Ruimte voor winkelplezier

Transcriptie

1 adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n Ruimte voor winkelplezier We gaan naar een winkelcentrum om iets te kopen. Maar tegenwoordig is er nog een andere reden bijgekomen om dat winkelcentrum te bezoeken: we willen iets beleven. Daarom is het centrum niet langer meer een rijtje winkels-met-de-bekende-uithangborden. Een winkelcentrum ademt vooral een gedachte uit. Een thematisch concept. Waarin is nagedacht over alle factoren die het winkelplezier positief beïnvloeden. Van de parkeervoorzieningen tot en met woonfuncties, om de levendigheid te stimuleren. In de visie van Bouwfonds MAB Ontwikkeling is het concept bepalend of de kassa straks gaat rinkelen. Die ruimte eigenen we ons toe. Kijk voor meer informatie op NAW # 26 NAJAAR 2007 # 26 / najaar 2007 woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres w naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonpl adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres w naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonpl adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres w naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonpl adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres w naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonpl adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres w naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonpl adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres w naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonpl adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats Magazine naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats over naam adres woonplaats naam adres integrale woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres gebiedsontwikkeling woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam Met adres woonplaats naam dossier adres woonplaats naam adres woonplaats Mixed-use naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres in woonplaats naam kleine adres woonplaats naam adres woonplaats kernen naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a

2 inhoud NAW staat voor de woorden Naam, Adres, Woon plaats. Dit zijn de begrippen die centraal staan in dit magazine. Aandacht voor de eindgebruiker (naam), de woning, het kantoor of de winkelruimte (adres) en de locatie (woonplaats) is voor Bouwfonds MAB Ontwikkeling essentieel bij de realisatie van aantrekkelijke gebieden. NAW wordt gratis verzonden aan de zakelijke relaties van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Bij het NAW magazine hoort het NAW Dossier. Zorg ervoor dat u ook deze aanvulling in handen krijgt. Samenwerken Allereerst wil ik alle nieuwe lezers van NAW begroeten. Vanaf heden ontvangen alle relaties van Rabo Vastgoed en Bouwfonds MAB Ontwikkeling ons gezamenlijke relatiemagazine. Het is een volgende stap in de marsroute die leidt tot een volledige integratie van Bouwfonds MAB en Rabo Vastgoed. De commerciële integratie staat voor dit najaar op stapel en de juridisch/ financiële integratie in de periode daarna. Rabo Vastgoed en Bouwfonds MAB werken op projectniveau al veel langer samen. Een voorbeeld hiervan samenwerking wordt belicht in dit nummer van NAW en speelt zich af in Amsterdam Zuidoost. Daar zijn wij actief met het ontwikkelen van nieuwe koopwoningen, waarbij wij optrekken met de corporatie Rochdale en de gemeente Amsterdam. Ook in andere steden zien wij corporaties als een belangrijke en graag geziene partner in binnenstedelijke herstructurering, waarbij wij als integrale gebiedsontwikkelaar een sterk groeiende betrokkenheid hebben. Bij Bouwfonds MAB en Rabo Vastgoed staat niet alleen het project centraal maar vooral ook de context waarin het wordt gerealiseerd, inclusief de kwaliteit van de openbare ruimte. Daaraan levert onder meer de Bouwfonds Kunststichting een bijdrage, met als doelstelling het stimuleren van kunst in de openbare ruimte. Een goed voorbeeld is de mede door de Bouwfonds Kunststichting gesponsorde beeldenlijn op de Zuidas in Amsterdam. Hierover een artikel verderop in dit nummer. Sleutelbegrippen bij al onze activiteiten zijn samenwerken en betrokkenheid bij maatschappelijke ontwikkelingen. Zo vinden wij het ook onze taak om samen met de overheid op te trekken om het probleem van het toekomstige waterbeheer op te lossen waarop in dit nummer wordt ingegaan. Onze ligging en de onmisken bare klimaatverandering eisen dat we onze waterhuishouding goed op orde brengen. Ook hier is samenwerken de name of the game. Veel leesplezier toegewenst. Isaäc Kalisvaart, Lid van de directie actueel Openbare Bibliotheek Amsterdam geopend ontwerp Buitengewoon buiten wonen op kazerneterrein beleid Leven met het water buitenland Luxemburg krijgt nieuw stuk stad de stad Wonen, werken en leven aan de Maas proces Waar vroeger de scheepjes voeren markt De Bijlmer staat op een keerpunt kunst Kunst in het hart van de Zuidas 34 intreerede De engel uit het marmer 40 Op 7 juli opende de nieuwe Open bare Bibliotheek Amsterdam op het Oosterdokseiland haar deuren. Amsterdam beschikt hiermee over de grootste en modernste bibliotheek van het land. Een bijzonder gebouw dat voor iedereen vrij toegankelijk is en een trek - pleister naar het Oosterdokseiland. pagina 4 De Frederik Hendrikkazerne in Vught wordt getransformeerd tot een buitengewone woonwijk in een parkrijke omgeving. Bouwfonds MAB Ontwikkeling won de competitie voor het ontwerp en de realisatie van circa 240 koopwoningen op het voormalige kazerneterrein. pagina 12 Bestuurders en beleidsmakers zijn naarstig bezig beleid te ontwikkelen voor het klimaatbestendig maken van Nederland. Daarbij geven zij aan graag gebruik te maken van de kennis en creativiteit en niet te vergeten de daadkracht van ontwikkelaars en bouwers. pagina 20 Aan de rand van de stad Luxemburg ontwikkelt Bouwfonds Property Development Belgium samen met lokale partners Grossfeld. De ontwikkeling van dit multifunctionele gebied met m 2 aan wonen, werken, winkelen en leisure vormt een complexe opgave. pagina 26 Dit is de eerste aflevering van een nieuwe serie waarin NAW een stad of kleinere plaats onder de loep neemt. We beginnen met Rotterdam, stad aan het water, de tweede stad van Nederland. Maar bovenal een stad met meerdere gezichten. pagina 42 Een wijk die is gebouwd op een dam tussen twee meren. De Bergse Plaat is de trots van de gemeente Bergen op Zoom én een paradepaardje van Rabo Vastgoed. Tijdens een wandeling door de wijk onthullen beide partijen het succes vanhun samenwerking. pagina 50 Met de bouw van woningen levert Bouwfonds MAB/Rabo Vastgoed een substantiële bijdrage aan de vernieuwing van de Bijlmermeer. Volgens de samenwerkende partijen is voor de Bijlmer de tijd rijp om haar hard nekkige slechte imago van zich af te schudden. pagina 58 En verder in dit nummer lezersaanbieding kunstaankoop 8 vastgoed bekend 10 kunst in de openbare ruimte jaar wonen werken winkelen 25 verhuizen 32 de verandering 33 excursie 39 marktinformatie 57 interieur 64

3 actueel Bibliotheek opent deuren op het Oosterdokseiland Een droom wordt werkelijkheid De nieuwe Openbare Bibliotheek Amsterdam (OBA) op het Oosterdokseiland. auteur Kim van Eerde beeld Maarten van de Velde Op 7 juli was het eindelijk zover. Op die dag opende de nieuwe Openbare Bibliotheek Amsterdam (OBA) op het Oosterdokseiland haar deuren. Amsterdam beschikt hiermee over de grootste en modernste bibliotheek van het land. Hans van Velzen, directeur van de Openbare Bibliotheek en Anne-Lize Hoftijzer, projectdirecteur van Bouwfonds MAB Ontwikkeling CVG blikken terug op een periode van intensieve samenwerking. Het resultaat mag er zijn. Een bijzonder gebouw dat voor iedereen vrij toegankelijk is. Eindelijk is het zover en komen er mensen naar het Oosterdokseiland. Het zijn hectische dagen voor Hans van Velzen. Enkele weken na de opening wordt er nog hard gewerkt aan de finishing touches van de nieuwe bibliotheek. Amsterdam heeft het nieuwe onderkomen op het Oosterdokseiland inmiddels massaal weten te vinden. De reacties, bezoekersaantallen en publiciteit hebben alle verwachtingen overtroffen, vertelt Van Velzen trots. Met meer dan 1,7 miljoen boeken, m 2 vloeroppervlak, 600 werkplekken met computer, twee restaurants en een theater heeft Amsterdam eindelijk de bibliotheek die de stad waardig is. Ook Anne-Lize Hoftijzer, projectdirecteur van Bouwfonds MAB Ontwikkeling dat het Oosterdokseiland ontwikkelt, noemt de opening van de bibliotheek een hoogtepunt. Na jaren van plannen maken en bouwen komen er dan eindelijk mensen naar het Oosterdokseiland, zegt zij. Om uur gingen de deuren open voor het publiek en nog geen vijf minuten later stonden mensen op de tiende etage te genieten van het prachtige uitzicht over het historische centrum van Amsterdam. Voormalig kantoorpand Voor Van Velzen is de opening van de bibliotheek op het Oosterdokseiland een droom die werkelijkheid wordt. Het voormalige onderkomen aan de Prinsengracht destijds gebouwd als kantoorpand voldeed in meerdere opzichten niet meer als bibliotheek. Van Velzen: Er bestond geen logische verbinding tussen de verschillende verdiepingen en het pand aan de Prinsengracht werd met m 2 ook simpelweg te klein. Bovendien konden we niet meegaan in de ontwikkeling en, die zich elders binnen bibliotheken wel voltrokken. Van Velzen wist exact waar de bibliotheek aan de Prinsengracht tekortschoot en hoe het pakket van eisen voor een nieuw pand eruit zag. De komst van de nieuwe centrale bibliotheek op het Oosterdokseiland krijgt daadwerkelijk gestalte wanneer Bouwfonds MAB in 1998 de prijsvraag van de gemeente Amsterdam wint voor de ontwikkeling van het Oosterdokseiland. In het stedenbouwkundige plan, dat door Erick van Egeraat en Bouwfonds MAB in 4 actueel actueel 5

4 De bibliotheek gezien vanuit het historische centrum van Amsterdam. De nieuwe behuizing van de openbare bibliotheek op het Oosterdokseiland biedt ruimte om mee te gaan met de ontwikkelingen op het gebied van multimedia. Een nieuw stuk binnenstad waar ruimte is voor wonen, werken én leven De bibliotheek is binnen de gestelde tijd en het beschikbare budget opgeleverd samenwerking met de gemeente Amsterdam wordt opgesteld, wordt een bijzondere plek ingeruimd voor de bibliotheek. Hoftijzer: We creëren een nieuw stuk binnenstad waar ruimte is voor wonen, werken én leven, niet alleen tussen en uur, maar ook buiten die uren. Om die levendigheid ook daadwerkelijk te realiseren is een publiekstrekker als de bibliotheek die zeven dagen per week van tot uur geopend is van groot belang. Bovendien waren we bekend met de wens van Hans van Velzen om een grote, eigentijdse bibliotheek te bouwen. Bouwfonds MAB is vervolgens binnen het Amsterdamse op campagne geweest om de bibliotheek naar het Oosterdokseiland te halen. En met succes. De gemeente Amsterdam stemde in met een verhuizing van de Prinsengracht naar het Oosterdokseiland. Heldere discussie De regie bij de ontwikkeling en realisatie van de bibliotheek was in handen van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Hoftijzer: Bouwfonds MAB ver vulde in het proces de rol van plaatsvervangend opdrachtgever. Een voor ons ongebruikelijke rol omdat we over een aantal belangrijke zaken uiteindelijk niet zelf de beslissing konden nemen. We hadden dus meerdere petten op. Het was niet altijd even makkelijk, maar dit had wel tot gevolg dat de discussie tussen de betrokken partijen heel helder gevoerd kon worden. Hans van Velzen vertegenwoordigde immers de belangen van de bibliotheek, de gemeente was financieel verantwoordelijk en Bouwfonds MAB stuurde de planontwikkeling en realisatie aan en was verantwoordelijk voor de planning en de voortgang van het project. Daarnaast ontwikkelde Bouwfonds MAB op de kavel waar de bibliotheek is gerealiseerd ook nog een kantoor, een restaurant en een deel van de parkeergarage. Terugkijkend denk ik dat we het goed gedaan hebben. De bibliotheek is binnen de gestelde tijd en het beschikbare budget opgeleverd. Dat zegt al genoeg. Een vruchtbare samenwerking, beaamt ook Van Velzen: Natuurlijk was het niet altijd feest en is er zo nu en dan strijd geweest. Voor ons staat het belang van de bibliotheek voorop, maar Bouwfonds MAB en de gemeente hebben ook hun eigen doelstellingen. Het is niet meer dan normaal dat je dan af en toe met elkaar in botsing komt. Dat houdt ook iedereen bij de les. Belevenisbibliotheek Het resultaat mag er zijn. De nieuwe bibliotheek is wat betreft oppervlakte meer dan verdubbeld, van naar m 2. Van Velzen: Het vervullen van je informatieve, educatieve en culturele taak vergt ruimte. Maar dat is niet alles, want de bibliotheek op het Oosterdokseiland is meer dan een uitleenbibliotheek. Aan de Prinsengracht kwamen mensen alleen om boeken te halen en waren daarna weer weg. Op het Oosterdokseiland proberen we mensen langer binnen te houden. De nieuwe bibliotheek herbergt onder andere horecavoorzieningen, een theater, vergaderzalen, expositieruimten en een museum. Je zou kunnen zeggen dat de bibliotheek hiermee een cultureel centrum is geworden. Kruisbestuiving Verontrust is Van Velzen nooit geweest over de aanloop op het Oosterdokseiland. Vanaf het begin heb ik vertrouwen gehad in deze plek. Toen het Muziekgebouw aan t IJ twee jaar geleden geopend werd, wist ik het zeker. Natuurlijk zijn er ook mensen die heimwee hebben naar de Prinsengracht, maar op het Oosterdokseiland staat een bibliotheek van deze tijd. Naar verwachting heeft de opening van de bibliotheek positieve gevolgen voor de verdere ontwikkeling van het Oosterdokseiland. Wanneer de loop er eenmaal in zit, valt te verwachten dat bewoners en bedrijven langzaam zullen volgen. Een bibliotheek brengt levendigheid met zich mee die aanstekelijk kan werken, verwacht Van Velzen. Tijdens de ontwikkeling van het Masterplan heeft Bouwfonds MAB dergelijke spin offeffecten heel bewust ingecalculeerd. Net als de bibliotheek bij uitstek een instelling die van de binnenstad houdt zullen bepaalde bedrijven en bewoners bewust kiezen voor deze plek. Er zal kruisbestuiving ontstaan tussen de verschillende functies op het Oosterdokseiland, beaamt ook Hoftijzer. TomTom is de eerstvolgende partij die zich gaat vestigen op het Oosterdokseiland. Zij huren het eerste kantoorgebouw dat per 1 september is opgeleverd. naw@bouwfonds.nl Projectgegevens Stedenbouw kundig plan E.E.A. Erick van Egeraat Associated Architects Ontwikkelende partij Bouwfonds MAB Ontwikkeling CVG BV (in een joint venture met Meyer Bergman) Start bouw (garage) mei 2004 Oplevering juli 2007 Architect Constructie en installaties Akoestiek Brandveiligheid Bouwdirectie Jo Coenen & Co Architekten Arup Cauberg-Huygen raadgevende ingenieurs Peutz bv PRC B.V. De nieuwe bibliotheek op het Oosterdokseiland is meer dan een uitleenbibliotheek. De intentie is de mensen langer binnen te houden. Er bevinden zich onder andere horecavoorzieningen, een theater, vergaderzalen, expositieruimten en een museum. Het Oosterdokseiland wordt een nieuw stuk binnenstad. Om die levendigheid te realiseren is een publiekstrekker als de bibliotheek die zeven dagen per week van tot uur geopend is van groot belang. 6 actueel actueel 7

5 eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezers ezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbiedi nbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding kunstaankoop lezersaanbieding kunstaankoop ing lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan nbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ing lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaa rsaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezers ezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbiedi nbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ing lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan nbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ing lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaa rsaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezers ezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbiedi nbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ing lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan nbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding i l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l Mijn landschappen ontstaan uit verbazing Papa, het bos ruikt naar dennenshampoo. Dat is volgens Esther Tielemans (Helmond,1976) de kern van de realiteit waarin wij leven. Wij proberen met zijn allen een realiteit te creëren die de werkelijkheid overstijgt. Over deze realiteit gaat mijn werk. Tielemans schildert paradijselijke landschappen die evenzeer verleiden als verwarren. Haar schilderijen zijn groot, felgekleurd en glimmend. Haar panelen kunnen enorme formaten aannemen, tot aan hele wanden toe. Zo kun je als het ware door haar landschappen heen lopen. Wanneer je dat doet, zie je jezelf weerspiegeld in de monochrome vlakken van epoxylak die ze tussen de panelen hangt. Zo laat ik werkelijkheid en fictie door elkaar heen lopen. De toeschouwer wordt werkelijkheid in mijn verbeelding. Ze begon met het schilderen van landschappen na een bezoek aan Zwitserland, ongeveer tien jaar geleden. Ik vond de Zwitserse natuur zo onwerkelijk, het voelde alsof ik door een decor liep. Gek natuurlijk want in Zwitserland is het landschap veel echter dan in Nederland, waar alles is ingericht en aangeharkt. Dit heeft me aan het denken gezet. Sindsdien onderzoekt Tielemans het contrast tussen echt en onecht. Veel mensen denken dat de natuur mijn inspiratiebron is, maar mijn landschappen ontstaan uit een soort verbazing over de dingen om ons heen. Over de lezersaanbieding Het werk voor Bouwfonds is anders dan ik gewend ben te maken, al was het alleen al vanwege het kleinere formaat, begint Tielemans het gesprek. Maar naarmate haar uitleg vordert, komt ze zelf tot de conclusie dat er meer overeenkomsten met haar andere werk zijn dan ze dacht. Ik ben begonnen met de foto van een kamerlinde. Het beeld sprak me aan; het licht dat door de bladeren schijnt maakt ze bijna transparant. De foto heeft ze opgeplakt en met wit afgedekt. Vervolgens heeft ze er een kader omheen getekend. Rechts is de geschilderde verbeelding van wat je links ziet; mijn vertaling van de werkelijkheid. De werkelijkheid zit in het kader terwijl het geschilderde juist uit het kader groeit. Ook hier speel ik dus weer met het contrast tussen fictie en werkelijkheid. Dit kunstwerk in uw collectie? NAW biedt de lezers unieke kans op een piëzografie van Esther Tielemans. Tegen een gereduceerd tarief van 200,- wordt u eigenaar van dit bijzondere kunstwerk dat in een beperkte oplage is gemaakt. Deze aanbieding voor lezers van NAW is een initiatief van Bouwfonds MAB in samenwerking met de Bouwfonds Kunststichting. Feiten over het kunstwerk Titel: Transparant leafs Jaar: 2007 Formaat: 45 x 55 cm Oplage: 25 genummerde en gesigneerde exemplaren Techniek: piëzografie Galerie: Akinci, Amsterdam Uitgave: Drukkerij Bernard Ruijgrok Piëzografie Prijs: 200,- (inclusief btw en exclusief 7,25 verzendkosten) Informatie over Esther Tielemans Door de thematiek in haar schilderijen wordt Tielemans vaak geschaard onder wat ook wel als het nieuwe romantische schilderen wordt aangeduid. Maar wie goed kijkt ziet dat haar werk met Romantiek of het romantische schilderen weinig te maken heeft. Ze creëert een über-aantrekkelijkheid waarin ze met de beschouwer een spel speelt van aanstreken en afstoten, van verleiden en confronteren. Haar werk biedt een intense theatrale beleving en een confrontatie met de oppervlakkige glans en schittering van ons huidige bestaan. Na haar residence aan de Rijksakademie van beeldende kunsten in Amsterdam ging het snel met de jonge Tielemans. Ze won verschillende prijzen waaronder de Koninklijke subsidie voor vrije schilderkunst en de Prix de Rome. En ze kon terecht bij twee galeries. Akinci in Amsterdam en Zürcher in Parijs. Haar werk werd aangekocht door musea in het hele land en ze werd uitgenodigd voor verschillende groepstentoonstellingen. Op dit moment hangt Tielemans in het Van Abbemuseum in Eindhoven waar zij meedoet aan een project van Lilly van der Stokker. Deze tentoonstelling is tot 15 oktober 2007 te bewonderen. 8 lezersaanbieding kunstaankoop lezersaanbieding kunstaankoop 9

6 astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend bekend bekend bekend vastgoed bekend vastgoed vastgoed vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend bekend bekend bekend bekend vastgoed vastgoed vastgoed vastgoed vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend bekend bekend bekend bekend vastgoed vastgoed vastgoed vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend bekend bekend bekend vastgoed vastgoed vastgoed vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend bekend bekend bekend bekend vastgoed vastgoed vastgoed vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend bekend bekend bekend bekend vastgoed vastgoed vastgoed vastgoed vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend bekend bekend bekend bekend vastgoed vastgoed vastgoed vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend bekend bekend bekend vastgoed vastgoed vastgoed vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t auteur Saskia van der Kam beeld Reinier Gerritsen Francine Houben (52) is een van de meest actieve Europese architecten met vele publicaties, conferenties, tentoonstellingen. Ze was directeur en curator van de eerste Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam, dat zij het thema Mobility, A Room with a View meegaf. Haar oeuvre is ongekend breed: van huizen tot complete woonwijken, van polders tot wolkenkrabbers en van parken en pleinen tot snelwegen. In 1980, tijdens haar studie Bouwkunde in Delft, heeft ze Mecanoo opgezet en daar is ze nu nog steeds directeur van. Haar laatste aanwinst is de opdracht voor het nieuwe stadskantoor en de stationshal van Delft. Aan Francine Houben vragen op welk project ze het meest trots is, is hetzelfde als een moeder vragen haar lievelingskind aan te wijzen. Ik ben met alles blij, ik tel mijn zegeningen. > Waar woont u? In Rotterdam aan de Kralingse Plas. Op de plek die voorjaar 2007 werd uitgekozen als de beste openbare ruimte van Nederland > Waarom woont u waar u woont? Wij hebben daar ons eigen huis gebouwd. Op het moment dat ik op de lege kavel stond, dacht ik: hier wil ik wonen. Het is er mooi, met uitzicht op de natuur, dicht bij de binnenstad, ik ben zo bij het station en op de snelweg. Het is een plek die mij op een gemakkelijke manier met de rest van de wereld verbindt. > Met wie woont u daar? Met mijn man en drie kinderen. > Sinds wanneer? Sinds 1991 en we hebben het twee jaar geleden vergroot door het huis van de buren er bij te betrekken. > Als architect woont u vast in hét perfecte huis? Mensen denken altijd, dat het leuk is om je eigen huis te bouwen, maar dat is lang niet altijd zo. Eigenlijk moet je de rol van opdrachtgever en architect uit elkaar houden. Voor je eigen huis heb je ook altijd te weinig tijd omdat je altijd voor anderen bezig bent. > Zal de architectuurkenner uw huis aanmerken als een typisch Francine Houben huis? Nou ja mijn huis is vrij bekend. Dus een beetje kenner kent mijn huis ook wel. Het is wel echt míjn huis. Alle huizen waar ik eerder in heb gewoond zijn er in terug te lezen. Het is een huis om het Hollandse landschap en de Hollandse lucht te zien, echt een Room with a View. Alle kamers zijn met elkaar verbonden, overal in huis kun je rondjes lopen. Het is een compositie van verschillende materialen. Basale materialen als beton, staal, glas, zink, maar ook verfijndere materialen als gefineerd hout en bamboe. Het uitzicht op de plas geeft het gevoel van vakantie. Het is gemaakt om in te wonen en te werken, maar ook om er vakantie in te vieren. Ik noem het een woon-werk-recreatiehuis. > Wat is het mooiste plekje in uw huis? Moet ik dat echt kiezen? Ik vind zo veel plekjes mooi. Ik vind de steeg zoals ik de ruimte genoemd heb, precies tussen het oude en het nieuwe huis heel mooi. Ik heb daar het uitzicht op de plas en de achtergelegen tuin. De detaillering van het huis maakt dat je je binnen onderdeel voelt van buiten. In de houten vloer boven de sloot is een zwembadje gemaakt. Als je de stop er uit trekt valt het water in de sloot. > Wat is de beste plek om te wonen? Ik ben heel blij waar ik woon, maar er zijn zoveel plekken die spannend zijn om te wonen. Ik ben vaak verhuisd en dat vond ik altijd avontuurlijk. Maar ik denk wel dat ik nu in mijn haven ben aangekomen. Ik wil hier niet meer weg. > Hoe vaak bent u verhuisd? Ik ben dertien keer verhuisd in mijn leven. Twaalf huizen en een hotel. En die zijn allemaal in dit huis verwerkt, alle fragmenten die ik mooi vond, zie je terug in dit huis. > Een hotel? Ja met mijn ouders heb ik vroeger in een hotel gewoond. Flat Modern, een voormalig stationshotel in Sittard, dat na de oorlog vanwege de woningnood tot woongebouw werd omgedoopt. Het hotel had ongebruikelijk grote ramen voor een woonhuis. Die zie je nu in ons huis terug. Wij hebben onze slaapkamer als een ruime hotelkamer ontworpen. > Lijkt u op uw buren? Helemaal niet. Trouwens, wij hebben het huis van onze buren gekocht. Dus we zijn onze eigen buren geworden. 10 vastgoed bekend vastgoed bekend 11

7 ontwerp Het kazerneterrein wordt getransformeerd tot een hoogwaardig en karaktervol woongebied dat optimaal gebruik maakt van de landschappelijke en cultuurhistorische kwaliteit. Stadhouderspark Vught Buitengewoon buiten wonen op voormalig kazerneterrein auteur Christine van Eerd beeld Reinier Gerritsen en anderen Wie via Google Earth kijkt naar de Frederik Hendrikkazerne in Vught, ziet een park vol kazernegebouwen met grijze daken. Maar inmiddels zijn de meeste panden gesloopt om plaats te maken voor een buitengewone woonwijk in een parkrijke omgeving. Bouwfonds MAB Ontwikkeling won de competitie voor het ontwerp en de realisatie van circa 240 koopwoningen. Een woningcorporatie voegt hier nog ongeveer vijftig huurappartementen aan toe. Duizenden dienstplichtigen passeerden sinds 1938 de poorten van de Frederik Hendrikkazerne in Vught, maar sinds een paar jaar is deze kazerne niet meer in gebruik. Domeinen verkocht het terrein aan de gemeente Vught, die op haar beurt een plan liet ontwikkelen voor woningbouw. Deze bijzondere plek moest worden getransformeerd tot woon milieu met onderscheidende kwaliteit: een hoogwaardig en karaktervol woongebied dat optimaal gebruik maakt van de landschap pelijke en cultuurhistorische kwaliteit van het voormalige kazerneterrein. Gedurfde aanpak Supervisor Jos van Eldonk en landschaparchitect Peter Lubbers maakten een stedenbouwkundig plan en een gedetailleerd beeldkwaliteitplan voor het gebied dat is omgedoopt tot Stad houderspark. Het meest opvallende daarin is de eis voor het midden gebied, waar de woningen geen tuin mogen hebben om het landschappelijke karakter ten volle te benut ten. Daarnaast zijn er eisen voor bijvoorbeeld materiaalgebruik, uitstraling en het woningprogramma. Vijf projectontwikkelaars werden uitgenodigd om een voorstel te maken voor verdere invulling van het plan. Het was een bijna onmogelijke opgave, vertelt José Pijnenburg, ontwikkelingsmanager bij Bouw fonds MAB Ontwikkeling. We kregen de stukken pas in juni binnen en moesten in drie maanden tijd een zeer uitgebreid plan maken. Maar we vonden het zo n interessant project, dat we alles op alles hebben gezet om een planvoorstel uit te werken. Mede gezien de bouwvak vroeg het extra inzet en creativiteit om alles op tijd rond te krijgen. De randvoorwaarden van de gemeente Vught maakten de invulling lastig maar uitdagend. In de natuurlijke en cultuurhistorische context was geen ruimte voor standaardoplossingen. Deze bijzondere plek vroeg om een meer gedurfde aanpak. En die aanpak werd gewaardeerd: in november 2006 kreeg Pijnenburg een telefoontje van de wethouder dat het plan van Bouwfonds MAB Ontwikkeling was uitver koren. De gemeente beoordeelde zowel het ontwerp als de bieding van Bouwfonds MAB als beste. Wisselwerking Het voorlopige ontwerp voor het Stadhouderspark in Vught kenmerkt zich door eenheid in verscheidenheid. Om de samenhang binnen het zeer gedifferentieerde woningprogramma te bewerkstelligen werden drie architectenbureaus geselecteerd die intensief hebben samengewerkt: Vera Yanovshtchinsky (YA), Simone Drost (Drost + van Veen) en Haico Meyer (ONIX). Vanwege het grote belang van Frederik Hendrikkazerne Vught s-hertogenbosch 12 ontwerp ontwerp 13

8 Industrieel erfgoed José Pijnenburg, ontwikkelingsmanager bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling Twee monumentale gebouwen van de Frederik Hendrikkazerne krijgen een nieuwe bestemming. In het voormalige wachtgebouw met bureel en cellencomplex komt een gezondheidscentrum. Er wordt gedacht aan fysiotherapie, huisartsen, een apotheek en bijvoorbeeld een fitnessruimte. Zelfs voor de vleermuizen die zich zeer thuis voelen in de Vughtse bossen blijft plaats; voor hen zijn speciale ruimtes bestemd in de toren van het gezondheidscentrum. En in een markant koepelgebouwtje met koperen dak is een kleinschalig theehuis gepland. Dit wordt een werkproject voor mensen met een verstandelijke beperking. Het theehuis ligt aan de rand van het Stadhouderspark, langs de populaire wandelroute De grootste uitdaging ligt bij de verkoop van de woningen zonder privétuin de groene omgeving, werd het ontwerpteam versterkt met landschapsarchitect Martine van Vliet (B+B). Pijnenburg: We hebben architecten geselecteerd die ook in eerdere ontwerpen een duidelijke relatie hebben gelegd met een natuurlijke omgeving. Er was een opvallend goede wisselwerking binnen het ontwerpteam. De architecten hebben elkaar geïnspireerd, afspraken gemaakt over materiaalgebruik en een gezamenlijk product afgeleverd waarin de eigenheid van de verschillende ontwerpen toch herkenbaar blijft. Bijzondere architectuur Bladerend door het rijk geïllustreerde boek met het voorlopige ontwerp, wijst José op de dijk langs het kanaal. De herontwikkeling van dit industrieel erfgoed is een project van Bouwfonds MAB, in samenwerking met BOEi, (Maatschappij tot Behoud, Ontwikkeling en Exploitatie van Industrieel Erfgoed). Industriële monumenten kunnen een belangrijke identiteit geven aan een woonomgeving. BOEi is gespecialiseerd in duurzame herbestemming van monumentale gebouwen met een krachtige economische en maatschappelijke meerwaarde. Aandeelhouders van BOEi zijn onder andere Bank Nederlandse Gemeenten, Triodos Bank en Bouwfonds MAB Ontwikkeling. (Zie ook Pijnenburg op de specifieke onderdelen van het Stadhouderspark. Veel ontwerpen voegen zich harmonieus in het groen; verticaal gemetselde baksteen geeft bijvoorbeeld een boomschorseffect. Ruime glaspartijen brengen het buiten naar binnen en andersom. Hier en daar is juist bewust gekozen voor contrast met de omgeving. Het kazerneterrein is onderverdeeld in drie deelgebieden; Dorpsrand, Parkbos en Kazerne, maar deze deelgebieden werden niet verdeeld onder de drie architecten. Vanwege de gewenste differentiatie is bewust gekozen voor menging. In deelgebied Dorpsrand komen klassieke woningen met een eigen tijdse vertaling. De rieten en leistenen kappen en gevelbekleding zorgen voor een natuurlijke uitstraling. Haico Meyer (ONIX) ontwierp hier bijvoorbeeld een vrijstaande woning met een opvallend grote dakoverstek, geïnspireerd op het werk van Frank Lloyd Wright. De verhoog de woonkamer zorgt ervoor dat toekomstige bewoners vrij zicht hebben op het aangren zende heidegebied. Parkbos is het meest bijzondere deelgebied omdat hier is gekozen voor het concept van wonen zonder tuin. De woongebouwen staan verspreid door het bos en profiteren van het openbare groen. Bij elke woning komt wel een ruime buitenruimte in de vorm van een inpandige loggia of terras. Opvallend zijn de ingenieus geschakelde woningen van Simone Drost binnen één woongebouw. Doordat niet directe herken baar is waar de grenzen tussen de woningen liggen, geeft dit een luxe uitstraling. De rieten gevel wordt gecombineerd met grote glas vlakken en uitsnijdingen van witte betonnen lijsten. Het derde deelgebied met de naam Kazerne, herbergt woningen in een enigszins hogere dichtheid. Een meer robuuste stijl was hier het vereiste als aansluiting bij een aantal historische kazernegebouwen dat behouden blijft. Vera Yanovshtchinsky vertaalde dit in een modern vormgegeven appartementen gebouw met een rationele uitstraling. Door de gevelopbouw met staal, glas en metselwerk ontstaat een optimaal contact met buiten, hetgeen nog wordt versterkt door de royale dubbelhoge inpandige buitenruimte. Puzzel Dit zijn nog maar enkele voorbeelden van de grote variatie in Stadhouderspark. Verspreid over de drie deelgebieden komen maar liefst twaalf verschillende woningontwerpen voor met een scala aan woningtypen: vrijstaand, twee-onder-een-kap, geschakeld, in een rij, appartementen en grondgebonden woningen met en zonder eigen tuin. Door die grote variatie hebben we het onszelf niet gemakkelijk gemaakt, aldus Pijnenburg. De grootste uitdaging was om voor de bewoners voldoende privacy, buitenruimte en veiligheid te realiseren en tegelijkertijd de sfeer van het park te bewaken. Verder moesten we rekening houden met de bezonning van de woningen, de bestaande bomen en de parkeerplaatsen die zouden opgaan in de groene omgeving. Dat is best een puzzel geweest. Het gaat bij zo n complex project niet alleen om de individuele ontwerpen, maar ook om de relatie met de groene omgeving en uiteraard de onderlinge relatie van de ontwerpen. Het gaat om het zoeken naar evenwicht tussen kwaliteit en haalbaarheid 14 ontwerp ontwerp 15

9 Stadhouderspark Vught Marktvisie Vanuit Bouwfonds MAB Ontwikkeling werd het project ondersteund door het conceptteam van de vestiging in Eindhoven. Dit team bundelt kennis van specialisten op het gebied van stedenbouwkundig ontwerp, marketing en financiële onderbouwing. Het gaat immers om het zoeken naar evenwicht tussen kwaliteit en haalbaarheid. Aan het ontwerpplan ligt dan ook een gedegen marktvisie ten grondslag. De bijzondere omgevingskwaliteit in combinatie met het onorthodoxe concept leidt tot een hoogwaardig woonmilieu. Hier ziet Bouw fonds mogelijkheden voor éénen tweeper soonshuishoudens (ook starters) en een breed spectrum van doorstromers, variërend van gezinnen tot senioren. De ontwerpen sluiten naadloos aan bij de meest kansrijke product-marktcombinaties. De grootste uitdaging ligt bij de verkoop van de woningen zonder privétuin. Dit concept is in Nederland nog niet veel vertoond en sommigen zetten vraag tekens bij de verkoopbaarheid van het project. José Pijnenburg is optimistisch: Vught is een populair woongebied maar er is hier de laatste tijd weinig gebouwd. > Het kazerterrein is onderverdeeld in drie deelgebieden: Dorpsrand, Parkbos en Kazerne. In Parkbos is gekozen voor het concept van Wonen zonder tuin. De woon gebouwen staan verspreid door het bos en profiteren van het openbare groen. Bij elke woning komt wel een ruime buiten ruimte, in de vorm van een inpan dige loggia of terras. Het terrein van de voormalige Frederik Hendrikkazerne in Vught wordt getransformeerd tot een woongebied. Bouwfonds MAB Ontwikkeling realiseert hier maar liefst 12 verschillende woningontwerpen over drie deelgebieden: Dorpsrand, Parkbos en Kazerne. In totaal 130 grondgebonden woningen en 112 appartementen, waarvan 120 koopwoningen in het duurdere segment (vrijstaande woningen, geschakelde woningen en appartementen), 90 in het middeldure segment (rijwoningen en Bouwfonds MAB Ontwikkeling heeft inmiddels ruime ervaring opgedaan met het project Haverleij in Den Bosch, waar een deel van de huizenbezitters ook geen privétuin heeft, maar wel profiteert van het prachtige landschap waarin de woningen liggen. De verkoop daarvan loopt voorspoedig. We hebben dan ook vertrouwen in de verkoop van de woningen in Stadhouders park, waarbij communicatie uiteraard een belangrijke rol zal spelen. In juni zijn de laatste kazernegebouwen gesloopt en als het aan Bouwfonds MAB Ontwikkeling ligt, gaat in augustus 2008 de eerste paal de grond in. Maar voor het zover is, moet nog wel een aantal procesmatige hobbels worden genomen. De gemeente heeft de benodigde bestemmingsplanwijzigingen gebundeld in één procedure en dat betekent dat de bouw van de woningen samenhangt met een akkoord voor de toegangsweg door het nieuwe gebied. Dit zou volgens Pijnenburg nog wel eens wat vertraging kunnen opleveren. Voor het ontwerpproces had de samenvoeging van verschillende procedures ook gevolgen, want allerlei beslissingen over de woningen die nodig zijn voor de bouwvergunning moesten nu in een vroeger stadium worden genomen dan eigenlijk wenselijk was. Het bestemmingsplan zit als krimpfolie om het hele plan heen en dat maakt het complexer. We voeren momenteel intensief overleg met supervisor Jos van Eldonk en dat leidt tot een steeds betere uitwerking van het definitieve ontwerp. Stadhouderspark is in alle opzichten geen voor de hand liggende opgave, maar daarom juist heel bijzonder! appartementen) en 32 appartementen in het goedkopere segment. Twee voormalige kazernegebouwen op het terrein worden door een woningcorporatie omgebouwd tot sociale huurwoningen. Ook zal één nieuw appartement engebouw worden gerealiseerd door een woningcorporatie. De trans formatie van het kazerneterrein tot een buitengewone woonwijk wordt uitgevoerd onder leiding van supervisor Jos van Eldonk en landschaps architect Peter Lubbers. Deze bijzondere plek vroeg om een meer gedurfde aanpak 16 ontwerp ontwerp 17

10 re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar enbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in d re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de kunst openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte de kunst in openbare ruimte openbare kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte ruimte kunst in de openbare kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de openbare kunst in de openbare kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in openbare ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de openbare kunst in de openbare kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst de openbare ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de openbare kunst in de openbare kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in openbare ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de openbare kunst in de openbare kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar enbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in openbare ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de openbare kunst in de openbare kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in d re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in openbare ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de openbare kunst in de openbare kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst de openbare ruimte kunst in openbare ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de openbare kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar enbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in d re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d Op die hoge sokkel lijkt het net een machinale bloem auteur Saskia van der Kam beeld Rogier Alleblas Peer Veneman heeft vele werken in de openbare ruimte staan. Net als zijn gehele oeuvre, zijn ook deze beelden heel uiteenlopend. Het beeld in het Seringenpark in Aalsmeer heeft hij in 2002 gemaakt. Ik had er al een tijdje niet meer aan gedacht. Janna van Zon die destijds namens Stichting Kunst en Cultuur Aalsmeer in de kunstadviescommissie zat, kan zich nog herinneren dat de manier waarop de opdrachtverlening is gegaan, geen pluim verdiende. Er was te weinig geld, geen begeleiding en niet eens een onthulling. Kunstenaar: Peer Veneman Titel: Zonder titel Jaar: 2002 Afmeting: Beeld circa 150 cm, sokkelhoogte circa 300 cm Materiaal: Staal Locatie: Seringenpark Aalsmeer Kom binnen, Veneman zwaait de tuindeuren van zijn atelier open. In het oude gymlokaal staat een deel van zijn laatste tentoonstelling nog opgesteld. Hiervoor heeft hij stoelen gedemonteerd en weer opnieuw in elkaar gezet. Driftig gaat hij op zoek naar iets om op te zitten. Ik heb bijna al mijn stoelen in stukken gezaagd. Ah, hier heb ik er één. Deze was niet mooi genoeg om te gebruiken. Als het gespreksonderwerp weer op het beeld in Aalsmeer komt, komen er ook goede herinneringen boven. Die stalen cilinders bovenop komen uit een steengroeve uit Birmingham, Alabama, begint Veneman enthousiast te vertellen. Ik mocht daar in 1995 drie maanden werken als Artist in Residence. Waanzinnige plek. Die groeve was denk ik zo groot als heel Amsterdam. Ik vond de onderdelen waarover de stenen werden getransporteerd zo prachtig dat ik er een aantal heb laten verschepen naar Nederland. Kom, wenkt hij, ik heb er hier nog een paar liggen. Volledig begroeid met klimop liggen achter in de tuin inderdaad nog een paar enorme stalen objecten. Ik heb ze eerst open gezaagd en daarna weer opnieuw aan elkaar gelast. Vervolgens heb ik ze seringenpaars gemaakt en de verschillende vormen op elkaar gezet. Op die hoge sokkel lijkt het net een soort machinale bloem. Dat vond ik een mooie tegenstelling in zo n park. Radio Aalsmeer Janna van Zon weet nog dat er in het begin wat commotie om het beeld van Veneman was. Omwonenden begrepen het niet zo goed. Toen ze een keer door de winkelstaat liep, hoorde ze dat twee vrouwen het over het beeld hadden. Ik ben naar ze toe gegaan en heb ze uitgelegd waarom we voor dit beeld hadden gekozen. Het hielp. De vrouwen kregen meer begrip. Dat bracht haar op een idee. Ik ben naar Radio Aalsmeer gegaan en heb aangeboden om een uur lang in de uitzending vragen over het beeld te beantwoorden. De commotie bij de bewoners is volgens haar ook ontstaan doordat ze helemaal niet betrokken zijn bij de keuze voor de beelden in het park. Je mag ze best een beetje opvoeden, maar je moet direct omwonenden wel de gelegenheid bieden om mee te denken. Na dit jaar is dat ook veranderd in Aalsmeer. Aan de andere kant, vindt ze, kunst brengt altijd veel te weeg. Dat moet ook. Als een kunstwerk genegeerd wordt, is dat veel erger. Toch wel leuk om weer eens in wat oude werken te duiken, vindt Veneman. Dat brengt me op nieuwe ideeën. Onlangs heeft hij ook weer een oud project opgepakt. Nadat ik in 1999 de Zeven Zonden heb verbeeld, ben ik begonnen aan de Zeven Deugden. Toen ik de modellen af had, ben ik gestopt. Ik weet ook niet waarom, ik had er even genoeg van toen, maar nu is de tijd er weer rijp voor. Ik heb er zin in. Peer Veneman in de Bouwfonds Kunstcollectie Het werk van Peer Veneman is goed vertegenwoordigd in de Bouwfonds Kunstcollectie. Inmiddels zijn er zes sculpturen en vier grafische werken in de collectie opgenomen. Het eerste werk van Veneman werd aangekocht in 1987 en de laatste in Op deze manier is er in de loop van twintig jaar een evenwichtig overzicht van de ontwikkeling van zijn werk ontstaan. De sculptuur Zur Blattstellung werd aangekocht in De basis voor dit werk was een nauwkeurige, schematische tekening van de groeiwijze van een monocotyle of cryptogaam, een eencellige sporenplant. De groeiwijze van deze plant fascineerde Veneman. Een tekening van dit groeiproces met de titel Zur Blatstellung vond Veneman in een Duitse studie en was het uitgangspunt voor in totaal vier sculpturen met de titel Zur Blattstellung. Het werk van Peer Veneman is zeer veelzijdig, maar in het geval van zowel de sculptuur in het Seringenpark te Aalsmeer als van Zur Blattstellung III spelen groeiprocessen een rol. Feiten over het kunstwerk in de Bouwfonds Kunstcollectie Kunstenaar: Peer Veneman (Eindhoven, 1952) Titel: Zur Blattstellung III Jaar: 1998 Afmeting: 184 x 56 x 56 cm Materiaal: Brons Locatie: Kantoor Bouwfonds Asset Management te Hoevelaken Jaar van Aankoop: kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte 19

11 beleid Leven met het water auteur Hanneke Luitwieler beeld Don Wijns en anderen Overstromingen in Azië en dichter bij huis in Engeland. Ook deze zomer werden we overspoeld met berichtgeving over extreme weersomstandigheden ten gevolge van klimaatverandering. Hoewel rampscenario s als in Groot-Brittannië in Nederland minder snel denkbaar lijken, zullen ook wij onafwendbaar worden geconfronteerd met de gevolgen van de opwarming van de aarde. Bestuurders en beleidsmakers zijn naarstig bezig beleid te ontwikkelen voor het klimaatbestendig maken van Nederland. Daarbij geven zij aan graag gebruik te maken van de kennis en creativiteit en niet te vergeten de daadkracht van ontwikkelaars en bouwers. Door marktpartijen in een vroeg stadium bij gebiedsinrichting te betrekken, kan straks de slag naar de uitvoering sneller worden gemaakt. > Mensen wonen en recreëren graag aan het water. Dat biedt kansen om aantrekkelijke woonsituaties te realiseren. Het besef dat de aarde opwarmt is de laatste jaren met dank aan Al Gore en opeenvolgende natuurrampen in volle hevigheid tot de samenleving doorgedrongen. De kranten staan vol met berichten over smelten de poolkappen en de stijgende zeespiegel. Naast zogeheten mitigerende maatregelen om het broeikaseffect een halt toe te roepen of op z n minst te beperken door het mondiaal terugdringen van CO 2 uitstoot, zijn ook adaptieve maatregelen (aanpassingsmaat regelen) noodzakelijk om onze laaggelegen delta voor te bereiden op de gevolgen van klimaatverandering. Dit besef sijpelde eigenlijk voor het eerst door in de eerste helft van de jaren negentig. De extreem hoge rivierwaterstanden in de winters van 1993 en 1995 waren in eerste instantie aanleiding om normeringen nog eens goed onder de loep te nemen en dijken te verzwaren. Maar allengs begonnen water beheerders zich te realiseren dat dit uiteinde lijk geen afdoende bescherming zou bieden. Het overtollige water moest ook ergens heen kunnen; er moest ruimte komen voor water berging. Na de millenniumwisseling kwam Rijkswaterstaat met het programma Ruimte voor de Rivier en Plannen niet laten vastlopen in een eindeloos notatraject Overstromingsrisico s in beeld Overstromingsgebied Overstromingskans 1/1.250 per jaar 1/2.000 per jaar 1/4.000 per jaar 1/ per jaar in die periode werd ook de Watertoets ingevoerd. Het Rijk, provincies en gemeenten hebben dit juridische instrument in het leven geroepen om bij ruimtelijke plan vorming het belang van water te borgen en te anticiperen op klimaat verandering. In 2006 kreeg de klimaat discussie weer een nieuwe impuls toen onder meer het startsein werd gegeven voor het Nationaal Programma Adaptatie Ruimte en Klimaat (ARK). Rijk, provincies, gemeenten, bedrijven, wetenschap en maatschappelijke organisaties werken binnen ARK samen om de ruimtelijke inrich ting van Nederland klimaatbestendig te maken. Aldus schetst Friso de Zeeuw, directeur Nieuwe Markten van Bouwfonds MAB Ontwikkeling de verschillende stadia die de klimaatdiscussie in Nederland tot nu toe heeft doorlopen. De hype voorbij Maatregelen om Nederland klimaatbestendig te maken, lijken het tij mee te hebben nu klimaatverandering ook maatschappelijk een hot item is. Volgens Maarten Hajer van de VROM-raad biedt dit enerzijds een window of opportunity voor beleidsmakers, anderzijds kleven er ook risico s aan de hype rond klimaatverandering. Hajer is voorzitter van de werkgroep die deze zomer het advies De hype voorbij. Klimaatverandering als structureel ruimtelijk vraagstuk uitbracht. In de eerste plaats is er het gevaar van onjuiste of gefragmenteerde beeldvorming. In de berichtgeving in de media ligt bijvoorbeeld de nadruk op de stijging van zeespiegel. Door het grote publiek wordt dit als de grootste bedreiging gezien. Ten onrechte, volgens Maarten Hajer: In werkelijkheid komt het water van alle kanten. Rivieren krijgen een toenemende hoeveelheid smelt- en regenwater te verwer ken. Door de stijgende zeespiegel welt zout kwelwater op uit de bodem. De verzilting die daarmee gepaard gaat, heeft gevolgen voor de teelt van gewassen. Riolen en afwateringssystemen krijgen steeds meer problemen om overvloedige regenval te verwerken. Aan de andere kant neemt na lange droogteperiodes het risico op dijkdoorbraken, zoals in Wilnis, toe. Samenhangende aanpak Kortom, de gevolgen van klimaatverandering zijn buitengewoon complex en bovendien omgeven met onzekerheid, vervolgt Hajer. Dat maakt het voor bestuurders en beleidsmakers lastig om goed te reageren op het probleem. Er wordt te weinig nagedacht over de effecten van nieuwe ingrepen op termijn van decennia. Nu is er aandacht en lijkt iedereen het eens over de noodzaak van aanpassingen. Die aandacht is straks ook nodig als weer andere thema s dominant zijn. Wij vinden dat klimaatverandering structureel uitgangspunt en aanleiding moet zijn voor een nieuw strategisch ruimtelijk beleid. Ook Friso de Zeeuw heeft zijn bedenkingen bij het huidige hypedenken over klimaatverandering, maar vanuit een heel andere optiek: 20 beleid beleid 21

12 > Nederland leeft met het water, maar ook van het water. Export van innovatieve strategieën of nieuwe woonconcepten is een nieuwe mogelijkheid om inkomsten te genereren. > Het klimaatbestendig maken van Nederland is een interdepartementale aangelegenheid met ministers van VROM, Verkeer en Waterstaat, Landbouw, Natuurbeheer en Visserij en Economische en Algemene zaken. Daarmee neemt VROM het voortouw. Volgens mij schieten we door als we water al te rigide bombarderen tot hét leidend principe in de ruimtelijke ordening. In de praktijk werkt het zo niet, want water hoe maatschappelijk urgent ook is één van de maatschappelijk te accommoderen functies. We moeten ook flexibel genoeg kunnen zijn om die functies op een creatieve manier te combineren of te integreren. Maarten Hajer onderkent het gevaar van kokerdenken. Bestuurders en beleidsmakers hebben de volledige omvang van het probleem en de bijbehorende onzekerheid onvoldoende in beeld. Hierdoor zijn ze geneigd om te komen met oplossingen voor deelproblemen en zien ze de samenhang met andere problemen over het hoofd. Zulke defensieve sectorale Maarten Hajer VROM-Raad Neem onzekerheid als uitgangspunt oplossingen negeren de kansen die een samenhangende offensieve benadering van klimaatproblemen biedt. Kennis en creativiteit Het is tijd voor een paradigmaverandering, aldus de VROM-raad. De raad adviseert het ministerie van VROM het voortouw te nemen bij het formuleren van strategisch ruimtelijk beleid met klimaatverandering als uitgangs punt. Daarbij moet zeker ook gebruik worden gemaakt van kennis en creativiteit uit de samenleving. Er ligt een taak voor het Milieu- en Natuur Planbureau om die kennis te verza melen en te inventariseren. Aan het ministerie van VROM is dan de taak om die kennis beschikbaar te maken voor decentrale partijen en kennisuitwisseling te faciliteren, vindt Hajer. De VROM-raad adviseert om een spraakmakende manifestatie te organiseren om te komen tot een breed gedragen maatschappelijke visie en optimaal gebruik te maken van kennis en creativiteit uit de samenleving. Daarbij moeten ook markt partijen worden betrokken, vindt Hajer. Door ze er nu bij te halen en niet pas in de uitvoeringsfase, wordt een snelle schakeling naar de uitvoe ring gewaarborgd. Beleidsmakers moeten ervoor waken om plannen niet te laten vast lopen in een eindeloos notatraject. Adapatatieprogramma Ruimte en Klimaat De ministeries van VROM, Verkeer en Waterstaat, Landbouw, Natuurbeheer en Visserij en Economische en Algemene Zaken hebben inmiddels de krachten gebundeld om Nederland in bestuurlijke zin voor te bereiden op de gevolgen van klimaatverandering. In het Nationaal Adaptatieprogramma Ruimte en Klimaat (ARK) is op hoofdlijnen een strategie geformuleerd voor het omgaan met de effecten van klimaatverandering. ARK is een samenwerkingsverband van de bovengenoemde ministeries met de Vereniging van Neder landse Gemeenten (VNG), de koepelorganisatie van de twaalf provincies (IPO) en de Unie van Waterschappen. Het programma is opgesteld in samenspraak met kennisinstituten. Onder de titel Maak ruimte voor klimaat! is dit voorjaar de nationale adaptatiestrategie van ARK in concept verschenen. Op het moment dat deze NAW verschijnt, ligt de strategie naar verwachting bij de ministerraad. Op basis van de strategie wordt een Adaptatie Agenda opgesteld met concrete maatregelen om Nederland niet alleen op papier, maar ook in de praktijk klimaatbestendig te maken. Op basis van de strategie en de agenda wordt bepaald hoe deze in de praktijk vorm gaan krijgen. De uitvoering vindt plaats tussen 2008 en Gebiedsgerichte aanpak Programmaleider Pieter Bloemen van het directoraat-generaal Ruimte van het ministerie van VROM geeft een toelichting. ARK is geen megaproject; het streven is om op basis van de strategie te zoeken naar gebieds gerichte integrale oplossingen in gebieden waar waterproblematiek of anderzijds droogte- Koplopers meer ruimte geven of warmteoverlast kan gaan spelen. Als je deze problematiek bij de start van gebieds inrichtings - projecten meeneemt, biedt dat mogelijkheden voor meekoppeling met lopende activiteiten. Zo kun je werk met werk maken. Klimaatverandering vormt daarbij dus geen apart beleidsterrein, maar een logisch onderdeel in de afweging van ruimtelijke investeringen. Projectontwikkelaars en bouwers zullen daarbij nadrukkelijk worden uitgenodigd om een bijdrage te leveren op het gebied van innovatie en creatieve oplossingen. Als beleidsmakers moeten wij daarvoor de kaders vaststellen en de instrumenten ontwikkelen. Pieter Bloemen wijst erop dat bij het klimaatbestendig maken van Nederland vooral ook een grote opgave ligt in de bestaande bouw. Daarbij moet je denken aan overstromingsrisico en overbelasting van platte daken door overvloedige regenval, maar ook aan hittestress die vooral in grote steden een probleem kan gaan vormen. Een mogelijke adaptatiemaatregel is om steden luchtiger te maken met groene en blauwe zones. Blauw voor waterberging en groen voor CO 2 reductie en omdat dat koelte geeft. Hierin zit natuurlijk een spanning met het huidige verdichting beleid die zich nog moet uitkristalliseren. Onderzoeksbudget besteden in praktijksituaties Wet- en regelgeving Om ruimtelijke plannen te kunnen toetsen op klimaatbestendigheid moeten we eerst een level playing field creëren door wet- en regelgeving, vervolgt Pieter Bloemen. Aan de andere kant moet het ook mogelijk zijn om koplopers meer ruimte te geven in specifieke situaties. Friso de Zeeuw, directeur Nieuwe Markten van Bouwfonds MAB Ontwikkeling waarschuwt voor een al te rigide toetsingskader. Met toetsing achteraf lopen we het risico om weer te vervallen in ouderwets milieubeleid. Dan krijgen we dezelfde ellende als die we nu beleven bij de regeling luchtkwaliteit. Dat staat haaks op een ontwik kelingsgerichte houding. Pieter Bloemen onderschrijft dit: Het is zeker niet de bedoeling om afrekencriteria te verzinnen om plannen goed of af te keuren. Wel moeten we erover nadenken hoe we kunnen beoordelen of klimaatbestendigheid voldoende in het afwegingsproces is meegenomen. Onzekerheid Een ander belangrijk aspect van de nationale adaptatiestrategie is het stimuleren van innovatie en kennisontwikkeling in samenwerking met het bedrijfsleven. Pieter Bloemen: De ministerraad heeft besloten om 50 miljoen euro beschikbaar te stellen voor onderzoek om Nederland aan te passen aan klimaatverandering. Er zijn voorlopig acht hotspots aangewezen voor gebiedsgericht onderzoek. Friso de Zeeuw adviseert met klem om het onderzoeksbudget vooral ook te besteden in praktijksituaties, waarbij gebruik wordt gemaakt van de creativiteit van markt partijen. Anders blijft het bij droogzwemmen en belandt het geld bij allerlei gesubsidieerde instellingen die met stapels rapporten komen, waar in de praktijk niets mee gebeurt. Samenvattend concludeert Pieter Bloemen dat er genoeg sense of urgency is. Het moet alleen nog blijken of dat er ook is voor de uitvoeringskant. Adaptatie dwingt ons niet alleen om na te denken over de lange termijn, maar daarvoor ook beleid te ontwikkelen om op de korte termijn beslissingen te kunnen nemen. En dat terwijl de effecten van klimaatverandering nog heel onzeker zijn. Nederland is wat dat betreft nog heel erg zoekende. Maarten Hajer adviseert om juist die onzekerheid als uitgangspunt te nemen. De impact van ARK kan aanzienlijk worden vergroot door blijvende onzekerheid als uitgangspunt te nemen en een uitvoerings agenda daarop te baseren. Gelukkig is die ruimte er nog. Meerwaarde Een probleem bij de uitvoering van inrich tingsprojecten waarbij water als uitgangspunt wordt genomen, is de financiering van de meerkosten. Volgens Pieter Bloemen ligt de oplossing in slimmer investeren. Dat bete kent dat we nu al moeten investeren voor aanpassingen op de lange termijn. Voor die aanvankelijke meerkosten moeten nog constructies worden bedacht. Denk bijvoor beeld aan een revolving fund, waarbij de baten ook weer terugvloeien in het fonds. Investeren in maatregelen voor het klimaatbestendig maken van Nederland betalen zich later terug, volgens de programmaleider van ARK. Maarten Hajer beaamt dit. In Groot- Brittannië is in 2006 het Sternrapport verschenen. Uit deze kosten-batenanalyse blijkt dat maatregelen tegen de gevolgen van klimaatverandering op langere termijn een kostenbesparing opleveren. Daarbij kunnen we ook geld verdienen aan de export van innovatieve strategieën of nieuwe woonconcepten, denkt Pieter Bloemen. Ook Friso de Zeeuw denkt dat het aspect water bij gebiedsontwikkeling kansen biedt. Mensen wonen graag aan het water. Woningen aan het water brengen meer op dan een vergelijkbare woning op een andere plaats. Overigens verwacht ik niet dat we op heel grote schaal drijvende woningen gaan bouwen. Daar is toch te weinig markt voor. Maar het is mogelijk om aantrekkelijke woonmilieus te creëren, in combinatie met waterberging en recreatie en natuurontwikkeling. Bouwfonds is bij diverse projecten betrokken die uniek zijn in de wereld, dus daar liggen zeker kansen en mogelijkheden, ook voor export. naw@bouwfonds.nl Pieter Bloemen programmaleider ARK Nederland is nog heel erg zoekende 22 beleid beleid 23

13 winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen jaar 100 wonen werken winkelen wonen 100 jaar werken winkelen 100 jaar werken winkelen werken 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen winkelen winkelen 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 wonen werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 wonen werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen jaar wonen werken winkelen 100 wonen werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen jaar wonen werken winkelen 100 wonen werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 wonen werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 wonen werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen jaar wonen werken winkelen 100 wonen werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen auteur werken winkelen 100 Jaap jaar wonen werken winkelen Huisman 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j > De waterwoonwijk Haarlemmermeer vormt een unieke combinatie van wonen met waterberging. In het programma is uitgegaan van het waterwoon wonen. Grootschalige PPS leidt tot integraal ontwerp waterwoonwijk Bouwen met water in Haarlemmermeer Waterberging voor twee miljoen kubieke meter water in het natte seizoen en voor nog eens één miljoen kubieke meter water bij noodweer. Dat is nodig, wil de Haarlemmermeer ook op langere termijn de voeten droog kunnen houden. Voeg daarbij de noodzaak om locaties te vinden voor extra woningen tussen 2010 en En dat alles binnen de randvoorwaarden van Schiphol, de bollenstreek en het Groene Hart. Het probleem is duidelijk: De Haarlemmermeer kampt met urgent ruimtegebrek. Waterwoonwijk Haarlemmer meer Op zoek naar een oplossing bundelden provincie, gemeente en waterschap de krachten met marktpartijen en deskun digen. Het resultaat van deze grootschalige publiek-private samen werking is de waterwoonwijk Haarlemmermeer. Een ontwerp dat zorgt voor de integratie van woningen met 1 miljoen kubieke meter waterberging. De waterwoonwijk Haarlemmermeer is het resultaat van het studieproject Bouwen en Wonen, dat tot stand kwam door publiek-private samenwerking van Provincie Noord-Holland, gemeente Haarlem mermeer, Hoogheemraadschap van Rijnland, Bouwfonds MAB, Dura Vermeer, Ymere, TU Delft, WL Delft Hydraulics, Alterra Wageningen, Royal Haskoning, Advin en Economisch Instituut voor de Bouw nijverheid. Het studieproject vormt een uniek klimaatbestendig antwoord op het ruimtegebrek in het gebied tussen Schiphol, de bollenstreek en het Groene Hart. Vernieuwend aan het ontwerp is de uiterst efficiënte manier waarop gebruik gemaakt is van de beschikbare ruimte. De wijk heeft niet alleen een woonfunctie, maar fungeert ook als piek- en seizoensberging van overvloedig water. Het resultaat van de combinatie van beide functies is ruimte; ruimte om te leven en financiële ruimte. De waterwoonwijk Haarlemmermeer omvat ruim woningen voor alle lagen van de bevolking. De combinatie van woon- en waterbergings functie maakt het mogelijk ook te investeren in sociale Woningtypen (van links naar rechts): Holle volle dijk, terpwoningen, drijvende woningen, paalwoningen woning bouw. In het programma is uitgegaan van vier waterwoonvormen; holle volle dijkwoningen, terpwoningen, drijvende woningen en paal woningen. Geschat wordt dat de volgende verdeling de marktvraag het beste benadert: holle dijk- en terpwoningen 85 à 90 procent, drijvende woningen 5 à 10% en paalwoningen 2%. Op de holle dijk en de terpen kunnen bovendien in principe alle traditionele woningtypen geplaatst worden. De vier woningtypen zijn ingebed in een gedifferentieerde omgeving. Waterwoonwijk Haarlemmermeer omvat stedelijke, suburbane én waterrijke landelijke woonmilieus. Deze differentiatie heeft niet alleen voordelen voor de woonbeleving; het is mogelijk om gedurende het natte seizoen ruim 1 miljoen m 3 water in de wijk op te vangen. Het waterpeil fluctueert met 1,5 meter en dit maakt het wonen in de water woonwijk wezenlijk dynamischer dan elders. Waterwoonwijken zoals die in Haarlemmermeer zijn geen uitzondering in ons land. Nergens anders echter, slaagde men er in daadwerkelijk waterberging in de wijk te realiseren. Dit studieproject bewijst dat we onszelf wel degelijk beter kunnen toerusten voor veranderende weersomstandigheden en wel degelijk ruimte in lagergelegen gebieden van ons land kunnen vinden om veilig van het water te kunnen leven. De lusten van een buitenkeuken Tuincentra verkopen steeds meer accessoires dan planten. En: tuincentra kunnen alleen maar bestaan dankzij het niet-groene aanbod, schreven de kranten aan het begin van het buitenseizoen afgelopen voorjaar. Je hoeft maar een willekeurig tuincentrum binnen te lopen om die tendens zelf te kunnen waarnemen. De planten staan in het verdomhoekje: dat is het domein voor die stakkers die geen tuinman kunnen betalen. De rest van het bezoek stevent direct af op fonteinen, parasols, schommelbanken, de afdeling dierenbenodigdheden en barbecues. En de buitenkeuken niet te vergeten. Het is het logisch vervolg op het designinterieur. Nadat heel Nederland de afgelopen jaren zijn binnenhuis heeft omgeploegd en er een loungebelevenis van heeft gemaakt, kan de tuin niet achterblijven. Hoe meer klinkers en tegels, hoe beter, terwijl planten zijn teruggebracht tot decorstukken. Geknipt, geschoren en getemd. Overbodig te zeggen dat het gazon eveneens tot minimale proporties is teruggebracht als betrof het schaam haar van een Centerfold. Voor maaien heeft de moderne mens geen tijd. De eerlijkheid gebiedt me te zeggen dat de buitenkeuken ook even door mijn hoofd heeft gespeeld en wel in de vorm van een verrijdbaar hand zaam exemplaar met de hoogstnoodzakelijke voorzieningen. Wie een park als een tuin heeft of een ver afgelegen dakterras, kan zijn gasten imponeren door de maaltijd ter plekke af te maken. Nooit meer een lauw stukje vlees of vis op je bord in de tuin. Het lijkt aanlokkelijk, hoe dan ook. Toch slaat de twijfel toe als je de modellen van de keukens bekijkt in een tuincentrum. Hoewel in de folders de woorden strak en modern vallen, is het doorgaans een rustieke bedoening, zo n fornuis in een halfopen houten schuur. Terug naar de natuur? Bekijk het maar: wie slim is koopt zo n schuur met insectennet, om die opdringerige wespen in augustus te weren. Waarom eigenlijk een buitenkeuken? Ook daar geven tips in de brochures een verhelderend antwoord op. U wilt buiten ook wel eens uitdagende gerechten bereiden. U komt werkruimte te kort op en rond de barbecue. U bent al een barbecue-verslaafde. U hebt met regelmaat vrienden of familie op bezoek in de tuin. Koken binnenshuis is s zomers met het opwarmende klimaat geen pretje meer. Met name stelling twee sprak me wel aan bij de gedachte aan schalen garnalen in het gras die op het moment suprème altijd omkieperen. Antwoordt u op alle vijf stellingen ja, dan dient u ogenblikkelijk tot aanschaf van een buitenkeuken over te gaan. Maar stel nu dat u alleenstaand bent en bijna nooit iemand op bezoek krijgt, laat staan in de tuin, dan zou ik toch eerder een jacuzzi overwegen in plaats van een buitenkeuken, als er dan toch met geld gesmeten moet worden. Daarin kun je dan zie de Big Brother-ensceneringen nog eens contacten aangaan met een ander. Of het fornuis nu binnen staat of buiten: de kok zal altijd dienend zijn. Op de achtergrond, zoals het hoort. naw@bouwfonds.nl 24 beleid 100 jaar wonen werken winkelen 25

14 buitenland Luxemburg krijgt nieuw stuk stad auteur Jan Rutten beeld Don Wijns Aan de rand van de stad Luxemburg ontwikkelt Bouwfonds Property Development Belgium samen met lokale partners Grossfeld, een multifunctioneel gebied met m 2 aan wonen, werken, winkelen en leisure. Een complexe opgave gezien het strakke, procedurele keurslijf waarbinnen gewerkt moet worden en plannen tien à vijftien jaar vooruit gedetailleerd uitgewerkt moeten worden. Uitdagend ook in een stad waar jaarlijks m 2 aan kantoren op de markt komt en Bouwfonds straks m 2 per jaar wil toevoegen. Directeur Louis Jansma van Bouwfonds Property Development Belgium over een project van een voor Luxemburg ongekende schaal en kwaliteit. Luxemburg Grossfeld Luxemburg Bij de meeste Nederlanders is Luxemburg vooral bekend als belastingparadijs of als tussenstop voor goedkope benzine op weg naar Zuid-Frankrijk. Onbekend is dat het gemiddelde inkomen in dit dwergstaatje ongeveer het dubbele is van 26 buitenland de rest van Europa. Het is een rijk land, niet alleen door het fiscale klimaat maar ook door de aanwezigheid van Europese instellingen en grote bedrijven. Hoewel het hele land maar inwoners telt en Luxemburg stad niet groter is dan inwoners, heeft Luxembuitenland 27

15 > Het gemiddelde inkomen van Luxemburg is ongeveer het dubbele van de rest van Europa. Het is een rijk land, mede door de aanwezigheid van Europese instellingen en grote bedrijven. Kirchberg is nu het moderne centrum van Luxemburg waar nieuwe internationele bedrijven en winkelcentra bij elkaar liggen. Winkelen als in de binnenstad Samen met de Franse winkelketen Auchan ontwikkelde Grossfeld PAP sa. een nieuw winkel- en leisurecentrum in het hart van Grossfeld. Dit nieuwe centrum is een ontwerp van het Engelse bureau BDP, dat onder meer opvallende, moderne gebouwen ontwierp in en om Manchester. Meerdere modellen werden ontwikkeld, waaronder de traditio nele, gesloten doos. Gekozen werd voor een model met afzonderlijke gebouwen op een onder grondse parkeergarage van plaatsen in vijf lagen. Het winkel- en leisurecentrum is weggewerkt in de plint van die gebouwen, die ook andere functies kunnen krijgen. Het ligt in een sjiek vormge geven openbare ruimte, waardoor de sfeer van winkelen in de binnenstad wordt opgeroepen. De totale uitstraling is door het gebruik van staal en glas echter hypermodern. Mensen zijn erg individualistisch, een beetje Duits: binnen gebeurt het burg toch een heel internationaal klimaat. Er wonen veel buitenlanders die vaak maar tijdelijk in het land verblijven. Daardoor zijn de mensen erg individualistisch ingesteld. Er is niet een buitenleven zoals in Nederland of België; mensen gaan heel doelgericht naar een winkelcentrum en verblijven daar uren om uit te gaan of te eten. Binnen gebeurt het; buiten is alles heel netjes en geordend, maar niet echt gezellig. Formalistisch Luxemburg is een formeel land, aldus Louis Jansma, directeur van Bouwfonds Property Development Belgium. Vanuit zijn standplaats Brussel is hij verantwoordelijk voor de ontwikkeling van het project in Grossfeld, een gebied aan de rand van de stad Luxemburg. Hier realiseert Bouwfonds (50%) samen met de lokale ontwikkelaars Promobe (25%) en Extensa (25%) een multifunctioneel gebied van m 2 vloeroppervlak waarvan ca m 2 woningen, m 2 kantoren en m 2 retail en leisure. Een investering van meer dan 1,5 miljard euro. De bouwwerk zaamheden starten volgend najaar. Luxemburg is erg formeel in zijn ruimtelijke procedures. In 2004 is er een masterplan vastgesteld voor het gebied. Momenteel zijn we bezig met een Plan d Amenagement Particulier (PAP) ofwel bestemmingsplan. Vandaar ook de naam van het consortium, Grossfeld PAP sa. Zo n bestemmingsplan is wel wat anders dan in Nederland waar we in hoofdlijnen functies en massa s bepalen die we later verder kunnen invullen. Een PAP in Luxemburg is zeer gedetailleerd. De hele bouwenveloppe moet je precies uitwerken, inclusief de materialen en de in- en uitgangen van de parkeergarages. Eigenlijk De vastgoed prijzen zijn het dubbele van het gemiddelde in Nederland en vergelijkbaar met die in Amsterdam ben je al bezig met een concreet bouwplan en dat voor een project dat een doorlooptijd heeft van tien tot vijftien jaar. Dit procedurele keurslijf, zoals Jansma het noemt, was ook voor hem even wennen. Een paar jaar geleden was hij nog directeur van de regio Zuid van Bouwfonds en verantwoordelijk voor een scala van vernieuwende projecten, zoals Brandevoort (Helmond) of Haverleij (Den Bosch). Bij die projecten was gedurende het hele ontwikkelingstraject ruimte voor flexibiliteit en improvisatie: Die formele sfeer in Luxemburg heeft overigens niet alleen te maken met de cultuur maar ook met de schaal van de projecten. Grossfeld is voor Luxemburgse begrippen kolossaal en lange termijn. De meeste projecten zijn toch veelal kleinere of grotere invulprojecten en die vragen, gezien de context, om een gedetailleerde benadering. Een en ander betekent volgens Jansma, dat je als ontwikkelaar optimaal moet anticiperen op toekomstige ontwikkelingen en de uitwerking van deelplannen zoveel mogelijk moet faseren. Anders moeten de goedgekeurde PAPs wederom worden aangepast. Anticiperen betekent onder meer actief op zoek gaan naar klanten of partners voor of met wie je een project samen vanaf het begin gaat uitwerken: Zo ontwikkelen we momenteel samen met de Franse keten Auchan een winkel- en leisure centrum van m 2. Niet alleen programma tisch en architectonisch een hoogstandje, maar ook procedureel. Zo n megacentrum lag politiek heel gevoelig, gezien mogelijke concurrentie met onder nemers in de binnenstad, die maar twee kilometer verwijderd is. Zoiets lukt alleen door samen te werken met een lokale partner die de procedures kent om een sociaaleconomische vergunning voor het winkelcentrum te Landschappelijk wonen Tegen het centrumgebied met shoppingcentrum en kantoren, ontwerpt het Engelse bureau Chipperfield een wijkje van circa 750 woningen. Clipperfield staat bekend om het stijlvolle materiaalgebruik en de zorgvuldige inpassing van woningen in het landschap, waartoe het geaccidenteerde terrein in Luxemburg veel kansen biedt. Chipperfield werkt op dit moment aan het stedenbouwkundige plan en volume studies die de basis vormen voor het Plan d Amenagement Particulier (PAP) ofwel bestemmingsplan. Bij de bouw van deelgebieden zullen ook andere architectenbureaus worden betrokken. 28 buitenland buitenland 29

16 Grossfeld nu Grossfeld in de toekomst Projectgegevens Uitzicht door de periscoop Onlangs is er met een consultantskantoor een intentie-overeenkomst gesloten voor m 2 kantoren. Deze komen in een spectaculair gebouw met in de top een periscoop die een wijds uitzicht biedt over de stad Luxemburg. Het kantoor maakt deel uit van een gebouw van m 2 waarin ook m 2 hotel en m 2 leisure is opgenomen. De hal van het kantoor is met een transparante wand gescheiden van het leisure gedeelte met een zwembad waar hardwerkende consultants tussen de middag nieuwe energie kunnen opdoen. Het gebouw is van de hand van het Duitse architecten bureau KSP dat ook tekende voor HochVier. Dit is een prestigieus, multi functioneel project in hartje Frankfurt dat tevens door Bouwfonds MAB wordt ontwikkeld. verkrijgen. Bovendien hebben we voor het centrum een WTC-licentie kunnen krijgen. Het consortium heeft onlangs een letter of intent opgesteld met een consultant voor de bouw van een spectaculair kantoor van m 2 in het centrumgebied van het plan. De plannen voor het woongebied, waarvoor een aparte PAP wordt gemaakt, zijn ver gevorderd. Voor het ontwerp van de verschillende gebouw en heeft Bouwfonds een uitgebreide architectencompetitie gehouden. Internationaal bekende bureaus als het Duitse KSP (kantoren/hotel), Engelse BDP (winkelcentrum) en Chipperfield (woningen) werden >Directeur Louis Jansma van Bouwfonds Property Development Belgium: Met Grossfeld ontwikkelt Bouwfonds een nieuw stuk stad van een kwaliteit en schaal die Luxemburg nog niet kent. uiteindelijk geselecteerd. Dit alles onder leiding van stedenbouwkundig supervisor Marc Werner van het Zwitserse architecten bureau Parc. Jansma: De ontwikkeling is geen gelopen race, zelfs wanneer we de procedures goed hebben afgerond. Het gaat economisch uitstekend met Luxemburg, de vooruitzichten zijn goed, maar we dienen de marktontwikkelingen nauwlettend te volgen. De vastgoedprijzen zijn het dubbele van het gemiddelde in Nederland en vergelijkbaar met die in Amsterdam: voor woningen zo n tot euro per m 2 (exclusief BTW) en voor kantoren tussen de 300 en 350 euro per m 2. >Luxemburg is erg formeel in de ruimtelijke procedures. Dat heeft niet alleen te maken met de cultuur, maar ook met de schaal van de projecten. Grossfeld is voor Luxemburgse begrippen kolossaal en lange termijn. Bovendien is er vorig jaar in Luxemburg stad, met de economische wind in de rug, in totaal m 2 commercieel vastgoed weggezet. Wij willen jaarlijks m 2 realiseren, ofwel zo n 15 à 20 procent van het totale aanbod in de stad. We zullen er hard aan moeten trekken, maar ik heb er volop vertrouwen in. De locatie is optimaal; vlak bij de binnenstad en omsloten door inter nationale autowegen en met een perfecte aansluiting op het internationale spoorlijn netwerk. We ontwikkelen een nieuw stuk stad van een kwaliteit en schaal die Luxemburg nog niet kent. naw@bouwfonds.nl Plaats Grossfeld Ligging Aan de rand van de stad Luxemburg Stedenbouwkundige P.Arc Architecten (tot op heden) Chipperfield, KSP Engel und Zimmermann, BDP Functies Wonen, werken, winkelen en recreëren Oppervlakte m 2 Winkels m Wonen m Werken m Hotel/Leisure m Start voorziene start werken medio 2009 Oplevering eerste opleveringen einde 2011 Projectduur totale ontwikkeling 8 à 10 jaar Ontwikkelaars Bouwfonds Property Development Belgium, Promobe (Luxemburg), Extensa (België) Grossfeld is voor Luxemburgse begrippen kolossaal en lange termijn 30 buitenland buitenland 31

17 n verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize izen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize en verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen n verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen Utrecht verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen Utrecht verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize izen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize en verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen n verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize izen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize en verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen n verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize izen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize en verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering d andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering verandering verandering verandering de verandering de verandering de andering de verandering de verandering Medy de verandering de verandering de verandering van de verandering de verandering de verandering de Laan verandering verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de Directeur verandering de verandering de verandering en de partner verandering de verandering de TCN verandering de verandering Property de verandering de verandering Projects de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d Anders dan anderen auteur Kim van Eerde beeld Don Wijns Al op een afstandje trekt de grote kaas aan de gevel van Kazerij Stalenhoef in de Utrechtse Twijnstraat de aandacht. Achter deze gevel gaat een uitgebreid assortiment van kazen en wijnen schuil. Een jaar geleden vestigde de kaaswinkel zich op nummer 67 van de oudste winkelstraat in de Domstad. Een nieuw begin voor Pascha Stalenhoef die met de verhuizing tevens de eigenares van de winkel van haar vader werd. Scherpe visie op de toekomst auteur Kim van Eerde beeld Don Wijns Tijd voor een nieuw werkzaam leven, zo omschrijft voormalig Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, Medy van der Laan, haar overstap van de politiek naar het bedrijfsleven. Het was nu of nooit. Na vijftien jaar in verschillende functies had ik al zoveel van Den Haag gezien, dat het tijd werd voor iets anders. En ik ben nu nog jong en flexibel genoeg om zonder veel problemen om te schakelen naar het bedrijfsleven. Sinds maart van dit jaar is zij programmadirecteur en partner bij TCN Property Projects. Na twintig jaar aan de Rijnlaan In de Utrechtse Rivierenwijk, brak een cruciaal moment aan om door te gaan op een andere plek of voorgoed de deur op slot te draaien. Mijn vader bereikte de pensioengerechtigde leeftijd en bood mij de mogelijkheid om de zaak over te nemen. Maar om de kaaswinkel op die plek voort te zetten zag ik echt niet zitten. De betere zaken trokken daar weg. En het zit ons niet in het bloed om ons bij die neergang neer te leggen, blikt Stalenhoef terug. Een intensieve zoektocht naar een passende winkel volgde. De winkel aan de Twijnstraat bleef uiteindelijk als enige over van de vele locaties die de revue passeerden. Na een verbouwing van enkele maanden opende Kazerij Stalenhoef voorheen overigens Kaasstolp Stalenhoef een jaar geleden haar deuren. Het mooie is dat onze oude locatie hier op de fiets slechts vijf minuten vandaan is. Een groot deel van onze oude klantenkring is dan ook gewoon met ons mee verhuisd. Maar ook nieuwe klanten uit de buurt en winkelend publiek weten ons hier inmiddels te vinden, stelt Stalenhoef tevreden vast. In de lift Bij de beslissing over het nieuwe pand voor haar kaaswinkel aan de Twijnstraat is Stalenhoef niet over één nacht ijs gegaan. Stalenhoef: Daar is een proces van jaren aan vooraf gegaan. Mijn vader heeft de zaak immers van een kaaswinkeltje langs de weg opgebouwd tot een begrip in Utrecht. Spijt van haar beslissing heeft ze nooit gehad. De Twijnstraat zit gigantisch in de lift. Momenteel vestigen zich hier tal van speciaalzaakjes die de straat meer cachet geven. Erg belangrijk, want je hebt elkaar als winkeliers toch nodig. Wat langzaamaan verdween aan de Rijnlaan vinden we hier dus eigenlijk terug. En de loop zit er vanaf het eerste moment goed in. Maar wat wil je, de Twijnstraat is één van de toegangsaders naar de Utrechtse binnenstad. Anders dan anderen Kazerij Stalenhoef is in geen enkel opzicht een doorsnee kaaswinkel. Anders dan anderen, weet Stalenhoef haar zaak treffend te karakter i- seren. We zijn constant bezig met vernieuwing van het assortiment én het interieur om mee te gaan in de ontwikkelingen die de markt van ons vraagt. Waar we twintig jaar geleden af en toe roombrie verkochten, bestaat er nu volop vraag naar exclusievere kazen, illustreert Stalenhoef. En ook is men in deze buurt bereid meer geld uit te geven aan lekker eten. Wij hebben ons assortiment daar natuurlijk op aangepast. De meeste aandacht gaat bij binnenkomst misschien wel uit naar het stijlvolle ontwerp. Of het nu gaat om de kunstobjecten in de etalage, de stellingen van steigerbuizen of de centrale toonbank. Aan elk detail is aandacht besteed. Alles is zelf bedacht en ook de verbouwing is in de familie gebleven. We doen nu eenmaal graag alles zelf, knipoogt Stalenhoef. Dat zit ons in de genen. Van der Laan bezon zich op haar toekomst toen de Tweede Kamerfractie van D66 haar steun aan het kabinet vlak voor de zomer van 2006 opzegde. Dat ik niet meer als ambtenaar zou terugkomen, was voor mijzelf duidelijk. Je moet op zo n moment een keuze maken. En ik heb er toen heel bewust voor gekozen om me te richten op het bedrijfsleven, legt Van der Laan uit. In de gesprekken die je voert, moet je een scherpe visie hebben op je eigen toekomst. Een periode van intensieve verkenning volgde. Dat ik uiteindelijk bij TCN terecht ben gekomen, heeft alles te maken met hun visie op de bebouwde omgeving die verder reikt dan het simpelweg volbouwen van gebieden. Juist de maatschappelijke betrokkenheid die bij TCN hand in hand gaat met het bedrijfsbelang maakt deze baan zo interessant. Bovendien kan Van der Laan bij TCN volop haar hang naar vernieuwing en het zoeken naar ongebruikelijke en innovatieve oplossingen voor zowel nieuwe als oude vraagstukken kwijt. Public Partner Vanaf september is zij verantwoordelijk voor het programma New Urban (multifunctioneel vastgoed en gebiedsontwikkeling) en Retail. Al vanaf het begin hield zij zich binnen TCN bezig met het opzetten van het pro gramma Public Partner, dat nieuwe concepten ontwikkelt met betrekking tot maatschappelijk vastgoed, zoals vastgoed voor culturele, onderwijs- en andere publieke instellingen. Neem bijvoorbeeld het onderwijs, licht Van der Laan toe. Daar is een behoefte aan nieuwe werkvormen. Schoolgebouwen met vierkante klaslokalen voor ongeveer dertig leerlingen zijn daar veelal niet op ingericht. Het onderwijs kan veel inspirerender wanneer de huisvesting van scholen meer wordt afgestemd op de functie waarvoor het is bedoeld en de gebruikers in het geval van scholen, de leerlingen als uitgangspunt worden genomen. Maar ook in bepaalde achter standswijken is de menselijke component in het verleden vaak onder schat. De stedenbouwkundige opzet waarin veel ruimte is voor hoogbouw doorbreekt de sociale structuur in dergelijke wijken. Als ik zou mogen besluiten, wordt er nooit meer op deze manier gebouwd. Snelle besluitvorming De kennis die Van der Laan heeft van de overheid en de publieke sector komen bij haar nieuwe werkgever goed van pas. Ook binnen TCN zal ik me met het opzetten van Public Partner veel met de maatschappelijke en publieke kant van projectontwikkeling bezighouden. Als je weet wat de politiek beweegt, kun je beter meedenken en misschien sneller tot oplossingen komen. Naast overeenkomsten tussen de politiek en het bedrijfsleven, zijn er natuurlijk ook grote verschillen. Na jaren van geld uitgeven, leer ik hier wat het is om geld te verdienen en business te bedrijven, vertelt Van der Laan. Maar ook de manier van werken is heel anders. Er heerst hier geen vergadercultuur en het tempo ligt vele malen hoger. Bovendien bestaat mijn werk voor 90 procent uit inhoud en 10 procent uit proces. Absoluut een pluspunt. 32 verhuizen de verandering 33

18 kunst De Zuidas is inmiddels uitgegroeid tot een internationaal zakencentrum; ook komen meerdere voorzieningen op loopafstand van elkaar. Dit zorgt steeds meer voor levendige straten. Kunst als substantieel onderdeel binnen de planvorming: initiatiefnemers (vlnr): Henk de Vroom, Simon den Hartog, Ernst van der Hoeven en kunstenaar Frank Bruggeman. Kunst als onderdeel van de planvorming Het is een vrij maagdelijk gebied waar je ervaring aan moet toevoegen Beeldenlijn verankerd in de Zuidas auteur Saskia van der Kam beeld Don Wijns In Mahler IV, een deelgebied in het hart van de Zuidas in Amsterdam, is kunst letterlijk en figuurlijk verankerd. Op zeven vaste plekken, verstopt onder de bestrating, kunnen kunstwerken worden vastgeklonken. Hier komt een beeldenlijn van werken uit kunstcollecties van bedrijven. Dit initiatief van ING is opgepakt door het Virtueel Museum Zuidas en verder uitgewerkt door een onafhankelijke curator; Ernst van der Hoeven. Ik geloof heel erg in de Zuidas, maar we moeten wel waken voor een generieke stad die zich overal zou kunnen bevinden. Daarom ben ik op zoek gegaan naar datgene wat deze plek specifiek en ongerijmd maakt. De regen striemt langs de glazen gevel van café-restaurant Pays Bas. Binnen, boven dampende koppen thee in mystieke smaken als Dragon Eye en Tropical Green, verse cappuccino en warme choco, is het aangenaam. Aan tafel zitten Simon den Hartog, supervisor Beeldende Kunst Zuidas, tevens voorzitter van stichting Virtueel Museum Zuidas (VMZ), zijn collega Henk de Vroom, lid programmaraad VMZ, Ernst van der Hoeven, onafhankelijk curator, Frank Bruggeman, kunstenaar en Sharon Oldenkotte-Vrolijk hoofdconservator van de Bouwfonds Kunststichting. Terwijl we praten over de plannen voor de beeldenlijn kijken we uit op het Mahlerplein dat in de luwte van de ochtend verkeert; net na de spits wachtend op de lunch drukte. Even verderop hijsen de hoge kranen gestaag verder. De ontwikkeling van de Zuidas is in volle gang. De komende jaren moeten uitwijzen of de hooggespannen beloftes daadwerkelijk worden waargemaakt: op infrastructureel niveau, maar ook op sociaal en economisch vlak. Zal de nagestreefde diversiteit van het stedelijk programma, het aanbod aan groen, kunst en cultuur daadwerkelijk worden verwezenlijkt? Mahler IV, het plangebied dat straks het kloppend hart van de Zuidas zal vormen, is vooralsnog een pionier in de omringende onbebouwde leegte. Beeldenlijn Geen sluitpost, zwakke schakel of zorgenkindje, maar een substantieel onderdeel binnen de planvorming. Van meet af aan heeft beeldende kunst een belangrijke plek in de ontwikkeling van de Zuidas, vastgelegd in een ambitieus programma: Visie Beeldende Kunst Zuidas. In 2001 werd Simon den Hartog, ouddirecteur van de Rietveld Academie, gevraagd dit programma als supervisor te ondersteunen. Hiervoor wordt hij ondersteund door een programmaraad waaruit in 2003 de stichting Virtueel Museum Zuidas is ontstaan. Onze hoofdactiviteit is meebouwen met de architectuur, zegt Den Hartog niet zonder trots. We willen permanente kunstwerken integreren in de stedenbouw, de architectuur en de openbare ruimte. Kunst wordt als integraal onderdeel in het stedenbouwkundig programma van eisen opgenomen. De Vroom: De vraag is dan niet meer waaróm er kunst moet komen, maar wáár het moet komen. De beeldenlijn is naar een idee van Annabelle Birnie van ING Art Management. Zij was door ING Real Estate benaderd voor haar visie op kunst in de openbare ruimte van de Zuidas. Zij heeft haar plan, een beeldenlijn van Zuidas tot Centraal Station, voorgelegd aan de programmaraad van het VMZ. Samen hebben zij het plan verder uitgewerkt. Om slagvaardig te kunnen zijn, het proces overzichtelijk te houden en de capaciteit van de bedrijfscollecties als uitgangspunt te kunnen nemen, hebben we er voor gekozen om het kleinschaliger te houden, vertelt De Vroom. Mahler IV leek ons een geschikte plek: in het hart van de Zuidas te midden van de bedrijven. Het mooie van deze beeldenlijn is dat het de bedrijfscollecties zichtbaar maakt, vindt Den Hartog. Waarom verzamelen bedrijven kunst? Wat is het belang van kunst? Op deze manier kunnen zij het debat hierover aanzwengelen. Om ervoor te zorgen dat niet de bedrijfscollecties, maar de openbare ruimte centraal komt te staan, is er in samenspraak met de bedrijfscollecties een onafhankelijke curator aangetrokken. De Vroom: We zochten iemand met een frisse 34 kunst kunst 35

19 Overzicht van beelden en opdrachten in wording. Plattegrond Gustav Mahlerplein en Claude Debussylaan met mogelijke plaatsing van de kunstwerken. Voorstellen van Ernst van der Hoeven 1 Henk Visch - Noch Einmal 1992, brons, unlimited edition, circa 110cm hoog Collectie Fortis bank 2 Frank Bruggeman Blue/Nature: Sublunary Plant Boxes 2007, blauw gecoate metalen containers met daarin inheemse beplanting, 172x187x110cm Aankoop en opdrachtverlening collectie Bouwfonds 3 Fernando Sánchez Castillo - Leon I & Leon II 2003, brons, 243 x151cmx120cm Collectie Rabobank 4 Tony Cragg - Early Forms 1993, brons, 75x100 x120cm Collectie Bouwfonds 5 ING collectie (sculptuur nog te bepalen) 6 Ewerdt Hilgermann - Tripple (Revisited) , roestvaststaal (geïmplodeerd), 75x75x225cm Collectie AEGON 7 Lukasz Skapski Machines 2007, video-installatie Voorstel, collectie nog te bepalen 8 Thomas Ruff Portret 1998, fotografie, 4 portretten, 165x210cm Collecties ING en KPN 9 Julika Rudelius Forever 2006, video-installatie Collectie KPN 10 ABN AMRO collectie (sculptuur nog te bepalen) 11 SNS REAAL collectie (sculptuur nog te bepalen) Ernst van der Hoeven, curator Het viel me op dat juist de rafelige randen de meeste energie gaven kijk op het gebied die ook nog verstand heeft van hedendaagse kunst en met een persoonlijke visie op de openbare ruimte. Ernst van der Hoeven kwam hier als beste uit de bus. Energeia Waar in Nederland vind je een dergelijke concentratie van zo n hoog welstandsniveau, zoveel aangelegde pleinen en terrassen en zoveel verantwoord straatmeubilair?, vraagt Ernst van der Hoeven zich hardop af. Al die verantwoordelijke keuzen, duurzame materialen en weloverwogen vormgeving kunnen niet voorkomen dat de plek iets dwingends en kunstmatigs heeft. Toen hij voor het eerst door het gebied liep zag hij dat het prachtig was, maar ook doods en zielloos. Het viel me op dat juist de rafelige randen zoals het braakliggende weiland, het wildbegroeide dijktalud, de betegelde NS tunnel onder de traverse en het toevallige fluitenkruid in de berm, de meeste energie gaven. Het feit dat de plek nog níet af was sprak Van der Hoeven zo aan. Ik vroeg me af of ik dit proces van wording, de transformatie van een nieuw stadsdeel met kunst zou kunnen onderstrepen. Zo kwam de curator op de Griekse term Energeia: de stuwende kracht die iets maakt tot datgene wat het uiteindelijk moet worden. Het is juist het wordingsproces dat Mahler IV op dit moment zo spannend maakt en niet het gebouwde product. Met dat idee bekeek hij de bedrijfscollecties en kwam tot de conclusie dat het bestaande werk alléén niet voldeed. Niet de bedrijfscollecties, maar Mahler IV moet centraal komen te staan. Iedereen kan een beeld op een sokkel zetten. Maar kunst in de openbare ruimte krijgt pas betekenis in samenhang met zijn omgeving. Gelukkig stonden de meeste bedrijven open voor zijn visie om op een andere manier naar de bedrijfscollecties te kijken en zelfs nieuw werk aan te kopen of opdrachten te verlenen. We zijn dan ook in goed overleg tot een mooie selectie gekomen. Bezieling toevoegen Eén van de eerste definitieve werken waren Leon I & Leon II van Fernando Sánchez Castillo (zie afbeelding 3). De Rabobank benaderde mij dat zij deze werken op het oog hadden voor de beeldenlijn en dat er nog meer kapers op de kust waren. Van der Hoeven was meteen erg enthousiast over het werk van deze kunstenaar en riep dus gelijk: Doen! Sánchez de Castillo ageert met zijn werk tegen dit soort harde totalitaire omgevingen. Z n leeuwen zijn replica s van bestaande leeuwen voor het Paleis van Justitie in Madrid. Door ze te verwoesten schept hij verwarring, haalt hij ze letterlijk en figuurlijk van hun voetstuk. Kunst in de openbare ruimte hoeft voor Van der Hoeven niet per se letterlijk uit beelden te bestaan. Als het maar een toevoeging geeft aan de transformatie van de omgeving. Zo had hij de Franse botanicus en kunstenaar Patrick Blanc op het oog die binnen een stedelijke context op fascinerende wijze verticale begroeiingen realiseert. Hij wilde Blanc een wandbegroeiing laten ensceneren voor de poort van het ABN AMRO hoofdkantoor. Kunst die groeit, die je moet koesteren. Iets dat je eigenlijk met alle kunst zou moeten doen. Heel interessant. Jammer dat het niet doorgaat; wie weet over twee jaar, hoopt Van der Hoeven. De video van Lukasz Skapski (zie afbeelding 7) over Poolse boeren en hun tractor, beschouwt hij als de mascotte voor Mahler IV. Toen ik 36 kunst kunst 37

20 Architectuur van de Openbare Bibliotheek Amsterdam Architectuurexcursie zondag 18 november 2007 De Zuidas zal middels kunstintiatieven en het verder uitbouwen van de woonfunctie steeds meer een eigen identiteit gaan verwerven. Kunst in de openbare ruimte krijgt pas betekenis in samenhang met zijn omgeving Op opende de nieuwe Centrale Bibliotheek van de Openbare Bibliotheek Amsterdam (OBA) haar deuren. Op het Oosterdokseiland, aan het brede water van het Oosterdok, vormt het gebouw het middelpunt van een fraaie skyline. hier in het begin veel rondliep om het gebied in mij op te nemen, werd ik gefascineerd door transistorradio s van bouwvakkers. Enorme radio s die werden beschermd door zelfgemaakte bekistingen: kunstwerken op zich. Toen ik de Poolse boeren met hun tractor zag moest ik daar aan denken. De liefdevolle bezieling die het uitstaalde. En dat is precies wat Van der Hoeven met kunst wil. Bezieling toevoegen. De openbare ruimte is hier anders. Het is een vrij maagdelijk gebied waar je ervaring aan moet toevoegen. Je moet dingen laten gebeuren. Dat doe je hier niet met statische klassieke kunst. Maar dat doe je met kunst die verwondert, die je betrekt bij het gebied en die bovendien het imago van de Zuidas ter discussie durft te stellen. De bijdrage van Bouwfonds Sharon Oldenkotte-Vrolijk van de Bouwfonds Kunststichting is al vanaf het begin betrokken bij de plannen voor de beeldenlijn. Hoe meer mensen van onze collectie kunnen genieten hoe beter. Daarom was het voor ons al gelijk duidelijk dat wij mee zouden doen met een beeld uit onze collectie. Samen met Van der Hoeven is ze op het werk van Early Forms van Tony Cragg (zie afbeelding 4) gekomen. Dit was wel even diep ademhalen. Het is namelijk een heel kostbaar beeld dat wij al jaren in onze collectie hebben. Ik moet er niet aan denken dat er iets mee gebeurt. Toen Oldenkotte het concept van kunstenaar Frank Bruggeman zag, was ze direct enthousiast. Maar we deden al mee met een beeld en er was niet voldoende budget beschikbaar voor twee bijdragen van de Bouwfonds Kunststichting. Ze is op zoek gegaan naar partijen binnen het bedrijf die belangen hebben in dit gebied. De Bouwfonds Kunststichting zocht contact met de kantoren van Bouwfonds MAB Ontwikkeling in Den Haag en Haarlem. Toen ik hen benaderde, waren ze gelijk enthousiast. En zo kwam het dat Bouwfonds Frank Bruggeman de opdracht heeft kunnen geven. Frank Bruggeman Al van jongs af aan denkt hij over de natuur na. De natuur groeit en daar gaat vrijheid van uit vindt hij. Kijk hoe prachtig, hij haalt een foto van een onkruidheuvel tevoorschijn. Dit zou ik het liefst bewaren, koesteren en er een mooi hek om heen plaatsen. Met zijn natuurlijke kunstwerken wil hij altijd iets toevoegen aan de omgeving of de nadruk leggen op iets wat ondergesneeuwd dreigt te raken. Voor de beeldenlijn is hij op zoek gegaan naar gewassen die vroeger in de omgeving groeiden en nu dreigen te verdwijnen. Hij plaatst zijn mini-landschappen in grote containers die hij felblauw spuit. Die containers worden bij de bouw gebruikt en verdwijnen normaal gesproken. Door ze in de bebouwde omgeving te zetten, hoop ik een soort bewustzijn voor het vergankelijke te genereren. De kleur blauw geeft het geheel iets surreëels en is heel kenmerkend voor het werk van Bruggeman. Het is een kleur die nergens in de natuur voorkomt. Alles wat ik zelf vormgeef is blauw. Het geeft energie, maar maakt de vormgeving ook ondergeschikt aan de natuur. Wat ik maak is statisch, terwijl de natuur groeit. Architect Jo Coenen bedacht het silhouet van de gigantische bibliotheek en tekende ook voor het interieur. De hoofdvorm van het gebouw is afgestemd op de omgeving maar trekt tegelijkertijd de aandacht. Volgens Coenen verdient een openbaar gebouw een opvallende plek in de stad. Van binnen probeerde hij op geraffineerde wijze het ouderwetse, intieme gevoel van een bibliotheek aan te laten sluiten bij de moderne omlijsting. Welke middelen Coenen heeft aangewend om dit tot stand te brengen, hoort en ziet u tijdens Aanmelden De prijs voor dit arrangement bedraagt 42,50. (inclusief ontvangst met koffie en gebak, lezing en rondleiding). U kunt zich voor dit arrangement aanmelden door te bellen met Cultureel Organisatiebureau Artifex Travel (020) U kunt zich ook dit architectuurarrangement. Na een ontvangst met koffie en gebak in de indrukwekkende foyer van de bibliotheek geeft een architectuurhistoricus een lezing over het ontwerp en de totstandkoming van dit in het oog springende gebouw. Nadat vele boeiende details van het ontwerp de revue zijn gepasseerd, krijgt u een rondleiding om het effect zelf te kunnen beoordelen. Na de rondleiding heeft u vanzelfsprekend de gelegenheid om zelf dit centrum van kennis en cultuur te verkennen. schriftelijk aanmelden door een briefje met uw persoonlijke gegevens, de arrangementsnaam en datum te richten aan Cultureel Organisatie-bureau Artifex, Westeinde 20, 1017 ZP Amsterdam. Dat kan ook per info@artifex.nu. Het deelnamebedrag maal het aantal deelnemers kunt u overmaken naar bank Programma Ontvangst in de OBA met koffie/ thee en gebak Lezing door een medewerker van Jo Coenen & Co architekten over het ontwerp en de totstandkoming van het gebouw Rondleiding door en om het gebouw door een architectuurhistoricus van Artifex. Vanaf Gelegenheid om zelf rond te kijken in de OBA of giro t.n.v. Artifex onder vermelding van Openbare Bibliotheek Amsterdam, 18 november. Na betalingsontvangst, krijgt u twee weken voor aanvang een schriftelijke bevestiging. Voor meer informatie en de annuleringsregeling zie: 38 kunst excursie 39