Reportage Stilte voor de storm in Bagdad

Transcriptie

1 Stilte voor de storm in Bagdad - Vrij Nederland Reportage Stilte voor de storm in Bagdad Door Minka Nijhuis 14 juli 2014 Leestijd: 12 minuten Nu soennitische extremisten oprukken en sjiitische milities weer tot leven zijn gekomen rijst de vraag: wat staat de stad nu weer te wachten? A ls hij hoort dat ik terug ben in Bagdad, stuurt Munjid al-rezali twee lijfwachten om me naar zijn mortuarium te brengen. Ik sputter tegen. Vergeleken bij mijn bezoeken tussen 2003 en 2010 oogt de stad aanmerkelijk meer ontspannen. Veel van de explosiewerende muren die van talloze wijken een betonnen doolhof maakten, zijn verdwenen. Het centrum is zelfs druk en de etalages glitteren. Ook vrouwen gaan weer over straat, sommigen ongesluierd en in modieuze kleding. Maar Munjid snijdt me de pas af: Vergis je niet. Het lijkt veilig, maar dat is het niet. De volgende dagen zullen ook andere oude bekenden blijk geven van hun stilte-voor-de storm-gevoel nu de extremistische beweging IS (voorheen ISIS) en Iraakse soennitische groepen de omgeving van Bagdad hebben ingenomen en sjiitische milities weer tot leven zijn gekomen. 'Het lijkt veilig in Bagdad, maar dat is het niet' De auto met twee potige beveiligers scheurt door de stad alsof we op boevenjacht zijn. Ik heb nauwelijks de kans om de vertrouwde aanblik van de leemkleurige daken met daartussen de kruinen van palmbomen en de koepels met azuurblauw mozaïek en ranke minaretten in me op te nemen. 1/8

2 De patholoog Munjid is een voortvarende man van midden vijftig met een rond gemoedelijk gezicht. Het is zijn levensdoel de anonieme doden uit de recente burgeroorlog en het terreurbewind van Saddam Hoessein te identificeren, zodat ze door hun dierbaren alsnog begraven kunnen worden. Zelfs toen tijdens de dieptepunten van het sektarisch geweld in de jaren 2006 tot 2008 de gefolterde lijken zich soms opstapelden tot in de collegezaal, werkte hij met een optimisme dat onwerkelijk aandeed in de sinistere omgeving. Terwijl ik onderweg ben, steken opmerkingen uit die periode als duiveltjes de kop op. Hier ligt de waarheid van Bagdad, zei een medewerker in het mortuarium toen de politiek bleef steken in gekrakeel, terwijl doodseskaders en aanslagen de bevolking terroriseerden. Staat dit lot de stad nu weer te wachten? Habibi, habibi Munjid heeft ook twee andere journalisten op bezoek. Langs een kamer waar medewerkers kijken naar een tv die voortdurend schietende Iraakse militairen en bombardementen van opstandige gebieden laat zien, brengt hij ons naar een smalle ruimte met vijf grote tv-schermen die De Vermisten heet. Habibi, habibi, kermt Sommaya, een vrouw van begin veertig terwijl ze naar een van de schermen staart. Haar vingers friemelen hulpeloos aan de tas op haar schoot en over haar wangen glijden tranen. De foto van het lichaam dat recht voor haar verscheen, is van haar jongere broer Abdullah. In zijn voorhoofd zit een schotwond, op de rest van zijn gezicht koekt geronnen bloed. Zijn bovenlijf en armen vertonen beurse plekken en rond zijn polsen zijn de resten van gele strips te zien. Je brengt je broer hier of we verkrachten je, dreigden de vier goed geklede mannen die op zondag 22 juni rond elf uur s avonds bij Sommaya aan de deur kwamen. Ze doorzochten het huis op wapens en duwden de ingenieur Abdullah in een zwarte terreinwagen. Als we morgen klaar zijn met ons onderzoek brengen we hem terug, luidden hun afscheidswoorden. Een uur later werd Abdullahs dode lichaam bij een lagere school gevonden. Hij zou nog geen vlieg kwaad doen, snikt Sommaya voordat ze ontdaan naar de gang verdwijnt. 2/8

3 Dokter Munjid legt even troostend een hand op haar schouder; dan komt hij terug om de foto s van een vader en een zoon te tonen die op dezelfde plek gevonden werden. Ook zij hebben een schotwond in het hoofd. De lichamen worden neergesmeten om angst te zaaien, zegt hij. De wraaklustige milities laten volgens Munjid hun eigen signatuur achter op hun slachtoffers. Zo herkent hij een van de groepen aan het kaarsvet dat ze op hun slachtoffer druppelen. De voorgaande dag werden 36 dode mannen binnen gebracht, eergisteren arriveerde ongeveer eenzelfde aantal. Het waren allemaal soennieten. De statistieken gingen omhoog nadat op 10 juni IS en andere gewapende soennitische groepen, onder wie ex-militairen uit het leger van Saddam Hoessein en stammen die al ruim een jaar geleden in opstand kwamen, de controle kregen over de noordelijke stad Mosoel en een opmars naar het zuiden begonnen. Het is nog te vroeg om vast te stellen of het om incidenten gaat of dat de oude vervolging weer de kop opsteekt. Maar de moorden en verdwijningen en alle wilde geruchten eromheen zaaien een besmettelijke angst. Het zal deze keer zelfs erger zijn. Er zijn nu zijn geen Amerikanen, dus de milities kunnen nu openlijk hun gang gaan, meende een jonge professional die aan de lunch met vrienden de situatie doornam. Doodseskaders De herinneringen aan de burgeroorlog zijn nog pijnlijk vers. In die periode maakten sjiitische doodseskaders de dienst uit in de straten. Als ik s avonds wel eens rondreed, zag ik hoe gemaskerde figuren met geweren in soennitische wijken mannen uit hun huizen haalden. Soennitische militanten pleegden vooral aanslagen. Sommige kinderen zagen zo vaak uiteengereten lichamen, dat ze uit voorzorg hun naam op hun ledematen schreven. Het mortuarium was destijds de duisterste plek van Bagdad. Al in de gangen hing de stank van ontbinding en buiten de koelcontainers lagen lichamen achteloos opgestapeld. Per maand arriveerden er zo n twaal onderd anonieme doden, de restanten van door explosies verminkte lijven niet eens meegerekend. De meeste slachtoffers hadden schotwonden of sporen van marteling. Het waren voornamelijk soennieten, maar er waren ook sjiieten meestal slachtoffers van bommen en zelfmoordaanslagen. Rond het lage vaalgele gebouw zinderde het van de spanning en emotie. Families, voor het merendeel mannen, 3/8

4 liepen in en uit op zoek naar dierbaren. Sommigen rouwden stilletjes, anderen schreeuwden het uit van radeloosheid en woede. Ik zag er ogen vol haat. Er was weinig fantasie voor nodig om te bedenken dat er met elke dode nieuwe strijders geboren werden. Het geweld escaleerde na de aanslag in 2006 op een van de belangrijkste sjiitische heiligdommen in Samarra. In die periode kwamen in het mortuarium wel 120 tot 150 lichamen per dag binnen. Sjiitische milities en aanhangers van de geestelijke Muqtada al Sadr kregen de controle over het ministerie van Gezondheidszorg en de omgeving en na verloop van tijd durfden soennitische nabestaanden nauwelijks meer naar het mortuarium te komen. Tijdens een van mijn bezoeken raakte ik er anderhalf uur opgesloten toen buiten een vuurgevecht losbarstte. Als enige soenniet met een hogere functie bij het ministerie bevond Munjid zich in het hol van de leeuw. Hij was bovendien een van de weinigen die onomwonden de deprimerende statistieken onthulde die de regering liever wilde verzwijgen. Voor de deur van zijn kantoor postten vier lijfwachten. Op een gegeven moment had hij er zelfs vijftien. Het lijkt hier de groene zone wel, grapten vrienden met een verwijzing naar het ommuurde complex waar buitenlandse vips zich hadden verschanst. Munjid beschouwde zichzelf nadrukkelijk als Irakees. Ik werk voor mijn land, zei hij over zijn motivatie om ondanks de gevaren op zijn post te blijven. Breekt mijn hart Als Sommaya is vertrokken, vertelt Munjid verder. Hij probeert zijn zorgen over de situatie te verbergen, maar voor het eerst sinds ik hem zo n zeven jaar geleden leerde kennen, geeft hij toe blij te zijn dat zijn vrouw het land uit is. Hij blijkt niet meer in functie als directeur. Een reden kreeg ik niet, alleen een mededeling, zegt hij. Hij gaat ervan uit dat de maatregel te maken heeft met zijn besluit zich bij de recente verkiezingen kandidaat te stellen voor de lijst van Nouri al Maliki s politieke rivaal Iyad Allawi. Hij wil geen woorden vuil maken aan zijn degradatie en zegt: lk verwachtte een autobom. Hij duwt zijn bril steviger op zijn neus en concludeert op laconieke toon: Het leven is hoe dan ook een zeepbel. Liever praat hij over zijn levenswerk dat averij oploopt sinds hij niet meer in functie is. Onder zijn leiding was een team begonnen met geavanceerd 4/8

5 forensisch onderzoek. Alleen al uit de periode 2006 en 2008 wachtten doden die in het mortuarium waren binnengebracht op identificatie. Aan de massagraven, inclusief die uit het tijdperk van Saddam, moest nog worden begonnen. Het megaproject kwam op gang. De foto s van lichamen werden ingevoerd in een computersysteem. Toen de situatie rond het mortuarium minder explosief werd, zetten zich steeds meer families aan de schermen vol horror. Dankzij nieuwe middelen en technieken werd ook DNA gebruikt bij de identificatie. Als dit werk blijft liggen, breekt mijn hart pas echt, zegt Munjid. The job is done Dat het geweld na 2008 aanvankelijk afnam, kwam deels vanwege het besluit van de radicale sjiitische geestelijke Muqtada al Sadr de activiteiten van zijn milities voorlopig op een lager pitje te zetten. Het scheelde ook dat een aantal van de soennitische gewapende groepen hun aanvallen hadden gestaakt en met Amerikaanse financiële steun opereerden als burgerwachten, Sahwah (het ontwaken). De VS verhoogden tijdelijk hun troepenaantal. Een vriendin van Munjid had een cynischer verklaring en ook die was ten dele waar: The job is done. Het van oudsher gemengde Bagdad waar soennieten en sjiieten zonder problemen samenleefden, was door de terreur vrijwel geheel in soennitische en sjiitische wijken verdeeld geraakt. Er gingen bij de familie Munjid heel wat gesprekken over tafel of de relatieve rust aan zou houden. Hij bleef balanceren tussen hoop en vrees. Mensen hebben gezien wat ze elkaar met de terreur van de afgelopen twee jaar hebben aangedaan. Iedereen is een verliezer. Dat kan een keerpunt zijn. Maar even later was hij weer minder optimistisch. Er is geen betrouwbaar gezag. Er zijn alleen maar leiders die de belangen van hun eigen groep veilig willen stellen. 'Ik ga er vanuit dat mensen geen herhaling van dat verleden willen' Die woorden zijn maar al te waar gebleken. Talloze Irakezen trokken de 5/8

6 afgelopen jaren aan de bel: premier Maliki en zijn medestanders marginaliseerden het parlement, en politiseerden de rechterlijke macht, het leger en de politie. Zo werden de soennieten opnieuw buitenspel gezet. Het programma van de Sahwah flopte nadat de Amerikaanse geldkraan dichtging en er geen banen bleken. De aanslagen in Bagdad begonnen weer toe te nemen en in soennitische gebieden verder naar het noorden vlamde verzet op. Als ik Munjid vraag hoe het in zijn buurt Adhamiya, een soennitische enclave, gaat, zegt hij: Het is er vreselijk. Elke nacht worden er jonge mannen voor verhoor opgepakt. De regering vreest een opstand in de soennitische wijk die voorheen ook al een van de gevaarlijkste van Bagdad was. Munjids vier zoons die ook de verdachte leeftijd van potentiële strijders hebben, zijn voor studie het land uit. Als het aan hem ligt, komen ze voorlopig niet naar huis. Oud zeer De wijk Adhamiya is in mijn geheugen blijven hangen als een gehavende, belaagde enclave waar ik alleen verstopt in een abaya naar binnen kon om bij Munjid en zijn familie langs te gaan. Maar de buurt heeft zijn vroegere allure van klassieke huizen met verzorgde tuinen en trendy restaurants gedeeltelijk weer terug. In zijn woning aan een stille straat met enkele controleposten gaat sjeik Amir al Azzawi met een zucht achter zijn bureau zitten. De ene assistent poetst zijn bril, de andere houdt zijn hand vast. Het is moeilijk voor te stellen dat deze grijze, vermoeide verschijning mede verantwoordelijk was voor het project van de Sahwah in Adhamiya. Zo uitgesproken als Munjid is, zo behoedzaam beantwoordt de sjeik vragen over het oplaaiende geweld en het oppakken van mannen die hij overhaalde op een ander paard te wedden. Hij ontkent niet dat de arrestaties plaatsvinden, maar zegt sussend: Als ze niets misdaan hebben, worden ze weer vrijgelaten. De huidige spanningen rakelt ook bij hem oud zeer op. Zijn zoon werd in 2006 door sjiitische milities vermoord. Ik ga er vanuit dat mensen geen herhaling van dat verleden willen, zegt hij, voordat hij moeizaam overeind komt uit zijn stoel. Een van zijn jonge bewakers heeft er geen vertrouwen in. Moeshkilla, moeshkilla, problemen, zegt hij als hij meeloopt naar de auto, en vraagt dan nerveus: Hoe kom ik met mijn gezin in Nederland? 6/8