SAF/HOVO cursus : De toren van Babel - Taal, communicatie en cultuur

Transcriptie

1 SAF/HOVO cursus : De toren van Babel - Taal, communicatie en cultuur In deze cursus, voorbereid door dezelfde groep, die de cursussen Bewustzijn in wording (2010) en Toekomst van de mensheid (2011) samenstelde, wordt de vraag gesteld naar het hoe en wanneer van het ontstaan van taal.jullie spreken niet dezelfde taal! Jullie instincten zijn niet dezelfde.. Daarmee hebben jullie een groot probleem. Dit schreef David Brooks, columnist van de New York Times over de Europese Unie. Daarmee legde hij zijn vinger op het talenprobleem in de EU. De grote verscheidenheid aan talen (en culturen) verdeelt ons in plaats van ons te verbinden. Reden genoeg om ons te buigen over de fascinerende wereld van taal, talen en talige communicatie. Het ontstaan van taal in de geschiedenis van de mensheid en de grote verscheidenheid aan talen is een van de problemen waar de taalwetenschap een antwoord op probeert te vinden. In de discussies tussen de diverse scholen en theorieën speelt Noam Chomsky, de meest geciteerde wetenschapper op aarde, een belangrijke rol. Naast zijn werk als linguïst heeft Chomsky als publiek intellectueel, publicist en politiek commentator met zijn radicale standpunten ook veel aandacht getrokken. Hij stelde dat taal bij de Homo sapiens vrij plotseling is ontstaan als een soort taalgen, dat leidde tot een universele grammatica, geldig voor alle talen op de wereld. Zijn opvattingen daarover zijn niet onweersproken gebleven en hebben tot een strijd tussen verschillende taalkundige 'scholen' geleid. Mogelijk bestaat er dus geen universele grammatica, maar kunnen er meerdere, totaal van elkaar verschillende grondtalen ontstaan zijn met bijbehorende muzikale uitingen. Met Darwin gaan andere taalkundigen er van uit dat ook de muzikale uitingen door vroege hominiden werden gebruikt in een proto-taal. De relatie tussen taal en muzikale uitingen tijdens de evolutie zullen besproken worden. Programma 11 oktober. A. Logos worsteling met Chaos. Over rede, taal en teken. Enkele opmerkingen over logica, grammatica en semiotiek.drs. Fred Luider, oud-docent wis- en natuurkunde. B. Taal en evolutie. Evolutie van taal en cultuurprof. Henk Kauffman, emeritus medische biochemie RUG 18 oktober A. Taal en hersenen en ontwikkelingprof. Ab Gramsbergen, emeritus hoogleraar ontwikkelingsneurologie B. Taal bij dieren? Communicatie- en taalonderzoek bij dierenesteban Rivas, psycholoog, filosoof, publicist, Amsterdam 25 oktober A. 'Wie wil spreken moet kunnen nabootsen.' Over taal in het licht van de evolutie van cultuurprof. Barend van Heusden, hoogleraar cultuur en cognitie RUG College 3b. B. Taal in het licht van "small world" netwerken in de hersenenprof. Jan Minderhoud, emeritus hoogleraar neurologie RUG1 november A. Chomsky. De structuur van taal: aangeboren of niet? Prof. Frans Zwarts, hoogleraar Nederlandse taalkunde RUG B. Chomsky revisited. Biologie of cultuur?prof. Jan Koster, emeritus hoogleraar taalkunde. 8 november A. Het ontstaan van poëzie. Een antropologische kijk op het dichterlijke

2 taalgebruikprof. Walter Schönau, emeritus hoogleraar Duitse letterkunde RUG B. Vertaalproblemen bij Chinese PoëzieProf. Jan B.F.N. Engbert, emeritus hoogleraar fysischorganische chemie. 15 november A. Creativiteit en gevaar van metaforen in taal en beeld. Drs. Katalin E. Herzog, oud universitair docent moderne kunst. B. De rol van taal in de wetenschap: Begrip en onbegrip.prof. Dick Meijer, emeritus hoogleraar farmacologie en farmacotherapie RUG 22 november A. Taal onder druk: van jagers naar landbouwers. Het Gilgamesj-eposRemco Ekkers, oud-docent NHL, Nederlandse letterkunde en drama, Dichter B. De structuur van Muziek en Taal. Op zoek naar de optimale klankdr. Dicky G. Gilbers, universitair hoofddocent Nederlandse taal- en lettterkunde, RUG. Tot de vragen die in deze cursus behandeld zullen worden behoren: - Wat is taal eigenlijk? Hoe maakt taal de overdracht van informatie mogelijk? Maar ook: hoe kan taal onze gedachten verbergen, hoe kunnen we met taal desinformatie bereiken? - Is taal voortgekomen uit communicatievormen zoals we deze bij dieren aantreffen? - Hoe en wanneer ontstaat dan die veronderstelde preverbale communicatie bij de hominiden? - Waardoor ontstaat ca jaar geleden bij de Homo sapiens vrij plotseling een rijkere cultuur? Is dit het tijdstip in de evolutie waarop de menselijke taal is ontstaan? - Wat is de rol van muzikale communicatie tussen hominiden en bij de huidige mensen? Op welke wijze zijn taal en muziek aan elkaar verwant? - Gaat het bewustzijn vooraf aan de taal of is het bewustzijn juist afhankelijk van de taal? - Hoe ontwikkelen zich binnen de taal steeds rijkere en efficiëntere vormen van informatieoverdracht (zoals metaforen)? Hoe en wanneer wordt taal de drager van cultuur? - Hoe komt het dat er tal van gebieden zijn met slechts één taal en andere met een grote hoeveelheid verschillende talen? Is er verband met politieke en staatkundige eenheid, met sociale cohesie? Deze cursus beoogt inzicht te bieden in een aantal boeiende vragen naar het ontstaan van taal, haar rol in ons bewustzijn en in de wereld van de wetenschap, cultuur en politiek. Programma beschrijving College 1a. Logos worsteling met Chaos. Over rede, taal en teken. Enkele opmerkingen over logica, grammatica en semiotiek. Drs. Fred Luider Er wordt ingegaan op vragen omtrent het kunnen onderscheiden en herkennen van zinvolle elementen in de perceptuele stroom (verschijnselen), als ook op de samenhang en mogelijk verwijzende functies ervan. Vandaar wordt gepoogd iets naders te zeggen over signaal, teken, semiotiek en symbolische referentie. Om ten slotte meer formele aspecten, zoals grammatica, logica en ook metaforen, te bespreken.

3 College 1b. Taal en evolutie. Evolutie van taal en cultuur. Prof. em. Henk Kauffman Behandeld wordt de ontstaansgeschiedenis van taal bij hominiden tot aan de Homo sapiens. Een klein aantal H. sapiens verspreidt zich door migratiestromen. De rol van evolutie, niches, devolutie en het spel leiden tot het ontstaan van de pre-talige communicatie en de eerste taal. Hoe ontstaan de vele talen uit een of meerdere proto-talen? De invloed van de landbouw, steden, handel en oorlogen op de taal en de relatie met het ontstaan van grote culturen, worden besproken. College 2a. Taal en hersenen en ontwikkeling. Prof. em. Ab Gramsbergen Gesproken taal ontwikkelt zich binnen enkele jaren na de geboorte mede op geleide van de gepercipieerde moedertaal (en soms een tweede taal). Die ontwikkeling (woorden, grammatica, articulatie, enz.) is afhankelijk van de ontwikkeling van de daarbij betrokken hersengebieden (hersenschorsvelden, prefrontale schors, cerebellum, e.a.). De snelheid van die ontwikkeling is een belangrijk argument vóór Chomsky s concept van een special gift voor taal (implicerend een discontinuïteit in de evolutie) en tegelijk het grootste theoretische probleem van zijn tegenstanders. Gezien her-inneringsprocessen en denkprocessen voor een belangrijk deel talig verlopen geeft een analyse van de taalontwikkeling inzicht in de ontwikkeling van die processen. College 2b. Taal bij dieren? Communicatie- en taalonderzoek bij dieren. Esteban Rivas, De vraag of andere dieren dan mensen een taal bezitten wordt onderzocht door nadere studie van natuurlijke communicatie en door taalonderzoek met dieren. Onderzoek naar de verschillende alarmkreten van meerkatten en prairiehonden laat zien dat referentie aanwezig is in dierlijke communicatie. Vogelzang wordt net als menselijke taal geleerd en bevat een fonologische syntaxis. Taalonderzoek met mensapen heeft aangetoond dat apen wel symbolen kunnen begrijpen, maar deze niet zinvol combineren en slechts gebruiken om iets te verkrijgen van mensen. Uit recent onderzoek met border collie honden is gebleken dat zij honderden menselijke woorden begrijpen. Vooral de aanwezigheid van grammatica en syntaxis onderscheidt de menselijke taal van dierlijke communicatie. College 3a. 'Wie wil spreken moet kunnen nabootsen.' Over taal in het licht van de evolutie van cultuur. Prof. Barend van Heusden Taal bouwt voort op, en is ook pas mogelijk dankzij een tweetal andere vermogens die aan de basis liggen van menselijke cultuur. Ten eerste de ontkoppeling van geheugen en actualiteit, waardoor de herinnering een zekere autonomie krijgt ten opzichte van het hier en nu. Ten tweede het vermogen om die herinnering te manipuleren, er iets mee te doen - wat de basis is van verbeelding. Dankzij dit vermogen tot verbeelding kon de mens dingen maken die niet in de natuur voorkomen (denk aan nieuwe gebaren en gebruiksvoorwerpen). Mijn stelling is dat de standaardisering van die gebaren en gebruiksvoorwerpen aan de basis ligt van talige cultuur. College 3b. Taal in het licht van "small world" netwerken in de hersenen. Prof. em. Jan Minderhoud De eigenschappen van taal als communicatiemiddel worden vanuit de neurowetenschappen bekeken. De centrale vraag: Wat gebeurt er precies in ons hoofd als we spontaan, of enigszins voorbereid, een verhaal afsteken, met de juiste intonatie en zinsbouw, wordt bekeken vanuit het netwerkmodel van onze hersenen. Daarvoor zijn het Small World netwerk en het werkgeheugen, vooral gelegen in de prefrontale hersenschors, het belangrijkst. Tevens wordt ingegaan op de rol van beschadigingen van de hersenen voor het taalvermogen van mensen.

4 College 4a. Chomsky. De structuur van taal: aangeboren of niet? Prof. Frans Zwarts De taal is volgens Noam Chomsky een aangeboren eigenschap, een taalinstinct, dat vaste regels en volgorde kent. Er is sprake van een universele grammatica (UG). Deze stelling heeft de taalkunde gedurende een halve eeuw bepaald. Vragen die behandeld zullen worden, zijn o.a.: aan welke algemene regels voldoen alle talen, zijn alle talen terug te voeren op een brontaal; hoeveel taalfamilies ontstonden er uit de brontaal, hoe ontwikkelen talen zich? Is uitsterven van talen belangrijk? College 4b. Chomsky revisited. Biologie of cultuur? Prof. em. Jan Koster De taal vormt bij uitstek een domein om na te denken over de verhouding tussen biologie en cultuur. Chomsky heeft benadrukt dat de kern van de taal gezien moet worden in termen van individuele psychologie en uiteindelijk van de biologie. Dit laat onverlet dat taal alleen mogelijk is dankzij woorden, een puur menselijke uitvinding en als zodanig behorend tot de cultuur. Recente ontwikkelingen in het hersenonderzoek bieden een uitweg uit het dilemma. College 5a. Het ontstaan van poëzie. Een antropologische kijk op het dichterlijke Taalgebruik. Prof. em. Walter Schönau Alle culturen kennen een vorm van taalgebruik die afwijkt van de alledaagse pragmatische communicatie: poëzie. Zij verhoudt zich tot het proza als de dans tot onze gewone bewegingspatronen. Hoe is dit dansend taalgebruik, waarin de vorm het primaat heeft, ontstaan? Tegenover de gebruikelijke cultuurhistorische antwoorden op deze vraag zal ik een andere verklaring proberen te geven: poëzie ontstaat in de kinderkamer vanuit de specifieke taal tussen moeder en kind, het 'motherese'. In de preverbale fase ervaart het kind de digitale taal als een analoog medium. Uit dit basale misverstand ontwikkelt zich de poëzie. Bepaalde tradities daarin, zoals het inherente animisme, zijn eveneens te herleiden tot het magische denken van de prille belevingswijze van het 'infans', het nog niet sprekende kind. College 5b. Vertaalproblemen bij Chinese Poëzie. Prof. em. Jan B.F.N. Engbert Taal en cultuur- De Chinese culturele traditie- Samengaan van poëzie, filosofie, kalligrafie en schilderkunst - Chinese poëzie en procesdenken - Een dichter uit de Song dynastie (Jiang Jie) luisterend naar de regen - Problemen bij de vertaling van het gedicht door Joseph Needham - Een vertaling in de vorm van een "gedicht in proza". College 6a. Creativiteit en gevaar van metaforen in taal en beeld. Drs. Katalin E. Herzog Metaforen in zowel taal als beeld houden een botsing van ideeën en beelden in, waardoor wij de werkelijkheid op een andere wijze kunnen zien. Zijn ze oud en versleten, dan worden zij 'dode metaforen' genoemd die de taal echter nog steeds verrijken als zegswijzen en uitdrukkingen. 'Nieuwe metaforen' daarentegen zorgen voor veel levendigheid, zodat er beelden en ideeën kunnen opdoemen die wij niet eerder zo gezien en ervaren hebben. Op deze wijze dragen nieuwe metaforen zowel bij tot meer kennis als meer schoonheid van de werkelijkheid. Taalmetaforen worden al sinds de oudheid onderzocht als creatieve structuren, terwijl metaforen die veel in de beeldende kunst

5 voorkomen, pas in de 20ste eeuw de aandacht van wetenschappers hebben gekregen. Maar in metaforen liggen ook gevaren op de loer. Zij kunnen namelijk ons denken zo beperken dat wij ze niet meer als mogelijke structuren, maar als waarheden gaan zien die alles uitsluiten wat niet in de metaforen past. College 6b. De rol van taal in de wetenschap: Begrip en onbegrip. Prof. em. Dick Meijer, Heldere en soms beeldende taal is cruciaal voor het, wellicht belangrijkste aspect van wetenschap: het adequaat formuleren van een juiste vraagstelling. Taal kan echter ook worden misbruikt om te verhullen. Een voorbeeld is het ontkennen van de betekenis van subjectiviteit in wetenschappelijke observatie en de rol van het bewustzijn daarbij. Het weg verklaren van eenduidig vastgestelde fenomenen gebeurt onder meer door systematisch relevante termen of teksten weg te laten of te mutileren. Als voorbeeld wordt het wederzijds onbegrip bij het materialistische/ idealistische discours behandeld. College 7a. Taal onder druk: van jagers naar landbouwers. Het Gilgamesj-epos. Remco Ekkers De grondgedachte van het epos is de geleidelijke innerlijke loutering van de held, door de invloed van de zonnegod Sjamasj, de god van waarheid en recht, waarbij hij zich afkeert van de godin van oorlog en liefde Isjtar. Je kunt modern interpreteren: het is een verhaal over de levensloop van de mens, van verlangen, hoogmoed en drift naar rust en aanvaarding, van Isjtar naar Sjamasj. Alle mythen leren ons: 1. Ken u zelve; 2. Doe wat je ten diepste wilt; 3. Accepteer je beperkingen; 4. Laat los, tenslotte je leven. Gilgamesj legt zich neer bij zijn sterfelijkheid. College 7b. De structuur van Muziek en Taal. Op zoek naar de optimale klank. Dr. Dicky G. Gilbers. Waarom hebben kinderen die hun moedertaal leren meer problemen met de ritmische structuur van een woord als banaan dan met die van een woord als appel? Hoe komt het dat bepaalde liedjes zo makkelijk in het gehoor liggen, terwijl we bij andere muziek al na een paar seconden afhaken? Om taal en muziek te begrijpen is de luisteraar (vaak onbewust) op zoek naar structuur. De principes die daarbij worden toegepast zijn gelijk. Aan de hand van muziek- en taalvoorbeelden schets ik de overeenkomst tussen de perceptie van taal en muziek.