Afstudeerprotocol Bacheloropleidingen

Transcriptie

1 Afstudeerprotocol Bacheloropleidingen Handreiking voor opleidingen 28 mei 2015 Inhoud 1. Aanleiding en doel Begrippenlijst Het afstudeerprotocol Afstuderen: beroepsbekwaamheid en eindcompetenties Het afstudeerprogramma (inclusief afstudeeropdracht) & startvoorwaarden Beoordeling en begeleiding Het beoordelingsmodel: beoordeling van prestaties en eindcompetenties Borging onderzoekend vermogen Kwalificaties en bevoegdheden in beoordeling en begeleiding Afstudeerhandleiding Kwaliteitsmanagement Bronnen Bijlage 1: Vragen ten behoeve van afstudeerprogramma s in het hbo Bijlage 2: Hogeschool VHL-criteria t.a.v. afstudeerhandleiding Bijlage 3: Overzicht Verbindende Kaders Handreiking Afstudeerprotocol Bacheloropleidingen, mei

2 1. Aanleiding en doel Met de InHolland-affaire is er een sterke focus op de kwaliteit en het niveau van afstuderen binnen het HBO ontstaan. Tezamen met de introductie van de Dublin-descriptoren en het onderzoekend vermogen als competentie (Kwaliteit als opdracht, HBO-raad 2009) en de publicatie van het rapport Vreemde ogen dwingen (HBO-Raad, Vereniging van Hogescholen, 2012), heeft dit onder meer geleid tot verdere aanscherpingen van de NVAO-beoordeling van toetsing en de wijze waarop opleidingen moeten aantonen dat de beoogde eindcompetenties worden gerealiseerd. Naar aanleiding van de genoemde ontwikkelingen toont ook de politiek zich bezorgd over de kwaliteit van afstuderen, zoals onder meer blijkt uit de motie Beertema (2012) waarin de Tweede Kamer de regering oproept tot de invoering van landelijke examens voor de kernvakken van opleidingen. Deze ontwikkeling willen de hogescholen voorblijven door zelf verantwoordelijkheid te nemen. Zo heeft onlangs een expertgroep onder leiding van Daan Andriessen (Beoordelen is mensenwerk, 2014) een protocol opgesteld dat opleidingen kan helpen om hun afstudeerprogramma en daarmee de borging van het eindniveau te verbeteren. Het nieuwe onderwijsconcept van Hogeschool Van Hall Larenstein (VHL) geeft uitdrukking aan de ambitie om ons verder te ontwikkelen tot groenste hogeschool met een gezamenlijke missie om studenten op te leiden tot hoogwaardige, ambitieuze en innovatieve professionals die bijdragen aan een duurzame wereld. De Kadernotitie Praktijkgericht Onderzoek Hogeschool VHL geeft verder uitwerking aan de ambities van Hogeschool VHL om bij te dragen aan de kennisontwikkeling met en voor het werkveld en het opleiden van innovatieve professionals. Met elkaar geeft dit aanleiding om de processen rond afstuderen binnen de opleidingen te herijken op de nieuwe eisen van buiten en daarin een gemeenschappelijkheid na te streven die samenwerking en leren van elkaar mogelijk maakt. Tegen deze achtergrond en met het oog op transparantie, duidelijkheid en rechtsgelijkheid voor de student ontwikkelt elke opleiding een afstudeerprotocol. De doelgroep van dit protocol bestaat uit de docenten en medewerkers die binnen de opleidingen zijn belast met het inrichten van de opleiding en het afstudeerprogramma, die belast zijn met het uitwerken van een handleiding voor studenten en docenten, of belast zijn met de coördinatie of begeleiding van het afstuderen. Een afstudeerprotocol per opleiding zorgt voor: een transparant en zorgvuldig afstudeerproces waarin zaken zijn vastgelegd zoals het programma, het proces, criteria, borging van kwaliteit en de afstudeerhandleiding voor studenten en docenten. In deze handreiking om te komen tot een afstudeerprotocol zijn daartoe opgenomen: - Het begrippenkader inzake het afstudeerprogramma; - De kaders voor het afstudeerprotocol en onderdelen daarvan. N.B. In bijlage 3 zijn de Verbindende Kaders bij elkaar geplaatst. Handreiking Afstudeerprotocol Bacheloropleidingen, mei

3 2. Begrippenlijst Voor de in dit document gebruikte woorden en begrippen gelden de onderstaande definities en beschrijvingen. Bij vaststelling van de kaders voor afstuderen dient deze begrippenlijst geïntegreerd te worden met die van de Onderwijs- en Examenregeling (OER) van een opleiding. Op deze manier worden termen eenduidig gebruikt Afstudeerhandleiding Handleiding voor studenten en docenten/begeleiders waarin de opleiding een getrouw beeld geeft van de eisen, mogelijkheden, taken, randvoorwaarden, methoden en planning die in het traject van afstuderen aan de orde zijn of aandacht verdienen. Afstudeeropdracht Onderwijseenheid van 30 EC in het vierde studiejaar, bestaande uit een opdracht die deel uitmaakt van het afstudeerprogramma en aan de hand waarvan de student beoordeeld wordt op het eindniveau van een belangrijk deel van de eindcompetenties van de opleiding. In veel gevallen wordt het project in opdracht uitgevoerd waarbij een opdrachtgever is betrokken die belang heeft bij het eindwerkstuk en de toepasbaarheid in de praktijk ervan kan beoordelen. Een afstudeeropdracht wordt afgesloten met een eindwerkstuk. Dit kan een schriftelijk werkstuk zijn, of een product, ontwerp of andere prestatie. In alle gevallen maakt een schriftelijk verslag waarin de student of extraneus op systematische en expliciet verantwoorde wijze verslag doet van een project of onderzoek, hiervan onderdeel uit, vaak ook met een mondelinge toets. In een afstudeerhandleiding staan de eisen beschreven die de opleiding stelt aan vorm en inhoud van het eindwerkstuk. Afstudeerprogramma Onderdelen in het programma van een opleiding waarin de student laat zien te beschikken over de (alle) eindcompetenties van de opleiding. Het afstudeerprogramma bevat in ieder geval de afstudeeropdracht, maar kan ook de stage of andere onderwijseenheden omvatten. Bij het afstuderen dient de examencommissie zich ervan te verzekeren dat alle bewijsstukken die hieraan gekoppeld zijn voorhanden zijn (en 7 jaar bewaard blijven!). Om te bepalen of een student kan afstuderen op basis van de behaalde resultaten op de onderdelen van het afstudeerprogramma, volgt de examencommissie de beslissingsprocedure die onderdeel uitmaakt van het beoordelingsmodel. Afstudeerproject Synoniem voor Afstudeeropdracht. Afstudeerprotocol Het geheel van afspraken, werkwijzen, instructies en handleidingen per opleiding die nodig zijn om het afstudeerproces in te richten, uit te voeren en te onderhouden. Het protocol wordt door de directeur vastgesteld en door het CvB getoetst en speelt een belangrijke rol bij accreditaties. De directeur stelt het protocol vast, bij voorkeur na afstemming met de examencommissie, opdat deze het protocol hanteert als leidraad, met inachtneming van haar eigen bij wet vastgestelde onafhankelijke bevoegdheden. Afstuderen Afstuderen is het geheel van onderwijs en toetsing op basis waarvan kan worden vastgesteld of de student voldoende bekwaam is om adequaat de kerntaken uit te kunnen oefenen van het beroep waarvoor hij wordt opgeleid. De opleiding moet dus toetsen en beoordelen of de student in voldoende mate over de (eind)competenties van de opleiding beschikt. Vaststelling gebeurt op basis van de beoordeling van door de student geleverde prestaties. Handreiking Afstudeerprotocol Bacheloropleidingen, mei

4 Adviseurs Interne of externe betrokkenen die een rol spelen bij de beoordeling van prestaties (gedrag, houding, resultaten) van de student, maar niet door de examencommissie zijn aangewezen als examinator. Alleen de examinator heeft de bevoegdheid om eindverantwoordelijkheid te dragen voor (delen van) het (proces van) beoordelen. In alle andere gevallen wordt het oordeel door - en onder verantwoordelijkheid van - een examinator meegenomen in de uiteindelijke beoordeling van de prestatie. Beoordeling De vaststelling door een examinator in welke mate de student heeft voldaan aan de eisen die voor een bepaalde onderwijseenheid of een onderdeel daarvan zijn geformuleerd. Beoordelingsmodel Een model waarin: de eindcompetenties van de opleiding expliciet zijn uitgewerkt naar prestatiecriteria waarop de student wordt beoordeeld bij de uitvoering en afronding van de onderwijseenheden van het afstudeerprogramma; de prestatiecriteria en beoordelingsschalen zijn aangegeven waarmee de specifieke prestatie op waarde kan worden beoordeeld; beslisregels en procedures zijn beschreven die moeten worden gevolgd voor de bepaling van het eindoordeel. Beoordelingsschalen De schalen waarop de beoordeling wordt gegeven, bijvoorbeeld: onvoldoende, matig, voldoende, goed, excellent. Beroepsbekwaamheid De bekwaamheid of geschiktheid om beroepstaken en -handelingen uit te voeren en de beroepsproducten tot stand te brengen die verbonden zijn met het betreffende beroep. Een opleiding beschrijft de competenties waaraan een student moet voldoen om geacht te worden beroepsbekwaam te zijn voor het beroep waarvoor hij is opgeleid. Beroepscompetentie De combinatie van kennis, vaardigheden en houding die als eis gesteld wordt aan het professionele functioneren in een specifieke beroepscontext. Beroepsopdracht Beroepsprestatie (handeling of product) dat in opdracht van een in- of externe opdrachtgever wordt uitgevoerd. Beroepsproduct Een zichtbare prestatie die gerelateerd is aan de beroepspraktijk en beoordeeld kan worden in een al dan niet gesimuleerde setting. Beroepsprofiel Verwijst naar het landelijke beroepsprofiel dat in beginsel voor iedere hbo-opleiding door de Vereniging Hogescholen wordt vastgesteld en door het specifieke werkveld is gevalideerd. Een profiel beschrijft wat een afgestudeerde op hoofdlijnen moet kennen en kunnen en omvat in voorkomende gevallen tevens de wettelijke eisen die aan het beroep gesteld worden. Handreiking Afstudeerprotocol Bacheloropleidingen, mei

5 Beslissingsprocedure Veelal vereist afstuderen het geven van een eindoordeel over verschillende (oordelen over) prestaties of aspecten van een prestatie van de student. Beslissingsprocedures beschrijven de regels: waaraan afzonderlijke (deel)oordelen moeten voldoen om een getuigschrift af te mogen geven; die gevolgd dienen te worden om de inschaling van het eindoordeel te bepalen. Competentie Een combinatie van kennis, vaardigheden en houding. Eindcompetentie De toetsbare eisen aan zijn professioneel functioneren waaraan de student moet voldoen om de opleiding met goed gevolg te kunnen afsluiten. De opleiding toetst de verworven competenties op het gewenste eindniveau door middel van de beoordeling van de prestaties van de student op de eindcompetenties van de opleiding. De eindcompetenties worden per opleiding vastgesteld en zijn overgenomen of afgeleid van het (vaak landelijke) beroepsprofiel. Gedurende de opleiding wordt het bereiken van de benodigde competenties op 3 niveaus getoetst, waarbij (veelal) niveau 3 overeenkomt met het niveau van eindcompetentie, waarvan het behalen wordt vastgesteld in het afstudeerprogramma. Examinator Een door de examencommissie aangewezen persoon (intern) belast met het ontwerpen en/of afnemen van toetsen en/of het vaststellen van de uitslag daarvan. Onder deze activiteiten worden ook het ontwerpen, uitvoeren en vaststellen van de eindbeoordeling van prestaties uit het afstudeerprogramma begrepen. Onderzoekend vermogen De competentie om op passend niveau systematisch onderzoekend te kunnen werken. In de regel wordt voor de bachelor onder deze competentie verstaan dat hij: beschikt over een onderzoekende houding; onderzoeksresultaten van anderen toepast in zijn beroepspraktijk; zelf bij kan dragen aan praktijkgericht onderzoek. Opleidingen maken de competentie onderzoekend vermogen expliciet zichtbaar in de eindcompetenties van de opleiding. Prestatiecriteria De waarneembare en toetsbare criteria waaraan getoetst kan worden of, en in welke mate de prestatie van de student voldoet aan de eisen van de te toetsen eindcompetenties. Prestaties kunnen hier verwijzen naar getoonde kennis, gedrag en houding en bereikte resultaten Verbindend kader Set van uitgangspunten of voorschriften waaraan een opleiding zich verbindt om aan te kunnen sluiten bij de - door Hogeschool VHL benoemde - en door het College van Bestuur (CvB) vastgestelde - gemeenschappelijke belangen, kenmerken en uitgangspunten. Ze kunnen na besluitvorming als vastgestelde als kaders opgenomen worden in het OER. Handreiking Afstudeerprotocol Bacheloropleidingen, mei

6 3. Het afstudeerprotocol Het afstudeerprotocol is een geheel van afspraken, werkwijzen, instructies en handleidingen die binnen de opleiding nodig zijn om het afstudeerproces in te richten, uit te voeren en te onderhouden. Deze handreiking biedt opleidingen criteria en richtlijnen voor de verschillende onderdelen van het afstudeerprotocol zodat zij hun eigen afstudeerprotocol kunnen vormgeven. Het is aan de opleidingen om binnen de gestelde kaders keuzes in te maken. Er zijn meerdere goede manieren om de onderdelen van het protocol in te vullen. In Bijlage 1 zijn vragen opgenomen (gebaseerd op: Beoordelen is mensenwerk (2014) waarin het opstellen van het protocol is uitgewerkt) die opleidingen helpen om richting te geven om de kwaliteit van het afstuderen te garanderen. Schematisch ziet het afstudeerprotocol er uit als weergegeven in figuur 1. In deze handreiking komen de verschillende onderdelen en onderwerpen aan de orde in het tussen haakjes genoemde hoofdstuk. Figuur 1: Schematische weergave Afstudeerprotocol (VHL, 2015) Verbindend kader: Iedere opleiding beschrijft in een afstudeerprotocol, het geheel van afspraken, werkwijzen, instructies en handleidingen die binnen de opleiding gelden voor het inrichten, uitvoeren en onderhouden van het afstudeerproces (zie bijlage 1). Het protocol wordt door de directeur vastgesteld en door het CvB getoetst. De directeur stemt met de examencommissie af om het als kader te hanteren. Het afstudeerprotocol kan ten aanzien van een aantal onderdelen verwijzen naar bestaande documenten zoals de OER van de opleiding, een curriculumboekhouding, competentie-kaarten, afstudeerhandleiding et cetera. De opleiding geeft in het protocol duidelijk aan waar welke onderdelen zijn beschreven. 4. Afstuderen: beroepsbekwaamheid en eindcompetenties Handreiking Afstudeerprotocol Bacheloropleidingen, mei

7 Afstuderen wordt door de expertgroep van de Vereniging Hogescholen (2014) als volgt gedefinieerd: Het doel van het afstuderen is om vast te stellen of de student voldoende bekwaam is om adequaat te handelen in taaksituaties die representatief zijn voor de kerntaken van het beroep waarvoor wordt opgeleid. Dit gebeurt op basis van de beoordeling van door een student geleverde prestaties. Afstuderen is in de kern dus: een besluit over de beroepsbekwaamheid van de student; die is verwoord in de eindcompetenties van de opleiding; aan de hand van opdrachten en taaksituaties die representatief zijn voor de beroepstaken; door middel van beoordeling van de prestaties (product én proces) van de student; op basis van indicatoren die zijn afgeleid van de eindcompetenties. Schematisch is het afstuderen weergegeven in figuur 2. Figuur 2: Afstuderen - vrij naar Beoordelen is mensenwerk, 2014 De beoordeling van de prestaties van de student dient om te toetsen in welke mate de student voldoet aan de eindcompetenties van de opleiding. Een afstudeerprotocol begint bij het overzicht van de eindcompetenties van de opleiding. Deze zijn gebaseerd op een landelijk vastgelegd opleidingsprofiel (bij VHL hebben ook enkele unieke opleidingen een landelijk vastgelegd opleidingsprofiel), waarin de eisen vanuit het werkveld zijn verwerkt. In het afstudeerprotocol maakt de opleiding duidelijk hoe de eindcompetenties zijn afgeleid van de competenties waarover de startende professional dient te beschikken en op welke wijze de Dublin descriptoren en de HBO-standaard uit Kwaliteit als Opdracht hierin zijn verwerkt. Met behulp van een toetsplan wordt transparant gemaakt op welke wijze de eindcompetenties van de opleiding op welk moment/in welke eenheid worden getoetst. Er zijn opleidingen die dit (of delen daarvan) al hebben vastgelegd in een competentieboekhouding (vertaling naar beheersingsindicatoren per niveau). Verbindend kader: De opleiding beschrijft eindcompetenties (beroepscompetenties, of daarvan afgeleid) die de basis vormen voor het opleidingscurriculum. Met het afstuderen vindt de uiteindelijke toetsing van deze competenties plaats, aan de hand van prestaties van de student. In een afstudeerprogramma kan beschreven worden dat toetsing van eindcompetenties op onderdelen al in andere onderwijseenheden plaatsvindt. De bewijsstukken van deze toetsing maken onderdeel uit van het portfolio waarop het afstuderen wordt beoordeeld. 5. Het afstudeerprogramma (inclusief afstudeeropdracht) & startvoorwaarden Handreiking Afstudeerprotocol Bacheloropleidingen, mei

8 Het takenpakket van een beroepsbeoefenaar is meestal zo divers dat een enkele prestatie niet representatief is voor het aantonen van (beginnende) beroepsbekwaamheid. Voor de meeste opleidingen kan de beoordeling van de beroepsbekwaamheid daarom niet op basis van de beoordeling van een enkel beroepsproduct plaatsvinden. Afstuderen kan dan niet op basis van alleen de afstudeeropdracht. De opleiding geeft aan met welke opdrachten en studieonderdelen de prestaties worden getoetst die behoren bij de eindcompetenties. Deze studieonderdelen vormen tezamen het afstudeerprogramma, waarvan in ieder geval de afstudeeropdracht van 30 EC onderdeel uitmaakt. Afstuderen geschiedt op basis van de beoordeling van het resultaat (= beroepsproduct) van de uitvoering van een beroepstaak. Dit aan de hand van de prestatie- of beheersingsindicatoren die afgeleid zijn van de (alle) eindcompetenties van de opleiding. De prestatie- of beheersingsindicatoren hebben betrekking op: De beroepsproducten zelf of het effect van beroepshandelingen (resultaat). Verantwoording (verslag) en presentatie (bijvoorbeeld mondeling) over de totstandkoming van het (de) beroepsproduct(en) (reflectie). Het handelen (houding, gedrag, kennisbenutting) van de student, in het proces van totstandkoming van beroepsproducten (proces). De voorwaarden die bepalen dat de student aan de afstudeeropdracht mag beginnen zijn door de opleiding vastgelegd in de OER van de opleiding. De drempel dient te borgen dat de student met voldoende bagage en ruimte in zijn programma aan het afstuderen begint. De examencommissie kan op verzoek van een student op goede gronden dispensatie verlenen. Bij afstudeeropdrachten is een (bij voorkeur externe) opdrachtgever betrokken. Indien mogelijk vormen de lectoren en kenniskringen de opdrachtgever en werken studenten mee binnen de onderzoeksprogramma s. De student kan ook zelf een afstudeeropdracht aandragen. Bij goedkeuring van onderwerpen voor afstudeerprojecten vindt toetsing plaats op complexiteit en niveau van afstudeeropdracht en wordt bewaakt dat de vereiste eindcompetenties van de opleiding worden aangetoond. Het niveau van beroepsopdrachten dient representatief te zijn voor het niveau van de taken die beginnende professionals moeten kunnen uitvoeren in de beroepspraktijk. In het protocol wordt vastgelegd aan welke eisen de opdrachten moeten voldoen om dit te borgen, minimaal op de volgende dimensies: Complexiteit van de opdracht: de opdracht kent voldoende cognitieve complexiteit, bijvoorbeeld doordat de taak niet zonder meer uitvoerbaar is door de toepassing van geleerde standaardprocedures, maar vraagt om nieuwe, creatieve oplossingen en toepassing van voldoende elementen uit de onderzoekcyclus (praktijkgericht onderzoek). Complexiteit van de context waarbinnen de opdracht moet worden uitgevoerd. De context wordt complexer als er meerdere partijen en belangen betrokken zijn bij de beroepsopdracht, deze is ingebed in complexe systemen of gebieden, of er bijvoorbeeld meerdere (technologische) disciplines of kennisdomeinen verband mee houden. De zelfstandigheid van de rol die de student moet vervullen. Kan de student voldoende vrijheid en verantwoordelijkheid nemen bij het ontwikkelen van de opdracht die van invloed is op de kwaliteit van het eindresultaat? En zijn er in het geval van gezamenlijke opdrachtuitvoering voldoende mogelijkheden om de individuele prestaties en zelfstandigheid van de student te beoordelen? Handreiking Afstudeerprotocol Bacheloropleidingen, mei

9 Verbindend kader: In het afstudeerprotocol van de opleiding staat het afstudeerprogramma beschreven, waarin is aangegeven door middel van welke toetsen en examenonderdelen de eindcompetenties van de opleiding worden getoetst. Hierin wordt eveneens de afstudeeropdracht van 30 EC beschreven, welke plaats deze inneemt in het afstudeerprogramma, welke eindcompetenties ermee worden getoetst en hoe de vaststelling van de opdracht, de begeleiding ervan, alsmede de toetsing en beoordeling zijn ingericht. Ook is (in de OER) vastgelegd aan welke voorwaarde(n) een student moet voldoen om aan de afstudeeropdracht te beginnen. 6. Beoordeling en begeleiding 6.1 Het beoordelingsmodel: beoordeling van prestaties en eindcompetenties In het protocol zijn (of wordt verwezen naar bestaand document) de eindcompetenties van de opleiding vertaald in beroepscompetenties. Hiervan worden beoordelingscriteria en indicatoren afgeleid. Deze worden beschreven als basis voor een beoordelingsmodel dat wordt gebruikt bij de toetsing en beoordeling van prestaties van de beroepsopdrachten. In dit model worden voorts beoordelingsschalen ontwikkeld en beslissingsprocedures beschreven waarmee de uiteindelijke beoordeling van de prestaties en het besluit over beroepsvaardigheid wordt ondersteund en onderbouwd. In figuur 3 is (de positie van) het beoordelingsmodel weergegeven in het totale afstuderen. Figuur 3: Positie beoordelingsmodel binnen het proces van afstuderen (vrij vertaald naar Beoordelen is mensenwerk, 2014). Handreiking Afstudeerprotocol Bacheloropleidingen, mei

10 Het beoordelingsmodel voorziet er in dat de prestatie van de student beoordeeld kan worden op: a) Het beroepsproduct zelf. Dat kan een onderzoeksverslag zijn, een advies, een ontwerp of een product/prototype. De beoordeling kan betrekking hebben op de kwaliteit van het product, de volledigheid of presentatie ervan, of bijvoorbeeld de bruikbaarheid van, of betekenis voor de praktijk of opdrachtgever. b) Verantwoording, reflectie en/of (mondelinge) presentatie. Hierin presenteert en verantwoordt/verdedigt de student de wijze waarop probleemstelling en doel zijn opgesteld, de gekozen aanpak of werkwijze, de gebruikte theorieën of modellen, et cetera en reflecteert op de gemaakte keuzes en de consequenties daarvan. c) Proces, houding of gedrag. Waar mogelijk kan het handelen zelf van de student bij de totstandkoming van een beroepsproduct in de beoordeling worden betrokken. Dit kan, afhankelijk van de beroepscompetenties betrekking hebben op: leiding nemen, methodisch werken, samenwerken, kennisgebruik, omgaan met veiligheidsvoorschriften, communiceren, of feedback geven. Er is een sluitende beoordeling door de examencommissie te toetsen van het totaal aan beroepscompetenties die de student met zijn afstudeerwerkstuk heeft aangetoond, tezamen met de competenties die eerder in de opleiding voldoende zijn aangetoond. Voor richtlijnen t.a.v. toetsen zie ook: Hogeschool VHL Toetsbeleid, maart Verbindend kader: Iedere opleiding legt in een beoordelingsmodel vast: de eindcompetenties waarop de afstudeerprestatie getoetst wordt; de prestatiecriteria waaraan deze prestatie getoetst dient te worden; de beoordelingsschalen die gehanteerd worden om op onderdelen de beoordeling te waarderen; de beslissingsprocedures aan de hand waarvan het eindoordeel over de beroepsbekwaamheid wordt vastgesteld. 6.2 Borging onderzoekend vermogen In de beoordeling van de student op de eindcompetenties van de opleiding is een belangrijke plaats ingeruimd voor de beoordeling van het onderzoekend vermogen van de student. Onderzoekend vermogen komt tot uitdrukking in het methodisch ontwikkelen van een voor de opleiding typerend beroepsproduct. Het gaat hierbij om drie componenten: - Onderzoekende houding (kritisch zijn, willen begrijpen, willen bereiken, willen delen, willen vernieuwen en willen weten); - Kennis uit onderzoek van anderen toepassen (ander onderzoek of praktijkkennis van professionals in de praktijk) - Zelf praktijkgericht onderzoek doen > het vermogen om de onderzoekscyclus te doorlopen: van het formuleren van een vraag en het verzamelen van data tot het geven van een antwoord. Voor de beoordeling van het onderzoekend vermogen is het van belang dat in het beoordelingsmodel ruimte is opgenomen voor de beoordeling van de prestaties van de student ten aanzien van: zijn verantwoording van en reflectie op de gekozen aanpak en verkregen resultaten; het kritisch toepassen van modellen en theorieën, en van onderzoeksresultaten van anderen; de realisatie van een vernieuwing in een (beroeps)praktijksituatie; Handreiking Afstudeerprotocol Bacheloropleidingen, mei

11 de methodisch correcte uitvoering van een onderzoekcyclus of betekenisvolle stappen daaruit. Verbindend kader: Iedere opleiding legt in het afstudeerprotocol en beoordelingsmodel expliciet vast: hoe de competentie onderzoekend vermogen afgeleid is of samenhangt met de eindcompetenties van de opleiding; welke prestaties de student moet kunnen laten zien om deze competentie voor de opleiding en de beroepspraktijk op voldoende niveau te beheersen; welke prestatiecriteria en beoordelingsschalen er voor de beoordeling van de prestaties gehanteerd (moeten) worden. 6.3 Kwalificaties en bevoegdheden in beoordeling en begeleiding Iedere opleiding beschrijft in haar protocol de inrichting van de begeleiding van het afstuderen. Hierin liggen de eisen vast aan competenties van begeleiders, waaronder die ten aanzien van actuele praktijkervaring, onderzoekend vermogen en academisch niveau. Daarbij zijn eveneens de rollen en eisen aan competenties van de externe begeleiders en opdrachtgever beschreven. De eisen aan de examinator zijn omschreven ten behoeve van de borging van de bekwaamheid van de examinator door de examencommissie. Vanaf 1 januari 2016 geldt dat alle examinatoren dienen te beschikken over een Basis Kwalificatie Examineren (BKE). Alleen een gecertificeerde examinator is bevoegd om een eindverantwoordelijkheid te dragen in een stap in het toetsproces. In de regel borgt de BKE onvoldoende het niveau van de examinator die voor de beoordeling van de eindopdracht wordt aangewezen. Bijvoorbeeld ten aanzien van de onderzoekscompetentie zal aan een beoordelaar van eindwerkstukken hogere eisen gesteld moeten worden. Voor de beoordeling van een afstudeerwerkstuk wordt volgens het vreemde ogen-principe uit Vreemde ogen dwingen (2012) gewerkt. In het protocol geeft de opleiding de rollen, taken en verantwoordelijkheden van de begeleider/examinatoren en een eventuele externe begeleider/ opdrachtgever helder weer. Als leidraad geldt daarbij: - Zorg voor vreemde ogen bij de beoordeling; minimaal een tweede beoordelaar. - Vraag externe deskundigen als adviseur. Een externe begeleider of opdrachtgever is meestal niet BKE bevoegd en kan geen verantwoordelijkheid dragen in de beoordeling. Het is echter goed mogelijk om deze als adviseur te vragen om feedback te geven op de beoordelingsaspecten die binnen zijn kader passen, zoals bijvoorbeeld de bruikbaarheid van het resultaat in de praktijk, de nieuwheidswaarde van het resultaat, of de wijze waarop aanpak en proces afgestemd werden op de omgeving en de context. Verbindend kader: Iedere opleiding legt in het afstudeerprotocol vast: wat de kwalificaties zijn waarover examinatoren dienen te beschikken, op welke wijze een eventuele externe deskundige of vertegenwoordiger van de opdrachtgever een adviserende rol heeft bij de beoordeling van bruikbaarheid en totstandkoming van het werkstuk. Elke opleiding doet een voorstel van de wijze waarop en met wie zij het eindwerkstuk beoordeelt, afdeling Beleid toetst dit. Handreiking Afstudeerprotocol Bacheloropleidingen, mei

12 7. Afstudeerhandleiding Elke opleiding kent een Handleiding Afstuderen. Deze beschrijft voor studenten en docenten het proces en de organisatie van het afstuderen binnen de opleiding en is een onderdeel (bijlage) van het protocol. Er komen elementen aan de orde die betrekking hebben op: a. eisen aan de afstudeeropdracht, het afstudeerproduct, benodigde literatuur en achtergrond, aan te tonen eindcompetenties en toetredingseisen aan de student; b. rol, taken en eisen aan de begeleiders en beoordelaars; c. opbouw van en stappen in de afstudeeropdracht, planning van deadlines en rapportages en eisen aan verslaglegging en presentatie. Vanwege de gewenste ruimte voor onderlinge afstemming en samenwerking en de informatievoorziening aan en rechtsgelijkheid voor studenten, stellen we binnen VHL een aantal criteria voor de afstudeerhandleiding vast. Deze criteria dienen als basis voor de handleiding per opleiding en borgt hiervoor de volledigheid en de gemeenschappelijke VHL kaders. De afstudeerhandleiding wordt tezamen met het protocol van de opleiding ter toetsing voorgelegd aan het CvB. Het overzicht met de criteria is als bijlage 2 aan toegevoegd. Verbindend kader: Iedere opleiding stelt een afstudeerhandleiding vast ten behoeve van studenten en docenten. Deze handleiding wordt conform de eisen zoals opgesteld door Hogeschool VHL en als bijlage van het afstudeerprotocol ter toetsing voorgelegd aan het CvB. 8. Kwaliteitsmanagement Met het oog op de kwaliteit en verbetering van het afstuderen binnen Hogeschool VHL is het van belang dat opleidingen bij elkaar meekijken, van elkaar leren en elkaar feedback geven. In dat licht is het van belang dat: Iedere opleiding, zowel intern als in samenwerking met vergelijkbare opleidingen, regelmatig kalibratie-bijeenkomsten organiseert. Hierin toetsen de examinatoren aan de hand van voorbeeldwerkstukken het beoordelingsmodel en hun eigen wijze van beoordelen en stemmen die waar nodig op elkaar af. Iedere opleiding regelmatig een peerreview laat uitvoeren en haar afstudeerprotocol voor feedback voorlegt aan een andere opleiding binnen of buiten Hogeschool VHL. VHL in haar interne systematiek van auditing een beoordelingskader voor afstudeerprotocollen opneemt of specifieke thema-audits rond dit onderwerp uitvoert. Vanzelfsprekend is het werkveld nauw betrokken bij: het formuleren van eindtermen van de opleiding en bij de totstandkoming van afstudeeropdrachten; begeleiding en beoordeling van (afstudeer)projecten en opdrachten, met inachtneming van de kaders waarbinnen die betrokkenheid vorm kan krijgen (zie 6.3). De opleiding kiest zelf in welke taal (de onderdelen van ) het afstudeerprotocol worden geschreven. Verbindend kader: Iedere opleiding legt in het afstudeerprotocol vast op welke wijze deze voorziet in een regelmatige peerreview van het protocol. Hierin wordt expliciet aandacht besteed aan de review van het beoordelingsmodel en de uitwerking daarvan op de daadwerkelijke beoordeling van afstudeerwerkstukken. Handreiking Afstudeerprotocol Bacheloropleidingen, mei

13 Bronnen De handreiking voor het afstudeerprotocol is ontwikkeld binnen een VHL-werkgroep Onderzoekend Vermogen. Bij de ontwikkeling ervan is gebruik gemaakt van de bestaande afstudeerprotocollen van opleidingen binnen VHL en het eindrapport van een VHL werkgroep afstudeertraject uit Daarnaast is gebruik gemaakt van onderstaande bronnen. HBO-raad (2009). Kwaliteit als opdracht. Den Haag: HBO-raad. HBO-raad, Vereniging van Hogescholen (2012). Vreemde ogen dwingen Eindrapport Commissie externe validering examenkwaliteit hoger beroepsonderwijs. Den Haag: HBO-raad, Vereniging van Hogescholen. Vereniging Hogescholen, expertgroep Protocol (2014). Beoordelen is mensenwerk Bevindingen over de wenselijkheid en mogelijkheid van een gezamenlijk protocol voor het beoordelen van (kern)werkstukken). Den Haag: Vereniging Hogescholen. Handreiking Afstudeerprotocol Bacheloropleidingen, mei

14 Bijlage 1: Vragen ten behoeve van afstudeerprogramma s in het hbo De vragen geven richting aan het kader waaraan de programma s en het protocol moeten voldoen en kunnen gebruikt worden om meer grip te krijgen op het (her)ontwerpen van afstudeerprogramma s (bron: Beoordelen is mensenwerk, 2014, met aanvulling). Afstudeerprogramma en -handleiding 1. Hanteert de opleiding een afstudeerhandleiding conform de Hogeschool VHL-criteria? Eindcompetenties 2. Weerspiegelen de eindcompetenties van de opleiding zowel de eisen vanuit het werkveld als de eisen aan het hbo-niveau? 3. Heeft de opleiding het vereiste niveau voor onderzoekend vermogen beschreven in de eindcompetenties? 4. Toetst de opleiding alle eindcompetenties in het afstudeerprogramma en, indien het meerdere afstudeeronderdelen betreft, is het duidelijk waar wat getoetst wordt? Beroepsopdrachten 5. Zijn de beroepsopdrachten die studenten uitvoeren in het afstudeerprogramma geschikt voor het aantonen van de te verwerven eindcompetenties? 6. Bewaakt de opleiding dat de complexiteit van de beroepsopdrachten voor alle studenten dezelfde is en dat er een vergelijkbare mate van zelfstandigheid van hen verwacht wordt bij de uitvoering hiervan? Beoordeling 7. Waarborgt de opleiding dat elke examinator bekwaam is om een onderbouwd oordeel van de prestaties van studenten tot stand te brengen? 8. Bieden de gehanteerde beoordelingsmodellen voldoende garantie op een valide, betrouwbare en transparante beoordeling en zijn ze tegelijkertijd werkbaar voor examinatoren? 9. Borgt de opleiding een gemeenschappelijke interpretatie van de beoordelingsmodellen door de examinatoren? 10. Is de beoordelingsprocedure voor alle betrokkenen transparant en werkbaar en bevordert deze een zo betrouwbaar mogelijke beoordeling? Randvoorwaarden 11. Zorgt de opleiding ervoor dat het afstudeerprogramma door alle betrokkenen binnen de beschikbare tijd en mogelijkheden uitgevoerd kan worden? Verantwoording en ontwikkeling kwaliteit 12. Geeft de opleiding invulling aan het 'vreemde ogen'-principe om de kwaliteit van het afstudeerprogramma aantoonbaar te bevorderen? 13. Overlegt de opleiding bij een visitatie bewijzen die samen een transparant en representatief beeld geven van het afstudeerprogramma en het gerealiseerde eindniveau van studenten? 14. Laat de opleiding haar afstudeerprogramma reviewen door externen, bijvoorbeeld vergelijkbare opleidingen? Handreiking Afstudeerprotocol Bacheloropleidingen, mei

15 Bijlage 2: Hogeschool VHL-criteria t.a.v. afstudeerhandleiding 1. Aard en doel van de afstudeeropdracht 2. Eisen aan de afstudeeropdracht 3. Basis a. Overzicht van competenties, beheersingsniveaus en afstudeerprogramma waarin die worden behaald (bijv. in de vorm van een rubric (matrix waarin de prestatieniveaus voor een specifiek criterium per schaal zijn beschreven en uitgewerkt)) b. Beschrijving methodisch werken c. Beschrijving methodologie van onderzoek doen 4. Voorbereiding a. Competenties voor afstuderen verworven b. SLB c. Verwijzing naar literatuur en handboeken (N.B. cursusaanbod Mediatheek) 5. Toelatingseisen 6. Rol van begeleiders a. Verantwoordelijkheden begeleiders b. Verantwoordelijkheden student c. Voorkom uitstel en vertraging: knelpunten, signalen en aanwijzingen voor studenten en begeleiders d. Beroep- en klachtenregeling e. Urenbesteding begeleiders en examinatoren. 7. Organisatie van de opdracht a. Planning feedback momenten (minimaal aantal) b. Haalbare doelen c. Tijdig afstuderen d. Planning van startdata en colloquia, herkansingsmogelijkheden. 8. Uitvoering opdracht a. Ontwikkeling projectvoorstel, format projectvoorstel: methodologische stappen in probleemdefinitie b. Uitvoering project (ontwerp, plan, onderzoek, evaluatie, advies, verkenning) c. Analyse d. Verslaglegging en presentatie: formats, richtlijnen 9. Planning en deadlines 10. Beoordeling a. Beoordeling projectvoorstel b. Beoordeling eindwerkstuk c. Rol beoordelaars d. Elementen waarop beoordeling gebaseerd wordt e. Beoordelingsmatrix: schaal van beoordeling per criterium / prestatie (eventueel rubric) Handreiking Afstudeerprotocol Bacheloropleidingen, mei

16 Bijlage 3: Overzicht Verbindende Kaders Verbindend Kader 1: Iedere opleiding beschrijft in een afstudeerprotocol, het geheel van afspraken, werkwijzen, instructies en handleidingen die binnen de opleiding gelden voor het inrichten, uitvoeren en onderhouden van het afstudeerproces (zie bijlage 1). Het protocol wordt door de directeur vastgesteld en door het CvB getoetst. De directeur stemt met de examencommissie af om het als kader te hanteren. Het afstudeerprotocol kan ten aanzien van een aantal onderdelen verwijzen naar bestaande documenten zoals de OER van de opleiding, een curriculumboekhouding, competentiekaarten, afstudeerhandleiding et cetera. De opleiding geeft in het protocol duidelijk aan waar welke onderdelen zijn beschreven. Verbindend Kader 2: De opleiding beschrijft eindcompetenties (beroepscompetenties, of daarvan afgeleid) die de basis vormen voor het opleidingscurriculum. Met het afstuderen vindt de uiteindelijke toetsing van deze competenties plaats, aan de hand van prestaties van de student. In een afstudeerprogramma kan beschreven worden dat toetsing van eindcompetenties op onderdelen al in andere onderwijseenheden plaatsvindt. De bewijsstukken van deze toetsing maken onderdeel uit van het portfolio waarop het afstuderen wordt beoordeeld. Verbindend Kader 3: In het afstudeerprotocol van de opleiding staat het afstudeerprogramma beschreven, waarin is aangegeven door middel van welke toetsen en examenonderdelen de eindcompetenties van de opleiding worden getoetst. Hierin wordt eveneens de afstudeeropdracht van 30 EC beschreven, welke plaats deze inneemt in het afstudeerprogramma, welke eindcompetenties ermee worden getoetst en hoe de vaststelling van de opdracht, de begeleiding ervan, alsmede de toetsing en beoordeling zijn ingericht. Ook is (in de OER) vastgelegd aan welke voorwaarde(n) een student moet voldoen om aan de afstudeeropdracht te beginnen. Verbindend Kader 4: Iedere opleiding legt in een beoordelingsmodel vast: de eindcompetenties waarop de afstudeerprestatie getoetst wordt; de prestatiecriteria waaraan deze prestatie getoetst dient te worden; de beoordelingsschalen die gehanteerd worden om op onderdelen de beoordeling te waarderen; de beslissingsprocedures aan de hand waarvan het eindoordeel over de beroepsbekwaamheid wordt vastgesteld. Verbindend Kader 5: Iedere opleiding legt in het afstudeerprotocol en beoordelingsmodel expliciet vast: hoe de competentie onderzoekend vermogen afgeleid is of samenhangt met de eindcompetenties van de opleiding; welke prestaties de student moet kunnen laten zien om deze competentie voor de opleiding en de beroepspraktijk op voldoende niveau te beheersen; welke prestatiecriteria en beoordelingsschalen er voor de beoordeling van de prestaties gehanteerd (moeten) worden. Handreiking Afstudeerprotocol Bacheloropleidingen, mei

17 Verbindend Kader 6 Iedere opleiding legt in het afstudeerprotocol vast: wat de kwalificaties zijn waarover examinatoren dienen te beschikken, op welke wijze een eventuele externe deskundige of vertegenwoordiger van de opdrachtgever een adviserende rol heeft bij de beoordeling van bruikbaarheid en totstandkoming van het werkstuk. Elke opleiding doet een voorstel van de wijze waarop en met wie zij het eindwerkstuk beoordeelt, afdeling Beleid toetst dit. Verbindend Kader 7 Iedere opleiding stelt een afstudeerhandleiding vast ten behoeve van studenten en docenten. Deze handleiding wordt conform de eisen zoals opgesteld door Hogeschool VHL en als bijlage van het afstudeerprotocol ter toetsing voorgelegd aan het CvB. Verbindend Kader 8 Iedere opleiding legt in het afstudeerprotocol vast op welke wijze deze voorziet in een regelmatige peerreview van het protocol. Hierin wordt expliciet aandacht besteed aan de review van het beoordelingsmodel en de uitwerking daarvan op de daadwerkelijke beoordeling van afstudeerwerkstukken. Handreiking Afstudeerprotocol Bacheloropleidingen, mei