Meerjaren Speurwerkprogramma Voortgangsrapportage 2014 Thema ICT
|
|
- Roeland Devos
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 TNO-rapport Meerjaren Speurwerkprogramma Voortgangsrapportage 2014 Thema ICT Industry De Rondom AP Eindhoven Postbus HE Eindhoven T F Datum 13 maart 2015 Auteur(s) Autorisatie Ir. Freek Bomhof, Ir. Rob Koenen, Drs. Nicole de Koning, Drs. Marc van Lieshout, Prof. dr. Ir. Robert Kooij, Prof. dr. ir. Erik Fledderus A.J.A. Stokking Managing Director Industry Regievoerend Department Financierend Departement Aantal pagina's Aantal bijlagen Ministerie EZ Ministerie EZ 21 (incl. bijlagen) Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van TNO. Indien dit rapport in opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor opdrachten aan TNO, dan wel de betreffende terzake tussen de partijen gesloten overeenkomst. Het ter inzage geven van het TNO-rapport aan direct belanghebbenden is toegestaan TNO
2 TNO-rapport / 21 Inhoudsopgave 1 VP ICT Infostructuren Inleiding Highlights in het VP Uitvoering in Bijstelling richting Output VP ICT Infrastructuren Inleiding Highlights in het VP in Uitvoering in Aansluiting nieuwe strategieperiode Output Ondertekening... 21
3 TNO-rapport / 21 1 VP ICT Infostructuren 1.1 Inleiding Visie en doelstellingen De huidige samenleving is steeds meer gebaseerd op een goed functionerende ICT infrastructuur en de bijbehorende diensten en producten. Dit laatste duiden we aan met de titel ICT Infostructuren, de op informatieverzameling en verwerking gebaseerde diensten en producten die gezamenlijk en in samenhang ( structuren ) bijdragen aan tal van maatschappelijke activiteiten. Het bestaan van deze infostructuren is verankerd in de aanduiding van de huidige samenleving als een informatiesamenleving. Zowel binnen de publieke sector (rijksoverheid, gemeentelijke en regionale bestuurslagen, onderwijs) als binnen private sectoren (telecomaanbieders, zakelijke markt) en publiek private sectoren (zorg, verkeer en vervoer, energie) is steeds meer sprake van een verknoping van een dienstenaanbod op basis van slim en efficiënt gebruik van ICT mogelijkheden. Hierbij springen een aantal ontwikkelingen in het oog: 1. De steeds verdergaande differentiatie van dienstverlening waarbij diensten op ieder moment, voor iedereen op iedere plek beschikbaar moeten zijn (de mobilisering van dienstverlening). Dit stelt buitengewoon hoge eisen aan de betrouwbaarheid en de beschikbaarheid van de geboden diensten. 2. De steeds verdergaande integratie en verknoping van diensten van voorheen afzonderlijke domeinen en sectoren (verknoping van ICT met energiesector, utiliteits- en stedelijke voorzieningen, onderwijs, zorg). Deze transversale vorm van innovatie (ook wel trans sectorale innovatie genoemd) leidt aan de ene kant tot verdergaande specialisering ( smart specialisation ) en aan de andere kant tot verdergaande verbinding en verknoping van infrastructuren en dienstverlening (beheerders van web-diensten die bijvoorbeeld de zakelijke en financiële markt betreden). 3. Een steeds verdere verknoping van formele netwerken met informele netwerken ( sociale media ) waardoor een voortgaande informalisering van maatschappelijke praktijken ontstaat en oude vanzelfsprekende omgangsvormen vervangen zijn door informelere. Een gevolg hiervan is een de-hiërarchisering van maatschappelijke verhoudingen met een benutting van een veel breder palet aan innovatiekapitaal (de prosumer ) dan in het verleden en op vele terreinen veranderende praktijken (rol van social media in communicatie tussen burgers onderling, burgers en overheid/bedrijven en benutting van social media binnen bedrijven en overheidsorganisaties). Uit verschillende onderzoeken komt de nog steeds doorslaggevende rol van ICT product- en diensteninnovatie naar voren. Afhankelijk van de sector is de bijdrage van ICT aan de innovatie binnen de sector soms 50-70%. 1 Een Amerikaans beleidsdocument geeft aan dat de bijdrage van IT-geïnduceerde banengroei 125 keer hoger is dan de algemene banengroei. 2 1 Zie Roadmap ICT, p L. Stewart and R. Atkinson (2012). Looking for jobs? Look to IT in 2012 and Beyond. ITIF policy brief, August De groei in IT-gerelateerde banen is 29.1% geweest over de periode terwijl deze in het algemeen slechts 0.2% was.
4 TNO-rapport / Programmalijnen Het proces van vraagsturing heeft in de voorgaande jaren geleid tot een grotere herkenbaarheid van TNO bij een groot aantal (kennis-)partners. Het instrument van de kennispartnerdagen dat TNO in de jaren 2011 en 2012 heeft ingezet heeft hier op een constructieve wijze toe bijgedragen. In het kader van de ICT Roadmap heeft TNO meegewerkt aan het verkrijgen van commitment bij bedrijven voor verdergaande samenwerking. De doelgroep van het VP bestaat uit een viertal grote groepen: Corporates die zelf grote datasets beschikken en kansen zoeken om die nuttig te gebruiken, ofwel in hun business ambities hebben waarbij nieuwe datatoepassingen essentieel zijn. ICT dienstverleners die infrastructuren, producten en diensten aanbieden om datatoepassingen mogelijk te maken. Specialistische bedrijven (vaak MKB) die een specifieke innovatieve technologie aanbieden. Educatieve instellingen. De vragen van deze groepen zijn verschillend. Corporates zijn momenteel sterk op zoek naar de mogelijkheden die er zijn om hun kansen te vergroten (efficiency, nieuwe business), en willen naast inhoudelijke kennis over wat er mogelijk is ook een methode of aanpak waarmee ze dat gestructureerd kunnen doen en daarbij zicht op eventuele risico s houden. ICT dienstverleners zoeken enerzijds gewoon business voor hun producten en diensten, maar willen ook inzicht in de ontwikkelingen binnen Big Data en de wijze waarop hieruit waarde kan worden gecreëerd voor eindgebruikers, zodat zij hun portfolio up to date kunnen houden, én willen overzicht van het speelveld zodat ze hun positie kunnen bepalen. Specialistische bedrijven missen vaak de domeinkennis, de marktkracht en de organisatiemacht om echt impactvolle resultaten te kunnen neerzetten. Educatieve instellingen zoeken naar manieren om leren op de werkplek en op scholen te laten aansluiten bij de snel veranderende omgeving. Op basis van interviews met klanten en stakeholders wordt de relevantie van het programma ICT Infostructuren met regelmaat getoetst. Hierbij bouwt TNO voort op de relatienetwerken die het in de afgelopen jaren binnen vier verschillende programmalijnen heeft opgebouwd. Deze programmalijnen en de dominante vragen die daarbinnen spelen worden hieronder toegelicht. Big Data Evolution De steeds grotere beschikbaarheid van data, mede veroorzaakt door goedkope sensoren en de steeds verder toenemende connectivity van allerhande devices, maakt dat het onderwerp big data nog steeds sterk in de belangstelling staat. Alhoewel er grote stappen gezet zijn, is ook duidelijk dat er nog veel onderwerpen zijn die nog niet goed genoeg uitgekristalliseerd zijn. Het is de combinatie van Internet of Things, Semantic Technology en allerhande Big Data gerelateerde ontwikkelingen die (onder de noemer web3.0 ) voor grote veranderingen in maatschappij, bij bedrijven en bij individuele burgers gaat zorgen. De eerste stap daarin zijn verbeteringen in efficiency: datgene wat een organisatie al doet, kan met behulp van data driven innovations op een goedkopere, snellere, of betrouwbaardere manier gebeuren. Verschillende industriële toepassingen, zoals predictive maintenance, zijn hier al jaren van bekend. Een aantal activiteiten in het
5 TNO-rapport / 21 VP, zoals de projecten rondom IJkdijk, maar ook het Smart Dairy Farming initiatief, kunnen gezien worden als toepassingen in deze sfeer. Een logische vervolgstap is het inzetten van data driven innovations voor effectiviteit: bestaande activiteiten of maatregelen hebben meer effect omdat ze nauwkeuriger zijn, beter getimed of beter toegespitst op de situatie. De stresspreventie bij kenniswerkers (het SWELL-project) kan hier als voorbeeld gegeven worden, maar ook toepassingen in het veiligheidsdomein zoals predictive policing. Een belangrijke reden voor de grote aandacht voor big data, Internet of Things en semantic technology ligt echter bij de nieuwe mogelijkheden die in zicht komen. Het CRYSTAL project gebruikt semantic technology om geavanceerde tooling betrouwbaarder en preciezer te maken op een manier die tot nu toe onmogelijk was, en in de OECD-studie is geïnventariseerd welke macro-economische effecten door data driven innovations verwacht kunnen worden in verschillende sectoren. De opkomst van nieuwe soort bedrijvigheid, zoals het Dike Data Service Center (een voorbeeld van een Information Value Provider) dat in 2014 vanuit het VP is ondersteund, is hier een indicatie van. Door het uitvoeren van de verschillende projecten in de lijn Big Data Evolution is duidelijk geworden dat er behoefte is aan dieper gravende kennis. Deze kennis is niet in geïntegreerde vorm elders te verkrijgen, waardoor het ERP Making Sense of Big Data is opgezet. Bij het vormgeven van dit ERP is mede gebruik gemaakt van de inzichten uit de programmalijn Big Data Evolution. Privacy en eidentity Partijen waarmee binnen deze programmalijn wordt samengewerkt bestaan uit een veelheid aan bedrijven en publieke (kennis-)organisaties. Vragen rond privacy en privacy by design (opname van privacy in het vroegste begin van de ontwikkeling van een nieuwe dienst) zijn voor vele organisaties van belang. Met de toenemende benutting en verwerking van persoonsgegevens krijgen steeds meer organisaties te maken met vragen over de juiste omgang met persoonsgegevens en vragen over het beheer van identiteiten. De programmalijn richt zich nadrukkelijk op deze vragen en op het samen met de betrokken partijen oppakken van deze vragen. Partijen uit de telecommarkt, de zakelijke dienstverlening en daarnaast partijen uit de onderwijs-, energie- en zorgmarkt zijn geïnteresseerd in samenwerking met TNO. Information enabled empowerment Het internet is een integraal onderdeel geworden in het leven van mensen. Er is sprake van complexe systemen die onderling met elkaar verbonden zijn en oneindige hoeveelheden data. Dit brengt nieuwe mogelijkheden met zich mee maar vereist tegelijkertijd ook nieuwe vaardigheden van mensen. Alleen wanneer data wordt vertaald in bruikbare en waardevolle informatie biedt het toegevoegde waarde voor mensen. Informatie alleen is echter nog niet voldoende. Er zijn ook digitale vaardigheden (skills) nodig om met deze data om te kunnen gaan. Door de steeds verdergaande digitalisering van de samenleving zijn deze digitale vaardigheden niet alleen noodzakelijk voor ICT professionals maar ook relevant voor vrijwel de gehele (beroeps-)bevolking. Digivaardig als noodzaak, zoals wordt benadrukt in de digitale agenda s van zowel de Europese Commissie als van de Nederlandse overheid. Zo had in Nederland in 2012 één op de vijf computergebruikers weinig vaardigheden en één op de tien had geen
6 TNO-rapport / 21 vaardigheden. Bijna de helft van de internetgebruikers had weinig vaardigheden (45 procent) 3. Binnen de programmalijn Information enabled empowerment wordt o.a. aandacht besteed aan duurzaam leren. Hierin nemen eskills en elearning een belangrijke rol in om mensen beter inzetbaar en productiever te maken in een snel veranderende omgeving. Waar de Digitale Agenda de nadruk legt op het vergroten van de instroom in ICT gerelateerde opleidingen ligt bij het VP meer het accent op het verbeteren van de aansluiting van het onderwijsaanbod op de arbeidsmarkt en op het vergroten van de afstemming tussen vraag en aanbod van professionals. De noodzaak hiertoe wordt nog eens bevestigd door de uitkomst van een recent OESO onderzoek 4 dat laat zien dat van alle 34 OESO-landen Nederland het laagst scoort als het gaat om het aantal jongeren dat een carrière als ingenieur of ICT er ambieert. Om Duurzaam Leren te realiseren wordt onder meer gebruik gemaakt van profiling human properties. Inzicht in de eigenschappen, vaardigheden en wensen van de gebruiker is essentieel om mensen effectief beter inzetbaar en productiever te maken. Gamification kan als middel worden ingezet bij elearning. Naast de noodzaak van digivaardigheid is er ook sprake van toenemende empowerment van consumenten, burgers, patiënten, op basis van het beschikbaar komen van open data 5. Dit leidt tot aanvullende diensten die door gebruikers zelf tot ontwikkeling kunnen worden gebracht en worden geëxploiteerd (dan wel onder creative commons licenties vrijelijk beschikbaar worden gesteld). Zij realiseren daarmee diensten die maatschappelijke meerwaarde creëren, maar ook toegepast kunnen worden in diverse sectoren zoals toerisme en mobiliteit. Dit kan zorgen voor structurele veranderingen in bijv. de zorg en veiligheid op straat. Figuur 1. Van Data naar Value. De combinatie van informatie en skills maakt dat data uiteindelijk waarde heeft opgeleverd (zie Figuur 1). Belangrijk bij de slag van Data naar Value is dat er inzicht is in waardebepaling van data, informatie en empowerment: Infonomics. lnfonomics is een relatief recente discipline die zich richt op de studie van informatie als business asset. Er wordt onder meer inzicht verkregen in de waarde van de informatie die information brokers leveren, en hoe deze waarde door de verschillende actoren gepercipieerd wordt. Dit inzicht is cruciaal om de, op dit moment beperkte, investeringsbereidheid in deze innovaties te stimuleren. Media & content delivery Evenals de voorgaande programmalijn levert de Media analyse & content delivery lijn ook nadrukkelijk expertise aan de roadmap van de Creatieve Industrie, evenals aan de ICT Roadmap. De programmalijn neemt de grote hoeveelheid data afkomstig van digitale en sociale media als uitgangspunt. Het toenemende beeldgebruik, de hogere resoluties, en het toenemende aantal draagbare schermen 3 ICT, kennis en economie 2013, Centraal Bureau voor de Statistiek, juli OECD (2012), Education at a Glance 2012: OECD Indicators, OECD Publishing. 5 Nederland heeft nog nauwelijks open data (artikel NRC).
7 TNO-rapport / 21 maken het mediagebruik persoonlijker, interactievere en intenser. Ook Over-The- Top -distributie (OTT) speelt hierin een grote rol: het wordt voor steeds meer partijen mogelijk om mediadiensten aan te bieden, en OTT maakt het voor bestaande dienstaanbieders mogelijk om het dienstaanbod uit te breiden en te verrijken. De belangrijkste thema s daarbij zijn: 1) interoperabiliteit van systemen, subsystemen ketens en diensten voor media en content delivery, ook bij invoering van nieuwe technologie; 2) efficiënte en schaalbare distributie van media naar alle typen devices over alle soorten vaste en draadloze netwerken, inclusief nieuwe mobiele technologieën; 3) het creëren en met gebruikers co-creëren van nieuwe audiovisuele diensten die de individuele kwaliteiten van verschillende apparaten combineren tot een consistente beleving van de dienst; 4) het efficiënt zoeken en vinden van content, juist ook nu de hoeveelheid beschikbare mediadata explodeert; 5) de combinatie van audiovisuele media met sociale media evoluerend naar een in toenemende mate immersive mediabeleving; 6) de evolutie van het in-huisnetwerk (bedraad en draadloos) en de home gateway die het publieke netwerk verbindt met het privénetwerk, en de rol van de cloud bij het leveren ; en 7) de convergentie van technologieën en markten in entertainmentdiensten onderling, maar ook met andere diensten die media gebruiken, zoals elearning, ehealth, inclusief regelgeving en beleid op dit gebied. De gateway en het in-huisnetwerk spelen een toenemende rol bij het leveren van nieuwe diensten op het gebied van ehealth, smart energy en veiligheid. Ook hier is interoperabiliteit cruciaal: de verbinding van het home service delivery platform met netwerk en service providers moet op een open, schaalbare en robuuste wijze gebeuren. Alleen dan is het mogelijk om snel en toekomst vast nieuwe diensten te bouwen en ontsluiten. Met name in smart city-initiatieven zoals in Amersfoort en Amsterdam wordt veel ervaring opgedaan met de uitdagingen die dit met zich meebrengt. NB Een aantal projecten binnen de vier hierboven benoemde lijnen valt tevens onder het Vraaggestuurd Programma Creatief. Om dubbelingen te voorkomen, wordt over die projecten onder VP Creatief gerapporteerd. 1.2 Highlights in het VP 2014 Vanuit het programma willen we de volgende projecten extra aandacht geven. 1. Het Apenheul project Het Apenheul video-analyse project is afgerond in Dit project heeft een zeer positieve beoordeling gekregen omdat er na een start in eerdere jaren met tegenvallers is in het afsluitende jaar toch maar mooi een goed werkend systeem opgeleverd. Dat was niet 100% voor de hand liggend. Er is veel publiciteit gegenereerd. De toepassing is wel vrij specifiek dus het is onduidelijk of dit echt tot een sterkere marktpositie leidt. Het feit dat er een operationeel werkend systeem is opgeleverd, komt wel sterk over. Mooi aan dit project is dat ervaring in het maken van operationele systemen, met ook tegelijk gebruikmaking van resultaten van andere onderzoeksprojecten (Big Davids en icore) neergezet is.
8 TNO-rapport / Standaardisatie Het project Standaardisatie levert een zeer groot aantal bijdragen aan internationale standaardisatie. TNO beschouwt deelname aan relevante standaardisatie organen en industrie fora als een onmisbare schakel naar valorisatie van ontwikkelde kennis tevens levert deelname veel business intelligence op zodat waar mogelijk ontwikkelingen bijgestuurd kunnen worden. Het is niet voor niets dat bij Europese projecten wordt indringend wordt gevraagd om deel te nemen aan relevante standaardisatie. Het grote aantal TNO bijdragen komt mede doordat de diverse deelactiviteiten in dit project (meer dan 20!) vaak mede gefinancierd worden door de markt. Het werk in standaardisatie sluit dan ook goed aan bij de markt, en stelt klanten in staat om snel in te spelen op nieuwe ontwikkelingen in de technologie. Het project stelt TNO ook in staat om een flink aantal klanten snel en adequaat van kennis te voorzien over marktontwikkelingen, nieuwe technologieën en hoe deze ingezet kunnen worden. 1.3 Uitvoering in 2014 In deze sectie bespreken we op hoofdlijnen de ambities en activiteiten binnen de vier programmalijnen. Hierbij vormen de meerjarige kennisprojecten op een natuurlijk wijze een voortzetting van het onderzoek binnen het VP Big Data Evolution In 2014 is verder gewerkt aan de ambitie voor de strategieperiode : TNO wil een leidende positie hebben op het gebied van toepassing van sensoren en apparaten (toegang, verbinding, distributie en verwerking) op het Internet. De afgelopen jaren heeft TNO veel geïnvesteerd in kennis en technologie rondom de bewaking van dijken, en de diensten op dit gebied. Hierbij is steeds uitgegaan van generieke internet- en big/open data principes. In een aantal toepassingsgebieden ( launching domains ) is dit geconcretiseerd: Watermanagement (dijkbewaking) inclusief samenwerking met AGT, Siemens, ATOS Origin, IBM en Nederlandse water management autoriteiten. Veeteelt (Smart Dairy Farming) inclusief samenwerking met Nedap, S&S Systems, Sentron, FrieslandCampina en CRV. Ondergrondse pijpleidingen (STOOP) inclusief samenwerking met gas- en waterbedrijven, en Deltares. Welzijn bij kenniswerkers (SWELL) inclusief samenwerking met Almende, Philips, Noldus, Sense OS, en gemeente Enschede. Daarnaast is een aantal projecten opgezet die tot meer generieke kennis en bouwblokken geleid hebben, onder andere resulterend in een aantal modellen die het gebruik van Open Data makkelijker hanteerbaar maakt. Door concrete toepassingsgebieden te ontginnen waarbij TNO de breedte en de kracht heeft om in consortia tot innovatieve praktische toepassingen te komen vult TNO de vragen in die in de doelgroepen leven: geef innovatieve nichespelers een platform; begeleid toepassers bij het identificeren van een business case; geef zakelijke dienstverleners een innovatie die zij verder uit kunnen werken. De ambities van TNO brengen met zich mee dat de ontwikkeling zich niet kan beperken tot geïsoleerde technologie-ontwikkeling. Alle hierboven genoemde grotere programma s zijn samenwerkingsprogramma s met specialistische
9 TNO-rapport / 21 technologieleveranciers, domeinexperts, toepassers en beleidsbepalers. Een belangrijk concept in de VP ambitie (de Information Value Provider) is zelfs per definitie een samenwerkingsverband. Daarom is er vanuit het VP ook geïnvesteerd in de structuurversterking van het big data ecosysteem. Dit is onder andere tot uiting gekomen in: Voortgezette deelname aan het Big Data Value Center in Almere. Het BDVC stelt zich ten doel om een open innovatieomgeving rondom Big Data te creëren, waarbij met name bedrijven (zowel MKB als grotere corporates) elkaar vinden. Deelname in het ICT Doorbraakproject Big Data. Dit project is in 2014 gestart en is begonnen met een bijeenkomsten en nog relatief kleine initiatieven, zoals de Nationale Health Challenge, de hands-on sessies met big data tools, en diverse seminars. Het lidmaatschap van TNO van de Big Data Value Association, een vereniging die (voortgekomen uit de ICT netwerkorganisatie NESSI) een belangrijke rol speelt bij de onderzoeksprogrammering vanuit de Europese Commissie (H2020) rondom Big Data. Concreet is de BDVA mede-auteur van het Contractual PPP Big Data, dat in het Europese onderzoeksprogramma rondom Big Data invult. Tot slot is de structuurversterking binnen TNO op het gebied van Big Data verder ter hand genomen in de vorm van het regelmatig verspreiden van de Big Data Nieuwsbrief, en door het organiseren van het Small Big Data Congres (begin 2014), waarin TNO-breed kennis en kunde op het gebied van data-driven innovations gedeeld zijn Media & content delivery Het belangrijkste project in de lijn Media & Content Delivery is het project Standaardisatie. Dit project omvat een groot aantal deelprojecten meer dan 20 waarin wordt bijgedragen aan diverse internationale standaardisaatiefora, zowel formele gremia (IUT, ETSI, ISO) als industrieconsortia (bijv. HbbTV). Het standaardisatieproject was in 2014 verdeeld over de lijnen Infostructuren en Infrastructuren; over de twee lijnen heen zijn in totaal zo n 300 bijdragen gemaakt en ingebracht. De lifecycle van de deelactiviteiten wordt actief gemanaged in dit project, om ervoor te zorgen dat ze bijdragen aan kennisopbouw die tot marktopdrachten leidt. Vele deelactiviteiten worden informeel gecofinancierd, in die zin dat marktpartijen betalen voor deelname (uren en reiskosten) een diverse fora. Dit project is al jaren een zeer rijke bron voor kennis en kennissen Privacy & eidentity De ambitie van de programmalijn Privacy en eidentity volgt de ambitie zoals geformuleerd in de ICT Roadmap. Een belangrijke driver voor de programmalijn Privacy en eidentity vormt de toenemende zakelijke benutting van big data via een grote verscheidenheid van platforms en in een grote verscheidenheid van sectoren. Veel apps en vele toepassingen van big data maken gebruik van persoonsgegevens. Data-analytics en data forensics leiden tot nieuwe inzichten in gegevenspatronen. Waar dit gekoppeld is aan persoonsgegevens is extra waakzaamheid geboden. Toch is privacy niet alleen een kostenpost en een hindernis in de ontwikkeling van nieuwe diensten. De insteek van TNO is dat een goede aanpak van privacy tot innovaties kan leiden die economisch renderen en matschappelijk succesvol zijn, juist omdat ze behoedzaam omgaan met persoonsgegevens. Op het vlak van identiteitsbeheer kiest TNO voor een benadering waarin identiteitsgegevens op het juiste niveau beoordeeld en
10 TNO-rapport / 21 gevalideerd worden. De ontwikkelingen rond de invoering van het Nederlandse eid stelsel bieden voor TNO het beleidsmatige kader waarbinnen nieuwe identiteitssystemen tot wasdom kunnen komen. Daarnaast ziet TNO veel mogelijkheden in de toenemende hoeveelheid elektronische diensten die op een of andere wijze gebruik maken van (een onderdeel van) de identiteit van de afnemer van een dienst. In het VP zal kennis worden ontwikkeld en toegepast om tot robuuste, trusted architecturen te komen waarin alternatieve benaderingen worden ontwikkeld/toegepast voor het omgaan met identiteiten en persoonsgegevens. In de komende twee jaar zal dit leiden tot één en mogelijk twee uitgewerkte benaderingen. De samenwerking van TNO met Radboud Universiteit, Tilburg University en SIDN in het PI.lab zal verder gestalte krijgen in activiteiten gericht op de Nederlandse situatie (rond identiteitssystemen en rond maatschappelijke agendering van privacy) en gericht op de Europese situatie. TNO en het PI.lab streven een holistische benadering na, waarbij naast technologische oplossingen ook gekeken wordt naar organisatorische, beleidsmatige en maatschappelijke dimensies. De verdere uitbouw van Privacy by design in privacy design strategieën en privacy design patterns tekent de ontwikkeling van privacy tools in de richting van een meer mature benadering waarin een zekere mate van standaardisering wordt nagestreefd. Binnen deze privacy design strategieën richt TNO zich op transparantie- en controletools. Ook is TNO actief in verschillende Europese en internationale standaardiseringsorganisaties die zich bezig houden met privacystandaarden (ETSI, CEN, NEN). Het belang van de samenwerking met een breed scala aan kennispartners spreekt uit de verbinding die TNO aan wil gaan met verschillende captains of industry om meer draagvlak voor zorgvuldige en verantwoorde privacy- en IM-systemen te creëren. In concrete zin bestaat de meerjarenambitie van TNO uit: 1. De bijdrage aan ten minste twee alternatieve systemen waarin identiteitsbeheer en privacy van meet af aan zijn meegenomen in ontwerp van nieuwe diensten. 2. De constructie van een raamwerk van privacy by design gericht op het vergroten van de bruikbaarheid van Privacy Impact Assessments, privacy design strategieën en privacy design patterns (waaronder transparantie- en controletools) in maatschappelijke praktijken. 3. De zichtbaarheid als kennispartner van TNO/PI.lab in het realiseren van maatschappelijke en economische impact op het gebied van privacy en e- Identity, blijkend uit betrokkenheid bij (inter-)nationale adviesraden en onderzoekscommissies Information enabled empowerment De afgelopen jaren is er door TNO gebouwd aan een kennisbasis die verschillende inzichten heeft opgeleverd over het wat, waarom en wanneer van empowerment. De focus lag daarbij op het empoweren van bijzondere doelgroepen en toepassingen binnen het overheidsdomein. De programmalijn IEE heeft in 2013 de strategische keuze gemaakt om zich met name te richten op het vraagstuk hoe bedrijven en organisaties waarde kunnen creëren door middel van empowerment van consumenten en burgers. Deze richting is in 2014 voortgezet. Om de focus van de lijn Information enabled empowerment verder te bepalen is het project Empowerment We-Vision uitgevoerd. Het project Empowerment en Waardecreatie door ICT en het onderzoek van (TNO onderzoeker) David Langley aan de RUG zijn voorbeelden van projecten die inhoudelijk aansluiten bij de nieuwe richting. Het onderzoek Empowerment en Waardecreatie door ICT heeft inzicht in en een overzicht van de kansen en belemmeringen voor empowerment en waarde creatie door ondernemers opgeleverd. Ook heeft het project het ecosysteem rondom de MKB ondernemer in
11 TNO-rapport / 21 kaart gebracht. Het heeft voor een aantal van deze partijen in het ecosysteem geschetst hoe zij MKB ondernemers kunnen faciliteren in innovatie met ICT. David Langley heeft gewerkt aan het verkrijgen van meer inzicht in online social influence, de wijze waarop dit nieuwe proces (offline) attitudes en gedrag beïnvloedt, en hoe dit organisaties raakt en hoe zij kunnen interveniëren. 1.4 Bijstelling richting Het jaar waar over wordt gerapporteerd, namelijk 2014, betreft het laatste jaar van de strategieperiode Het VP is nauw betrokken geweest bij de totstandkoming van de TNO strategie voor de periode , met als resultaat dat big data ook in de nieuwe strategische periode een prominente rol heeft. Wel zijn er enkele veranderingen doorgevoerd van organisatorische aard. Zo zal het VP ICT Infostructures worden samen gevoegd met het VP ICT Infrastructures, en zullen beide gekoppeld worden aan het nieuwe TNO programma Networked Information, dat op zijn beurt weer valt onder het Thema Industrie. Inhoudelijk is er echter wel degelijk sprake van een continuering van het VP. Voor meer informatie verwijzen we naar de beschrijving van het Speurwerkprogramma ICT Output BDE M&CD PI IEE Peer-reviewed journal papers - - tbd 1 Conferentie papers 10-8 TNO rapporten 6-3 Overige publicaties 41-9 Afstudeer/stageverslagen Invited lectures Overige voordrachten en demonstraties Standaardisatie bijdragen - ~85 - Promoties Octrooi-aanvragen - - -
12 TNO-rapport / 21 2 VP ICT Infrastructuren 2.1 Inleiding Visie en doelstellingen Nederland is in toenemende mate afhankelijk van technisch hoogstaande ICT infrastructuren. Voor economisch cruciale sectoren, zoals handel en industrie is een goed functionerende, betrouwbare ICT infrastructuur een absolute voorwaarde. Maar ook in maatschappelijke zin is de afhankelijkheid van de ICT infrastructuur groot. lmmers treinverkeer, veiligheid en zorg zijn inmiddels ondenkbaar zonder ondersteuning vanuit lct. En onze dagelijkse boodschappen kunnen in veel gevallen alleen worden afgerekend met gebruik van een modern communicatie netwerk. Het belang van lct voor de samenleving zal in de toekomst alleen nog maar toenemen. zo zal ook op het vlak van duurzaamheid en energie de rol van lct steeds groter worden. Door bijvoorbeeld de inzet van zogeheten smart grids in de energievoorziening binnen huishoudens zal op een veel efficiëntere manier met energie kunnen worden omgegaan. Dit vraagt echter wel om een hoge continuïteit en beschikbaarheid van de benodigde onderliggende ICT infrastructuren. Er moet een omslag komen van expliciet wantrouwen ten aanzien van ICT naar impliciet vertrouwen. Volgens een studie van Booz & Company is de economische impact van vertrouwen in ICT enorm. Het verschil tussen de economische waarde van de digitale economie in 2012 voor het best case scenario (veel vertrouwen in ICT) en het worst case scenario (weinig vertrouwen in ICT) werd voor de EU-27 door Booz & Company ingeschat op 124 miljard 6. Volgens een extrapolatie van Ernst & Young op basis van deze inschatting is dit bedrag in 2014 voor Nederland 2.4 miljard 7. De ICT infrastructuur, die bestaat uit bijvoorbeeld breedbandvoorzieningen, telecom netwerken, lt systemen en databases, kan dus worden beschouwd als - in toenemende mate - onlosmakelijk verbonden met de overige dienstverlening in het dagelijks leven. Zo heeft inmiddels 87% van alle Nederlandse huishoudens een breedband aansluiting 8.. Dat is binnen Europa één van de hoogste percentages. Daar staat wel tegenover dat bijvoorbeeld voor abonnees die alleen mobiele data afnemen, de prijs die per gigabyte moet worden betaald, onder de hoogste in Europa valt 9. De beschikbaarheid van een goede ICT infrastructuur geldt verder als een belangrijke basisvoorwaarde voor de ontwikkeling van nieuwe, innovatieve diensten. Met beschikbaar wordt bedoeld: migratie aspecten tot voldoende bandbreedte, voldoende dekkingsgraad, voldoende dienstenkwaliteit, voldoende connectiviteit, voldoende integratie van vaste en mobiele netwerken, etc. Vaak wordt er gekeken naar beschikbaarheid van hardware, maar de kwaliteit, betrouwbaarheid en kwetsbaarheid van systemen (door bugs of cyber-attacks) is meestal niet bekend. Daarom moeten de systemen en netwerken ook integraal over de keten van dienstverlening heen bekeken worden. Het belang hiervan wordt onderschreven door de stakeholders. Bovendien is kwaliteit en betrouwbaarheid van de dienstverlening in sterke mate afhankelijk van het, in de tijd vaak sterk toenemende, gebruik van de ICT infrastructuur. Om die reden zijn ook lange termijn strategieën 6 Digital Confidence, Sleutel tot de digitale groei van morgen, Booz & Company, Groeien door vertrouwen, Ernst & Young, nl/ 9 Rewheel, EU28 & OECD mobile internet access competitiveness report Q4 2014
13 TNO-rapport / 21 voor uitbreiding en technologische vernieuwing van de infrastructuur van cruciaal belang, alsmede het omgaan met de risico's voor verstoringen in het proces van migratie naar een nieuwe technologie. Een recent voorbeeld hiervan is de ontwikkeling van 4e generatie mobiele toegangsnetwerken, zoals LTE en LTE Advanced, en de migratie naar deze technologie vanuit derde generatie mobiele toegangsnetwerken. Overigens speelt niet alleen de beschikbaarheid van de ICT infrastructuur een grote rol, ook dient er gekeken te worden naar de robuustheid, dat wil zeggen de mate waarin diensten nog steeds geleverd kunnen worden als een deel van de infrastructuur (tijdelijk) niet beschikbaar is door storingen ten gevolge van systeemfouten of door oorzaken van buitenaf, variërend van cyber attacks tot (natuur)rampen. Een voorbeeld van het laatste is de grote brand die in april 2012 uitbrak op een industriegebied in Rotterdam, die deels oversloeg naar een locatie van Vodafone met één van hun grootste netwerkcentrales. Als gevolg hiervan werd circa een kwart van de ruim 5 miljoen klanten (particulier, klein zakelijk, groot zakelijk) van Vodafone door deze storing getroffen 10. Een positief gevolg hiervan is overigens dat de Nederlandse mobiele operators overeenstemming hebben bereikt over nationale roaming, d.w.z. het gebruiken van elkaars mobiele netwerken tijdens storingen. Een ander voorbeeld betreft de storing in de zomer van 2013 waardoor klanten van KPN 11 en T-Mobile 12 die in het buitenland verbleven, niet konden bellen of internetten met hun mobiele telefoon. Een recent voorbeeld van het doorwerken van ICT storingen naar een ander domein betreft de treinstoring in en rond Utrecht eind december De oorzaak voor deze sein- en wisselstoring lag in een zwaar beveiligd rekencentrum in Nieuwegein van een telecom operator, waar zich de computersystemen en netwerken voor de treinbesturing rond Utrecht bevinden 13. De systemen en netwerken dienen bovendien duurzaam te zijn. Volgens recente inzichten draagt lct op dit moment voor ongeveer twee procent bij aan het energieverbruik van onze economie, wat ongeveer gelijk staat aan de bijdrage van de gehele luchtvaartsector. Interessant is dat het elektriciteitsgebruik van lct ongeveer voor 70% binnen huishoudens valt 14. Gegeven de verwachte doorgroei van ICT en internet in onze samenleving, zal dit energieverbruik verder toenemen. Volgens sommige scenario's groeit het totale energieverbruik in de economie van 2005 tot 2020 met ruim 15 procent, maar het energieverbruik door ICT met bijna 85% 15! Het belang van vitale ICT infrastructuren blijkt verder uit de centrale rol die ICT speelt in verschillende ontwikkelingen rond het concept, zoals smart cities, smart cars, smart homes etc. De smart beweging is een poging om mensen, bedrijven en zelfs de maatschappij, in staat te stellen om te gaan met de toenemende dynamiek en complexiteit van hedendaagse systemen. Het VP biedt innovatieve oplossingen voor betrouwbare en toekomstvaste ICT infrastructuur die nodig is door dergelijke 'smart' systemen. 10 Magazine Nationale Veiligheid en Crisisbeheersing, Jaargang 10, Nummer 3, Juni Electricity Consumption and Efficiency Trends in European Union - Status Report 2009, JRC, V Coroama, L M Hilty (2009), Energy Consumed vs. Energy Saved by ICT A Closer Look. In: Environmental Informatics and Industrial Environmental Protection: Concepts, Methods and Tools, 23rd International Conference on Informatics for Environmental Protection, Berlin
14 TNO-rapport / 21 De doelstelling van dit VP is het streven om de lct infrastructuur als vanzelfsprekend en alom aanwezig als gas, water en elektra te maken, met voldoende hoge beschikbaarheid en dienstenkwaliteit. We spreken in dat verband van vitale ICT infrastructuren: netwerken en systemen waarvan het functioneren in toenemende mate bepalend is voor het maatschappelijke en economisch verkeer. De scope omvat nadrukkelijk zowel de breedbandvoorzieningen en telecom netwerken als de lt systemen, databases en applicaties die hier gebruik van maken om de eerder genoemde dienstverlening mogelijk te maken Programmalijnen Het programma laat zich vertalen in twee programmalijnen: De eerste is technisch robuuste infrastructuren : het creëren van robuuste vaste en mobiele netwerken door ontwikkeling en aanpassing van netwerk en security technologieën. De programmalijn bevat ook Green ICT aspecten: ontwikkeling energie efficiënte ICT alsmede indicatoren en meetmethodes om groene aspecten van ICT te kwantificeren. Partners binnen deze programmalijn in 2014 zijn o.a. KPN, Nokia siemens Networks, Ericsson, imlnds, Telefoncia, Ziggo, Delta, SURFnet, Alcatel-Lucent, Ericsson, BT, Orange, Telekom Slovenije, Genalto, Toshiba, Lund University, TU Braunschweig en de UvA. De partners in italics zijn mede-investeerders binnen deze programmalijn, via een bedrijfsbijdrage binnen een PPS project, of via een andere mixed funding constructie. De tweede programmalijn betreft Kwaliteit en betrouwbaarheid : ontwikkeling/optimalisatie van ICT voor veiligheid en betrouwbaarheid door architectuur- en procesdesign en service-, continuïteits- en security management. Partners binnen deze programmalijn in 2014 zijn o.a. ABN AMRO, Rabobank, ING, Fox-lT, lvl, Fraunhofer, Turksat satellite communications, Consulintel, IMDEA, Reply, SecurityMatters, Synerscope en TU/e. De partners in italics zijn medeinvesteerders binnen deze programmalijn, via een bedrijfsbijdrage binnen een PPS project. Voor beide programmalijnen geldt ook een aansluiting met de academische wereld via twee deeltijdhoogleraren (prof.dr.ir. Hans van de Berg, Universiteit Twente en prof.dr.ir. R.E. Kooij; TU Delft) en een ondersteund A.l.O. traject, op het gebied van cloud computing. De sturing op een toenemend aantal PPS projecten heeft zich in 2014 wederom uitbetaald. Het aantal PPS projecten met financiële investering van bedrijven is van 2 (2010), via 4 (2012) en 7 in 2013, in 2014 gestabiliseerd op 6. Het betrof hierbij 5 EZ cofin projecten en één TKI project. De bedrijfsbijdragen voor de EZ cofin projecten komen sinds 2013 direct in aanmerking voor de TKI grondslag. Het programma is uitstekend aangesloten op beleidsagenda s. De aansluiting met de Digitale Agenda.NL loopt enerzijds via de actielijn Meer ruimte voor ondernemers om slimmer te werken (onderwerpen Productiviteit en cloud computing en Een energie-efficiënte ICT sector), anderzijds via de actielijn Digitale veiligheid en vertrouwen (onderwerpen Schone computers door aanpak van botnets, Netwerken die beschikbaar zijn en Veilige ICT-producten). In het verlengde van deze actielijnen kunnen we ook de ontwikkeling van de Nationale Cyber Security Strategie rekenen. Het VP is aangesloten bij de volgende actielijnen binnen de NCSS: Inrichting Nationaal Cyber Security Centrum, Opstellen dreiging- en risicoanalyses, Vergroten weerbaarheid van vitale infrastructuur, Stimuleren onderwijs en onderzoek. Het VP heeft voorts regelmatig overleg met het
15 TNO-rapport / 21 sinds begin 2012 opererende Nationale Cyber Security Centrum (NCSC), i.h.b. met de kennismanager van het NCSC. De relevantie van de onderwerpen die binnen het VP worden opgepakt, werd in december 2013 nog eens extra belicht in de brief van Minister Kamp 16 aan de kamer waarin hij zijn middellange termijnvisie op telecom, media en internet schetst. Veiligheid en continuïteit van de ICT infrastructuren worden daar benoemd als één van de key issues die de beleidsagenda vormen voor de middellange termijn. Overigens heeft de VP manager op uitnodiging deelgenomen aan twee workshops georganiseerd door EZ, die hebben geleid tot bovengenoemde middellange termijnvisie. Tot slot, omdat het VP heeft bijgedragen aan de HTSM/ ICT Roadmap voor de Topsectoren, met bijdrages op het gebied van security en vitale ICT, is de programmering van het VP ook hiermee uitstekend in lijn. De aansluiting met de Europese Digitale Agenda wordt gerealiseerd middels de onderwerpen Vertrouwen en beveiliging en Snelle en ultrasnelle toegang tot Internet. 2.2 Highlights in het VP in 2014 Binnen het VP zijn in 2014 de volgende drie highlights gerealiseerd. 1. Het project (EU FP7) SEMAFOUR Het SEMAFOUR project ( richt zich op de ontwikkeling van een geïntegreerd zelf-management systeem voor heterogene mobiele netwerken, bestaande uit verschillende netwerklagen en technologieën (2G, 3G, 4G, WiFi), met als uiteindelijk tweeledig doel het verbeteren van de door gebruikers ervaren dienstkwaliteit alsmede de verhoging van de efficiëntie (operationele en netwerkinvesteringskosten) waarmee die hogere kwaliteit geleverd kan worden. Ontwikkelingen vinden plaats op drie niveaus: (i) het ontwerpen en evalueren van zelf-optimalisatiealgoritmen t.a.v. bijvoorbeeld dynamische spectrumallocatie, verkeerssturing tussen netwerklagen en -technologieën en verticale sectorisatie van cell sites; (ii) het geautomatiseerd en context-aware tunen van beschikbare zelfoptimalisatiealgoritmen in overeenstemming met de door de netwerkbeheerder ingestelde doelen ten aanzien van dekking, kwaliteit en capaciteit; en (iii) de ontwikkeling van een decision support system dat bestaat uit tools die de netwerkbeheerder vanuit de netwerk-intelligentie zullen bijstaan in de residuele operationele taken, bijvoorbeeld t.a.v. het tijdig inschatten en middels voorgestelde netwerk-upgrades voorkomen van capaciteitsbottlenecks. Binnen het SEMAFOUR consortium vervult TNO als lid van de project board en als work package leider een centrale rol in het vormgeven en uitdragen van de visie en resultaten van het project. Het is een internationale samenwerking ( ) binnen het Europese FP7 kader van Atesio, Ericsson, iminds, Nokia, Orange, Telefonica, TNO en TU Braunschweig. 16
16 TNO-rapport / Het project COMMIT P20 (IV-E) Het project e-infrastructure Virtualization for e-science Applications ontwikkelt know-how om slimme infrastructuren en machines mogelijk te maken. Het project van met naast TNO o.a. UvA, TU Delft, CGI en KLM als partners, levert kennis om constructies te maken waarin elk onderdeel mechanisch én met ICT verbonden is. Kennis om slimme wegen te laten reageren op slimme auto s, slimme havens te laten samenwerken met slimme schepen, slimme satellieten te bundelen tot satellietsystemen en deze naar aardbevings-, dijkhoogte- en defensiekwesties te laten kijken. Internet, telecom en cloud computing zijn essentiële ICT onderdelen van dit alles en moeten zélf daarvoor ook intelligent zijn. Onderzoek naar slimme ICT infrastructuur is representatief en voorwaardenscheppend voor slimme infrastructuren en, zoals blijkt, zijn er ook onmiddellijke spin-offs. Wetenschappelijk levert het P20 compileronderzoek uitzicht op zelf-programmerende ICT infrastructuur. Praktisch leverde het onderzoek in 2014 naar de generatie en controle van ICT infrastructuur know-how voor heel veilige internetomgevingen en hoe daarvoor een ICT industrie kan worden opgezet. In 2014 is deze kennis deels beschreven in een proefschrift en deels heeft de kennis geleid tot een NWO project. Hierin werken KLM, dat diverse malen is geconfronteerd met cyberaanvallen, netwerkleverancier Ciena, UvA en TNO samen. Het NWO project is zo ingericht dat op korte termijn, 2015, deze heel veilige internet uitbreidingen gegenereerd worden en ook de basis voor een nieuwe cybersecurity industrie illustreert. 3. Het project DarkWeb Darkweb is de donkere kant van het internet. De plek waar criminelen, extremisten en terroristen illegale activiteiten ontplooien, voorbereiden en bespreken. Veel zien we zien, maar sommige stukken toch wel. Denk daarbij aan de handel die aangeboden wordt. Binnen het darkweb onderzoek proberen we zicht te krijgen op ontwikkelingen in de zogenaamde TOR hidden services. Uit ons onderzoek blijkt dat ruim 60% van de activiteiten in dit deel van het internet illegale handel betreft. TOR is relevant omdat het anonimiteit realiseert voor de gebruikers, wat een belangrijke randvoorwaarde is voor continuïteit in criminele business. Dit onderzoek is gestart vanuit het ERP cyber security begin 2013 en vervolg heeft gekregen via het VP Infra in Omdat wij slechts deels kennis hebben van dit soort onderwerpen, en veel stakeholders belang hebben bij dit onderwerp, zijn we tijdens het ERP al contact gaan zoeken met potentiele eindgebruikers. Dit heeft geresulteerd in een portfolio aan projecten. Kennisprojecten waarin we de bestaande onderzoeksvragen beetpakken, innovatieprojecten om in de praktijk te experimenteren (Banken, OM) en op weg naar toepassing in de praktijk (Belastingdienst). Daarnaast hebben we een goed gevulde funnel om de ontwikkelde en in ontwikkeling zijnde kennis internationaal te verbreden. Dit doen we onder andere via Europol, Raad voor Europa en Interpol (Global Complex on Innovation) in Singapore. In de nieuwe strategie is dit onderwerp gepositioneerd in de roadmap Cyber Security and Resilience. 2.3 Uitvoering in 2014 In deze sectie bespreken we op hoofdlijnen de activiteiten binnen de twee programmalijnen. Hierbij vormen de meerjarige kennisprojecten op een natuurlijk wijze een voortzetting van het onderzoek binnen het VP. Afwijkingen t.o.v. de oorspronkelijke planning worden beschreven in de sectie Error! Reference source not found..
17 TNO-rapport / Technisch robuuste infrastructuren Centraal binnen deze programmalijn staat kennis op het gebied van robuuste ICT infrastructuren. Onder robuustheid wordt zowel betrouwbaarheid, kwaliteit, als bescherming verstaan. Onder infrastructuren worden ook de enabling technologies voor zowel vaste als mobiele netwerken verstaan die beschikbaarheid (voldoende bandbreedte, dekkingsgraad, kwaliteit, connectiviteit, etc.) mogelijk maken. De scope omvat nadrukkelijk zowel de breedbandvoorzieningen en telecom netwerken als de IT systemen, databases en applicaties die hier gebruik van maken om dienstverlening mogelijk te maken. Zoals eerder vermeld bevat deze programmalijn eveneens Green ICT. Binnen de programmalijn zijn een aantal spraakmakende resultaten behaald op de volgende deelonderwerpen: Inzicht in beschikbaarheid en performance van (toekomstige) breedband technologieën (EZ cofin project Hybrid FttH met G.Fast en het daaraan gekoppelde EIT ICT Labs project Heterogeneous Networks and Mobile Backhaul en het EZ cofin project ELTYSIM dat zich richt op radiomodellering voor LTE netwerken). Succesvolle uitvoering van het EIT ICT Labs project CADENCE (Cyber Attack Detector Engineering for Commercial Exploitation), een project dat voort bouwtop het Cyber Attack Detector (CAD) project dat in binnen het VP liep. Het project krijgt in 2015 een vervolg binnen EIT ICT Labs, waarbij de vermarkting van de ontwikkelde tool centraal staat. In 2014 zijn er binnen het VP maar liefst 4 PhD theses succesvol afgerond en verdedigd. Standaardisatie activiteiten waren vanaf 2014 voor het eerst onderdeel van het VP. Dit heeft geleid tot meer dan 170 contributies aan verschillende standaardisatieorganen, zoals 3GPP, CENELEC, CEPT, ETIS, ETSI, HGI, en ISO/IEC. Succesvol tweede jaar van de PPS Beyond Cellular Green Generation. De cofinancier heeft het project beoordeeld met een 5 ( erg tevreden ). Honorering van het project voorstel Wi-5 (What to do With the Wi-fi Wild West) i.h.k. van de Horizon 2020 Cal ICT6 Smart optical & wireless network technologies. Binnen deze programmalijn zijn in totaal vijf voorstellen voorbereid en ingediend i.h.k. van Horizon2020, vier binnen de ICT Call en één binnen de Secure Societies call. Van deze vijf voorstellen is er één gehonoreerd, te weten het bovengenoemde Wi-5 project. Binnen de EIT ICT Labs call is één voorstel ingediend, TamTam, de opvolger van CADENCE, en deze is gehonoreerd. Totale slagingspercentage binnen deze programmalijn is dus 33% Kwaliteit en betrouwbaarheid Centraal binnen deze programmalijn staat de vraag hoe robuustheid vanuit de ICT infrastructuur worden uitgebreid voor het realiseren van ICT Continuity Management. De programmalijn richt zich primair op twee doelstellingen. Ten eerste, beschikken over kennis en ervaring op het gebied van de processen voor het waarborgen van continuïteit van ICT diensten, waarbij diensten worden beschouwd over de gehele keten. Ten tweede, inzicht in de afweging van kosten en risico s voor het waarborgen van de continuïteit van ICT diensten. Binnen de programmalijn zijn een aantal veelbelovende resultaten behaald:
18 TNO-rapport / 21 Het binnen het VP ontwikkelde ketenbesturing model, is eind 2013 gevalideerd op basis van de loonaangifte keten van het UWV en de Belastingdienst. In 2014 is er veel zichtbaarheid gecreëerd rond de resultaten, middels een wetenschappelijk publicatie, deelname aan een internationaal congres en een publicatie in de IT-Auditor. Dit heeft inmiddels geleid tot een marktopdracht voor de ADR (Audit Rijks Dienst). I.s.m. met SURFnet is binnen het project CoCo gewerkt aan on-demand connectivity services voor research en onderwijs communities. Samenwerking vond plaats i.h.k. van GEANT3. Het FP7 project SEMAFOUR, dat zich richt op de ontwikkeling van een overkoepelend zelf-management systeem voor complexe, grootschalige, heterogene mobiele netwerken, bestaande uit verschillende netwerklagen en technologieën (3G, 4G, WiFi), heeft enorm veel zichtbaarheid gerealiseerd, o.a. door het verzorgen van een demo op de Future Internet Assembly in Athene. Zie ook de highlights in sectie Error! Reference source not found.. Een PPS project op het gebied van capaciteitsmanagement modellering voor kabelnetwerken met 50% bijdrage vanuit het bedrijfsleven, heeft niet alleen tot drie wetenschappelijke publicaties geleid, maar ook tot een eerste commercieel project bij één van de cofinanciers. Bij een ronde tafel sessie over BCM (Business Continuity Management) heeft TNO een methode gepresenteerd ontwikkeld om risico s binnen BCM te kwantificeren. Dit heeft geleid tot interesse voor een PPS project op dit gebied. Vanuit de VP is met succes een TKI project uitgevoerd op het gebied van het minen van data van de zogenaamde donkere kant van het internet (Darkweb). Cofunding was vanuit banken en de IT-security branch. Honorering van het project voorstel SARNET (Security Autonomous Response with programmable NETworks) i.h.k. van de 2e NWO Cybersecurity Call. SARNET start in 2015 en betreft een samenwerking met UVA, KLM, and Ciena (Canada). Binnen deze programmalijn zijn in totaal drie voorstellen voorbereid en ingediend, waarvan één binnen ARTEMIS (een Europees PPS op het gebied van embedded systems), één binnen de Secure Societies Call van Horizon 2020 en één binnen de tweede NWO/STW Cybersecurity Call, waar binnen TNO kan worden opgevoerd als private partner. Binnen het NWO/STW Cybersecurity programma is het project SARNET (Security Autonomous Response with programmable NETworks) gehonoreerd. Totale slagingspercentage binnen deze programmalijn is dus 33% Wijzigingen t.o.v. de oorspronkelijke planning Met betrekking tot de oorspronkelijke planning in 2014 zijn de volgende observaties te maken. 1. De inzet vanuit het VP op het gebied van Software Defined Networking (SDN), en het daaraan gekoppelde Network Function Virtualisation (NFV) is in 2013 versneld opgepakt. Echter, het totale budget voor projecten op het gebied van SDN/NFV was beperkt in Projecten actief in 2014 waren het eerder genoemde GEANT3 project CoCo van start gegaan, waarbij TNO gebruik maakt van het SDN testbed van SURFnet voor het realiseren van een veilige en betrouwbare escience Collaboration en een intern kennis project dat zich richtte op het ontwikkelen van een SDN/NFV roadmap en IPR creatie plaats. 2. Er is sprake van een toenemende dynamiek en complexiteit van ICT netwerken, die zich steeds meer ontwikkelen naar een system-of-systems. Ook
19 TNO-rapport / 21 voor dergelijke system-of-systems dient kwaliteit en beschikbaarheid gewaarborgd te worden. In de oorspronkelijk planning zou dit item ook worden meegenomen binnen het VP maar er is besloten dat dit onderwerp beter aansluit bij de roadmap van het VP Embedded Systems. 3. Als reactie op de verdere mobiele data explosie, heeft het VP zich in 2014 uitvoerig georiënteerd op het gebied van 5G, de volgende generatie mobiele netwerken. Dit wordt ingevuld door onze deelname aan de expert advisory group van Net!Works en aan de 5G Infrastructure Association. Een en ander heeft geleid tot het indienen van twee voorstellen i.h.k. van de objective ICT 14 Advanced 5G Network Infrastructures van Horizon Het realiseren van PPSn op het gebied van risico management over ketens heen is wederom moeilijk gebleken in Wel zijn er op dit gebied enkele successen behaald. Zo is de samenwerking met het Innovation Value Institute in de Working Group IT management capabilities voor IT dienstenketens, dat aansluit op het IT Capability Maturity Framework van het IVI, verder verstevigd. Verder is er een klein PPS gerealiseerd met de ADR, die in 2015 wordt uitgevoerd. Aan de kant van standaardisatie is een succes dat een binnen het VP ontwikkelde methode voor geavanceerd risico management is opgenomen in een standaard van ISO. 2.4 Aansluiting nieuwe strategieperiode Het jaar waar over wordt gerapporteerd, namelijk 2014, betreft het laatste jaar van de strategieperiode Het VP is nauw betrokken geweest bij de totstandkoming van de TNO strategie voor de periode , met als resultaat dat de problematiek van vitale ICT infrastructuren ook in de nieuwe strategische periode een prominente rol heeft. Wel zijn er enkele veranderingen doorgevoerd van organisatorische aard. Zo zal het VP ICT Infrastructures worden samen gevoegd met het VP ICT Infostructures, en zullen beide gekoppeld worden aan het nieuwe TNO programma Networked Information, dat op zij beurt weer valt onder het Thema Industrie. Inhoudelijk is er echter wel degelijk sprake van een continuering van het VP. Voor meer informatie verwijzen we naar de beschrijving van het Speurwerkprogramma ICT Output Gedurende 2014 is een zeer indrukwekkende output gerealiseerd in termen van publicaties en presentaties. In totaal zijn 20 TNO rapporten opgeleverd. Het wetenschappelijke werk is gerapporteerd in 15 papers, die zijn verschenen of aangeboden in peer-reviewed journals en boeken, 26 conference papers en 10 publicaties in semi-wetenschappelijke tijdschriften dan wel white papers. Het aantal bijdrages aan standaardisatie bedraagt meer dan 170! Er zijn 65 presentaties gehouden die rechtstreeks voortkwamen uit de kennisactiviteiten, waaronder 12 op uitnodiging. Binnen het programma zijn maar liefst vier promotieonderzoeken succesvol afgerond in De PhD onderzoeken van M. Zivkovic en Ricardo de Oliveira Schmidt zijn begeleid door prof. Hans van den Berg, deeltijdhoogleraar op de Universiteit Twente. De TNOers Frank Phillipson en Rudolf Strijkers (inmiddels werkzaam bij SwissCom), zijn gepromoveerd aan respectievelijk de VU en de UvA. Vanuit de kennisprojecten in het VP zijn in 2014 twee octrooi aanvragen ingediend, namelijk vanuit het interne kennisopbouw project SDN/NFV Roadmap en vanuit het EZ cofin project BCG2 (Beyond Cellular Green Generation Mobile Networks). Er
20 TNO-rapport / 21 zijn demonstraties verzorgd op drie conferenties, te weten op de TERENA Networking Conference in Dublin, op Super Computing 2014 in New Orleans en bij de Future Internet Assembly in Arthene. Peer-reviewed journal papers 15 Conferentie papers 26 TNO rapporten 20 Overige publicaties 10 Afstudeer/stageverslagen 5 Invited lectures 12 Overige voordrachten 53 Promoties 4 Standaardisatie bijdragen > 170 Octrooi aanvragen 2 Demonstraties 3 Verdere details zijn op aanvraag beschikbaar.
Drie domeinen als basis voor onze toekomstige veiligheid De genoemde trends en game changers raken onze veiligheid. Enerzijds zijn het bedreigingen, anderzijds maken zij een veiliger Nederland mogelijk.
Nadere informatieMeerjaren Speurwerkprogramma Voortgangsrapportage 2013 Vraaggestuurd Programma Evidence Based Design
TNO-rapport TNO 2014 R10446 Meerjaren Speurwerkprogramma 2011-2014 Voortgangsrapportage 2013 Vraaggestuurd Programma Evidence Based Design Gebouwde Omgeving Van Mourik Broekmanweg 6 2628 XE Delft Postbus
Nadere informatieMissie en visie. BTG/TGG verbindt organisaties in hun gezamenlijke belangen in het domein van ICT en telecommunicatie
BTG 2016 Missie en visie BTG/TGG verbindt organisaties in hun gezamenlijke belangen in het domein van ICT en telecommunicatie BTG/TGG organiseert hiertoe: Structurele lobby tussen overheid, leveranciers
Nadere informatieToelichting op de NWO-bijdrage Topsectoren
Toelichting op de NWO-bijdrage Topsectoren 2016-2017 Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Inhoudsopgave Toelichting op de NWO-bijdrage Topsectoren 2016-2017 1 Inleiding en werkwijze
Nadere informatieMeerjaren Speurwerkprogramma 2011-2014 Voortgangsrapportage 2014 Thema Creatieve Industrie
TNO-rapport 0100282820 Meerjaren Speurwerkprogramma 2011-2014 Voortgangsrapportage 2014 Thema Creatieve Industrie Industry De Rondom 1 5612 AP Eindhoven Postbus 6235 5600 HE Eindhoven www.tno.nl T +31
Nadere informatieEen Smart Industry is een industrie met (productie)faciliteiten die een maximale flexibiliteit realiseren met betrekking tot:
Jac. Gofers 16 april 2015 1 Smart Industry Een Smart Industry is een industrie met (productie)faciliteiten die een maximale flexibiliteit realiseren met betrekking tot: de productvraag (specificaties,
Nadere informatieWe zien een datagedreven wereld vol kansen. Toepassingscentrum voor big data oplossingen
We zien een datagedreven wereld vol kansen Toepassingscentrum voor big data oplossingen We zien succesvolle organisaties groeien door big data 50% van de meest succesvolle organisaties Volg ons op twitter:
Nadere informatieDigitale Infrastructuur Nederland
Digitale Infrastructuur Nederland ?? Thema s Voorlichting Uitleg en duiding van thema s naar politiek, overheid, bedrijfsleven en publiek. Versterken van de positie van Nederland als vestigingsplaats voor
Nadere informatie1. Waarom is het een goed idee om als gemeenten samen op te trekken op het terrein van de uitvoering?
1. Waarom is het een goed idee om als gemeenten samen op te trekken op het terrein van de uitvoering? 2. Waarom zijn standaard basisprocessen Meerdere redenen, de belangrijkste: - Juist door digitalisering
Nadere informatieTransformatie naar een slimme, datagedreven tuinbouw
Transformatie naar een slimme, datagedreven tuinbouw de rol van onderzoek 19 oktober 2017, prof.dr.ir. Jack van der Vorst, lid concernraad Wageningen University & Research Wereldwijde uitdagingen land-
Nadere informatieINNOVEREN VOOR EEN VEILIGE EN VEERKRACHTIGE CYBERSPACE
INNOVEREN VOOR EEN VEILIGE EN VEER- KRACHTIGE CYBERSPACE ICT is overal, soms zelfs zonder dat we er ons van bewust zijn. Dat brengt ons veel positiefs, maar tegelijkertijd zorgt de groeiende afhankelijkheid
Nadere informatieSmart Industry 4.0. Edwin van Rensch/Eric Megens
Smart Industry 4.0 Edwin van Rensch/Eric Megens Agenda o Introductie Hotraco Group o Introductie Smart Industry 4.0 o Data model Hotraco Product improvement Remote service Benchmark Additional service
Nadere informatieSUCCESVOL INNOVEREN GAAT SNELLER MET DE JUISTE PARTNERS!
Innovatieplatform voor industrieel oppervlaktebehandelend Nederland SUCCESVOL INNOVEREN GAAT SNELLER MET DE JUISTE PARTNERS! VOORSPRONG DOOR INNOVATIEGERICHTE SAMENWERKING Dat Nederland er economisch goed
Nadere informatieCIV SMART TECHNOLOGY
CIV SMART TECHNOLOGY Uitgebreide managementsamenvatting Plan van Aanpak Centrum voor Innovatief Vakmanschap Smart Technology Ten behoeve van subsidie aanvraag Regionaal Investeringsfonds door de partners
Nadere informatieBIG DATA: OPSLAG IN DE CLOUD
BIG DATA & ANALYTICS BIG DATA: OPSLAG IN DE CLOUD FLEXIBEL EN SCHAALBAAR BEHEER VAN ENORME HOEVEELHEDEN INFORMATIE IN GROTE ORGANISATIES EFFICIËNT EN SCHAALBAAR OMGAAN MET INFORMATIE-EXPLOSIE De hoeveelheid
Nadere informatieProjectgroep Gemeentesupport
Projectgroep Gemeentesupport Samenwerking tussen Stedenlink en het esociety Platform Nederland Dick van Schooneveld, voorzitter Slimme Steden, verhalen uit de praktijk Amsterdam, 6 februari 2013 Waar loopt
Nadere informatieOperationeel Programma EFRO Noord-Nederland
Samenvatting Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland 2014-2020 Inzet op innovatie en een koolstofarme economie In het Europa van 2020 wil Noord-Nederland zich ontwikkelen en profileren als een regio
Nadere informatieDiensteninnovatie: wat is dat?
Over de AWT De Adviesraad voor het Wetenschaps- en Technologiebeleid (AWT) adviseert regering en parlement over beleid voor wetenschap, technologie en innovatie De AWT adviseert gevraagd en ongevraagd.
Nadere informatieNo Risk No Glory? k(no)w risks, k(no)w FUN, k(no)w opportunities, k(no)w future!
No Risk No Glory? k(no)w risks, k(no)w FUN, k(no)w opportunities, k(no)w future! STEDIN Netbeheer 19 april 2018 Joep Weerts Directeur Klant & Markt Ravish Mehairjan Hoofd Corporate Risk Management SAMEN
Nadere informatieTrends in de Campusinfrastuctuur. In samenwerking met Stratix
Trends in de Campusinfrastuctuur In samenwerking met Stratix Agenda Workshop Trends in Campusinfrastructuur 30-4-2015 Agenda Introductie: SURFnet Automated Networks IaaS en SaaS Wireless Privacy en Security
Nadere informatieImpact Cloud computing
Impact Cloud computing op de Nederlandse zakelijke markt De impact van Cloud Computing op de Nederlandse zakelijke markt De economische omstandigheden zijn uitdagend. Nederland is en bedrijven informatietechnologie
Nadere informatieNATIONALE COALITIE DIGITALE DUURZAAMHEID BEGINSELVERKLARING. CONCEPT 4 juni 2007 DE UITDAGING
NATIONALE COALITIE DIGITALE DUURZAAMHEID BEGINSELVERKLARING CONCEPT 4 juni 2007 DE UITDAGING Versterking van de wetenschap en een betere benutting van de resultaten zijn een onmisbare basis, als Nederland
Nadere informatieDATAGEDREVEN INNOVATIE ALS STRATEGIE JOP ESMEIJER, TNO
DATAGEDREVEN INNOVATIE ALS STRATEGIE JOP ESMEIJER, TNO 1 Crossover Energie - Datagedreven Diensten 2 Crossover Energie - Datagedreven Diensten NIEUWE MANIEREN OM WAARDE TE CREËREN Advanced R&D: nieuwe
Nadere informatieWelkom ACHTER ELK SUCCES SCHUILT EEN GOED COMPUTERPLAN
Welkom ACHTER ELK SUCCES SCHUILT EEN GOED COMPUTERPLAN Léon Sigo Directeur ComputerPlan ACHTER ELK SUCCES SCHUILT EEN GOED COMPUTERPLAN Onze organisatie Sinds 1982 32 jaar ICT ervaring 50 medewerkers Meer
Nadere informatieSTRATAEGOS CONSULTING
STRATAEGOS CONSULTING EXECUTIE CONSULTING STRATAEGOS.COM WELKOM EXECUTIE CONSULTING WELKOM BIJ STRATAEGOS CONSULTING Strataegos Consulting is een strategie consultancy met speciale focus op strategie executie.
Nadere informatieWELKOM BIJ SURF MBO TREEDT TOE TOT SURF
WELKOM BIJ SURF MBO TREEDT TOE TOT SURF Paul Rullmann, vz SURF Barneveld, 18 september 2014 Grensverleggende ICT-innovaties In SURF werken hoger onderwijsen onderzoeksinstellingen samen aan de verbetering
Nadere informatieFactsheet Enterprise Mobility
Factsheet Enterprise Mobility www.vxcompany.com Informatie willen we overal, altijd en op elk device beschikbaar hebben. Privé, maar zeker ook zakelijk. Met het gebruik van mobile devices zoals smartphones
Nadere informatieHet veilig delen van informatie in de zorg
Het veilig delen van informatie in de zorg Presentatie Duurzaam informatiestelsel voor de zorg 26 juni 2017 Loek Hassing Edwin van Leeuwen Loek.hassing@oracle.com Mob +31 6 55248998 1 Topic: Het veilig
Nadere informatieGebruikersdag Vialis Digitale Veiligheid
Gebruikersdag Vialis Digitale Veiligheid 18 mei 2017 Robin de Haas 1 KPN Managed Security Services : Openbaar Intro Who am I Commercieel Productmanager Security & Compliance Monitoring Threat Intelligence
Nadere informatieIAM en Cloud Computing
IAM en Cloud Computing Cloud café 14 Februari 2013 W: http://www.identitynext.eu T: @identitynext www.everett.nl www.everett.nl Agenda 1. Introductie 2. IAM 3. Cloud 4. IAM en Cloud 5. Uitdagingen 6. Tips
Nadere informatieCloud Computing. -- bespiegelingen op de cloud -- MKB Rotterdam, 10 november 2015. Opvallend betrokken, ongewoon goed
Cloud Computing -- bespiegelingen op de cloud -- MKB Rotterdam, 10 november 2015 Opvallend betrokken, ongewoon goed Agenda Inleiding Mijn achtergrond Over Innvolve Cloud Computing Overwegingen Afsluiting
Nadere informatieAchterhoek 2020 Tom van der Horst, TNO 28 januari 2015 1
Achterhoek 2020 Tom van der Horst, TNO 28 januari 2015 1 Dutch industry fit for the future?! onze wereld verandert en dus ook onze industrie. met impact op economie en samenleving smart industry agenda
Nadere informatieSTORAGE AUTOMATION IT MANAGEMENT & OPTIMIZATION DATAGROEI DE BAAS MET EXTREEM BEHEERGEMAK DOOR AUTOMATISERING EN VIRTUALISATIE
IT MANAGEMENT & OPTIMIZATION STORAGE AUTOMATION DATAGROEI DE BAAS MET EXTREEM BEHEERGEMAK DOOR AUTOMATISERING EN VIRTUALISATIE EEN EFFECTIEVE EN KOSTENEFFICIËNTE OPLOSSING VOOR DATAGROEI De druk op systeembeheerders
Nadere informatieHet creëren van een innovatieklimaat
Het creëren van een innovatieklimaat Bertholt Leeftink Directeur- Generaal Bedrijfsleven & Innovatie Inhoud 1. Waarom bedrijven- en topsectorenbeleid? 2. Verdienvermogen en oplossingen voor maatschappelijke
Nadere informatieLogistieke uitdagingen en kansen binnen Horizon 2020
Logistieke uitdagingen en kansen binnen Horizon 2020 Martin Bakker, november 2013 Samenvatting Het nieuwe kaderprogramma voor onderzoek & innovatie van de Europese Unie, Horizon 2020, geeft een breed scala
Nadere informatieMatchmaking Event Cyber Security Research 22 May 2012 Jan Piet Barthel
Matchmaking Event Cyber Security Research 22 May 2012 Jan Piet Barthel Uitvoering lange termijn onderzoek call for proposals cyber security research NWO 2012 Jan Piet Barthel (NWO) Programma coördinator
Nadere informatieImpact Cloud computing
Impact Cloud computing op de Nederlandse zakelijke markt 2 inleiding De economische omstandigheden zijn uitdagend. Nederland is onder invloed van de schuldencrisis in een nieuwe recessie beland; de economische
Nadere informatieLED & de integratie in slimme netwerken met diverse sensoren, bieden nieuwe kansen voor openbare verlichting,
/ solution partner of the at TU/e De vraag Samenhangende vraagstellingen mbt openbare verlichting: Mogelijke vervanging van 21.000 lichtmasten in de stad Strategie die breder kijkt dan energiebesparing
Nadere informatieGETTING THE BEST OUT OF YOUR SOURCE CODE MODERNISEREN MET UNIFACE
GETTING THE BEST OUT OF YOUR SOURCE CODE MODERNISEREN MET UNIFACE 2 OMNEXT IN HET KORT Broncode als bron van informatie Gevestigd in NL, UK en USA Kennis van meer dan 40 diverse technologieën Verschillende
Nadere informatieRoadmap BIM Loket. Versie 7, 1 december 2015. 1.1 Inleiding
Roadmap BIM Loket Versie 7, 1 december 2015 1.1 Inleiding Eind april 2015 is de Stichting BIM Loket opgericht. Afgelopen maanden is de organisatie ingericht en opgestart. Mede op verzoek vanuit de BIR
Nadere informatieCampus Challenge 2013: HBO en MBO
Aankondiging Datum: 26 april 2013 Radboudkwartier 273 3511 CK Utrecht Postbus 19035 3501 DA Utrecht 030-2 305 305 admin@surfnet.nl www.surfnet.nl Deutsche Bank 46 57 33 506 KvK Utrecht 30090777 BTW NL
Nadere informatieFactsheet CLOUD DESIGN Managed Services
Factsheet CLOUD DESIGN Managed Services CLOUD DESIGN Managed Services We ontwerpen flexibele en kosteneffectieve cloud-architecturen als fundament voor uw digitale platform(en). De ontwikkelingen binnen
Nadere informatieWhitepaper. Veilig de cloud in. Whitepaper over het gebruik van Cloud-diensten deel 1. www.traxion.com
Veilig de cloud in Whitepaper over het gebruik van Cloud-diensten deel 1 www.traxion.com Introductie Deze whitepaper beschrijft de integratie aspecten van clouddiensten. Wat wij merken is dat veel organisaties
Nadere informatieUitnodiging Werkconferentie Logistiek in een Circulaire Economie 31 oktober :00-17:30
Uitnodiging Werkconferentie Logistiek in een Circulaire Economie 31 oktober 2018 13:00-17:30 Beste genodigde, Een urgenter vraagstuk dan de toekomst van onze planeet is er niet. Daarom is er ook geen urgentere
Nadere informatieDe onderwerpen waartoe de raad in de periode verschillende producten en adviezen voor zal ontwikkelen, zijn:
WERKPROGRAMMA 2018-2019 CSR MEERJARENPLAN 2018 2022 1 De CSR Meerjarenstrategie bevat een duidelijke focus waarmee de raad in de komende vier jaar aan de slag gaat. Het streven van de raad is om gemiddeld
Nadere informatieMitel User Group. Gijs Borsboom, VP Sales Benelux. 21 mei, 2014
Mitel User Group Gijs Borsboom, VP Sales Benelux 21 mei, 2014 Van harte welkom op uw eigen meeting! Agenda van vandaag: Update Mitel & Aastra Gijs Borsboom Update Gebruikersgroep Voorstel en installatie
Nadere informatieSamenwerken aan een toekomstbestendige retailsector
Samenwerken aan een toekomstbestendige retailsector Wie wij zijn Het Retail Innovation Platform helpt de innovatie- en concurrentiekracht van de retailsector te versterken. Samen met retailers en andere
Nadere informatieMASTERCLASS STRATEGIE
MASTERCLASS STRATEGIE BEGRIJP BETER DE STRATEGISCHE CONTEXT VAN JOUW ORGANISATIE EN VERGROOT JOUW STRATEGISCHE VAARDIGHEDEN NYENRODE. A REWARD FOR LIFE 1 EEN KENNISUPDATE OVER DE BELANGRIJKSTE STRATEGISCHE
Nadere informatieBrief aan de leden T.a.v. het college en de raad. 17 mei 2017 U Lbr. 17/028 (070) Gezamenlijke gemeentelijke uitvoering
Brief aan de leden T.a.v. het college en de raad Datum 17 mei 2017 Ons kenmerk BB/U201700352 Lbr. 17/028 Telefoon (070) 373 8393 Bijlage(n) 3 Onderwerp Gezamenlijke gemeentelijke uitvoering Samenvatting
Nadere informatieNederland: de Maritieme Wereldtop
1 Nederland: de Maritieme Wereldtop Veilig, duurzaam en economisch sterk Maritiem Cluster in de Topsector Water: Innovatiecontract en Topconsortium Kennis en Innovatie V2.0, Samenvatting, 23 december 2011
Nadere informatieUw partner in de flexibele ICT-oplossing die overal past!
Uw partner in de flexibele ICT-oplossing die overal past! Sigmax gelooft dat ICT het fundament is dat u in staat stelt om uw organisatie doelstellingen te behalen. Vanuit deze overtuiging heeft Sigmax
Nadere informatieHoe realiseer je een Smart City?
Hoe realiseer je een Smart City? Thema Inclusive Society Dr. Ir. Rianne Valkenburg FUTURE Steden worden langzaam bedolven onder sensoren Steden waren al vol, namelijk met mensen Kwaliteit van leven? Hoe
Nadere informatieFactsheet SECURITY DESIGN Managed Services
Factsheet SECURITY DESIGN Managed Services SECURITY DESIGN Managed Services We ontwerpen solide security-maatregelen voor de bouw en het gebruik van digitale platformen. Met onze Security Management diensten
Nadere informatieSlimmer managen en organiseren kan productiviteit en innovatie in zorg verbeteren
Slimmer managen en organiseren kan productiviteit en innovatie in zorg verbeteren Zorgorganisaties zijn innovatiever dan het bedrijfsleven; Zorgorganisaties investeren gemiddeld 25% meer in sociale innovatie,
Nadere informatieNL.IN.BUSINESS Mondiale uitdagingen, Nederlandse oplossingen
NL.IN.BUSINESS 2020 Mondiale uitdagingen, Nederlandse oplossingen MONDIALE UITDAGINGEN Verstedelijking, economische groei en verduurzaming brengen uitdagingen met zich mee op bijvoorbeeld het gebied van
Nadere informatieINVENTARISATIE EN CLASSIFICATIE VAN STANDAARDEN VOOR CYBERSECURITY
INVENTARISATIE EN CLASSIFICATIE VAN STANDAARDEN VOOR CYBERSECURITY Leesvervangende samenvatting bij het eindrapport Auteurs: Dr. B. Hulsebosch, CISSP A. van Velzen, M.Sc. 20 mei 2015 In opdracht van: Het
Nadere informatieDe nul ongevallen visie: een commitment strategie voor veiligheid
0 De nul ongevallen visie: een commitment strategie voor veiligheid Prof. dr. Gerard I.J.M. Zwetsloot 1 Opzet workshop De nul ongevallen visie een commitment strategie voor veiligheid Het zero accident
Nadere informatieMasterclass Value of Information. Waarde creëren voor de business
Masterclass Value of Information Waarde creëren voor de business Informatie en informatietechnologie maken het verschil bij de ontwikkeling van nieuwe business ideeën. Met informatie kunnen nieuwe innovatieve
Nadere informatieDoorbraakproject Open Geodata als grondstof voor groei en innovatie. Belemmeringen rondom Open Geodata wegnemen
Doorbraakproject Open Geodata als grondstof voor groei en innovatie Belemmeringen rondom Open Geodata wegnemen De aanleiding Topsectoren aanpak onder Rutte 1 Wat is er gebeurd Digitale Agenda.nl (17 mei
Nadere informatieDe kracht van eenvoud en efficiëntie. Hoe Software Defined Storage uw resources effectief inzet
De kracht van eenvoud en efficiëntie Hoe Software Defined Storage uw resources effectief inzet Inhoud Zet u uw huidige storage resources wel optimaal in? 03 Beter management van storage en data 04 Data
Nadere informatieAsset 1 van 17. Mobile Application Management en security. Gepubliceerd op 18 april 2015
Asset 1 van 17 Mobile Application Management en security Gepubliceerd op 18 april 2015 Veel organisaties hebben de afgelopen jaren hun eigen mobiele enterprise apps ontwikkeld. De data hierin is potentieel
Nadere informatieBEVEILIGINGSARCHITECTUUR
BEVEILIGINGSARCHITECTUUR Risico s onder controle Versie 1.0 Door: drs. Ir. Maikel J. Mardjan MBM - Architect 2011 cc Organisatieontwerp.nl AGENDA Is een beveiligingsarchitectuur wel nodig? Oorzaken beveiligingsincidenten
Nadere informatieCustomer Case CED. Feiten in het kort:
Feiten in het kort: Bedrijf: European Claim Experts Branche: Verzekeringen Werknemers: 1.150 Activiteiten: Internationale Claims management en Expertise Oplossing: Opbouw Mendix-platform voor het flexibel
Nadere informatieInternet of Everything (IoE) Top 10 inzichten uit de Value at Stake-analyse (Analyse potentiële waarde) van IoE voor de publieke sector door Cisco
Internet of Everything (IoE) Top 10 inzichten uit de Value at Stake-analyse (Analyse potentiële waarde) van IoE voor de publieke sector door Cisco Joseph Bradley Christopher Reberger Amitabh Dixit Vishal
Nadere informatie> 2 INTRODUCTIES > HENK DUBBELMAN > ICT DIRECTEUR > GRAFISCH LYCEUM ROTTERDAM > JOHN ONION > PRINCIPAL ASSOCIATE > ARLANDE
> 2 INTRODUCTIES 29 STE SAMBO-ICT CONFERENTIE - 16 JANUARI 2014 - DOETINCHEM > HENK DUBBELMAN > ICT DIRECTEUR > GRAFISCH LYCEUM ROTTERDAM > DUBBELMAN@GLR.NL > JOHN ONION > PRINCIPAL ASSOCIATE > ARLANDE
Nadere informatieSmart Energy Systems Op weg naar een energiediensten economie
Smart Energy Systems Op weg naar een energiediensten economie Suzanne van Kooten 26 november 2012 9 februari 2012 De Energietransitie Vraag naar energie blijft stijgen Aandeel duurzaam moet omhoog De Energietransitie
Nadere informatieSymposium Groene chemie in de delta
DPI Value Centre als onderdeel van TKI SPM en het valorisatienetwerk 2.0 Symposium Groene chemie in de delta A. Brouwer, 12 November 2012 TKI Smart Polymeric Materials Topresearch in polymeren 5-10 jaar
Nadere informatieLiving Labs. dr.ir. Elke den Ouden. Kennisevent Renovatie Hoofdgebouw TU/e Eindhoven, 27 september 2016
Living Labs Kennisevent Renovatie Hoofdgebouw TU/e Eindhoven, 27 september 2016 dr.ir. Elke den Ouden expertise in smart lighting & smart cities @ TU/e Where innovation starts TU/e Living Labs Een Living
Nadere informatieMacrodoelmatigheidsdossier BSc Business Analytics AANVRAAGFORMULIER NIEUWE OPLEIDING. 1. Basisgegevens. Tongersestraat LM Maastricht
AANVRAAGFORMULIER NIEUWE OPLEIDING 1. Basisgegevens Naam instelling(en) Contactgegevens Universiteit Maastricht School of Business and Economics Tongersestraat 53 6211 LM Maastricht 1 Naam Internationale
Nadere informatieCampus Zeeland Investeren in economische structuurversterking in de Zuidwestelijke Delta
Campus Zeeland Investeren in economische structuurversterking in de Zuidwestelijke Delta BZW Bijeenkomst Middelburg, 4 april 2017 Inhoudsopgave 1. Campus Zeeland 2. Bèta College 3. Kennis & Innovatie Netwerken
Nadere informatieMeest mobiele organisatie van Nederland
Resultaten onderzoek Meest mobiele organisatie van Nederland Juni 2013 Uitkomsten onderzoek onder top organisaties in Nederland Uitgevoerd door Keala Research & Consultancy in de periode mei tot en met
Nadere informatieInformatiebeveiliging En terugblik op informatiebeveiliging 2016
Informatiebeveiliging 2017 En terugblik op informatiebeveiliging 2016 Missie Waken over betrouwbaarheid, integriteit en beschikbaarheid van de gegevens waarvoor de gemeente verantwoordelijk is. Voldoen
Nadere informatieVan Samenhang naar Verbinding
Van Samenhang naar Verbinding Sogeti Page 2 VAN SAMENHANG NAAR VERBINDING Keuzes, keuzes, keuzes. Wie wordt niet horendol van alle technologische ontwikkelingen. Degene die het hoofd koel houdt is de winnaar.
Nadere informatieDoorbraakproject Open Geodata als grondstof voor groei en innovatie. Belemmeringen rondom Open Geodata wegnemen
Doorbraakproject Open Geodata als grondstof voor groei en innovatie Belemmeringen rondom Open Geodata wegnemen De aanleiding Topsectoren aanpak onder Rutte 1 Wat is er gebeurd Digitale Agenda.nl (17 mei
Nadere informatieNDERE KIJK OP ICT CONSULTANCY
DE a NDERE KIJK OP ICT CONSULTANCY Innervate is al ruim 13 jaar succesvol in het adviseren van vele organisaties op het gebied van ICT vraagstukken. Naast onze dienstverlening op het gebied van ICT Beleid
Nadere informatieNationale IT Security Monitor 2015. Peter Vermeulen Pb7 Research
Nationale IT Security Monitor 2015 Peter Vermeulen Over het Onderzoek Jaarlijks terugkerende vragen Organisatie en beleid Investeringen en groei 2015 Thema s Databeveiliging (incl. Algemene Data Protectie
Nadere informatieOpen Data Estafette Duurzame Energie, 11 juni 2014, Amersfoort
Open Data Estafette Duurzame Energie, 11 juni 2014, Amersfoort Gaston Halders (Enexis) Arjan van Diemen (TNO) Derek Rodenberg (KPN) Energie Informatie Agenda Introductie sprekers Projectachtergrond Het
Nadere informatieProvinciale Staten van Noord-Holland
Provinciale Staten van Noord-Holland Voordracht 65 Haarlem, 21 augustus 2001 Onderwerp: EU-programma innovatieve acties art. 4 EFRO Bijlage: ontwerpbesluit Inleiding Het EU-programma de regio s in de nieuwe
Nadere informatieVNG Gemeente Emmen Team DIS
VNG Gemeente Emmen Team DIS 02 MEI 2010 Brief aan de leden T.a.v. het college en de raad Datum Ons kenmerk TIS/U201800217 Lbr. 18/016 Telefoon 06 12210356 Bijlage(n) Onderwerp Spelregels voor de digitale
Nadere informatieONTSOURCING Ontzorgen en cloud Sourcing in Onderwijs en Onderzoek. Het Rijk in de Wolken 3 november 2016 Harold Teunissen en Michel Wets
ONTSOURCING Ontzorgen en cloud Sourcing in Onderwijs en Onderzoek Het Rijk in de Wolken 3 november 2016 Harold Teunissen en Michel Wets SURF als paraplu SURF is de ICT-samenwerkingsorganisatie van het
Nadere informatieBusiness Continuity Management conform ISO 22301
Business Continuity Management conform ISO 22301 Onderzoek naar effecten op de prestaties van organisaties Business continuity management gaat over systematische aandacht voor de continuïteit van de onderneming,
Nadere informatieOp 14 maart 2017 publiceerde het DNB Expertisecentrum Operationele en IT Risico's een memo 'Toelichting Toetsingskader Informatiebeveiliging 2017'.
Inleiding Op 14 maart 2017 publiceerde het DNB Expertisecentrum Operationele en IT Risico's een memo 'Toelichting Toetsingskader Informatiebeveiliging 2017'. Hierin wordt aangegeven dat DNB in 2017 met
Nadere informatieDigivaardig & meeting the future
Digivaardig & meeting the future Roy Tomeij voorzitter Digivaardig & José de Leeuwe, directeur IT operations Eneco werkgroep ecf 5 april 2013 2 info@digivaardigdigiveilig.nl Kansen benutten ICT biedt kansen
Nadere informatieWat is de cloud? Cloud computing Cloud
The Cloud Agenda Wat is de cloud? Ontwikkelingen en trends in de markt Bedrijfsstrategie Voordelen en vraagtekens Werken in de cloud: Hoe? Veiligheid & privacy Toepasbaarheid in breder verband Demo Borrel
Nadere informatiePersonal Data Commons
Personal Data Commons Colofon redactie Wil Janssen Laura Claas Bob Hulsebosch Marlies Rikken 1 oktober 2017 Wilt u meer weten over Personal Data Commons, de concepten toepassen of mee-ontwikkelen? Neem
Nadere informatieTo e-cf or not to e-cf? Jose de Leeuwe-Wisniewski 6 maart 2014
To e-cf or not to e-cf? Jose de Leeuwe-Wisniewski 6 maart 2014 Programma e-cf Korte introductie e-cf Nut en noodzaak Stand van zaken in Europa In Nederland e-cf in de praktijk Ronde tafel discussie Het
Nadere informatieInternet of Things in perspectief geplaatst. Herman Tuininga. Oktober 10, 2017
Internet of Things in perspectief geplaatst Herman Tuininga Oktober 10, 2017 1 Achtergrond Meer dan 20 jaar ervaring in IoT 30 medewerkers IoT Lab Zwolle Connecting your things 2 IoT is een container begrip
Nadere informatieProfessional Services
Professional Services Winning deals together with Alcadis Professional Services Experience Center Het Experience Center biedt Alcadis alle faciliteiten om partners te informeren over Wi-Fi, IP-connectiviteit
Nadere informatieHolland High Tech High Tech Solutions for Global Challenges Topsector High Tech Systemen en Materialen
Holland High Tech High Tech Solutions for Global Challenges Topsector High Tech Systemen en Materialen Amandus Lundqvist Voorzitter Topteam HTSM 21 maart 2014 Topteam HTSM advies toename private én publieke
Nadere informatieShared Services in ontwikkeling binnen de Rijksoverheid
Overheid & Sourcing Drs. Ing. Bob van Graft MCM, CGEIT, C CISO Wnd. Directeur SSC ICT Haaglanden Shared Services in ontwikkeling binnen de Rijksoverheid Digitalization of the Enterprise Bron: Gartner ITxpo
Nadere informatieOpleidingsprogramma DoenDenken
15-10-2015 Opleidingsprogramma DoenDenken Inleiding Het opleidingsprogramma DoenDenken is gericht op medewerkers die leren en innoveren in hun organisatie belangrijk vinden en zich daar zelf actief voor
Nadere informatie28 september 2017 PON Outsourcing Kenniscongres
Blockchain @Halt 28 september 2017 PON Outsourcing Kenniscongres Voorstellen Marcel Ensing www.marcelensing.nl Verandermanagement van business en ICT Programmamanager bij Halt; reorganisatie ICT Inrichten
Nadere informatieProfiteer van veranderende technologieën
Profiteer van veranderende technologieën Lees hoe Managed Services Providers u kunnen helpen profiteren van de nieuwste ontwikkelingen Uitdagingen en kansen in veranderende technologieën Ontwikkelingen
Nadere informatieNationaal Kennis- en Innovatieprogramma Water en Klimaat (NKWK) Kwartiermakersteam NKWK:
Nationaal Kennis- en Innovatieprogramma Water en Klimaat (NKWK) Kwartiermakersteam NKWK: Roeland Allewijn (RWS/WVL) Jos van Alphen (staf Deltacommissaris) Pieter van Berkum/Cornelis Israël/Nienke Siekerman
Nadere informatieCyber Security Raad. Jos Nijhuis Voormalig covoorzitter CSR.
Cyber Security Raad Jos Nijhuis Voormalig covoorzitter CSR www.cybersecurityraad.nl Over de CSR Onafhankelijk en strategisch adviesorgaan van het kabinet en bedrijfsleven als het gaat om cybersecurity
Nadere informatieRiskCongres PublicValues Donderdag 6 april 2017 Venue New Babylon, Den Haag Thema: Risicomanagement in de publieke sector: De paarse krokodil? Het gaat om wat je niet ziet! www.riskcongrespublicvalues.nl
Nadere informatieASSOCIATE #VACANCY #VACATURE
#VACATURE #VACANCY De zorgsector is sterk in beweging, zowel in Nederland als internationaal. Privatisering, marktwerking en veranderende (internationale) wetgeving spelen daarbij een belangrijke rol.
Nadere informatieNieuwsbrief november 2014
Nieuwsbrief november 2014 Deze week in de ECP nieuwsbrief aandacht voor veilig internetten, de Open Data Estafette Smart Cities en uiteraard het Jaarcongres ECP welke donderdag plaatsvindt in de Fokker
Nadere informatieStrategisch en tactisch advies van hoog niveau
Strategisch en tactisch advies van hoog niveau Mark Jenniskens MARK JENNISKENS, SENIOR CONSULTANT MOBILE ENTERPRISE M.Jenniskens@strict.nl 06-54 24 69 57 @markjenniskens www.linkedin.com/in/markjenniskens
Nadere informatieAgenda publiek- private tafels Doorbraakproject Onderwijs en ict
Inleiding Dit document beschrijft de 10 thema s die samen de agenda voor de publiek- private tafels voor het Doorbraakproject Onderwijs en ict vormen. Deze agenda is samengesteld op basis van de input
Nadere informatie