Zonder kaft en ezelsoren? Bibliotheekfuncties in nieuw perspectief

Transcriptie

1 Zonder kaft en ezelsoren? Bibliotheekfuncties in nieuw perspectief 1 e fase Experttraject Bibliotheek van de Toekomst Gemeente Eindhoven / Openbare Bibliotheek Eindhoven PBF Innovatie Peter van Eijk Jannie Kats

2 Inhoudsopgave: Pagina 1. Inleiding 1.1 Aanleiding Aanpak fase 1 van het Experttraject Opbouw van de rapportage 4 2. Omgevingsanalyse 2.1 Inleiding Digitaal lezen komt in een stroomversnelling en dit gaat 5 ten koste van het fysieke boek 2.3 Consumenten worden prosumenten Bevorderen taalvaardigheid en mediawijsheid verdient 8 veel aandacht 2.5 De openbare bibliotheek ontwikkelt zich van 9 boekenverzamelaar en - uitlener naar adviseur en gids 2.6 De digitale bibliotheek is een landelijke verantwoordelijkheid De grens publiek- privaat verandert Gewenste toekomstige positie 3.1 Inleiding De Eindhovense Context Uitgangspunten De gewenste toekomstige bibliotheekfuncties Strategie: Voer een gemeenschappelijke Agenda voor de Toekomst uit 4.1 Inleiding Bestuurlijke verankering Innovatieprogramma Eindhoven; 14 naar een Next level Brainport Library 4.4 Uitwerking naar een plan van aanpak inclusief financiering 5. Advies 18 Bijlage 1: Lijst van deelnemers/respondenten Bijlage 2: Lijst van belangrijkste geraadpleegde bronnen Bijlage 3: Samenvatting belangrijkste bevindingen voorbereidende interviews Bijlage 4: Verslagen van de seminars op 5, 12 en 26 april 2012 Rapportage 1 e fase Experttraject Bibliotheek van de Toekomst Eindhoven, juni 2012 Pagina 2

3 1. Inleiding 1.1 Aanleiding De gemeente Eindhoven heeft vanwege de vele maatschappelijke ontwikkelingen dringend behoefte aan een herbezinning op de taken van de bibliotheek waarvoor gemeentelijke subsidie bestemd is. In de raadsnotitie Bezuinigingen Bibliotheek uit 2011 benadrukt het gemeentebestuur het belang van een lange termijn visie die richting geeft aan de ontwikkeling van de bibliotheekfuncties in de periode De gemeente Eindhoven heeft daartoe in samenwerking met de bibliotheek in het voorjaar van 2012 een Experttraject gestart, aangaande toekomstige bibliotheekfuncties en inrichting. In de eerste fase van dit Experttraject stond visievorming ten aanzien van de Bibliotheek van de Toekomst centraal. Experts, professionals en overige betrokkenen en belanghebbenden zijn uitgenodigd om de belangrijkste trends te verkennen, een toekomstbeeld te vormen en te komen tot een aanzet tot een Agenda voor de Toekomst voor Eindhoven. De eerste fase van het Experttraject hebben Peter van Eijk, Jannie Kats en Bart Nieuwenhuis van adviesbureau PBF Innovatie ondersteuning geboden. Zij hebben de opdracht gekregen om: - de eerste fase van het Experttraject inhoudelijk en procesmatig te begeleiden; - een (omgevings)analyse te maken van belangrijke (inter)nationale trends en ontwikkelingen, gerelateerd aan de bijzondere positie van Eindhoven; - op grond hiervan een visierapportage op te stellen aangaande de toekomstige bibliotheekfuncties in Eindhoven. De rapportage die voor u ligt is het resultaat van de eerste fase van het Experttraject. Na besluitvorming zal in de tweede fase van het traject een Expertteam aan de slag gaan met de vertaling van de uitkomsten naar een specifiek Innovatieprogramma Eindhoven. Deze uitwerking dient eind 2012 gereed te zijn. 1.2 Aanpak fase 1 van het Experttraject De eerste fase van het Experttraject heeft bestaan uit drie stappen: - Stap 1 Voorbereiding: in deze fase hebben deskresearch en drie verkennende interviews met deskundigen uit verschillende Eindhovense sectoren plaatsgehad. - Stap 2 Verkenning: in een drietal seminars zijn met landelijke en lokale experts, professionals en belanghebbenden de belangrijkste trends en ontwikkelingen onderzocht en is gediscussieerd over de gewenste toekomstige bibliotheekfuncties en de bijbehorende strategische rode draden. - Stap 3 Rapporteren en opstellen advies: de uitkomsten uit de eerdere stappen zijn verwerkt tot een visierapportage met suggesties voor het vervolg van het Experttraject. Gedurende de looptijd van het Experttraject heeft periodiek voortgangsoverleg plaatsgevonden met de ambtelijk opdrachtgevers van de gemeente Eindhoven, Frans Dielissen en Peterjan Prinsen. Rapportage 1 e fase Experttraject Bibliotheek van de Toekomst Eindhoven, juni 2012 Pagina 3

4 Tevens is het project begeleid door een stuurgroep die bestaat uit: - Mario van Hamersveld (voorzitter), o.a. lid van de Raad van Toezicht van het Centrum voor de Kunsten Eindhoven (CKE); - Thijs Kuipers, directeur Bibliotheek Eindhoven per 1 april 2012; - Harry Janssen, voorzitter Rekenkamer gemeente Eindhoven; - Guus Hulshof, sectordirecteur Economie & Cultuur gemeente Eindhoven. 1.3 Opbouw van de rapportage De eerste fase van het experttraject en deze rapportage zijn opgebouwd op basis van het volgende Visiemodel: Omgevingsschets Gewenste toekomstige positie Strategie Figuur 1: de onderdelen van een visie De onderdelen van dit Visiemodel komen terug in de volgende hoofdstukken. Als laatste hoofdstuk (H 5) is een advies van PBF Innovatie opgenomen aan de gemeente Eindhoven en de Bibliotheek over het vervolg van het Experttraject. Rapportage 1 e fase Experttraject Bibliotheek van de Toekomst Eindhoven, juni 2012 Pagina 4

5 2. Omgevingsschets 2.1 Inleiding In dit hoofdstuk verkennen we de omgeving van de bibliotheekfuncties, en de belangrijkste trends en ontwikkelingen die zich daarin voordoen. De inzichten komen van de sprekers uit het eerste seminar op 5 april 2012 (hiervan is een afzonderlijke rapportage opgenomen in de bijlagen), en uit enkele recente onderzoeksrapporten (zie bijlage en de bronvermeldingen in de voetnoten). De belangrijkste trends en ontwikkelingen die wij signaleren en bespreken zijn: - digitaal lezen komt in een stroomversnelling en dit gaat ten koste van het fysieke boek; - consumenten worden prosumenten; - bevorderen taalvaardigheid en mediawijsheid verdient veel aandacht; - de openbare bibliotheek ontwikkelt zich van boekenverzamelaar en - uitlener naar adviseur en gids ; - de digitale bibliotheek is een landelijke verantwoordelijkheid; - de grens publiek- privaat verandert. 2.2 Digitaal lezen komt in een stroomversnelling en dit gaat ten koste van het fysieke boek Digitalisering heeft een steeds grotere invloed op onze maatschappij, en een effect op alle betrokken spelers in de informatiewaardeketen. We schetsen een paar belangrijke ontwikkelingen aan de aanbod- en de vraagkant. Aan de aanbodkant is er via het internetkanaal een toename te zien van het aantal aanbieders, waarbij in sommige gevallen de intermediair wordt uitgeschakeld: - Auteurs bieden hunnen pennenvruchten direct aan als ebooks via het internet. Niet alleen een bekende schrijfster als J.K. Rowling (zie maar ook een snel groeiend aantal anonieme auteurs is actief onder het motto iedereen kan uitgeven (zie shed.nl). - De Groep Algemene Uitgevers en de Koninklijke Boekverkopersbond lanceren in het voorjaar 2012 een eigen digitaal platform voor opslag en distributie van digitale publicaties, inclusief een daarbij horende titelcatalogus. Daarbij bieden zij klanten de mogelijkheid om publicaties te zoeken, te gebruiken en aan te schaffen, zowel permanent als tijdelijk. In Nederland is dit laatste nieuw, maar in de Verenigde Staten startte Amazon.com in het najaar van 2011 een nieuwe leendienst in de vorm van de Kindle Owners s Lending Library. Een maand na de introductie rapporteerde de bibliotheek van Seattle een toename van 32 procent in het aantal uitleningen van ebooks. Of dit effect zich ook in Nederland zal voordoen, is nog niet duidelijk. Helder is wel dat de grens tussen kopen en lenen snel aan het vervagen is. - Eind 2011 is de HEMA als nieuwe speler toegetreden tot de boekenmarkt. Via een eigen website biedt het warenhuis ebooks aan ( De winkelketen streeft op termijn naar een totaalaanbod van titels. De tijd zal leren welk marktaandeel deze nieuwe aanbieder weet te veroveren. Andere aanbieders van Rapportage 1 e fase Experttraject Bibliotheek van de Toekomst Eindhoven, juni 2012 Pagina 5

6 - digitale boeken zijn onder meer Tablisto, ebooks.nl, Google Books en KoBo, een organisatie die boeken beschikbaar stelt in de Cloud. Openbare bibliotheken in Nederland hebben ook hun eerste schreden gezet op het pad van het beschikbaar stellen van ebooks. Enkele belangrijke technologische en organisatorische hobbels hebben zij genomen door de krachten landelijk te bundelen via Stichting Bibliotheek.nl. Via landelijk verworven licenties stelt streaming content ter beschikking aan bibliotheekleden 1. Juridische belemmeringen om een substantieel aantal titels ter beschikking te kunnen stellen zijn er echter nog volop. Of het raadzaam en verdedigbaar is om ook op lange termijn op deze weg door te gaan is een belangrijke vraag die zich in de komende periode op zal dringen aan de branche : o Alleen als openbare bibliotheken via de collectieve aanpak voldoende toegevoegde waarde kunnen leveren op het ebook terrein (denk bijvoorbeeld aan een substantieel aanbod van titels, bereik onder lezers, etcetera), is het verdedigbaar om schaarse publieke middelen te blijven inzetten op dit gebied. o De grote uitgeverijen en auteurs zijn in de Nederlandse markt tot dusver terughoudend om intensief samen met bibliotheken te gaan werken aan nieuwe Business modellen. De huidige licenties leggen diverse beperkingen op aan bibliotheken: ebooks zijn en worden geen eigendom van bibliotheken en de gebruiksrechten ervan zijn beperkt. Aan de vraagkant geldt dat steeds meer gebruikers beschikken over toegang tot het internet en daar ook in toenemende mate gebruik van maken: - Sinds de introductie van de ipad in 2010 neemt het bezit van tablets een hoge vlucht; intussen bezitten 1,7 miljoen landgenoten zo n apparaat, dat onder meer goed gebruikt kan worden als ereader. Ook de smartphone wordt steeds meer gebruikt voor digitaal lezen. - 91% van de Nederlanders heeft inmiddels internettoegang. Het downloaden van digitale publicaties en het lezen van streaming ebooks thuis is dus voor velen technisch mogelijk. - Jonge mensen lopen voorop in het gebruik van de nieuwe mediatechnologieën en laten de oude technologieën ook sneller vallen 2. - Over het tempo waarin het ebook opkomt lopen de meningen uiteen. Op grond van de snelle verspreiding van smartphones, ereaders en tablets - gecombineerd met de toename van het aantal aanbieders van digitale publicaties- verwachten wij dat brede adoptie binnen enkele jaren zal plaatsvinden. Tegenover de stroomversnelling waarin het digitaal lezen zich bevindt staan de dalende uitleencijfers van fysieke boeken door openbare bibliotheken. In de leeftijdsgroepen vanaf 12 jaar neemt het aantal uitleningen steeds verder af, pas vanaf de leeftijdsgroep 45 jaar en ouder blijft het aantal uitleningen redelijk constant. Ook het aantal verkochte boeken daalt sinds 2009, en Nederlanders besteden steeds minder van hun vrije tijd aan het lezen van boeken. Tabel 1 op de volgende pagina laat ter illustratie de ontwikkeling van het aantal leden en uitleningen van de openbare bibliotheken zien in de periode Interessant is daarbij te constateren dat het aantal jeugdleden weliswaar is gestegen (+5%), maar dat zij in totaal minder boeken zijn gaan 1 Zie voor het huidige aanbod 2 Zie ook VNG Handreiking: De Openbare Bibliotheek in het digitale tijdperk, Den Haag, april 2012 Rapportage 1 e fase Experttraject Bibliotheek van de Toekomst Eindhoven, juni 2012 Pagina 6

7 lenen (- 28%). Dit is verklaarbaar doordat de laatste jaren in veel gemeenten middelbare scholieren via hun school automatisch en kosteloos lid zijn geworden van de openbare bibliotheek Verschil Absoluut In % Aantal leden 4,3 mln 4,0 mln - 0,3 mln - 7% Waarvan 2,3 mln 1,9 mln - 0,4 mln - 17% volwassenen Waarvan jeugd 2,0 mln 2,1 mln + 0,1 mln + 5% Aantal 158 mln 100 mln - 58 mln - 37% uitleningen Waarvan fictie 58 mln 38 mln - 20 mln - 33% Waarvan non- 26 mln 12 mln - 14 mln - 54% fictie Waarvan jeugd 60 mln 43 mln - 17 mln - 28% Waarvan overig 14 mln 7 mln - 7 mln - 50% Tabel 1. CBS Kerncijfers openbare bibliotheken Consumenten worden prosumenten Door de digitalisering en het toenemend aantal (zelfstandige) kenniswerkers ontstaan nieuwe manieren van organiseren en van werken. Iedereen kan te allen tijde beschikken over informatie, en zelf informatie delen via het internet. Van de 91% van de Nederlanders met internettoegang heeft 94% één of meerdere Social Media accounts (zie ook onderstaande tabel) Social Media Facebook Hyves LinkedIn Twitter Aantal accounts (voorjaar 2012) 5.7 miljoen 9 miljoen 3 miljoen 1 miljoen Tabel 2. Aantal social media accounts onder Nederlanders, voorjaar 2012 Experts spreken in dit verband over de groei van een netwerkeconomie. Daarin ontstaan nieuwe vormen van collectiviteit en solidariteit waar consumenten een steeds belangrijker rol gaan spelen, bijvoorbeeld bij productontwerp en financiering. De grootschalige verspreiding van nieuwe technologie heeft tevens tot gevolg dat de afstand tussen publieke instituties, private organisaties en individuen kleiner is geworden: de invloed van de klant, de burger en de patiënt is daardoor toegenomen. Het nieuwe type consument dat ontstaat wordt ook wel prosument genoemd. Dat het hier niet gaat over een abstract toekomstig concept, maar over concrete toepassingen met meerwaarde voor organisaties en individuen, leren praktijkvoorbeelden van multinationals zoals Lego en BMW, maar ook van MKB ondernemers in ons land 4. 3 CBS, Bibliotheekstatistiek 2011, zie voor verdere toelichting de VNG Handreiking april Zie drie voorbeelden van respectievelijk co- creatie en crowdfunding, klant- interactie : Rapportage 1 e fase Experttraject Bibliotheek van de Toekomst Eindhoven, juni 2012 Pagina 7

8 2.4 Bevorderen taalvaardigheid en mediawijsheid verdient veel aandacht In de vorige paragrafen zijn twee belangrijke ontwikkelingen beschreven die het gevolg zijn van de digitalisering en die zich onmiskenbaar hebben ingezet. Ze betekenen dat de informatiesamenleving nog volop in ontwikkeling is en dat voor burgers het belang van informatiewijsheid verder toeneemt. Kort gezegd: In zo n samenleving is het kritisch en bewust kunnen omgaan met informatie essentieel. De basis daarvoor is dat mensen beschikken over voldoende taalvaardigheid en dat ze kunnen omgaan met nieuwe media. In de eerste plaats is het belangrijk om de jeugd goed taalonderwijs te blijven bieden en steeds meer om hen ook mediawijs te maken. Alleen de knoppen van een pc kunnen bedienen betekent nog niet dat iemand veilig en zeker zijn of haar weg op het internet weet te vinden. En dat geldt niet alleen voor kinderen en jongeren. Anderhalf miljoen Nederlanders boven de 16 jaar hebben anno 2012 moeite met lezen en schrijven: zij zijn laaggeletterd. Tweederde daarvan is van Nederlandse afkomst; een derde is van buitenlandse afkomst. Circa mensen zijn volledig analfabeet 5. Laaggeletterden hebben bijvoorbeeld moeite met het invullen van formulieren, het versturen van e- mails, het schrijven van een sollicitatiebrief, het voorlezen van (klein)kinderen, het lezen en begrijpen van informatiebrochures etc. Het stimuleren van taalvaardigheid, ook bij volwassenen, blijft een belangrijke maatschappelijke taak. 91% van de Nederlanders heeft toegang tot het internet en maakt daar ook regelmatig gebruik van. Maar dat betekent nog niet dat zij allemaal mediawijs zijn. Om de mogelijkheden van (digitale) media werkelijk te kunnen benutten zijn meerdere vaardigheden nodig: - operationele vaardigheden ( knoppenkennis ); - formele vaardigheden (werken met bestanden, browsen en navigeren); - informatievaardigheden (informatie zoeken in computerbestanden en op het internet); - communicatievaardigheden (contacten maken en onderhouden en zich presenteren op het internet); - strategische vaardigheden (capaciteit om computers en het internet als middel te gebruiken voor een bepaald persoonlijk of professioneel doel). Onderzoek door de Universiteit Twente 6 wijst uit dat Nederlandse computer- en internetgebruikers redelijk scoren op operationele en formele vaardigheden, maar aanzienlijk minder op de informatievaardigheden, communicatievaardigheden en strategische vaardigheden. Hetzelfde onderzoek laat zien dat het aantal internetgebruikers dat maatregelen neemt ter bescherming van de internettoegang ( digibewustzijn ) van 94% in 2010 gedaald is naar 85% in Slechts 34% van de internetters controleert naar wie hij of zij persoonlijke gegevens verstuurt, en 30% verandert regelmatig zijn of haar wachtwoord. Daar waar Nederland wat betreft het percentage - Lego Digital Designer us/default.aspx?icmp=couscreatesharesl100dbm - Crowdfunding: Interactie met klanten/fans: united- 2012/ 5 Bron: van de Stichting Lezen & Schrijven 6 Bron: Trendrapport Computer- en Internetgebruik 2011; Een Nederlands en Europees perspectief, Universiteit Twente, Dr. Ing. Alexander J.A.M. van Deursen en Prof.Dr. Jan A.G.M. van Dijk, 14 november 2011 Rapportage 1 e fase Experttraject Bibliotheek van de Toekomst Eindhoven, juni 2012 Pagina 8

9 internettoegang een 2 e plaats bezet in de EU, komt ons land op andere aspecten van internetgebruik op EU- niveau niet verder dan de middenmoot. 2.5 De openbare bibliotheek ontwikkelt zich van boekenverzamelaar en - uitlener naar adviseur en gids Met de drie oorspronkelijke kernfuncties kort samengevat: lezen, leren en informatie leverden bibliotheken jarenlang klantwaarde voor leden en maatschappelijke waarde voor subsidiegevers. Exemplaren uit de grote fysieke collectie boeken en andere materialen werden jarenlang succesvol en op grote schaal tegen lage kosten want gesubsidieerd - uitgeleend aan miljoenen leden. Duidelijk is nu dat de meerwaarde van deze functies gestaag afneemt. De vraag naar fysieke materialen neemt in Nederland al jaren in volume af, zoals de getoonde CBS cijfers laten zien (zie tabel 1, pagina 7). Gezien de onstuitbare opmars van het Internet in het algemeen en het overige vrije, commerciële aanbod van ebooks in het bijzonder, is het dus zaak om bibliotheekfuncties te gaan revitaliseren. De nadruk komt veel minder te liggen op het aankopen van fysieke materialen en het ter beschikking stellen van content, en meer op de rol van adviseur en gids, met veel aandacht voor de context van informatie: - in de rol van gids worden scholieren niet alleen mediawijzer gemaakt, zij worden vervolgens ook geholpen bij het zoeken naar bronnen voor werkstukken en boekenlijsten; - als adviseur organiseert en ondersteunt de bibliothecaris leesgroepen, zowel in de fysieke als in de virtuele omgeving, onder meer door relevante materialen en content uit de wereld van cultuur, onderwijs en media met elkaar te verbinden; - als adviseur helpt de bibliothecaris gebruikers met het verrijken en publiceren van content via nieuwe media. Voorstelbaar is dat bibliotheken in de toekomst niet alleen deelnemen in de landelijke campagne Nederland leest, maar zelf het voortouw nemen bij een nieuw nationaal initiatief Nederland schrijft 7. Deze nieuwe functies vereisen een proactieve opstelling van bibliotheekmedewerkers en ruime vaardigheden in het omgaan met nieuwe media. 2.6 De digitale bibliotheek is een landelijke verantwoordelijkheid Verschillende bewindspersonen van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (OCW) hebben in de afgelopen jaren initiatieven genomen die zijn gericht op het uitbouwen van een landelijke Digitale Bibliotheek. OCW heeft nieuwe bibliotheekwetgeving in de maak omdat een bestuurlijk- juridisch kader voor de Digitale Bibliotheek in Nederland nog niet bestaat. De planning is dat dit kader met ingang van 2014 van kracht zal zijn. De contouren van de nieuwe wetgeving zijn al wel duidelijk: - De openbare bibliotheek kent een fysieke en een digitale component. De lokale verantwoordelijkheid betreft de fysieke kant; digitaal is een landelijke verantwoordelijkheid. - Er komt in de komende jaren één digitale publieke bibliotheek. De Koninklijke Bibliotheek (KB), de Digitale Bibliotheek der Nederlandse Letteren (DBNL) en de Openbare Bibliotheken (via Bibliotheek.nl) werken hierin samen. De inkoop van content en het verwerven van licenties vindt plaats op collectief niveau en wordt gefinancierd via een uitname uit het Gemeentefonds. 7 Voor meer ideeën zie o.m. de Bibliotheek 2.0 pagina van Jan de Waal Rapportage 1 e fase Experttraject Bibliotheek van de Toekomst Eindhoven, juni 2012 Pagina 9

10 - De rol van provincies op het gebied van bibliotheekwerk staat nog ter discussie en is onderwerp van nader onderzoek. 2.7 De grens publiek- privaat verandert In het aanhoudend gure financiële klimaat moeten gemeenten en bibliotheken - scherper dan in het verleden - bepalen waar de grens tussen activiteiten van de overheid en de markt wordt getrokken. Tegen de achtergrond van ontwikkelingen in aanpalende sectoren zoals het onderwijs, de sociale sector, de gezondheidszorg en de kunst en cultuur waar landelijke en lokale overheden streven naar meer overlaten aan de samenleving wordt het voor bibliotheekorganisaties steeds belangrijker zich te herpositioneren en maatschappelijk ondernemerschap te laten zien. Daarbij past dat bibliotheken naast hun publiek gefinancierde taken ook waardeproposities ontwikkelen voor de private sector en dat zij daaruit inkomsten genereren. Transparante business modellen met onderscheidende publieke en private waardeproposities zijn daarbij een belangrijk hulpmiddel. Voor gemeentebestuurders betekent dit dat zij hun toetsingskader in verband met de subsidieverstrekking overeenkomstig dienen aan te passen en dat zij die beperken tot toetsing van de effectieve en efficiënte inzet van de subsidiegelden voor de gevraagde publieke taken. Voorkomen dient te worden dat alternatieve inkomsten die een bibliotheek verwerft uit private dienstverlening leiden tot automatische afroming van de verstrekte subsidie. Rapportage 1 e fase Experttraject Bibliotheek van de Toekomst Eindhoven, juni 2012 Pagina 10

11 3. De gewenste toekomstige bibliotheekfuncties 3.1 Inleiding In deze paragraaf worden de gewenste toekomstige functies voor de bibliotheek Eindhoven beschreven. Paragraaf 3.2 gaat kort in op de Eindhovense context waarbinnen naar de bibliotheekfuncties is gekeken. Daarna worden in paragraaf 3.3 als belangrijke uitgangspunten benoemd de blijvende maatschappelijke relevantie van het bibliotheekwerk en de noodzaak om de bibliotheek te heruitvinden. Paragraaf 3.4 gaat in op de gewenste toekomstige functies, te weten: - de bibliotheek als partner voor Educatie en Media; - de bibliotheek als kennispartner. 3.2 De Eindhovense context Eindhoven is qua grootte de vijfde stad van Nederland en als slimste regio ambitieus en economisch succesvol. Er zijn veel ondernemingen in de stad, variërend van kleine zelfstandigen tot grote bedrijven. Overheid, Onderwijs en Bedrijfsleven werken nauw samen in de Brainport regio om economische groei te stimuleren en werkgelegenheid te creëren. Een belangrijke voorwaarde daarbij vormt de maatschappelijke participatie van de inwoners van Eindhoven (sociale inclusie; iedereen moet mee kunnen doen). Samengevat zijn er bestuurlijk een aantal belangrijke doelen te benoemen waar de bibliotheekfuncties aanmerkelijke aan kunnen bijdragen: - economische groei met een belangrijke rol voor de Brainport regio, en met focus op de sectoren Technologie,Design en Kennis; - bevorderen van maatschappelijke participatie ( iedereen doet mee ); - stimuleren van innovatie. 3.3 Uitgangspunten Bibliotheekwerk blijft maatschappelijk relevant De stuwende kracht van het openbare bibliotheekwerk is onomstreden: het bijdragen aan emancipatie en participatie van burgers blijft maatschappelijk relevant. De functies van bibliotheken zijn gericht op de individuele, sociaal- culturele ontwikkeling van mensen en het vergroten van hun kansen in de maatschappij. Bibliotheken zetten daarbij met name in op het bevorderen van taalvaardigheid en mediawijsheid. We mogen hier echter ook zeker niet de bijdrage van de bibliotheek aan de economische en culturele waarde van het lezen vergeten. Visie: bibliotheekfuncties heruitvinden is noodzakelijk Op grond van de omgevingsschets (Hoofdstuk 2) concluderen wij dat vasthouden aan het bestaande producten- /dienstenportfolio met een hoofdrol voor boeken onvoldoende toekomstperspectief biedt. Het is nodig om bibliotheekfuncties te gaan heruitvinden: dit betekent revitalisering van Rapportage 1 e fase Experttraject Bibliotheek van de Toekomst Eindhoven, juni 2012 Pagina 11

12 bestaande functies, en het ontwikkelen van nieuwe functies. Digitalisering is een belangrijke drijvende kracht achter de veranderingen. Meer en meer burgers ontwikkelen zich met de nieuwe gereedschappen van consument tot prosument: mensen die gewend zijn aan on line interactie en die zelf content maken. De bibliotheek staat voor de uitdaging om onder deze nieuwe omstandigheden betekenisvol te blijven voor haar huidige en toekomstige leden. Tezelfdertijd staan gekozen bestuurders voor de opdracht om scherp te kiezen voor de publieke bekostiging van die bibliotheekfuncties die maatschappelijk rendement genereren. Verschillende scenario s kunnen zich voltrekken. Gemeenschappelijk daarin is dat de toegevoegde waarde van de locale, fysieke collectie boeken en andere materialen zal afnemen, terwijl de rol van digitale content en diensten zal toenemen. Over het tempo waarin digitale publicaties zoals ebooks en dienstverlening van de landelijke digitale bibliotheek hun weg gaan vinden naar grote groepen lezers, kan men twisten. Het is echter noodzakelijk om te anticiperen op de snel veranderende omgeving. 3.4 Gewenste toekomstige bibliotheekfuncties De bibliotheek is er voor iedereen, en de bibliotheek zal ook in de toekomst veel verschillende doelgroepen blijven bedienen. Focus en prioriteitsstelling in de dienstverlening zijn daarbij echter wel van belang. Belangrijk is tevens dat de bibliotheek zich ontwikkelt tot een organisatie die naast publieke financiering voor een deel van haar diensten private financieringsbronnen weet aan te boren. Om dit laatste met succes te kunnen doen is een nieuw business model noodzakelijk, dat de fysieke lokale bibliotheek en de landelijke digitale bibliotheek gemeenschappelijk gaan hanteren. Bij prioritering in Eindhoven spelen zoals gezegd in het bijzonder de doelen van economische groei, maatschappelijke participatie en innovatiebevordering een rol. Bibliotheek als partner voor Educatie en Media Wat betreft haar publieke taken concentreert de openbare bibliotheek van de toekomst zich op emancipatie en participatie van alle inwoners van Eindhoven. Hierbij ligt de focus in eerste aanleg op activiteiten die niet door de markt worden aangeboden. In de slimste regio worden alle burgers in staat gesteld om mee te doen. Het motto is: iedereen taalvaardig en mediawijs. De primaire doelgroep is de jeugd van 0 15 jaar. De bibliotheek biedt VVE- organisaties, basisscholen en middelbare scholen ondersteuning op locatie. Anno 2012 levert zij al waardevolle diensten rond leesvaardigheid. Daarbovenop heeft de bibliotheek de potentie om op grotere schaal publieke diensten te leveren op het gebied van mediawijsheid. Een tweede specifieke doelgroep voor deze Educatie- en Mediafunctie bestaat uit mensen die extra aandacht nodig hebben om zich te kunnen redden, zowel in de fysieke stad als in het digitale domein. In samenwerking met de gemeente en andere lokale publieke organisaties komen bibliotheekfuncties beschikbaar voor deze doelgroep die meer dan voorheen - zijn aangepast op hun specifieke behoeften. Voorbeelden zijn mediaspreekuren en taalvaardigheidprojecten in De Witte Dame. Rapportage 1 e fase Experttraject Bibliotheek van de Toekomst Eindhoven, juni 2012 Pagina 12

13 Bibliotheek als Kennispartner Eindhoven wil als economisch sterke regio blijven groeien. De bibliotheek wil hieraan bijdragen door zich te ontwikkelen tot een Brainport Library. Als kennispartner heeft zij de potentie om een unieke informatie- en communicatiefunctie in het netwerk van Overheid, Ondernemingen en Onderwijs te gaan spelen. Met het eerdergenoemde gemoderniseerde business model kan de bibliotheek hiervoor nieuwe waardeproposities ontwikkelen gericht op alle burgers, instellingen en (grote en kleine) ondernemingen. Denk in het fysieke domein aan het creëren van een Kenniswerkplaats op haar toplocatie. Deze Kenniswerkplaats is laagdrempelig en openbaar toegankelijk voor nieuwsgierige mensen die zich willen informeren en ontwikkelen. Burgers en professionals interacteren, exploreren en studeren hier en kunnen gebruik maken van een breed scala aan kennisfuncties, deels publiek, en deels - meer dan thans - privaat bekostigd. In het digitale domein kan de Eindhovense bibliothecaris in een nieuwe rol gepersonaliseerde diensten leveren door content op maat te identificeren, te classificeren en te verrijken 8. Het business model waarin publieke en private waardeproposities worden gecombineerd, dient in de komende tijd nader te worden uitgewerkt. Van belang is in dit verband dat het gemeentebestuur in de nabije toekomst voldoende ruimte geeft aan de private dienstverlening en de daaraan gekoppelde nieuwe financieringsbronnen die de bibliotheek weet aan te boren. 8 Dat professionals met een HBO+ achtergrond willen beschikken over een sterke informatiepositie voor hun beroepspraktijk, bleek ook in dit traject. Rapportage 1 e fase Experttraject Bibliotheek van de Toekomst Eindhoven, juni 2012 Pagina 13

14 4 Strategie: Voer een gemeenschappelijke Agenda voor de Toekomst uit 4.1 Inleiding Dit hoofdstuk gaat over de strategie die erop gericht is om de gewenste toekomstige bibliotheekfuncties te kunnen realiseren. Centraal in die strategie staat de ontwikkeling van een gemeenschappelijke Agenda voor de Toekomst die belanghebbende partijen als richtsnoer hanteren voor hun handelen in de komende periode. De twee thema s voor deze Agenda zijn: - bestuurlijke verankering; - een Innovatieprogramma Eindhoven: naar een next level Brainport Library. Hierbij adviseren wij om dit programma uit te werken naar een plan van aanpak voor de jaren inclusief financiering. 4.2 Bestuurlijke verankering Om in de nabije toekomst gezamenlijke successen te kunnen boeken zijn er enkele noodzakelijke voorwaarden. Voorop staat in ieder geval dat het gemeentebestuur en de stichting Openbare Bibliotheek Eindhoven een meerjarenafspraak maken over het opstellen, uitvoeren en te zijner tijd evalueren van de Agenda voor de Toekomst. Het is raadzaam om de gezamenlijke aspiraties en intenties vast te leggen, bijvoorbeeld in de vorm van een meerjarenovereenkomst. Het heruitvinden van de bibliotheek vraagt namelijk om een bestuurlijk gesteunde herprofilering, waarin de huidige bibliotheekfunctie en aanpalende - sociale en educatieve - functies worden herverkaveld en gebundeld in nieuwe combinaties. Het heruitvinden en implementeren van nieuwe bibliotheekfuncties is een ambitieuze opgave die betrokkenheid vereist van meerdere andere partijen. Daarnaast is er de voorwaarde dat, als Eindhoven aansluit bij de ontwikkeling van de collectieve digitale bibliotheek en als gevolg daarvan de eigen fysieke collectie reduceert in omvang, deze landelijke ontwikkelingen ook werkelijk volgens het geplande tempo plaatsvinden. Behalve technische realisatie spelen daarbij een bestuurlijk- organisatorisch vraagstuk (hoe verdelen de landelijke partners de taken; strategie met betrekking tot lidmaatschappen e.d.) en het vraagstuk van het gemeenschappelijke business model dat in nauwe samenwerking ontwikkeld moet worden. Passend bij de 5 e stad van Nederland, en de ambities en innovatieve houding van Eindhoven, kan de bibliotheek Eindhoven hier een voorloperrol kiezen en actief de samenwerking met de landelijke partners opzoeken. Eindhoven zou zich kunnen opwerpen als een dienstenontwikkelaar van nieuwe bibliotheektoepassingen. 4.3 Innovatieprogramma Eindhoven; naar een next level Brainport Library Het vergroten van de meerwaarde van de Openbare Bibliotheek voor individuele gebruikers en Eindhoven als geheel is een omvangrijke, maatschappelijke uitdaging. Wij stellen een programmatische aanpak voor, omdat die zich leent voor complexe meerjarige opgaven, en uitgaat Rapportage 1 e fase Experttraject Bibliotheek van de Toekomst Eindhoven, juni 2012 Pagina 14

15 van het nastreven van (en het sturen op) doelen. Het programma hebben wij de werktitel Innovatieprogramma Eindhoven; naar een next level Brainport Library gegeven. Het Innovatieprogramma Eindhoven dient een bijdrage te leveren aan de volgende bestuurlijke doelen van de stad (zie ook paragraaf 2.9): - economische groei met een belangrijke rol voor de Brainport regio, en met focus op de sectoren Technologie, Design en Kennis; - bevorderen van maatschappelijke participatie ( iedereen doet mee ); - stimuleren van innovatie. Deze bestuurlijke doelen dienen te worden vertaald naar heldere en realistische programmadoelen. Wij stellen voor minimaal doelen te formuleren op het gebied van bereik (omvang en doelgroepen), aanbod (toekomstgericht, publiek/privaat) en het te behalen maatschappelijk rendement. Bij de ontwikkeling van het innovatieprogramma zijn de diensten van de bibliotheek en samenwerking met diverse partijen hoofdaandachtsgebieden. Diensten Dit is de levensader van de bibliotheek. De bibliotheek levert diensten aan verschillende klantsegmenten zoals inwoners van Eindhoven, schoolorganisaties (VVE, basisonderwijs, voortgezet onderwijs), bedrijven, en instellingen voor hoger onderwijs. Ook overheden zijn, vaak in de vorm van subsidiegever, belangrijke klanten. Het is van belang te komen tot een passend en (maatschappelijk en bedrijfseconomisch) rendabel pakket aan dienstverlening. Dit pakket dient door de tijd heen aanpasbaar zijn, om in te kunnen spelen op nieuwe trends, veranderende klantbehoeften en veranderende maatschappelijke prioriteiten. Prioriteit is er in elk geval voor het dienstverleningspakket op het gebied van leesvaardigheid en mediawijsheid voor verschillende doelgroepen. Daarnaast dienen mogelijke nieuwe rollen en diensten te worden verkend en waar van toepassing uitgewerkt, zoals die van adviseur en gids in de informatiesamenleving, creatieve concepten zoals beschreven in het onderzoek Urban Design van de TU Eindhoven 9, en diensten zoals Techshop (een plaats waar vele nieuwe tools en toepassingen toegankelijk zijn voor een breed publiek), of MakeSpace (virtuele ruimte waarin experimenteren en (creatieve) samenwerking worden gestimuleerd). Samenwerken Meer dan voorheen gaat het hierbij om het versterken, (her)inrichten en waar nodig tot stand brengen van samenwerkingsverbanden met diverse partners op landelijk, regionaal en lokaal niveau. De samenwerkingsverbanden kunnen verschillende vormen hebben, en afhankelijk van hun doelstelling tijdelijk of langdurig van aard zijn. Samenwerking is van belang met in elk geval de volgende partijen: - Lokale publieke organisaties met sociale en educatieve functies voor het maken van afspraken over mogelijke vormen van samenwerking. Te denken valt aan onderwijsinstellingen (naast het primair en voortgezet onderwijs ook ROC, Volksuniversiteit) en organisaties in de kunst- en cultuursector. 9 Zie ook het verslag van het 2 e seminar op 12 april jl., in bijlage 4 Rapportage 1 e fase Experttraject Bibliotheek van de Toekomst Eindhoven, juni 2012 Pagina 15

16 - - - Lokale zakelijke partners met raakvlakken aan de doelstellingen van de bibliotheek over bijvoorbeeld het delen van locaties, onderlinge verwijzing, gebruik van wederzijdse expertise en dergelijke. Voorbeelden van dit type partners zijn te vinden in de Arbeidsbemiddelingssector, Recreatie & Toerisme en de sectoren Technologie, Kennis en Design. Landelijke spelers in de bibliotheekbranche zoals het Sector Instituut Openbare Bibliotheken (SIOB), Stichting Bibliotheek.nl (BNL) en de Koninklijke Bibliotheek (KB) met als uitgangspunten: o mogelijke voortrekkersrol Bibliotheek Eindhoven bij innovaties of het lokaal implementeren van nieuwe toepassingen; o aanhaken op de landelijke dienstverlening met als uitgangspunt: landelijk wat landelijk kan. Dit betreft aanhaking op de landelijke infrastructuur, content en collectie, en mogelijk ook andere onderdelen zoals bijvoorbeeld klant- en trendonderzoek, het uitwerken van klantprofielen, kennisdelen via social media etc. Regionale spelers (provincie, andere bibliotheken) voor bijvoorbeeld afspraken over gezamenlijke logistiek, back- office, invulling van specifieke provinciale/regionale taken, dienstverlening aan het onderwijs e.d. Naast de hoofdaandachtsgebieden diensten en samenwerking is er bij de ontwikkeling van de aanpak voor de toekomst focus gewenst op een drietal andere gebieden: onderzoek en monitoring, de kanalen van dienstverlening en de personeelsformatie en het opleiden van het personeel. Onderzoek & Monitoring In een situatie van snelle ontwikkelingen en veranderingen, waar hoge eisen worden gesteld aan kwaliteit, transparantie en (maatschappelijk) rendement van een organisatie, is Onderzoek & Monitoring onmisbaar. Te onderscheiden zijn o.a. klantonderzoek, werken met scenario s, onderzoek naar nieuwe, voor de bibliotheekfuncties relevante trends en ontwikkelingen, en het ontwikkelen van prestatie- indicatoren en monitoring van de realisatie daarvan met gebruikmaking van landelijke instrumenten. Kanalen van dienstverlening In een combinatie van de fysieke en de digitale bibliotheek neemt het aantal kanalen waarlangs de bibliotheek diensten verleent toe. Van het uitlenen van boeken verschuift de dienstverlening steeds meer naar het ontsluiten van digitale content, en steeds meer van informatievoorziening naar communicatie en interactie. Wat de fysieke kanalen betreft moeten bijvoorbeeld afwegingen worden gemaakt tussen aanbieden vanuit een centraal gebouw versus aanbieden op locatie en moet onderzocht worden hoe de distributie van materialen zo slim mogelijk kan worden ingericht. In het digitale domein spelen het internetkanaal en social media een steeds grotere rol. De vele kanalen dienen in samenhang met elkaar te worden ingericht (cross- channel) met het oog op het bereik van een zo groot mogelijke doelgroep, en met het oog op eenduidigheid en efficiency. Dit vraagt om een adequate organisatie, gericht op het beheer en management van de diverse kanalen, in onderling verband met elkaar. HR/ Opleiden Rapportage 1 e fase Experttraject Bibliotheek van de Toekomst Eindhoven, juni 2012 Pagina 16

17 De medewerkers van de bibliotheek (dat geldt zowel voor de bibliothecarissen als het ondersteunend personeel) vormen een toegevoegde waarde van de organisatie. De nieuwe koers, en de heruitvinding van de bibliotheek heeft gevolgen voor de inhoud en de manier van werken in de organisatie, de organisatiecultuur en voor de benodigde competenties en vaardigheden van alle medewerkers. Opleiden is wezenlijk om de verandering mogelijk te maken. Dit geldt al op de korte termijn, bij de verdere uitwerking en uitvoering van het Innovatieprogramma. 4.4 Uitwerking naar een plan van aanpak inclusief financiering Ons advies is om te starten met de uitwerking van een concreet plan van aanpak voor vier jaar ( ). Onze ervaring is dat dit een termijn is die kan worden overzien en die bestuurbaar is. Het eerste jaar in een programma is een opstart- of voorbereidingsjaar waarbij de belangrijkste concrete resultaten voortkomen uit het behalen van quick wins. Het tweede en derde jaar zijn uitvoeringsjaren waarin belangrijke tussenresultaten worden opgeleverd. Het vierde jaar tenslotte is het evaluatiejaar waarin de doelen worden herijkt en de aanpak voor de vervolgperiode wordt bepaald en vastgesteld. Het bijbehorende plan van aanpak tactisch/operationeel van aard- kan opgesteld worden door een compact expertteam met in ieder geval vertegenwoordigers van de Openbare Bibliotheek en de gemeente. In principe dient dit plan eind 2012 beschikbaar te zijn. Gekoppeld aan het plan van aanpak wordt 2013 gezien als een aanloopjaar. Tussen gemeente en bibliotheek zijn over de inrichting en financiering van de bibliotheekfuncties in dit jaar reeds afspraken gemaakt. In het licht van het innovatieprogramma kunnen bijstellingen nodig zijn. Hierover dienen parallel aan het opstellen van het plan van aanpak tussen gemeente en bibliotheek in de tweede helft van 2012 nadere afspraken te worden gemaakt. Financiële vertaling van het plan van aanpak is vanzelfsprekend een belangrijk aandachtspunt. Wat wordt het business model voor de middellange termijn? Als onderdeel van het programma moet voor de periode een begroting worden opgesteld met een raming van kosten en opbrengsten. Deels zijn bestaande budgetten beschikbaar zoals de jaarlijkse gemeentelijke subsidie en het innovatiebudget van de bibliotheek (conform de landelijke certificeringeisen dient 5% van het totale budget van de bibliotheek te worden gereserveerd voor innovatie). Daarnaast zal gezocht worden naar aanvullende publieke en private middelen, bijvoorbeeld via aansluiting op de Lokaal Educatieve Agenda (LEA), gebruikmaking van particuliere fondsen, rijksoverheidssubsidies en cofinanciering van projecten door de Europese Unie. Wij onderstrepen hier dat het in een innovatieprogramma van belang is budgettaire innovatieruimte te reserveren. Daarmee bedoelen we dat er budgettaire ruimte dient te zijn voor improvisaties op het moment dat zich nieuwe ontwikkelingen voordoen, er nieuwe inzichten ontstaan of nieuwe toepassingen in de markt getest dienen te worden. Het innovatieprogramma staat uitdrukkelijk open voor deelname van lokale, regionale en landelijke partners mits zij een bijdrage leveren in financiële middelen of door bijvoorbeeld capaciteit of expertise in te brengen in het programma. Een deel van de (private) dienstverlening zal zichzelf terug moeten verdienen, met andere woorden aan deze diensten dient een vernieuwd business model ten grondslag te liggen. Zoals al eerder opgemerkt is het tevens belangrijk dat de gemeente de bibliotheek voldoende ruimte geeft om particulier ondernemerschap te tonen en in praktijk te Rapportage 1 e fase Experttraject Bibliotheek van de Toekomst Eindhoven, juni 2012 Pagina 17

18 brengen. Er dient daartoe een duidelijke scheiding te zijn van de publieke en private diensten en geldstromen. Rapportage 1 e fase Experttraject Bibliotheek van de Toekomst Eindhoven, juni 2012 Pagina 18

19 5. Advies Afsluitend stellen wij de volgende vervolgstappen voor: 1. Continueer de inzet van de stuurgroep gedurende de tweede fase van het Experttraject (tot 1 januari 2013). 2. Stel direct na de besluitvorming over deze rapportage een compact team samen waarin in ieder geval de gemeente en de bibliotheek vertegenwoordigd zijn, met inachtneming van de verschillende rollen. Dit team krijgt de opdracht het Innovatieprogramma Eindhoven inclusief de financiële vertaling uit te werken in een programmaplan voor de periode De opdracht tot het uitwerken van het Innovatieprogramma Eindhoven omvat in ieder geval: a. uitwerking van de doelen en activiteiten; b. de programmaorganisatie; c. de programmasturing (monitoring en verantwoording); d. een programmabegroting; e. afspraken over de financiering van de programmakosten. Het plan van aanpak dient eind 2012 gereed te zijn. 4. Begin, onder regie van de gemeente, zo snel mogelijk met het opstellen van een meerjarenovereenkomst voor de samenwerking tussen gemeente en bibliotheek. Deze overeenkomst dient een integraal karakter te hebben, dat wil zeggen te worden opgesteld vanuit de samenhang tussen culturele, sociale, educatieve en economische functies. 5. Bespreek de onderhavige rapportage op korte termijn met bestuurlijke vertegenwoordigers van de landelijke digitale bibliotheek. Rapportage 1 e fase Experttraject Bibliotheek van de Toekomst Juni 2012 Pagina 19

20 Bijlage 1: Lijst van deelnemers/respondenten Stuurgroep Experttraject 1 Mario van Hamersveld (lid RvT CKE) Lid Raad van Toezicht Centrum voor de Kunsten Eindhoven 2 Guus Hulshof Gemeente Eindhoven, Sectordirecteur Economie & Cultuur 3 Thijs Kuipers Directeur Bibliotheek Eindhoven 4 Harry Janssen Voorzitter Rekenkamer Eindhoven 5 Frans Dielissen Gemeente Eindhoven, ambtelijk opdrachtgever Experttraject 6 Peterjan Prinsen Gemeente Eindhoven, ambtelijk opdrachtgever Experttraject Interview- respondenten voorbereidingsfase 7 Robert Elbrink Gemeente Eindhoven, hoofd Strategie 8 Jan Steyaert Fontys Hogeschool, lector Sociale Studies 9 Ab Czech Gemeente Eindhoven, programmamanager Transitie Jeugdzorg Deelnemers seminars 10 Carla van de Heikant Stichting Katholiek en Protestants- Christelijk Onderwijs Eindhoven 11 Pieter Hendrikse Raad van Toezicht Bibliotheek Eindhoven 12 Eric Slaats Fontys Hogeschool 13 Sophie Rousseau Technische Universiteit Eindhoven 14 Stijn Kuipers Student Urban Design, TUE 15 Danny Gijzen Student Urban Design, TUE 16 Piet Suijkerbuijk Student Urban Design, TUE 17 Jan- Willem Alphenaar Social Media 18 Marc Dubach Social Media 19 Peter Kentie Ehv Hedi Egelmeers Bibliotheek Eindhoven 21 Inge Latour Bibliotheek Eindhoven 22 René Kerkwijk Gemeente Eindhoven 23 Henri Verbruggen Gemeente Eindhoven 24 Hans Wetzer Gemeente Eindhoven 25 Marcel Duijghuisen Mediakunst 26 Mary- Ann Schreurs Wethouder Gemeente Eindhoven 27 Karin Hilverts Gemeente Eindhoven 28 William Aarts Raadslid D66 Eindhoven 29 Renate Richters Raadslid GroenLinks Eindhoven 30 Ab Oosting Raadslid PvdA Eindhoven 31 Maayke Krosing Bibliotheek Eindhoven 32 Herman Hintzen HENQ / Goede Ideeën Fabriek 33 Paul Mulder Raadslid OAE Eindhoven 34 Marijn Gevers B5 Tilburg 35 Tom v/d Nieuwenhuijze Raadslid GroenLinks Eindhoven Moderators 36 Peter van Eijk PBF Innovatie 37 Jannie Kats PBF Innovatie Rapportage 1 e fase Experttraject Bibliotheek van de Toekomst Juni 2012 Pagina 20