van het elektriciteitsverbruik meer dan 20% is 4. ICT is derhalve een belangrijke factor in het terugdringen van het energieverbruik van instellingen voor hoger onderwijs. Niet alleen door vergroening van ICT, maar ook door ICT in te zetten als enabling factor bij vergroening in onderwijs, onderzoek en bedrijfsvoering: vergroening door ICT. Daarnaast is er vanuit bedrijfsleven, overheid en maatschappelijke organisaties een toenemende behoefte aan afgestudeerden met kennis en vaardigheden op het terrein van duurzame ontwikkeling. Het belang van dit onderwerp heeft er toe geleid dat duurzame ICT één van de speerpunten is geworden in het SURF Meerjarenplan De doelstelling is daarbij niet alleen gericht op het energiezuiniger maken en reduceren van CO 2 -uitstoot van de ICT, maar ook om met behulp van ICT het energieverbruik en de CO 2 -uitstoot te verminderen in de volle breedte van onderwijs, onderzoek en bedrijfsvoering. In 2010 is SURFfoundation gestart met het pilotprogramma Groene ICT en Duurzame Ontwikkeling om duurzaamheid in en door ICT te stimuleren en bevorderen en om een kostenreductie te bewerkstelligen van het ICT-gerelateerd energieverbruik. De opgedane ervaringen hebben geleid tot een nadere uitwerking, om tot een meerjarenprogramma Groene ICT en Duurzaamheid te komen. We hebben bewust gekozen voor een bredere titel dan alleen Groene ICT, omdat dit een te eenzijdige connotatie met de vergroening van ICT heeft. Omdat Groene ICT wel een veelgebruikt begrip is hebben we er duurzaamheid aan toegevoegd om de bredere context te benadrukken. Het begrip duurzaamheid stamt uit 1987 toen de VN-commissie Brundtland het definieerde als het aansluiten op de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen. In de laatste jaren is het begrip breder gedefinieerd, waarbij het Triple-P -concept (People, Planet, Profit) als een breed en richtinggevend denkkader is ontwikkeld. Naast milieuaspecten worden ook sociale en economische aspecten meegenomen. Recent is er bovendien veel aandacht ontstaan voor het Cradle-to-Cradle -concept. Het accent verschuift daarbij van eco-efficiënt (minimaliseren van het ongewenste) naar eco-effectief (optimaliseren van het wenselijke). Producten en productiesystemen worden zodanig ontworpen dat ze een nuttige functie vervullen, ook na afloop van het gebruik. Een dergelijke kringloopbenadering daagt uit tot creativiteit en innovatie; bij uitstek een gebied waaraan SURF een bijdrage wil leveren. Bij innovatieve activiteiten onderscheidt SURF in het algemeen verschillende fases: identificeren en uitwerken van relevante onderwerpen via bijvoorbeeld studies, white papers; ontwikkelen van pilotprojecten, leidend tot Good Practices; opschalen en verbreden van de opgedane kennis en ervaring; implementeren en institutionaliseren. SURFfoundation kent een aantal rollen en instrumenten om invulling te geven aan de missie van het verhogen van de kwaliteit van het hoger onderwijs door ICT-innovatie: verkennen en signaleren, verzamelen en beschikbaar stellen van informatie, creëren en faciliteren van netwerken, professionaliseren, uitvoeren van innovatieprogramma s en projecten, en het stimuleren van implementatie. In deze notitie geven we een uitwerking voor een meerjarenprogramma Groene ICT en Duurzaamheid. In paragraaf 2 presenteren we de meer algemene ondersteunende activiteiten. Paragraaf 3 geeft de prioritaire thema s weer op het terrein van vergroening van ICT en paragraaf 4 de prioritaire thema s op het terrein van vergroening door ICT. Paragraaf 5 gaat in op de organisatie, financiën en planning. Het meerjarenprogramma start met het realiseren van de quick wins, teneinde op korte termijn te kunnen bijdragen aan de MJA-3 afspraken inzake energie-efficiency. De nadruk ligt daarbij op 4 Zie: Gemiddeld verbruikt ICT in Nederland ongeveer 8% van de elektriciteit: zie 2

3 vergroening van ICT. Om ook op langere termijn als hoger onderwijssector aan deze afspraken te kunnen voldoen en geuite ambities te kunnen waarmaken, zullen ook op het terrein van vergroening door ICT innovatieve projecten ontwikkeld moeten worden. Het Meerjarenplan Samen Excelleren van SURF stelt het aldus: "de echte uitdaging <zit> in het terugdringen van het energieverbruik in de volle breedte. Er moet dus actief worden geïnvesteerd in mogelijkheden om onder meer met behulp van ICT het energieverbruik en de CO 2 -uitstoot te verminderen." De realisatie binnen dit meerjarenprogramma Groene ICT en Duurzaamheid is uiteraard mede afhankelijk van de hoeveelheid (externe) middelen die beschikbaar zijn. Paragraaf 5 schetst de nadere prioritering. 2. Algemeen SURF heeft als samenwerkingsorganisatie een belangrijke rol op het terrein van instellingsoverstijgende communicatie en afstemming. In de loop der jaren is veel kennis en ervaring opgedaan en zijn instrumenten ontwikkeld, die in dit meerjarenprogramma zullen worden ingezet. Op deze wijze zullen nieuwe mogelijkheden breder voor het voetlicht worden gebracht, wordt vermeden dat het wiel nogmaals wordt uitgevonden en is de kans op duurzame implementatie (in de dubbele betekenis van het woord) het grootst. 2.1: Informatieverzameling, kennisontwikkeling en overdracht Bij de uitvoering van de ICT-scan en het MJA-convenant is gebleken dat er binnen de hoger onderwijssector op het terrein van Groene ICT nog weinig kennis en informatie voorhanden is. Het platform ICT en Bedrijfsvoering van SURFfoundation ziet hier een belangrijke taak weggelegd om het verzamelen en beschikbaar stellen van kennis en informatie te faciliteren. Doel is o.a. om op een centrale plek publicaties, projectresultaten, good practices en aankondigingen van bijeenkomsten beschikbaar te maken. Daarbij zal via instrumenten als SURFspace, wiki s etc. ook een actieve bijdrage vanuit het hoger onderwijsveld gestimuleerd worden. Hierbij zal de opgerichte Special Interest Group (SIG) Groene ICT en Duurzaamheid een belangrijke rol vervullen. Via SURFacademy, het professionaliseringsprogramma rondom ICT in het hoger onderwijs en onderzoek, zal een bijdrage geleverd worden aan de kennisoverdracht en professionalisering van medewerkers van hoger onderwijsinstellingen. De aanwezige kennis zal worden uitgewisseld en nieuw ontwikkelde kennis en ervaring zal worden gedeeld via workshops, masterclasses, summerschools of webinars. In het najaar van 2011 staan twee SURFacademy bijeenkomsten gepland: over Duurzaam ICT-inkoopbeleid en Energiegebruik van ICT: een duurzame vergelijking Een specifiek aspect bij het onderdeel kennisontwikkeling is het stimuleren van aandacht voor duurzaamheid binnen ICT-gerelateerde curricula van universiteiten en hogescholen. Bedrijfsleven, maatschappelijke organisaties en overheden vragen steeds meer om afgestudeerden met kennis en competenties op het terrein van duurzaamheid. Te denken valt aan duurzaamheid inbedden bij investeringsbeslissingen voor de ICT-infrastructuur of het ontwikkelen van energiezuinige software. In het najaar zal een pilotproject afgerond worden bij de Hogeschool Utrecht onder de titel De Omslag in het ICT onderwijs; op weg naar een groen ICT-curriculum. De ervaringen zullen gedeeld worden met andere ICT-gerelateerde opleidingen. Daarnaast ligt er ook een grote mogelijkheid om studenten in te schakelen bij diverse activiteiten en innovatieve projecten op het terrein van groene ICT. 2.2: Creëren en faciliteren van netwerken Het Platform ICT en Bedrijfsvoering heeft eind 2010 de SIG Groene ICT en Duurzaamheid opgezet, een netwerk van inmiddels meer dan 200 personen met interesse in dit specifieke thema. Via bijeenkomsten van de SIG, de LinkedIn-groep en andere kanalen vinden experts en innovators een klankbord bij collega s van andere onderwijsinstellingen of bij deskundigen in andere sectoren en het bedrijfsleven. Gewerkt wordt aan het opzetten van subgroepen op specifieke thema s. 2.3: Draagvlakvergroting, bewustwording Bij innovatie- en veranderingstrajecten is het belang van bewustwording en voldoende draagvlak groot. In de komende jaren zal hier op diverse niveaus aandacht aan besteed worden en zullen gezaghebbende sleutelfiguren gezocht worden om hier een rol in te spelen. Hierbij zal samengewerkt worden met uiteenlopende partijen, zoals Agentschap NL en ICT~Office of met DUPLHO bij het 3

4 ontwikkelen van een strategische agenda binnen het HBO. In het bijzonder zal daarbij aandacht besteed worden aan het belang van ICT voor duurzame ontwikkeling. Op het terrein van bewustwording wordt in een door SURFnet gefinancierd pilotproject van de Open Universiteit onderzocht welke potentie door technologieondersteunde middelen hebben om het energiebewustzijn van medewerkers te vergroten. De kennis over groene ICT en duurzaamheid is versnipperd en er is sprake van veel kleinschalige voorbeelden. Dat betekent dat nog veel verbetering mogelijk is in het grootschalig uitdragen van innovatieve toepassingen en het stimuleren van hun implementatie. Dit punt heeft dan ook een directe relatie met beide vorige paragrafen. 2.4: Afstemming met initiatieven elders (nationaal, internationaal) Het is de ambitie van het platform ICT en Bedrijfsvoering om met het thema groene ICT en duurzaamheid zoveel mogelijk gezamenlijk op te trekken met SURFnet en SURFdiensten. Hiertoe is een overleggroep gestart met vertegenwoordigers alle onderdelen van de SURFfamilie. Zowel binnen de hoger onderwijssector als daarbuiten zijn veel initiatieven op het terrein van duurzaamheid in het algemeen of specifiek in relatie tot ICT. Daar waar SURF op het terrein van vergroening van ICT een meer eigen en afgebakende positie heeft, is op het terrein van vergroening door ICT afstemming met initiatieven elders van groot belang. Hierbij dienen in elk geval genoemd te worden: VSNU, HBO-raad, DUPLHO, Agentschap NL, Green IT consortium en ICT~Office. Ook internationaal zijn er de nodige gremia waarmee het van belang en zinvol is om contact te hebben en kennis en informatie uit te wisselen. Hierbij dient in elk geval gedacht worden aan JISC in het Verenigd Koninkrijk en het door de Europese Commissie gefinancierde e-infranet programma waarin SURFfoundation prominent participeert en waar op het terrein van Groene ICT een Europees netwerk opgezet wordt. 3. Vergroenen van ICT Uit de ICT-scan bij negen hoger onderwijsinstellingen is gebleken dat instellingen voor hoger onderwijs meer dan 40 procent kunnen besparen op het energieverbruik van ICT-apparatuur op werkplekken en in datacenters. Dit zou miljoenen euro s kunnen opleveren. Dit is potentieel laaghangend fruit dat door instellingen snel benut kan worden om duurzaamheid van ICT te bevorderen, bij te dragen aan de doelstellingen van het MJA3 convenant en kosten te besparen. Een verdere uitwerking en onderbouwing via een business case, teneinde ook inzicht te krijgen in de initiële kosten, zal de eerstvolgende stap zijn. Verder bleek uit het onderzoek dat de budgetten voor ICT en voor energieverbruik veelal gescheiden zijn. Omdat IT-afdelingen en gebruikers niet voor energie betalen, zien zij geen reden om eerder over te stappen op energiezuinige apparatuur. Veel kan hier verbeterd worden door betere samenwerking en kennisdeling tussen de afdelingen IT en facility management en een Total Cost of Ownership benadering, waarbij alle kosten worden meegenomen. Wij hebben 6 thema s geïdentificeerd om in de komende jaren verder uit te werken teneinde vergroening van ICT te realiseren. 3.1: Duurzaam ICT inkoopbeleid In het convenant 5 met de overheid stelt het hoger onderwijs zich ten doel om in 2012 minimaal 50 % van haar aankopen en investeringen duurzaam in te kopen en op een nog nader vast te stellen datum voor 100 % (ongeacht of die aanbestedingsplichtig zijn of niet) duurzaam in te kopen. IT-afdelingen stellen zelden eisen op het gebied van energie en duurzaamheid aan faciliteiten en producten die worden aangeschaft. Hierdoor is er weinig marktwerking die leveranciers stimuleert om besparende concepten in de markt te brengen. In de sector van het hoger onderwijs kan door het ontwikkelen van een gezamenlijk duurzaam ICT inkoopbeleid / aanbestedingsbeleid een krachtige 5 Zie: 4

5 voorbeeldfunctie ontstaan en kan een belangrijke bijdrage geleverd worden aan de afspraken in het convenant. SURFdiensten is daarbij uitstekend geëquipeerd om het voortouw te nemen. Het ontwikkelen van een lijst van criteria en aandachtspunten voor een duurzaam ICT-inkoop en aanbestedingsbeleid en zorg dragen dat deze criteria opgenomen worden in zowel het instellingsbeleid als het beleid van SURFdiensten. Het bijhouden en actualiseren van de criteria op basis van nieuwe ontwikkelingen. Zo mogelijk bijdragen aan het ontwikkelen van een keurmerk vergelijkbaar met het systeem van energielabels voor auto s en witgoed. Periode: Uitwerken, ontwikkelen pilots en verspreiden kennis ( ); bijhouden, actualiseren, verdiepen ( ) Voortouw: SURFdiensten 3.2: Power management werkplekapparatuur Uit de ICT-scan is gebleken dat op het terrein van werkplekapparatuur via een uitschakelbeleid energiebesparingen zijn te realiseren van meer dan 50 procent. Er zijn uiteenlopende (softwarematige) oplossingen om een uitschakelbeleid te realiseren. Bij enkele instellingen is of wordt ervaring opgedaan. Vergelijkende studie van de (duurzaamheids)effecten van softwarepakketten gericht op het beheren en uitschakelen van werkplekapparatuur; het uitwerken van een of meer business cases; het delen van ervaringen en good practices; en het stimuleren van de implementatie bij instellingen. Periode: Studie, ontwikkelen pilots, verspreiden kennis, implementeren Voortouw: SURFfoundation 3.3: Duurzame datacentra en Groene Cloud-oplossingen Volgens de ICT-scan zijn datacenters in het algemeen te oud, te koud en te leeg. Als de afschrijvingstermijn wordt teruggebracht van 4,5 naar 3 jaar, de temperatuur door minder koeling wordt verhoogd van 20 naar 25 graden en er effectiever gebruik wordt gemaakt van de ruimte, dan is een energiebesparing van 25 procent mogelijk. Naast het verduurzamen van bestaande datacentra lijkt het overgaan naar cloud computing ook potentieel een grote bijdrage aan verduurzaming te kunnen leveren. Het delen van IT infrastructuur in de cloud krijgt meer en meer aandacht binnen de hoger onderwijssector en SURF. 1. Het ontwikkelen van een of meer business cases en Good Practices rondom duurzame datacentra en het delen van de opgedane kennis en ervaring (zowel binnen de hoger onderwijssector als daarbuiten). Periode: Uitwerken plannen, opzetten pilots ( ); kennisdeling, verbreding (2013) Voortouw: SURFfoundation/SURFnet 2. Een verkennende studie naar de ervaringen en onderbouwing van de potentiële bijdrage van cloud computing aan duurzaamheid, alsmede het ontwikkelen van criteria en randvoorwaarden voor het optimaliseren van duurzaamheid bij het overstappen naar cloud computing. Daarnaast dient nauw aangesloten te worden bij de ontwikkelingen binnen SURF en de taskforce rondom cloud computing. Periode: Uitwerken plannen, opzetten pilots ( ); kennisdeling, verbreding ( ) Voortouw: SURFfoundation/SURFnet, in samenwerking met Taskforce Cloud 5

6 3.4: Kwantificeren en meten Door het energiegebruik en de daaraan gekoppelde CO 2 -uitstoot van ICT binnen een instelling gericht te meten en over meerdere jaren heen te vergelijken of te spiegelen aan dat van andere instellingen kunnen verschillen en overeenkomsten geïdentificeerd worden en kunnen instellingen van elkaar leren. Gebrek aan inzicht in de hoeveelheid energie die gebruikt wordt is veelal een belangrijke reden om geen energiebesparende maatregelen te nemen. Slimme meters kunnen bijdragen aan een beter inzicht in het energieverbruik tijdens de gebruiksfase. Maar ook gegevens over de energie die nodig is in de productiefase of in de afvalfase is relevant. Inzicht in de totale ketenaspecten via mogelijke classificaties van producten (energielabels) en het aanbieden van alternatieven zou binnen de hoger onderwijssector een belangrijke impuls kunnen geven aan het versterken en managen van duurzaamheid. Het ontwikkelen van meetinstrumenten, indicatoren (KPI s), standaarden, referentiemodellen en benchmarks is hierbij van groot belang. Ten dele zijn we daarbij afhankelijk van (inter)nationale ontwikkelingen. Toch kan ook onderzocht worden welke mogelijkheden er nu al zijn om binnen de hoger onderwijssector toe te passen. Door aan te sluiten bij bestaand en nieuw onderzoek leent de sector zich bij uitstek om als pilot te fungeren. Identificeren welk meetinstrumentarium er is en op welke wijze dat ingezet kan worden bij het inzicht krijgen in en vergelijken van de bijdrage die ICT kan leveren aan duurzaamheid binnen en tussen instellingen en het onderbouwen van het besparingspotentieel. In eerste instantie zou gestart kunnen worden met een beperkte scope: inzichtelijk maken van het energiegebruik en de CO 2 uitstoot. Periode: Uitwerken plannen (2011); opzetten pilots en good practices (2012); kennisdeling en implementatie; verbreding thema s (2013); verdieping en actualisatie (2014) Voortouw: SURFnet, SURFfoundation 3.5: Duurzame software Ook software kan een bijdrage leveren aan duurzaamheid. De wet van Moore heeft ervoor gezorgd dat de druk op software om (energie-)efficiënt te zijn niet hoog is. De aandacht voor dit thema staat nog in de kinderschoenen evenals de ontwikkeling van een meetsysteem, standaarden of keurmerk om het zichtbaar en inzichtelijk te maken. De resultaten van een eerste pilotproject zijn interessant: er kon een energiebesparing van 80% gerealiseerd worden 6. Zowel bij het ontwikkelen van software dient aandacht besteed te worden aan het realiseren van energie-efficiency als bij het vergelijken van verschillende pakketten. Vinger aan de pols houden en vanaf 2012 een verkennende studie laten uitvoeren naar de stand van zaken en de mogelijkheden om als instellingen en SURFdiensten gebruikers te informeren over de duurzaamheidsaspecten van aan te schaffen software en het optimaliseren ervan gelet op de behoefte en de configuratie van de hardware. Periode: Verkenning en uitwerken plannen (2012); uitwerken criteria via pilotprojecten (2013); implementeren, verbreden en actualiseren (2014) Voortouw: SURFfoundation/SURFdiensten 3.6: Datamanagement De hoeveelheid digitale data bij instellingen voor hoger onderwijs groeit exponentieel. Het opslaan en beheren beheer van data en informatie wordt steeds omvangrijker, waardoor het belang van duurzaamheid en energieverbruik ook toeneemt. Nagegaan zou moeten worden of het ontwikkelen van een duurzaamheidstrategie voor gegevensbeheer relevant is 7. 6 Presentatie tijdens de Green Software Workshop op 12 april 2011 van een Pilotproject bij Centric, gefinancierd door AgentschapNL. 7 Een studie van JISC toont aan dat de energie-voetafdruk van de data-opslag bij de University of Cardiff verminderd kan worden met 70-80%. 6

7 Verkennen van het belang van een duurzaamheidsstrategie voor gegevensbeheer; ontwikkelen en uitvoeren van enkele pilotprojecten. Periode: Verkenning en uitwerken plannen (2012); ontwikkelen pilot projecten (2013); implementeren, verbreden en actualiseren (2014) Voortouw: SURFfoundation 4. Vergroenen door ICT ICT wordt binnen de HO-sector vooral ingezet om de kwaliteit te verbeteren en efficiency te bewerkstelligen. ICT wordt nog nauwelijks bewust ingezet als strategisch hulpmiddel om energie te besparen. Uit onderzoek 8 van het Wereld Natuurfonds en The American Council for an Energy-Efficient Economy (ACEEE) blijkt dat investeringen in ICT een directe correlatie hebben met energiebesparingen elders in economie en wel in een verhouding van 1:10. Deze hefboomwerking van ICT kan ook ingezet worden binnen de hoger onderwijssector. We onderscheiden daarbij drie hoofdthema s: dematerialisatie, optimalisatie en reisvervanging. Onderstaande tabel geeft een indruk van mogelijke relevante onderwerpen en aandachtspunten binnen onderwijs, onderzoek en bedrijfsvoering in de HOsector. Omdat de rol van ICT bij deze thema s ondersteunend is, dient de uitwerking in nauwe samenwerking te geschieden met (bestaande) thematische initiatieven. Wij zouden daarbij in elk geval de volgende twee aspecten voor het voetlicht moeten krijgen: aandacht voor duurzaamheid en de mogelijkheden en rol van ICT daarin. We beschouwen 2012 hierbij als een aanloopjaar om de thema s verder te verkennen en uit te werken. Onderwijs Onderzoek Bedrijfsvoering Dematerialisatie Vervanging papier Papierstromen Simulatie - gaming e-readers digitaal toetsen virtuele werelden e-journals Virtueel lab e-facturatie Eff. adm.organisatie Optimalisatie Gebouwbeheer Verwarming/licht Inzicht geven Slim roosteren Hergebruik van onderzoeksdata Slimme meters en monitoring; sensoren Reisvervanging samenwerking Videoconferencing Het Nieuwe Werken Onderwijs op afstand; e-learning Experim. op afstand Virtueel seminar (inter)nationale overleggen 4.1: Dematerialisatie Dematerialisatie richt zich op ontwikkelingen waarbij ICT zorg draagt voor het overbodig maken van fysieke producten. Te denken valt aan e-facturatie, e-readers in plaats van papieren syllabi en e- journals in plaats van papieren tijdschriften en andere vormen van het digitaliseren papier(stromen), maar ook e-learning, het doen van onderzoek in een virtuele setting, simulatie en gaming. 8 Saving the the speed of light; First roadmap for reduced CO 2 emissions in the EU and beyond en en _efficiency/ en 7

8 Ervaring van het Imperial College in Londen leert dat e-facturatie enorme besparingen in papier opleverde, een grote bijdrage leverde aan operationele efficiency en bovendien kosten bespaarde 9. De Universiteit van Utrecht heeft momenteel een pilotproject lopen om het gebruik van papier in de administratieve life cycle van de student uit te bannen. Deze ontwikkelingen sluiten aan bij de in de door de overheid gepubliceerde nota Digitale Agenda.NL, waarin het kabinet het recht formuleert dat het bedrijven wil geven om hun zaken met de overheid elektronisch af te doen 10. Verkennende studie om de prioritaire onderwerpen binnen dit thema te identificeren. Daarnaast zullen nationaal en internationaal opgedane ervaringen en Good Practices worden geïdentificeerd en gedeeld, zoals rondom het pilotproject van de universiteit Utrecht. Tot slot zal voor de prioritaire thema s contact gezocht worden met relevante stakeholders en gremia om via samenwerking pilot projecten te ontwikkelen, duurzaamheid te bevorderen en de rol en het belang van ICT inzichtelijk te maken. Periode: Uitwerken plannen en prioritaire thema s (2012); ontwikkelen pilot projecten ( ); verbreden, implementeren en institutionaliseren opgedane kennis en ervaring (2014) Voortouw: SURFfoundation 4.2: Optimalisatie en hergebruik ICT kan binnen onderwijs, onderzoek en bedrijfsprocessen benut worden om optimalisatie en energieefficiency te bewerkstelligen. Bij gebouwenbeheer kan, in combinatie met slim roosteren, verwarming en verlichting optimaler geregeld worden. De optimalisatie van installaties levert vaak ook een energiebesparing op omdat systemen gaan samenwerken, in plaats van elkaar tegenwerken. ICT kan uiteenlopende processen bijeen brengen, waardoor bijvoorbeeld warmte- of koudeoverschot bij het ene proces benut kan worden bij warmte- of koudebehoefte in het andere. ICT kan intelligentie brengen binnen de werkomgeving en daarmee het energieverbruik verminderen. Er zijn contacten met Green IT Amsterdam om gezamenlijk een pilot project annex business case te ontwikkelen inzake de hefboomwerking die ICT kan bewerkstelligen om energie te besparen in gebouwen. Uitzetten van een studie om de prioritaire onderwerpen binnen dit thema te identificeren, alsmede bestaande of nieuw te ontwikkelen Good Practices, potentiële pilotprojecten en relevante stakeholder(groepen) om mee samen te werken. Uitvoeren van een of meerdere pilot projecten. Periode: Uitwerken plannen en prioritaire thema s (2012); ontwikkelen en uitvoeren pilot projecten ( ); verbreden, implementeren en overdragen opgedane kennis en ervaring (2014) Voortouw: SURFfoundation 4.3: Vervanging van reizen Allerlei vormen van communicatietechnologie kunnen reizen overbodig maken. Te denken valt aan online samenwerkingsvoorzieningen, videoconferencing in plaats van fysieke bijeenkomsten en ondersteuning van ontwikkelingen op het gebied van Het Nieuwe Werken, het tijd- en plaatsonafhankelijk maken van werken. Enkele hogescholen hebben een berekening laten maken van hun CO 2 -footprint. Hieruit bleek dat 60-80% van de CO 2 uitstoot veroorzaakt wordt door het woonwerkverkeer van studenten en medewerkers. Nieuwe ICT toepassingen en werkwijzen vragen ook om cultuurveranderingen Hoewel steeds meer bedrijven en instellingen flexplekken invoeren is het potentieel nog aanzienlijk. De inzet van webconference en videoconference oplossingen is ook nog relatief laag. Verbeteringen in breedband technologie kunnen bijdragen aan meer inzet van ICT oplossingen voor slim werken. Echter, de inzet hiervan vergt cultuurverandering bij bedrijven. 9 Zie: 10 Zie par. 2.2 in Digitale Agenda.nl ( ) 8

9 Bij de hogeschool Utrecht zal in het najaar een door SURFnet medegefinancierd pilotproject worden afgerond om het werk- en reisgedrag van medewerkers te veranderen ondersteund door ICT. De resultaten zullen verspreid worden en zullen mede de basis vormen voor vervolgactiviteiten. Verkennende studie om de prioritaire onderwerpen binnen dit thema te identificeren. Daarnaast zullen de conclusies en aanbevelingen uit het pilotproject van de HU verwerkt worden in vervolgactiviteiten. Opgedane ervaringen en Good Practices zullen breed verspreid worden. Periode: Identificeren prioritaire thema s (2012); ontwikkelen en uitvoeren pilot projecten ( ); verbreden, implementeren en overdragen opgedane kennis en ervaring (2014) Voortouw: SURFfoundation 5. Organisatie, financiering en planning 5.1 Organisatie Om ervoor te zorgen dat het thema Groene ICT en Duurzaamheid daadwerkelijk als samenhangend en SURFbreed thema wordt opgepakt zal het meerjarenprogramma worden aangestuurd door een projectgroep met daarin vertegenwoordigers van SURFnet, SURFdiensten en SURFfoundation. Via de Special Interest Group (SIG) Groene ICT en Duurzaamheid zal ook het hoger onderwijs en onderzoeksveld actief betrokken worden bij het programma. Bestuur en manager platform ICT & Bedrijfsvoering (Kerngroep) SIG Groene ICT en Duurzaamheid Projectgroep: - SURFfoundation - SURFnet - SURFdiensten projecten en activiteiten projecten en activiteiten projecten en activiteiten projecten en activiteiten 5.2 Financiering Voor de financiering van de voorgenomen activiteiten is het budget van het platform ICT en Bedrijfsvoering van SURFfoundation onvoldoende. Er zullen meer middelen gevonden moeten worden, zodat de polsstok langer wordt en ambities gerealiseerd kunnen worden. In 2010 heeft Agentschap NL bijgedragen aan enkele pilotprojecten. In 2011 heeft SURFnet een budget van K 100 beschikbaar gesteld voor pilotprojecten op het terrein van duurzame ICT in het kader van de Innovatieregeling. In de komende jaren zullen ook elders additionele middelen aangeboord moeten worden. Naast Agentschap NL kan gedacht worden aan samenwerking met het NWO-programma Smart Energy Systems 11 of met andere partijen zoals het Green IT Consortium. Ook zal getracht worden onderzoeksgroepen en studenten in te schakelen, waarbij instellingen als living lab fungeren. Een andere mogelijkheid die onderzocht kan worden is het terugploegen van binnen instellingen gerealiseerde kostenbesparingen in nieuwe activiteiten op het terrein van Groene ICT. 11 Zie: 9

10 5.3 Planning en prioritering Het Meerjarenprogramma start met het realiseren van de quick wins, teneinde op korte termijn te kunnen bijdragen aan de MJA-3 afspraken inzake energie-efficiency. De prioriteit ligt daarbij dan op vergroening van ICT, in het bijzonder de thema s die in paragraaf 3.1 tot en met 3.4 worden genoemd: duurzaam ICT inkoopbeleid, powermanagement van werkplekapparatuur, duurzame datacentra en groene cloud-oplossingen, kwantificeren en meten. Om ook op langere termijn als hoger onderwijssector aan deze afspraken te kunnen voldoen zullen ook op het terrein van vergroening door ICT innovatieve projecten ontwikkeld moeten worden. Mede afhankelijk van de beschikbaarheid van additionele financiering zal hier vanaf 2012 meer aandacht aan gegeven kunnen worden. Algemeen: communicatie, netwerk, kennisoverdracht etc. Vergroenen van ICT Duurzaam ICT inkoopbeleid Powermanagement werkplekapparatuur Duurzame datacentra / Cloud Kwantificeren en meten Duurzame software Datamanagement Vergroenen door ICT Dematerialisatie Optimalisatie en hergebruik Vervanging reizen Hoofdfase Opstart- / afbouwfase trekker SF/SN/ SD SD SF SF/SN SN/SF SF/SD SF SF SF SN/SF 10

Startbijeenkomst Special Interest Group (SIG) Groene ICT. 4 februari 2011 Gerard van Westrienen, SURFfoundation Platform ICT & Bedrijfsvoering

Startbijeenkomst Special Interest Group (SIG) Groene ICT. 4 februari 2011 Gerard van Westrienen, SURFfoundation Platform ICT & Bedrijfsvoering Startbijeenkomst Special Interest Group (SIG) Groene ICT 4 februari 2011 Gerard van Westrienen, SURFfoundation Platform ICT & Bedrijfsvoering Agenda 10.00 10.05 Welkom 10.05 10.20 Ontwikkelingen Groene

Nadere informatie

SIG Groene ICT & Duurzaamheid jaarverslag 2013 / jaarplan 2014

SIG Groene ICT & Duurzaamheid jaarverslag 2013 / jaarplan 2014 SIG Groene ICT & Duurzaamheid jaarverslag 2013 / jaarplan 2014 Inleiding Hieronder treft u het jaarverslag 2013 en het jaarplan 2014 van de Special Interest Group Groene ICT & Duurzaamheid aan. Het jaarverslag

Nadere informatie

Duurzaamheid en ICT-opleidingen een quick scan en een pilot

Duurzaamheid en ICT-opleidingen een quick scan en een pilot Duurzaamheid en ICT-opleidingen een quick scan en een pilot Henk Plessius Hogeschool Utrecht 1 Waarom: energie- en materiaalgebruik ICT-sector toenemend energiegebruik: Energiemonitor 2008: Het elektriciteitsverbruik

Nadere informatie

Position paper Regietafel Energietransitie Utrecht

Position paper Regietafel Energietransitie Utrecht Position paper Regietafel Energietransitie Utrecht februari 2017 position paper regietafel energietransitie utrecht 2/6 Regietafel Energietransitie Utrecht Hieronder treft u informatie over de Regietafel

Nadere informatie

Cluster Bedrijfsvoering rve ICT

Cluster Bedrijfsvoering rve ICT Cluster Bedrijfsvoering rve ICT ACTIEPLAN 2017-2020 Maatschappelijk Verantwoord Inkopen (MVI) 30 juni 2017 Pagina 1 van 10 Inhoud 1 INLEIDING... 3 2 AMBITIE RVE ICT MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD INKOPEN...

Nadere informatie

Pilot Benchmarking Groene ICT. 01 januari 2012 31 december 2012

Pilot Benchmarking Groene ICT. 01 januari 2012 31 december 2012 Pilot Benchmarking Groene ICT 01 januari 2012 31 december 2012 1 Agenda - Branchescan 2010 & 2011 - Vervolg 2012 - Opzet en Planning - Deelname en aanmelding 2 BRANCHESCAN 2010 3 Branchescan 2010 -uitkomst

Nadere informatie

Sector- en keteninitiatieven 2015-2016. GrausBouw BV, De Koumen 41-43, 6433 KG, Hoensbroek

Sector- en keteninitiatieven 2015-2016. GrausBouw BV, De Koumen 41-43, 6433 KG, Hoensbroek Sector- en keteninitiatieven 2015-2016 GrausBouw BV, De Koumen 41-43, 6433 KG, Hoensbroek Inhoudsopgave 1. Inleiding pag. 03 2. Onderzoek naar sector- en keteninitiatieven pag. 04 2.1 Initiatieven bespreken

Nadere informatie

Te T rugk e oppeling rugk it u d e i sess es

Te T rugk e oppeling rugk it u d e i sess es Terugkoppeling uit de sessies Levendige inspirerende discussie Meten is weten Ranking zou motiverend kunnen werken Informatie slimmer opslaan Meten is Weten Data capaciteit is gerelateerd aan stroomverbruik,

Nadere informatie

Position paper regietafel energietransitie utrecht

Position paper regietafel energietransitie utrecht Position paper regietafel energietransitie utrecht februari 2017 position paper regietafel energietransitie utrecht 2/6 Regietafel Energietransitie Utrecht Dit document beschrijft de opzet van de Regietafel

Nadere informatie

Special interest group Blended learning KICK-OFF BIJEENKOMST

Special interest group Blended learning KICK-OFF BIJEENKOMST Special interest group Blended learning KICK-OFF BIJEENKOMST 18 april 2016 Welkom en inleiding Wat is een SIG? Special interest groups (SIG's) van SURF zijn kennisgemeenschappen (communities) rondom specifieke

Nadere informatie

C-151 Green Deal De Groene Grachten

C-151 Green Deal De Groene Grachten C-151 Green Deal De Groene Grachten Partijen: 1. De Minister van Economische Zaken, de heer H.G.J. Kamp, de Minister voor Wonen en Rijksdienst, de heer drs. S.A. Blok, en de Staatssecretaris van Infrastructuur

Nadere informatie

Van : L. de Ridder DMS nr: 11.04347 Aan : Gemeenteraad Datum : 19 mei 2011 Onderwerp : Start duurzaamheidsbeleid c.c. :

Van : L. de Ridder DMS nr: 11.04347 Aan : Gemeenteraad Datum : 19 mei 2011 Onderwerp : Start duurzaamheidsbeleid c.c. : INTERN MEMO Van : L. de Ridder DMS nr: 11.04347 Aan : Gemeenteraad Datum : 19 mei 2011 Onderwerp : Start duurzaamheidsbeleid c.c. : Aanleiding Duurzaamheid is een speerpunt in het coalitieakkoord en het

Nadere informatie

De Omslag in het ICT onderwijs: Duurzaamheid voor Systeembeheerders

De Omslag in het ICT onderwijs: Duurzaamheid voor Systeembeheerders De Omslag in het ICT onderwijs: Duurzaamheid voor Systeembeheerders Henk Plessius Hogeschool Utrecht Samenvatting Duurzaamheid speelt een steeds belangrijkere rol in onze hedendaagse samenleving. De Hogeschool

Nadere informatie

INNOVATIEPROGRAMMA ONDERWIJS OP MAAT PROJECT: COMMUNITY MANAGEMENT

INNOVATIEPROGRAMMA ONDERWIJS OP MAAT PROJECT: COMMUNITY MANAGEMENT INNOVATIEPROGRAMMA ONDERWIJS OP MAAT PROJECT: COMMUNITY MANAGEMENT ACTIVITEITENPLAN 2015 WWW.SURF.NL/ONDERWIJS Innovatieprogramma Onderwijs op Maat Project: Communitymanagement 2 INHOUD 1. Community management

Nadere informatie

Klimaatakkoord Rijk en UvW

Klimaatakkoord Rijk en UvW Klimaatakkoord Rijk en UvW Politieke en beleidsmatige context (klimaatbeleid) Rafaël Lazaroms 25 mei 2010 1 Inhoud presentatie Voorstellen Internationaal en nationaal klimaatbeleid Positie waterschappen

Nadere informatie

MJA Routekaart ICT 2030 en SER Energieakkoord

MJA Routekaart ICT 2030 en SER Energieakkoord MJA Routekaart ICT 2030 en SER Energieakkoord Jeroen van der Tang Manager Duurzaamheid & Milieu Nederland ICT 30 januari 2014 Introductie Nederland ICT Nederland ICT is de branchevereniging van ICT-bedrijven

Nadere informatie

ICT-sector. Inhoud. Interviews. Algemeen. MEE-sectoren. MJA Industrie MJA VGI. MJA Diensten. MJA Vervoer. Begrippenlijst.

ICT-sector. Inhoud. Interviews. Algemeen. MEE-sectoren. MJA Industrie MJA VGI. MJA Diensten. MJA Vervoer. Begrippenlijst. ICT-sector Deelnemende bedrijven: 38 Beschouwde bedrijven in dit rapport: 38 Toetreders: 5 Uittreders: 0 Energiegebruik 2013: 16.164 TJ Procesefficiëntieverbetering 2013 t.o.v. 2012: 5% (17% t.o.v. basisjaar

Nadere informatie

CHECKLIST DUURZAAM IN DE E-INFRASTRUCTUUR

CHECKLIST DUURZAAM IN DE E-INFRASTRUCTUUR CHECKLIST DUURZAAM IN DE E-INFRASTRUCTUUR Onderstaande lijst is een bijlage bij het SURF-rapport Duurzaam in de e-infrastructuur en is bedoeld als overzichtelijke checklist met duurzaamheidscriteria voor

Nadere informatie

(tov 2011) In het Energie Management Programma zijn de reductiedoelstellingen zo SMART mogelijk geformuleerd: Plan

(tov 2011) In het Energie Management Programma zijn de reductiedoelstellingen zo SMART mogelijk geformuleerd: Plan Stand van zaken 1 e halfjaar 2014 Overzicht 1 e halfjaar 2014 opgesteld door Monique ten behoeve van MT-vergadering augustus 2014. Reductiemeting is nog niet verricht in 2014. 1 Inzicht (stand van zaken

Nadere informatie

Deelnemers van Duurzame Leverancier streven naar een CO2-reductie van 20% in het jaar 2020 (t.o.v. 2010)

Deelnemers van Duurzame Leverancier streven naar een CO2-reductie van 20% in het jaar 2020 (t.o.v. 2010) Actieve deelname aan initiatieven Dit document beschrijft de actieve deelname van Pilkes aan het initiatief Duurzame Leverancier, Nederland CO2 neutraal en het initiatief van SKAO (CO2-Prestatieladder).

Nadere informatie

Energiezorgplan Van Dorp Installaties bv 2011 2015. Versie 2.0 (summary)

Energiezorgplan Van Dorp Installaties bv 2011 2015. Versie 2.0 (summary) Energiezorgplan Van Dorp Installaties bv 2011 2015 Versie 2.0 (summary) Auteurs: Van Dorp Dienstencentrum Datum: Februari 2012 Inhoudsopgave 1. Inleiding... 2 2. Energiebeleid... 3 2.1 Continue verbetering...

Nadere informatie

HAN DUURZAAM. Focus bedrijfsvoering 1995-2013-2016 Accent EnergieEfficientyPlan EEP. Presentatie 31januari 2013 voor Surf door Wim van Pelt

HAN DUURZAAM. Focus bedrijfsvoering 1995-2013-2016 Accent EnergieEfficientyPlan EEP. Presentatie 31januari 2013 voor Surf door Wim van Pelt HAN DUURZAAM Focus bedrijfsvoering 1995-2013-2016 Accent EnergieEfficientyPlan EEP Presentatie 31januari 2013 voor Surf door Wim van Pelt Opbouw presentatie Even de HAN voorstellen Wat is een MeerJarenAfspraak

Nadere informatie

Sector- en keteninitiatieven

Sector- en keteninitiatieven Sector- en keteninitiatieven Conform 1.D.1, 1.D.2 en 3.D.1 Onderzoek naar initiatieven en toelichting op de actieve deelname aan het initiatief van A van Ooijen Woerden B.V. Auteur(s): Mevr. G.A.W. Mielke-van

Nadere informatie

Helmonds Energieconvenant

Helmonds Energieconvenant Helmonds Energieconvenant Helmondse bedrijven slaan de handen ineen voor een duurzame en betrouwbare energievoorziening. Waarom een energieconvenant? Energie is de drijvende kracht Energie is de drijvende

Nadere informatie

Visiedocument Expertisenetwerk Kinder- en Jeugdpsychiatrie (EKJP)

Visiedocument Expertisenetwerk Kinder- en Jeugdpsychiatrie (EKJP) Visiedocument Expertisenetwerk Kinder- en Jeugdpsychiatrie (EKJP) I/ Inleiding Het aantal kinderen en jongeren met ernstige psychische problemen is goed bekend. Zowel in Nederland als in andere landen

Nadere informatie

Eindrapport Erasmus Universiteit Rotterdam

Eindrapport Erasmus Universiteit Rotterdam Eindrapport Erasmus Universiteit Rotterdam VRAAG MAXIMALE BEOORDELING TOELICHTING SCORE ONDERWIJS 1. Aanbod: cursussen/minoren 5 5 Uitstekend, totaal aantal punten toegekend. 2. Aanbod voor grote publiek

Nadere informatie

... Gemeente Eindhoven en Eneco in 2045... Samen gaan we voor decentrale en duurzame toekomst! Waarde creëren Stadhuisplein. Veranderende overheid

... Gemeente Eindhoven en Eneco in 2045... Samen gaan we voor decentrale en duurzame toekomst! Waarde creëren Stadhuisplein. Veranderende overheid Gemeente Eindhoven en Eneco in 2045 Energieneutraal Veranderende overheid Waarde creëren Stadhuisplein Zichtbaar maken van innovatie Als duurzame stad Samen gaan we voor decentrale en duurzame toekomst!

Nadere informatie

Vergroening Kennisnet Cloud

Vergroening Kennisnet Cloud Vergroening Kennisnet Cloud Have your cake and eat it too Dirk Linden 30 januari 2014 Inleiding / Aanleiding Aanbesteding Kennisnet Housing en Hosting 2013 Nieuwbouw aangegrepen door Vancis en Kennisnet

Nadere informatie

Samenwerking & Bedrijfsvoering

Samenwerking & Bedrijfsvoering Samenwerking & Bedrijfsvoering Plan van Aanpak Plan van aanpak: Themaonderzoek Samenwerking en Bedrijfsvoering Bestuurlijk opdrachtgever Ambtelijk opdrachtgever Naam projectleider T.C.C. den Braanker C.A.

Nadere informatie

CO2 prestatieladder niveau 5

CO2 prestatieladder niveau 5 CO2 prestatieladder niveau 5 Ordina vindt duurzaam ondernemen belangrijk. Dit betekent dat Ordina in de eigen bedrijfsvoering streeft naar een goed evenwicht tussen economische, ecologische en sociale

Nadere informatie

Projectrapport Duurzaam ondernemen Door energiebewust ondernemen. Innovatiehuis MKB November 2017

Projectrapport Duurzaam ondernemen Door energiebewust ondernemen. Innovatiehuis MKB November 2017 Projectrapport Duurzaam ondernemen Door energiebewust ondernemen Innovatiehuis MKB November 2017 Projectdoel Het sensibiliseren van ondernemers in het MKB in Limburg teneinde meer inzet te krijgen voor

Nadere informatie

Management review Coolmark B.V. Mei 2013

Management review Coolmark B.V. Mei 2013 Management review Coolmark B.V. Mei 2013 CO 2 Prestatieladder 2.1 Coolmark B.V. Zweth 6 2991 LH Barendrecht Postbus 393 2990 AJ Barendrecht Tel: 0180-751300 Fax: 0180-751305 E-mail: info@coolmark.nl Versie

Nadere informatie

CO2 prestatieladder. Ordina stoot in 2020 ten opzichte van 2010 20% minder CO2 uit.

CO2 prestatieladder. Ordina stoot in 2020 ten opzichte van 2010 20% minder CO2 uit. CO2 prestatieladder Ordina vindt duurzaam ondernemen belangrijk. Dit betekent dat Ordina in de eigen bedrijfsvoering streeft naar een goed evenwicht tussen economische, ecologische en sociale belangen.

Nadere informatie

Netwerken, telefoondiensten en telefoonapparatuur

Netwerken, telefoondiensten en telefoonapparatuur Milieucriteria voor het maatschappelijk verantwoord inkopen van Netwerken, telefoondiensten en 1. Scope/afbakening Dit document behandelt drie ICT-gerelateerde productgroepen tegelijk. Deze productgroepen

Nadere informatie

Quick scan Green IT Noorderpoort

Quick scan Green IT Noorderpoort Quick scan Green IT Noorderpoort Noorderpoort Floris Bennema 1 / 8 Quick scan Green IT Noorderpoort In het Strategisch Plan Noorderpoort wordt gekozen voor duurzaam. Een van de aspecten die hier een rol

Nadere informatie

Transformatie naar een slimme, datagedreven tuinbouw

Transformatie naar een slimme, datagedreven tuinbouw Transformatie naar een slimme, datagedreven tuinbouw de rol van onderzoek 19 oktober 2017, prof.dr.ir. Jack van der Vorst, lid concernraad Wageningen University & Research Wereldwijde uitdagingen land-

Nadere informatie

Expert: Antoine Heideveld het Groene Brein a.heideveld@hetgroenebrein.nl

Expert: Antoine Heideveld het Groene Brein a.heideveld@hetgroenebrein.nl Samenwerken op onderzoek is essentieel Expert: Antoine Heideveld het Groene Brein a.heideveld@hetgroenebrein.nl Het Groene Brein is het wetenschapsnetwerk in Nederland voor duurzaamheid en business. Doel

Nadere informatie

Cloud services: aantrekkelijk, maar implementeer zorgvuldig

Cloud services: aantrekkelijk, maar implementeer zorgvuldig Cloud services: aantrekkelijk, maar implementeer zorgvuldig Auteur: Miranda van Elswijk en Jan-Willem van Elk Dit artikel is verschenen in COS, mei 2011 Cloud services worden steeds meer gebruikelijk.

Nadere informatie

Wat verstaan we onder warmtehuishouding? Jo Cox Sponsor P2

Wat verstaan we onder warmtehuishouding? Jo Cox Sponsor P2 Wat verstaan we onder warmtehuishouding? Jo Cox Sponsor P2 Energietransitie Papierketen De ambities binnen Energietransitie Papierketen: Halvering van het energieverbruik per eindproduct in de keten per

Nadere informatie

Jaarverslag 2014 & Jaarplan 2015 Virtuality

Jaarverslag 2014 & Jaarplan 2015 Virtuality Jaarverslag 2014 & Jaarplan 2015 Virtuality Special interest Group voor Serious Gaming, Virtuele Werelden & Simulaties gericht op HBO & WO Auteur: Erik Ploeger januari 2015 1 Inhoudsopgave 02 Hoofdstuk

Nadere informatie

Urgenda ESCo-project. Peter Odermatt

Urgenda ESCo-project. Peter Odermatt Urgenda ESCo-project Peter Odermatt Inleiding Ambitie Urgenda: Vergroten energie efficiency in NL Beter benutting hernieuwbare energie potentieel in NL Verkennen onder welke voorwaarden ESCo s een bijdrage

Nadere informatie

MVI Verklaring Leverancier - Alliander

MVI Verklaring Leverancier - Alliander MVI Verklaring Leverancier - Alliander Subtitel Eventueel logo leverancier en/of ketenpartners Datum Auteurs: Doel: Duidelijke omschrijving van het doel van deze MVI Verklaring. Onderstaande tekst kan

Nadere informatie

SECTOR- EN KETENINITIATIEVEN 2018 CO 2 -PRESTATIELADDER 3.D.1/3.D.2

SECTOR- EN KETENINITIATIEVEN 2018 CO 2 -PRESTATIELADDER 3.D.1/3.D.2 SECTOR- EN KETENINITIATIEVEN 2018 CO 2 -PRESTATIELADDER 3.D.1/3.D.2 Auteurs : L.A. Verhoog M. van Gerdingen Eindverantwoordelijke : N. Moerkerken Datum : 04-01-2019 Documentnaam : Sector- en keteninitiatieven

Nadere informatie

Meerjarenplan Energie-efficiency Nederlandse Universiteiten 2013-2016. Samenvatting van de universitaire Energie Efficiency Planne n

Meerjarenplan Energie-efficiency Nederlandse Universiteiten 2013-2016. Samenvatting van de universitaire Energie Efficiency Planne n Meerjarenplan Energie-efficiency Nederlandse Universiteiten 2013-2016 Samenvatting van de universitaire Energie Efficiency Planne n Context Vanaf 1992 heeft de overheid in het kader van het energiebesparingsbeleid

Nadere informatie

Symposium Groene ICT en duurzaamheid januari 2014

Symposium Groene ICT en duurzaamheid januari 2014 Missie Visie ICT groeit, ongecontroleerd, in een ijzingwekkend tempo. In hetzelfde tempo groeit onze afhankelijkheid, ongecontroleerd. Dit levert een enorm spanningsveld waarvan weinig mensen zich bewust

Nadere informatie

Maatschappelijk Verantwoord Inkopen

Maatschappelijk Verantwoord Inkopen Maatschappelijk Verantwoord Inkopen Actieplan september 2017 Actieplan gemeente Alkmaar 1 Inleiding De overheid koopt per jaar voor ongeveer 73,3 miljard euro in en heeft daarmee een belangrijke invloed

Nadere informatie

Eindrapport Rijksuniversiteit Groningen

Eindrapport Rijksuniversiteit Groningen Eindrapport Rijksuniversiteit Groningen ONDERWIJS VRAAG MAXIMALE SCORE BEOORDELING TOELICHTING 1. Aanbod: cursussen/minoren 5 5 Uitstekend, totaal aantal punten toegekend. 2. Aanbod voor grote publiek

Nadere informatie

Eindrapport Hogeschool van Amsterdam

Eindrapport Hogeschool van Amsterdam Eindrapport Hogeschool van Amsterdam ONDERWIJS VRAAG MAXIMALE SCORE BEOORDELING TOELICHTING 1. Aanbod: cursussen/minoren 5 5 Uitstekend, totaal aantal punten toegekend. 2. Aanbod voor grote publiek 5 3

Nadere informatie

Zonder investeren besparen 10 tips en vragen voor de facilitair manager

Zonder investeren besparen 10 tips en vragen voor de facilitair manager Zonder investeren besparen 10 tips en vragen voor de facilitair manager Als facilitair manager bent u verantwoordelijk voor de huisvesting. Daarmee ook voor het energiegebruik van de huisvesting. In deze

Nadere informatie

Realisatie. Indienersbrochure DE PILOTSTARTER. Platform voor pilots over de vernieuwing van gemeentelijke informatievoorziening

Realisatie. Indienersbrochure DE PILOTSTARTER. Platform voor pilots over de vernieuwing van gemeentelijke informatievoorziening Realisatie Indienersbrochure DE PILOTSTARTER Platform voor pilots over de vernieuwing van gemeentelijke informatievoorziening DE PILOTSTARTER Werk je ook aan innovaties om gemeentelijke dienstverlening

Nadere informatie

De Omslag in het ICT Onderwijs: Duurzaamheid voor Systeembeheerders. Ervaringen met een Pilot

De Omslag in het ICT Onderwijs: Duurzaamheid voor Systeembeheerders. Ervaringen met een Pilot De Omslag in het ICT Onderwijs: Duurzaamheid voor Systeembeheerders Ervaringen met een Pilot 1 Even voorstellen Henk Plessius Hogeschool Utrecht o Onderzoeker o Docent o Projectleider Aandachtsgebieden:

Nadere informatie

Verbinden van wetenschap en samenleving. NWO-strategie

Verbinden van wetenschap en samenleving. NWO-strategie Verbinden van wetenschap en samenleving NWO-strategie 2019-2022 Verbinden van wetenschap en samenleving Dit strategisch plan beschrijft de koers van NWO voor de jaren 2019 tot en met 2022. NWO legt hierin

Nadere informatie

ENERGIECONCEPTEN. Advies op maat. vandorp.eu

ENERGIECONCEPTEN. Advies op maat. vandorp.eu ENERGIECONCEPTEN Advies op maat ENERGIE- KOSTEN Stelt u zich eens voor dat u 1,- per m 2 aan energiekosten kunt besparen in een pand van 5.000 m 2. In een tijd van stijgende energiekosten zal dit in 10

Nadere informatie

Communicatieplan CO 2 -prestatieladder

Communicatieplan CO 2 -prestatieladder plan CO 2 -prestatieladder T.b.v. certificering CO 2 -prestatieladder (nr 3.C.1) U vindt in dit document de communicatiedoelstellingen, de interne en externe doelgroepen, de interne en externe communicatiemiddelen

Nadere informatie

VOORSTEL AB AGENDAPUNT :

VOORSTEL AB AGENDAPUNT : VOORSTEL AB AGENDAPUNT : PORTEFEUILLEHOUDER : F.K.L. Spijkervet AB CATEGORIE : B-STUK (Beleidsstuk) VERGADERING D.D. : 26 november 2013 NUMMER : WM/MIW/RGo/7977 OPSTELLER : R. Gort, 0522-276805 FUNCTIE

Nadere informatie

Roadmap BIM Loket. Versie 7, 1 december 2015. 1.1 Inleiding

Roadmap BIM Loket. Versie 7, 1 december 2015. 1.1 Inleiding Roadmap BIM Loket Versie 7, 1 december 2015 1.1 Inleiding Eind april 2015 is de Stichting BIM Loket opgericht. Afgelopen maanden is de organisatie ingericht en opgestart. Mede op verzoek vanuit de BIR

Nadere informatie

Prestatiecontracten voor bestaand maatschappelijk vastgoed: slim besparen én verduurzamen

Prestatiecontracten voor bestaand maatschappelijk vastgoed: slim besparen én verduurzamen Prestatiecontracten voor bestaand maatschappelijk vastgoed: slim besparen én verduurzamen 6 december 2011 Albert Hulshoff Ede 22 maart 2012 Prestatiecontracten - Prestatiecontracten - ESCo-eigenschappen

Nadere informatie

In een keten gaat het om de verbindingen, niet om de schakels.

In een keten gaat het om de verbindingen, niet om de schakels. Verbindingsmodel IV Serviceketen Theo Thiadens en Adri Cornelissen In een keten gaat het om de verbindingen, niet om de schakels. Verbindingsmodel IV Serviceketen Theo Thiadens Alleen een organisatie die

Nadere informatie

De nul ongevallen visie: een commitment strategie voor veiligheid

De nul ongevallen visie: een commitment strategie voor veiligheid 0 De nul ongevallen visie: een commitment strategie voor veiligheid Prof. dr. Gerard I.J.M. Zwetsloot 1 Opzet workshop De nul ongevallen visie een commitment strategie voor veiligheid Het zero accident

Nadere informatie

nergiebesparing in de ICT

nergiebesparing in de ICT nergiebesparing in de ICT Een koud kunstje? 10 April Green IT Energy Solutions Niels Sijpheer 3671 Meter (Q=m.g.h) 100 kg massa en 1 kwh arbeid: Hoe hoog kom ik? A Minder dan100 meter B Tussen 100 en 1000

Nadere informatie

Het maken van een duurzaamheidsbeleid

Het maken van een duurzaamheidsbeleid Het maken van een duurzaamheidsbeleid Workshop Lekker Betrokken! Phyllis den Brok Projectleider Lekker Betrokken! phyllis@phliss.nl 06-22956623 hhp://www.phliss.nl/lb.html Duurzaamheid Definitie duurzaamheid:

Nadere informatie

Samenwerken aan een gezond, groen en economisch vitaal werk- en leefklimaat in het Groene Hart

Samenwerken aan een gezond, groen en economisch vitaal werk- en leefklimaat in het Groene Hart GREEN BUSINESS CLUB GROENE Sponsorpropositie HART u Samenwerken aan een gezond, groen en economisch vitaal werk- en leefklimaat in het Groene Hart GREEN BUSINESS CLUB u Green Business Club Groene Hart

Nadere informatie

Campus Challenge 2013: HBO en MBO

Campus Challenge 2013: HBO en MBO Aankondiging Datum: 26 april 2013 Radboudkwartier 273 3511 CK Utrecht Postbus 19035 3501 DA Utrecht 030-2 305 305 admin@surfnet.nl www.surfnet.nl Deutsche Bank 46 57 33 506 KvK Utrecht 30090777 BTW NL

Nadere informatie

CIV SMART TECHNOLOGY

CIV SMART TECHNOLOGY CIV SMART TECHNOLOGY Uitgebreide managementsamenvatting Plan van Aanpak Centrum voor Innovatief Vakmanschap Smart Technology Ten behoeve van subsidie aanvraag Regionaal Investeringsfonds door de partners

Nadere informatie

Energie Management Programma 3.B.2

Energie Management Programma 3.B.2 Energie Management Programma 3.B.2 Inhoudsopgave 1 Inleiding... 2 2 Reductiedoelstellingen 2012-2016... 3 3 Reductiemaatregelen... 5 4 Budgettering... 6 Schuuring Pagina 1 van 6 1 Inleiding Dit document

Nadere informatie

referentiejaar Emissies aantal FTE 29,5125

referentiejaar Emissies aantal FTE 29,5125 Pagina 1 van 6 Inleiding Dit jaar is Speer Groep gestart met het monitoren en analyseren van haar energie-efficiency. In het kader hiervan is dit haar eerste halfjaarrapportage Energie-Efficiency. Doel

Nadere informatie

Ministerie van Economische Zaken

Ministerie van Economische Zaken DOORBRAAKPROJECT ICT EN ENERGIE Routekaart doorbraakproject ICT en Energie Ministerie van Economische Zaken Rapport nr.: 14-2884 Datum: 2014-10-15 SAMENVATTING ROADMAP Het kabinet wil dat de uitstoot van

Nadere informatie

SECTOR- EN KETENINITIATIEVEN 2017 CO 2 -PRESTATIELADDER 3.D.1/3.D.2

SECTOR- EN KETENINITIATIEVEN 2017 CO 2 -PRESTATIELADDER 3.D.1/3.D.2 SECTOR- EN KETENINITIATIEVEN 2017 CO 2 -PRESTATIELADDER 3.D.1/3.D.2 Auteurs : L.A. Verhoog M. van Gerdingen Eindverantwoordelijke : N. Moerkerken Datum : 26-10-2017 Documentnaam : Sector- en keteninitiatieven

Nadere informatie

Laaghangend Fruit Mogelijkheden om met minimale investeringen direct aanzienlijke energiebesparingen in de ICT door te voeren

Laaghangend Fruit Mogelijkheden om met minimale investeringen direct aanzienlijke energiebesparingen in de ICT door te voeren Mogelijkheden om met minimale investeringen direct aanzienlijke energiebesparingen in de ICT door te voeren ICT Innovation Platform Duurzame ICT Februari 2009, 2009 IIP Duurzame ICT 2 Inhoudsopgave 1 Voorwoord

Nadere informatie

Praktische voorstellen voor energiebesparing in haven en industrie. Alex Ouwehand Directeur NMZH

Praktische voorstellen voor energiebesparing in haven en industrie. Alex Ouwehand Directeur NMZH Praktische voorstellen voor energiebesparing in haven en industrie Alex Ouwehand Directeur NMZH CO2 emission CO2 reduction Ambities klimaat en energie EU en Rijk 2020 : 20 % CO 2 -reductie (tov 1990),

Nadere informatie

CO 2 -reductiedoelstelling 2011-2013

CO 2 -reductiedoelstelling 2011-2013 CO 2 -reductiedoelstelling 2011-2013 Cauberg-Huygen Raadgevende Ingenieurs BV december 2011 2010.0001-15 Inleiding Cauberg-Huygen is sinds 1975 koploper in oplossingen voor de bouw- en infrasector, industrie

Nadere informatie

Duurzame software? Single- versus multi-tenant software. Erik Jagroep 10-04-2013

Duurzame software? Single- versus multi-tenant software. Erik Jagroep 10-04-2013 Duurzame software? Single- versus multi-tenant software Erik Jagroep 10-04-2013 Agenda Achtergrond Eerste experiment Resultaten Toekomstig onderzoek Centric Opgericht in 1992 door Gerard Sanderink Uitgegroeid

Nadere informatie

Evenwicht vinden tussen people, planet & profit DUURZAAM VASTGOEDBEHEER & FACILITY MANAGEMENT

Evenwicht vinden tussen people, planet & profit DUURZAAM VASTGOEDBEHEER & FACILITY MANAGEMENT Evenwicht vinden tussen people, planet & profit DUURZAAM VASTGOEDBEHEER & FACILITY MANAGEMENT WAAROM INVESTEREN IN DUURZAAMHEID? 1. Omdat bedrijven een betekenisvolle bijdrage willen leveren aan een leefbare

Nadere informatie

Internet of Everything (IoE) Top 10 inzichten uit de Value at Stake-analyse (Analyse potentiële waarde) van IoE voor de publieke sector door Cisco

Internet of Everything (IoE) Top 10 inzichten uit de Value at Stake-analyse (Analyse potentiële waarde) van IoE voor de publieke sector door Cisco Internet of Everything (IoE) Top 10 inzichten uit de Value at Stake-analyse (Analyse potentiële waarde) van IoE voor de publieke sector door Cisco Joseph Bradley Christopher Reberger Amitabh Dixit Vishal

Nadere informatie

Groen? Het is te doen! Audit.Tax.Consulting.Financial Advisory.

Groen? Het is te doen! Audit.Tax.Consulting.Financial Advisory. Groen? Het is te doen! Audit.Tax.Consulting.Financial Advisory. Een uitdagend klimaat 20 20 2020 In 2020 moet de uitstoot van CO 2 in de EU met 20% zijn teruggebracht ten opzichte van het 1990 niveau.

Nadere informatie

Project Regie in de cloud Managementsamenvatting

Project Regie in de cloud Managementsamenvatting Project Regie in de cloud Managementsamenvatting 10 oktober 2012 Omschrijving van het project In het project Regie in de Cloud gaan de hogescholen, universiteiten en SURF een gemeenschappelijke I-strategie

Nadere informatie

Functieprofiel: Adviseur Functiecode: 0303

Functieprofiel: Adviseur Functiecode: 0303 Functieprofiel: Adviseur Functiecode: 0303 Doel (Mede)zorgdragen voor de vormgeving en door het geven van adviezen bijdragen aan de uitvoering van het beleid binnen de Hogeschool Utrecht kaders en de ter

Nadere informatie

VNG Raadsledencampagne

VNG Raadsledencampagne Duurzaam Drimmelen VNG Raadsledencampagne Klimaat niet zonder de Raad Invloed raadsleden Borging beleid Collegiaal bestuur Collegeakkoord 2010-2014 Duurzame ontwikkeling: Een ontwikkeling die kan voorzien

Nadere informatie

Controlling Document. Programma: Duurzaam. Indiener: SURFsara

Controlling Document. Programma: Duurzaam. Indiener: SURFsara Controlling Document Programma: Duurzaam Indiener: SURFsara Versie 1.02 12-11-2014 Inhoudsopgave Management Samenvatting 3 1. Inleiding 4 2. Programmabeschrijving op hoofdlijnen 5 2.1. Ambitie 5 2.2. Doelen

Nadere informatie

The green team. Imtech ICT CS. Imtech ICT Communication Solutions ICT Office Smart Buildings / Grids

The green team. Imtech ICT CS. Imtech ICT Communication Solutions ICT Office Smart Buildings / Grids The green team Imtech ICT CS Imtech ICT Communication Solutions ICT Office Smart Buildings / Grids Agenda presentatie 1. Corporate Social Responsibility drijfveer voor Smart X: Wat betekent CSR voor organisaties?

Nadere informatie

Lang leven het Smart Grid! Nu het gebouw nog! Wim Zeiler

Lang leven het Smart Grid! Nu het gebouw nog! Wim Zeiler Lang leven het Smart Grid! Nu het gebouw nog! Wim Zeiler Context 40% van alle energie wordt in de westerse wereld gebruikt in gebouwen [1] Elektriciteit is een duurzame energie drager Een nieuw type elektriciteitsnet

Nadere informatie

Geleerde lessen van zes pilotprojecten Eindrapport Regie in de Cloud -project werkpakket 3

Geleerde lessen van zes pilotprojecten Eindrapport Regie in de Cloud -project werkpakket 3 Ervaringen en aanbevelingen op het gebied van datamanagement Geleerde lessen van zes pilotprojecten Eindrapport Regie in de Cloud -project werkpakket 3 Introductie Onderzoekers in zes pilotprojecten hebben

Nadere informatie

Energie Beoordeling Co2 reductie

Energie Beoordeling Co2 reductie Energie Beoordeling Co2 reductie Opgesteld door: Cheryl de Vette VGMK coördinator 2.A.3 Energie Beoordeling 2016 Van Beek Infra Groep B.V. Conform Co2 Prestatieladder 3.0 Datum: 13-5-2016 Inhoud 1. Inleiding...

Nadere informatie

Samenvatting projectplan Kwaliteit en Vergelijkbaarheid

Samenvatting projectplan Kwaliteit en Vergelijkbaarheid Projectdoelstellingen resultaten De doelstelling van het project Kwaliteit en is het vergroten van het lerend vermogen van de veiligheidsregio s en het verbeteren van de samenwerking. Door kwaliteitszorg

Nadere informatie

Datum: 31 augustus 2011

Datum: 31 augustus 2011 ICT assessment Methodiek: ITEM-C ICT assessment Ontwikkeld door: ITEM-C advies en interim management Auteur: H.W. Gooskens Datum: 31 augustus 2011 Copyright: ITEM-C advies en interim management Niets uit

Nadere informatie

Functieprofiel: Manager Functiecode: 0202

Functieprofiel: Manager Functiecode: 0202 Functieprofiel: Manager Functiecode: 0202 Doel Zorgdragen voor de vorming van beleid voor de eigen functionele discipline, alsmede zorgdragen voor de organisatorische en personele aansturing van een of

Nadere informatie

GRUNDFOS pump audit HOE EFFICIËNT EN DUURZAAM ZIJN UW POMPEN?

GRUNDFOS pump audit HOE EFFICIËNT EN DUURZAAM ZIJN UW POMPEN? GRUNDFOS pump audit HOE EFFICIËNT EN DUURZAAM ZIJN UW POMPEN? Een Grundfos pump audit creëert duidelijkheid Is duurzaamheid één van de doelstellingen in uw organisatie? Steeds meer bedrijven en (semi-)

Nadere informatie

Medewerker administratieve processen en systemen

Medewerker administratieve processen en systemen processen en systemen Doel Voorbereiden, analyseren, ontwerpen, ontwikkelen, beheren en evalueren van procedures en inrichting van het administratieve proces en interne controles, rekening houdend met

Nadere informatie

Energiezorg management systeem. Symposium Groene ICT

Energiezorg management systeem. Symposium Groene ICT Energiezorg management systeem Symposium Groene ICT Voorstellen Marco Kappe Directeur Service Delivery Vancis 2 fysieke datacenters Housing van de (nationale supercomputer) Leveren van Co locatie Leveren

Nadere informatie

IN VIER STAPPEN NAAR EEN ENERGIEZUINIG BEDRIJFSPAND

IN VIER STAPPEN NAAR EEN ENERGIEZUINIG BEDRIJFSPAND IN VIER STAPPEN NAAR EEN ENERGIEZUINIG BEDRIJFSPAND Faris Nizamic, CEO Sustainable Buildings BV Whitepaper Sustainable Buildings 1 Ons huidige energieverbruik en de wijze van consumeren staan onder druk.

Nadere informatie

Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen

Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen 2 Samenwerkingsovereenkomst Rotterdamse afvalwaterketen Bestuurlijke overeenkomst voor Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen 3 Samenwerkingsovereenkomst

Nadere informatie

Energiebeoordeling C Q1-Q2

Energiebeoordeling C Q1-Q2 M Energiebeoordeling C02 2018 Q1-Q2 Versie 1.0 Datum 9 oktober 2018 Copyright 2018 ASSET Rail Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd

Nadere informatie

CO 2 Prestatieladder. Energie- / CO 2 -reductieplan. Van de Haar Groep. Wekerom, 10-12- 14

CO 2 Prestatieladder. Energie- / CO 2 -reductieplan. Van de Haar Groep. Wekerom, 10-12- 14 CO 2 Prestatieladder Energie- / CO 2 -reductieplan Van de Haar Groep Wekerom, 10-12- 14 Inhoudsopgave 1 - Doel, inhoud en structuur energie- / CO2 reductieplan... 3 2 Beleid en doelstellingen op gebied

Nadere informatie

Learnshop. EN16001: Het kader voor uw energiemanagementsysteem? Nimaris b.v. Paul van Wezel Hertog van Brabantweg 15 5175 EA Loon op Zand

Learnshop. EN16001: Het kader voor uw energiemanagementsysteem? Nimaris b.v. Paul van Wezel Hertog van Brabantweg 15 5175 EA Loon op Zand Learnshop EN16001: Het kader voor uw energiemanagementsysteem? Nimaris b.v. Paul van Wezel Hertog van Brabantweg 15 5175 EA Loon op Zand tel: 0416-543060 Fax: 0416-543098 email: Web: paul.van.wezel@nimaris.nl

Nadere informatie

Communicatieplan WTH Vloerverwarming in het kader van de CO2-Prestatieladder

Communicatieplan WTH Vloerverwarming in het kader van de CO2-Prestatieladder Communicatieplan WTH Vloerverwarming in het kader van de CO2-Prestatieladder Communicatieplan, 22 Augustus 2014 1 Voorwoord Duurzaamheid is geen trend, het is de toekomst. Het is niet meer weg te denken

Nadere informatie

Energiebeoordeling. Batenburg Energietechniek 1 januari 2018 t/m 31 december 2018

Energiebeoordeling. Batenburg Energietechniek 1 januari 2018 t/m 31 december 2018 Energiebeoordeling Batenburg Energietechniek 1 januari 218 t/m 31 december 218 Inhoudsopgave Inhoudsopgave 1. Inleiding 2. Trendanalyse 2.1. Energiegebruik 2.2. CO2 per omzet 2.3. Reducerende maatregelen

Nadere informatie

Welkom bij de toolbox: T043 Duurzaam Ondernemen

Welkom bij de toolbox: T043 Duurzaam Ondernemen Welkom bij de toolbox: T043 Duurzaam Ondernemen Na deze toolbox begrijp je: Wat Duurzaam Ondernemen betekent Waarom het Belangrijk is om CO2 uitstoot te verminderen Welke Richtlijn SPIE hanteert om duurzaam

Nadere informatie