De arbeidssatisfactie van de Nederlandse huisarts

Transcriptie

1 De arbeidssatisfactie van de Nederlandse huisarts Irene van Ham

2

3 De arbeidssatisfactie van de Nederlandse huisarts

4 2006 Ham, I van. De arbeidssatisfactie van de Nederlandse huisarts Academisch proefschrift, Rijksuniversiteit Groningen met een samenvatting in het Engels ISBN I. van Ham, 2006 Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. De totstandkoming van dit proefschrift werd mede mogelijk gemaakt met financiële steun van: de Stichting Praktijkvoering Huisartsen Omslag: Foto: Drukwerk: De contente mens; beeldje van Richard Bertels op de markt in Eersel Eelco van Ham Budde Grafimedia, Nieuwegein

5 RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN De arbeidssatisfactie van de Nederlandse huisarts Proefschrift ter verkrijging van het doctoraat in de Medische Wetenschappen aan de Rijksuniversiteit Groningen op gezag van de Rector Magnificus, dr. F. Zwarts, in het openbaar te verdedigen op woensdag 15 maart 2006 om uur door Irene van Ham geboren op 1 maart 1953 te Rotterdam

6 Promotores: Prof. dr. J. de Haan Prof. dr. J.W. Groothoff Copromotor: Dr. K.H. Groenier Beoordelingscommissie: Prof. dr. J.K. van Dijk Prof. dr. K. van der Meer Prof. dr. A.J.P. Schrijvers ISBN:

7 Tevreden zijn is grote gunst Tevreden schijnen grote kunst Tevreden worden groot geluk Tevreden blijven het meesterstuk

8

9 Voorwoord Wat brengt iemand er toe om te willen promoveren? Deze vraag is mij in verschillende bewoordingen de laatste jaren vele keren gesteld. Ik heb geen baas die van mij verwacht dat ik promoveer. Ik heb de dokterstitel niet nodig om tot een vervolgopleiding te worden toegelaten. Ik kan mijn tarieven straks niet verhogen omdat er dr. voor mijn naam staat. Van veel van mijn vrienden en kennissen puilt de boekenkast nu al uit, zodat dat ene boekje van mij best gemist kan worden. Als er dan geen extrinsieke motivator is dan moet het wel een intrinsieke zijn. Deze intrinsieke motivator is een samenspel van meerdere factoren: ambitie; de behoefte om de academische carrière met een dissertatie af te ronden; wetenschappelijke nieuwsgierigheid; behoefte aan een extra prikkel buiten het gewone werk en simpelweg de behoefte om af te maken waar je aan begonnen bent. En nu is het af. Het doen van onderzoek en het schrijven van artikelen heeft vaak mijn arbeidssatisfactie verhoogd. Onderzoek doen naar arbeidssatisfactie is in feite de positieve tegenhanger van het doen van onderzoek naar burnout, depressie of surmenage. Niet de ziekmakende maar de tevredenheidsverhogende factoren zijn onderwerp van studie. Een dergelijk onderzoek past ook beter bij een bedrijfsarts: niet de ziekte staat centraal maar juist datgene wat wel kan en wat de arbeidsomstandigheden in de breedste zin van het woord verbetert. Naarmate het onderzoek vordert ontstaat de behoefte om verder te gaan, het onderzoek uit te breiden of te herhalen maar voor mij geldt nu de wijsheid die mijn moeder mij al jong bijbracht: je moet ook eens een keertje tevreden zijn. Toen mijn collega en ik ongeveer zes jaar geleden besloten om, in het kader van een Masteropleiding, een scriptie te schrijven over de arbeidssatisfactie van de Nederlandse huisarts, hadden wij niet kunnen bevroeden dat ik ooit nog op dit onderwerp zou promoveren. Jan, gelukkig was jij zo verstandig om ons te adviseren het onderzoek van het begin af aan goed op te zetten. Want, zo zei je, je wilt hier mogelijk op

10 promoveren en dan moet je het vanaf het begin goed aanpakken. Dat ik dan ook bij jou zou promoveren was voor ons beiden een uitgemaakte zaak. Toen was de scriptie af en brak het uur van de waarheid aan. Tijdens een boswandeling namen we alles nog eens rustig door en ik besefte dat het nu of nooit was. Jan, jij bent in de jaren daarna steeds mijn enthousiaste stimulator geweest om vol te houden. Soms liet je me de ruimte als de privé omstandigheden daarom vroegen, maar zodra de rust enigszins was teruggekeerd pakten we de draad weer op. Ik zal onze vergaderingen bij jou thuis aan de tafel missen. Alie, jij was hierbij een belangrijke voorwaardenscheppende factor met je rust, je belangstelling, je maaltijden en je heerlijke koeken. Johan, onze contacten verliepen zonder uitzondering plezierig en nooit heb je me het gevoel gegeven slechts één van je vele promovendi te zijn. Dat je geen echte dokter bent heb je lang voor me verborgen kunnen houden. De artikelen in dit proefschrift zouden er niet gekomen zijn zonder de hulp van Klaas en Anita. Ik ben jullie heel dankbaar hiervoor. Alleen jammer Klaas dat je geen Volvo gekocht hebt. Anita, ik heb nog vaak plezier van al hetgeen je me geleerd hebt. Doeke, mijn dank gaat ook naar jou uit. Fijn dat je zo snel en adequaat in wilde springen toen dat nodig was. De leden van de beoordelingscommissie wil ik bedanken voor hun snelle beoordeling. Hopelijk heeft het lezen van het manuscript voor enige arbeidssatisfactie gezorgd. Hubert, mijn onderzoeksmaatje van het eerste uur. Hoeveel uur hebben we data ingevoerd? Gelukkig konden we een ontspannende van Dixhoorn oefening doen als het teveel werd. Een ding heb ik de laatste jaren wel ontdekt: met z n tweeën onderzoek doen is veel leuker dan alleen. Bedankt voor de kameraadschap, het overleg en het plezier. Carla, in al je bescheidenheid heb je de neiging je eigen rol kleiner te maken. Wees ervan overtuigd dat je voor ons onderzoek doen eenvoudiger en plezieriger gemaakt hebt. Samen zijn we de strijd met Word aangegaan en we hebben

11 gewonnen. Je wilt het niet horen maar ik wil je nog één keer heel erg bedanken. Ik ben vereerd dat jij mijn paranimf wilt zijn. Lieve Marjan, je zegt trots op mij te zijn maar omgekeerd ben ik minstens net zo trots op jou. Je oma zou zeker tevreden over je geweest zijn! Het is fijn als een van je kinderen je paranimf kan en wil zijn. Hopelijk zijn de rollen nog eens omgekeerd. En dan zijn er nog heel veel anderen die mij gesteund en geholpen hebben, zoals mijn familie (Eelco de foto is mooi geworden!), vrienden, collega s, studiegenoten van de Masteropleiding, medewerkers van Jan en Johan en last but not least Dick en de kinderen. Ook jullie hebben mij trouw geholpen bij het invoeren van eindeloze reeksen getallen. Jullie zullen wel blij zijn dat het proefschrift eindelijk af is maar ik weet ook dat jullie ervan overtuigd zijn dat ik wel weer een nieuwe uitdaging op zal pakken. Lieve Annemieke, fijn dat je als blijk van bekwaamheid met Carla mijn feest wilt organiseren. Hoewel dit voorwoord niet voldoet aan de indeling van een artikel wil ik toch eindigen met een samenvatting: Iedereen die, op welke wijze dan ook, heeft bijgedragen aan de tot stand koming van dit proefschrift wil ik bij deze uit de grond van mijn hart bedanken. Nieuwegein, november 2005.

12

13 Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 Inleiding 13 Hoofdstuk 2 Een onderzoek naar de arbeidssatisfactie 21 van de Nederlandse huisarts Opzet en uitvoering Hoofdstuk 3 De arbeidssatisfactie van huisartsen: een 37 systematisch literatuuronderzoek Hoofdstuk 4 De constructie van een arbeidssatisfactie 55 vragenlijst Hoofdstuk 5 Wat beïnvloedt de arbeidssatisfactie van 75 de Nederlandse huisarts? Hoofdstuk 6 De arbeidssatisfactie van de Nederlandse 107 huisarts en de wens tot vervroegde beëindiging van het beroep Hoofdstuk 7 Beschouwing, conclusies en 129 aanbevelingen Samenvatting 143 Summary 149 Bijlagen 155

14

15 Inleiding

16 Hoofdstuk 1 Inleiding De laatste decennia worden bij artsen surmenage en burnout vaker waar genomen dan in de jaren daarvoor. 1, 2 Het al of niet burnout raken heeft te maken met een groot aantal factoren waarvan de mate van ervaren werkstress een belangrijke is. Werkstress hangt nauw samen met arbeidssatisfactie. De mate waarin men plezier heeft in het werk, de arbeidssatisfactie, wordt op zijn beurt weer bepaald door een aantal factoren. Naar arbeidssatisfactie is veel onderzoek gedaan. Ook arbeidssatisfactie van artsen, waaronder huisartsen, is in verschillende landen onderzocht, echter niet systematisch in Nederland. Dit was aanleiding om een onderzoek te doen naar de arbeidssatisfactie van de Nederlandse huisarts. De aanleiding In oktober 2000 en april 2001 gaven stakingsacties van de Nederlandse huisartsen wel heel duidelijk aan dat er problemen waren in de eerstelijns gezondheidszorg. De huisartsen waren toenemend bereid om zelfs het stakingswapen te hanteren om hun onvrede met het politieke beleid te uiten. Grote moeite had men onder meer met de wachtlijstproblematiek, de uitbreiding van het takenpakket bij het te lage norminkomen, 3 de steeds hoger wordende praktijkkosten en de te lage vergoedingen voor de praktijkvoering. 4 Daarbij kwam het groeiende huisartsentekort, ondermeer door een tekort aan opleidingsplaatsen. Dit tekort uitte zich niet alleen in de moeite die het kost(e) om waarnemers te vinden in geval van ziekte en vakantie maar het werd ook steeds moeilijker om opvolgers te vinden voor de praktijk. Er ontstonden grijze gebieden op de kaart van Nederland waar een deel van de bevolking geen eigen huisarts meer had. Men spreekt in dit kader van noni s (niet op naam ingeschrevenen). Bovendien volgde een vervroegde pensioneringsgolf van huisartsen ten gevolge van een veranderde regelgeving met betrekking tot de voormalige goodwill regeling, die praktijkbeëindiging vóór 2003 aantrekkelijker maakte. 5 14

17 Inleiding Daarnaast is er ook sprake van een vergrijzing van de beroepsgroep: ongeveer 80% is ouder dan 40 jaar en ongeveer een derde is ouder dan 50 jaar. 4 Het tekort aan huisartsen is niet alleen ontstaan door een tekort aan opleidingscapaciteit. Ook de toenemende neiging van jonge huisartsen om met een kleiner patiëntenaantal te starten dan de norm om de toegenomen werkbelasting en de te verwachten werkdruk te reduceren, speelt een rol. 5,7 Van de jongere huisartsen heeft meer dan 80% de wens om parttime te werken. 8 Dit geldt niet alleen voor het toenemende aantal vrouwelijke huisartsen, maar ook voor mannelijke huisartsen. Daar komt bij dat steeds meer huisartsen ervoor kiezen langdurig waar te nemen in plaats van zich te vestigen. Dit lenigt enerzijds de nood waar het waarnemers betreft maar anderzijds verlaagt dit het potentieel aan huisartsen dat een praktijk over wil nemen. Door het tekort aan huisartsen wordt de continuïteit van de eerstelijnsgezondheidszorg in gevaar gebracht. Een mogelijke oplossing om de toegenomen werkbelasting tegen te gaan, de Centrale Doktersdienst (CD), is sinds enkele jaren sterk in opkomst. Huisartsengroepen (Hagro s) bundelden zich in steeds groter wordende samenwerkingsverbanden. Dit resulteert in een forse afname van het aantal diensten, die echter wel veel arbeidsintensiever worden. Het netto resultaat is dat men de werkdruk door diensten als lager ervaart. 9 De toenemende mondigheid van de patiënt wordt ook genoemd als mogelijke reden voor de toename van de werkdruk van huisartsen. 10 Met deze grotere mondigheid veranderen ook de eisen die aan de huisarts worden gesteld. De huisarts lijkt niet altijd voldoende toegerust om met toenemende assertiviteit van de patiënt om te gaan. Arbeidsongeschiktheidsverzekeraars werden een aantal jaren geleden geconfronteerd met een toenemende uitval van huisartsen wegens psychische klachten en reïntegratie in het eigen beroep verliep vaak moeizaam. Deze toename van het aantal uitkeringen resulteerde mede in een aanzienlijke verhoging van de premies voor arbeidsongeschiktheidsverzekeringen, wat weer een toename van de praktijkkosten veroorzaakte. Ook reïntegratie buiten het 15

18 Hoofdstuk 1 eigen beroep, bijvoorbeeld in de sociale geneeskunde, werd moeilijker door steeds hoger wordende eisen met betrekking tot scholing, inclusief na- en bijscholing. Zo zagen de medisch adviseurs bij het toenmalige Artsen-Onderlinge NV (thans onderdeel van Movir) ook het aantal uitkeringen ten gevolge van arbeidsongeschiktheid door psychische aandoeningen stijgen. Vooral de toename van het aantal burnout geraakte artsen viel hierbij op. Behalve dat deze toename van het aantal uitkeringen leidde tot forse premiestijgingen bezon men zich ook op maatregelen om de schadelast te beperken. Enerzijds werd de begeleiding van arbeidsongeschikte artsen geïntensiveerd, anderzijds werd naar wegen gezocht om artsen te behoeden voor burnout situaties (preventie). Men zocht contact met hulpverleners die gespecialiseerd waren in het begeleiden van hoger opgeleide, burnout geraakte verzekerden. Daarnaast werd begonnen groepsgewijs voorlichting te geven aan artsen, waaronder ook HAIO s, over het ontstaan en het voorkomen van burnout. Nevendoel was dat wij hoopten daarmee de artsen te bereiken die al burnout dreigden te raken. Preventie van burnout vereist inzicht in de factoren die het risico op burnout raken verhogen. Een van deze factoren is een lage arbeidssatisfactie. 11 Geconstateerd werd dat er niet veel bekend was over de arbeidssatisfactie van artsen. Het schrijven van een thesis was een goede aanleiding om onderzoek te doen naar factoren die de arbeidssatisfactie van artsen beïnvloeden. Arbeidssatisfactie Arbeidssatisfactie is altijd de resultante van een proces. Ons copinggedrag bepaalt welke respons gegenereerd wordt op stimuli. Anders gezegd: onze coping bepaalt of wij een bepaalde omstandigheid in de buitenwereld (bijvoorbeeld het aantal uren dat wij per dag werken) als stress ervaren. Stress heeft daarbij twee dimensies: negatieve en positieve/uitdagende stress. Als een huisarts het groot aantal werkuren als negatieve stress ervaart dan zal hij/zij het werk als minder plezierig ervaren. Werkstress beïnvloedt onze arbeidssatisfactie 16

19 Inleiding maar ook het subtiele evenwicht tussen draagkracht en draaglast. Wanneer de balans tussen draagkracht en draaglast langdurig verstoord is kan dit tot bijvoorbeeld overspanning of burnout leiden. De studie van Kraft gaf dit in 1972 al aan. 12 In de stressliteratuur wordt veelvuldig beschreven dat een verlaagde arbeidssatisfactie gepaard gaat met een verhoogde kans op burnout en andere psychische overspanningbeelden. Daarnaast kan een verstoorde balans draagkracht/draaglast ook de fysieke weerbaarheid verlagen en zo leiden tot een scala aan lichamelijke aandoeningen (myocardinfarct, verhoogde vatbaarheid voor infecties bijvoorbeeld met streptokokken). 13 Ons copinggedrag wordt voor een deel bepaald door onze persoonlijkheid, als zijnde een uniek patroon van karaktertrekken. In het verleden is er veel onderzoek gedaan naar het zogenaamde Type A gedrag. 14 Hoewel veel uit de theorievorming hieromtrent inmiddels achterhaald is, gaat men er wel vanuit dat met name de vijandigheidcomponent (de free floating hostility) uit het Type A gedrag iemand kwetsbaarder maakt voor hartvaataandoeningen. 15,16 Ook hebben veel onderzoekers de relatie tussen een perfectionistische inslag en het risico op burnout beschreven. 17 De persoonlijkheid van de huisarts bepaalt mede zijn copinggedrag en daarmee uiteindelijk zijn arbeidssatisfactie. Het copinggedrag en daarmee de arbeidssatisfactie wordt ook nog door andere factoren bepaald. Zo zijn sociale ondersteuning (Michigan stress model) en iemands controle/regel mogelijkheden (Demand Support Control Model) van wezenlijk belang. 13,18,19 Naar burnout bij huisartsen is zowel in Nederland als in het buitenland veel onderzoek gedaan. Ook de arbeidssatisfactie van de betreffende huisartsenpopulatie is, zij het in mindere mate, onderzocht. Deze onderzoeken worden in hoofdstuk vier beschreven. Het onderzoek waarvan dit proefschrift de weergave is, startte als een onderzoek in het kader van het schrijven van een thesis voor een Masteropleiding. Al snel bleek het onderzoeksmateriaal genoeg in zich te bergen voor verdere exploratie. Het onderzoek werd hiertoe ondermeer uitgebreid met een aanvullend, 17

20 Hoofdstuk 1 systematisch literatuuronderzoek. Om het onderzoek beheersbaar te houden beperkten wij ons tot huisartsen, als apart specialisme de grootste groep in het verzekerden bestand van AO Artsen-Onderlinge. In het door ons verrichte onderzoek is de persoonlijkheid van de huisarts geen variabele geweest omdat de persoonlijkheid niet eenvoudig en eenduidig is vast te stellen door middel van enkele schriftelijke vragen. Verder hebben wij vooral gezocht naar beïnvloedbare factoren van arbeidssatisfactie. Persoonlijkheid, sociale ondersteuning en iemands regelmogelijkheden zijn niet per definitie onbeïnvloedbaar maar in de praktijk is de kans op succes veel kleiner en meer onvoorspelbaar dan wanneer men andere factoren zoals de praktijkgrootte zou willen beïnvloeden De vraagstelling De vraagstelling van het onderzoek luidde: - In hoeverre hangen een aantal kenmerken van de huisarts en diens praktijk samen met arbeidssatisfactie bij huisartsen? - In hoeverre hangt de gemeten arbeidssatisfactie samen met de wens om de praktijk te beëindigen? In dit proefschrift worden in hoofdstuk 2 de opzet en de uitvoering van het onderzoek beschreven. In hoofdstuk 3 wordt een overzicht gegeven van de literatuur betreffende factoren die de arbeidssatisfactie van de huisarts beïnvloeden. In het volgende hoofdstuk zijn het ontwerpen en de validering van de vragenlijst beschreven. Hoofdstuk 5 handelt over het eerste deel van de vraagstelling, namelijk welke kenmerken van de huisartsen(prakijk) een samenhang vertonen met de arbeidssatisfactie van de huisarts. In hoofdstuk 6 wordt het tweede deel van de vraagstelling uitgewerkt. Hier is nagegaan hoe de arbeidssatisfactie van de huisarts de wens om eerder te stoppen met de praktijk beïnvloedt. In het laatste hoofdstuk wordt terug gekeken op het onderzoek en worden aanbevelingen gedaan. 18

21 Inleiding Literatuur: 1. Ankoné A. Burnout bij artsen bijna verdubbeld. Med Contact 1999;54: Gundersen L. Physician burnout. Ann Intern Med 2001;135: Maes A. Wat zijn we waard? Het praktijkinkomen van de huisarts (2) Huisarts 2001,1: Teeseling I van. Huisarts in de val. Intermediair 2000, 6: Post D, Calkhoven JE, Krol B, Dijkstra M, Groothoff JW. Groeiend ongenoegen. Een onderzoek onder huisartsen. Med Contact 2002,2: Harmsen JAM, Bernsen RMD, Bruynzeels MA, Bohnen AM. Werkbelasting van huisartsen: objectieve toename in 9 praktijken in Rotterdam en omgeving, en een extrapolatie naar Ned. Tijdschr. Geneeskd 2001,145: Hombergh P van den, Grol, R, Hoogen HJM van den, Bosch WHJM van den. Werkbelasting en ervaren werkdruk van de huisarts. Huisarts Wet 1997,40: Projectgroep toekomstvisie huisartsgeneeskunde en functieprofiel van de huisarts. Een beschrijving van de huidige situatie van de huisartsenzorg en een analyse van de knelpunten. Utrecht:2001. ( 9. Ebbens en Bruyne de. De nachtwacht. Huisarts Wet 2000,43: Wiersma T. De opgebrande huisarts. Med Contact 1992,15: Friesen D, Sarros JC. Sources of burnout among educators. Journal of Organisational Behaviour 1989,10: Kraft ThB. Overspanning, een psychosomatische en sociale zaak. Haarlem: De Erven F. Bohn, Caplan RD, Cobb S, French JRP, Harrison RV, Pinneau SR. Relationships of cessation of smoking with job stress, personality and social support. J Appl Psychol Washington APA 1975,2. 19

22 Hoofdstuk Reiche HMJKI. Stress aan het werk. Over de effecten van de persoonlijkheid en sociale ondersteuning op strains. Academisch proefschrift KUN. Lisse: Swets & Zeitlinger, Friedman M, Rosenman H. Overt behavior pattern in coronary disease: Detection of overt behavior pattern A in patients with coronary disease by a new psychophysiological procedure. JAMA 1960, 173: Williams RB, Haney TL, Lee KL, Kong Y, Blumenthal J, Whalen R. Type A behavior, hostility, and coronary atherosclerosis. Psychosom Med 1980,42: Schaufeli WB, Enzmann D. The burnout companion to study & practice; a critical analysis. London: Taylor and Francis, 1998, Edwards N. Unhappy doctors: what are the causes and what can be done? BMJ 2002,324: Karaseli RA, Theorell T. Health work; stress, productivity and the reconstruction of working life. New York: Basic Books,

23 Een onderzoek naar de arbeidssatisfactie van de Nederlandse huisarts. Opzet en uitvoering.

24 Hoofdstuk 2 Samenvatting. In hoofdstuk 2 wordt de opzet en de uitvoering van het onderzoek beschreven. Er werd eerst een systematisch literatuuronderzoek verricht. Het begrip arbeidssatisfactie werd gedefinieerd als de tevredenheid ten aanzien van verschillende aspecten van het werk en werd vervolgens opgesplitst in een aantal deelbegrippen (geoperationaliseerd). Er werden twee vragenlijsten opgesteld: een algemene en een specifieke over arbeidssatisfactie, waarin deze deelbegrippen terugkomen. De populatie en de steekproefgrootte werden vastgesteld Alle huisartsen die vóór 1 januari 2000 bij AO Artsen-Verzekeringen NV (thans gefuseerd met Movir, onderdeel van ING NV) verzekerd waren en ten tijde van het onderzoek volledig werkzaam, gedeeltelijk arbeidsongeschikt, of niet langer dan 1 jaar volledig arbeidsongeschikt (arbeidsongeschiktheid van % voor het eigen beroep) waren als huisarts behoorden tot de populatie (inclusie criteria). Via de computer werd een aselecte steekproef getrokken uit de populatie en na controle werden 1151 huisartsen in de steekproef opgenomen. De vragenlijsten werden aan de huisartsen uit de steekproef toegestuurd. Het bruikbare responspercentage bedroeg 62% (N= 710), hoger dan verwacht. Tevens werd een non-responders onderzoek gedaan. Op grond van dit onderzoek is een verschil tussen responders en non-responders niet waarschijnlijk. Onze onderzoekspopulatie lijkt niet geheel representatief te zijn voor de totale groep van de Nederlandse huisartsen. In de onderzochte populatie zijn meer huisartsen van het mannelijk geslacht dan in de totale populatie huisartsen en de gemiddelde leeftijd ligt iets hoger. Dit heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat er bij Artsen Onderlinge relatief weinig Huisartsen in Dienstverband (HIDHA s) verzekerd waren. HIDHA s zijn voor het overgrote deel vrouwen. Verder was de verzekerdenpopulatie enigszins vergrijsd. 22

25 Opzet en uitvoering Inleiding. De laatste decennia worden bij artsen surmenage en burnout vaker waar genomen dan in de jaren daarvoor. 1, 2 Het al of niet burnout raken heeft te maken met een groot aantal factoren, waarvan de mate van ervaren werkstress een belangrijke is. Werkstress hangt nauw samen met arbeidssatisfactie. Naar arbeidssatisfactie is veel onderzoek gedaan. Ook arbeidssatisfactie van artsen, waaronder huisartsen, is in verschillende landen onderzocht, echter niet systematisch in Nederland. Dit was aanleiding om een onderzoek te doen naar de arbeidssatisfactie van de Nederlandse huisarts met als vraagstelling: welke factoren beïnvloeden de arbeidssatisfactie van de Nederlandse huisarts? Literatuuroverzicht Er is een aantal studies gedaan naar de werkproblematiek van de Nederlandse huisarts. Deze hadden het mogelijke verband tussen werkbelasting en de ervaren werkdruk, demotivatie voor het beroep of burn-out ten gevolge van toegenomen stress tot onderwerp. Van den Hombergh e.a. vonden een verband tussen werkbelasting en ervaren werkdruk. 3 Huisartsen met veel verschillende activiteiten en met een grote werkbelasting waren minder tevreden met de beschikbare tijd. Echter huisartsen met veel bestuurlijke activiteiten ervoeren minder werkbelasting. De aard en de hoeveelheid assistentie, de praktijkgrootte en al dan niet solistisch werkzaam zijn, verklaarden maar weinig van het verschil in ervaren werkbelasting en werkdruk. Van Dierendonck, Groenewegen en Sixma vonden met behulp van een enquête naar gevoelens van motivatie en demotivatie bij huisartsen dat er een positieve relatie was tussen het werken in een meer verstedelijkte omgeving en de mate van opgebrand zijn. 4 Ook lastige patiëntencontacten, werkbelasting en avond-, nacht- en weekenddiensten werden als sterk demotiverend ervaren. Daarnaast bestond er een positieve relatie tussen het aantal diensten en het gevoel opgebrand te zijn. Motivatie werd vooral gevonden in het persoonlijke contact 23

26 Hoofdstuk 2 met mensen en het afwisselende werk. Gesuggereerd werd door de onderzoekers dat het structuur kunnen aanbrengen in het eigen functioneren mogelijk een belangrijke rol kan spelen in de preventie van burn-out. Deze structuur betreft zowel de relaties met collega s en andere hulpverleners als met patiënten, maar ook het hanteren van grenzen in het eigen functioneren. Een in opdracht van Movir verrichte enquête over het vóórkomen van stress bij haar verzekerde vrije beroepsbeoefenaren in 1998 leverde verschillen op tussen medici (huisartsen, specialisten, tandartsen, dierenartsen, fysiotherapeuten en apothekers) en witte boorden (advocaten, notarissen, accountants en management consultants). 5 De medici hadden meer last van stress, werkdruk, aantal werkuren en ze ervoeren een lagere arbeidssatisfactie. Ze waren ontevredener over hun beschikbare vrije tijd en hun honorering. Huisartsen scoorden het hoogst met betrekking tot ervaren stress. Er werden geen significante verschillen gevonden tussen de groepen medici en witte boorden in de aangegeven redenen waarom respondenten geen plezier meer in hun werk hadden of een ander beroep zouden willen kiezen. De werkdruk van huisartsen neemt naar alle waarschijnlijkheid toe. Harmsen e.a. hebben gemeten dat er sprake is van een objectieve toename van de arts - patiënt contacten door huisartsen in 9 praktijken in de regio Rotterdam tussen 1992 en 1997 van 21 %. 6 Extrapolatie naar de toekomst leverde een verdere toename van 36 % op tussen 1997 en In de internationale literatuur zijn 21 artikelen te vinden specifiek over de arbeidssatisfactie van de huisarts. Deze zijn in hoofdstuk vier weergegeven. Er is slechts één studie te vinden, waarin naar de arbeidssatisfactie van huisartsen in Nederland is gekeken. 7 24

27 Opzet en uitvoering Methoden Het betreft hier een beschrijvend, explorerend onderzoek naar arbeidssatisfactie. 8,9 Arbeidssatisfactie werd gemeten door middel van een vragenlijst met een algemeen en een specifiek deel. Het begrip arbeidssatisfactie Arbeidssatisfactie is geen eenduidig begrip en kent bovendien meerdere facetten. In de geraadpleegde literatuur komen meerdere, verschillende definities en enkele operationalisaties van het begrip arbeidssatisfactie voor. Wij hebben er voor gekozen dit begrip zelf te definiëren en op grond daarvan te operationaliseren. Wij definiëren het begrip arbeidssatisfactie als de tevredenheid ten aanzien van verschillende aspecten van het werk. Op grond van gegevens in de literatuur hebben wij de volgende aspecten onderscheiden. - Tevredenheid over enerzijds de tijd die gemoeid is met het werk en anderzijds over de tijd die men ter beschikking heeft voor gezin, familie en hobby s. - Tevredenheid over het financiële aspect. Heeft men het gevoel voldoende financieel gewaardeerd te worden voor het werk dat men doet? Hierbij speelt het totale inkomen een rol maar ook de totale kosten die met de uitoefening van de praktijk gemoeid zijn (kostenbaten verhouding.) - Tevredenheid over de samenwerking met collega huisartsen/specialisten, ondersteunend personeel (praktijkassistente!) en andere werkers in de gezondheidszorg. - Tevredenheid over de steun die men krijgt van relevante derden als de partner, vrienden enz. - Tevredenheid over de mate waarin men desgewenst andere kwaliteiten kan ontplooien en benutten bijvoorbeeld door wetenschappelijk onderzoek te doen of te participeren in onderwijs. - Tevredenheid over de fysieke werkomstandigheden, zoals de grootte en de uitrusting van het praktijkpand. 25

28 Hoofdstuk 2 - Tevredenheid over de (organisatie) van de diensten. - Tevredenheid over de inhoud van het werk. - Tevredenheid over de niet-materiële opbrengst van het werk zoals respect van patiënten, voldoening in het werk, doelen behalen die men zich gesteld heeft en ontwikkelingsmogelijkheden die men heeft. De vragenlijst Het algemene deel. Het algemene deel bevatte vragen waarin naar kenmerken en de wijze van de beroepsuitoefening van de huisarts werd gevraagd. Voorbeelden van dit soort vragen zijn de vraag of de huisarts de beroepsopleiding tot huisarts gevolgd heeft en de vraag in wat voor praktijkvorm men werkt (solopraktijk, HOED, gezondheidscentrum). Wij bestudeerden de door andere onderzoekers gebruikte vragenlijsten. De vragen pasten wij zonodig aan aan de Nederlandse situatie. Er werden nog enkele vragen toegevoegd die wij relevant vonden, zoals het wel of niet bedreigd zijn door patiënten. Het specifieke deel. Eerst is het abstracte begrip arbeidssatisfactie geoperationaliseerd, dit wil zeggen opgesplitst in een aantal bruikbare deelbegrippen. In het specifieke deel van de vragenlijst stelden wij vragen over de verschillende aspecten van arbeidssatisfactie waarbij wij gebruik maakten van de arbeidssatisfactie vragenlijsten zoals die door andere onderzoekers gebruikt zijn. Het literatuuronderzoek leverde geen bruikbare gevalideerde vragenlijst t.a.v. arbeidssatisfactie voor zelfstandige beroepsbeoefenaren op, de situatie waarin de meeste huisartsen in Nederland werkzaam zijn. De VBBA (Vragenlijst Beleving en Beoordeling van de Arbeid) is weliswaar gevalideerd en wordt veel toegepast door bedrijfsartsen maar is bedoeld voor werknemers in loondienst en niet voor zelfstandige beroepsbeoefenaren. 10 Derhalve construeerden wij een eigen vragenlijst om de arbeidssatisfactie te meten. 26

29 Opzet en uitvoering De door ons gebruikte vragen werden vertaald en voor de Nederlandse situatie aangepast uit de publicatie van McCranie, Hornsby en Calvert, een onderzoek naar arbeidssatisfactie van huisartsen in de V.S. 11 Tevens werden een aantal vragen over arbeidssatisfactie bij huisartsen van Van Dierendonck e.a. en Lens, (welke weer deels afkomstig zijn van Mechanic), gebruikt. 12,13,14 Ook vragen van Gorter, uit een onderzoek naar arbeidssatisfactie bij tandartsen en van Visser e.a. uit een onderzoek onder medische specialisten naar motiverende en demotiverende aspecten van hun beroep zijn overgenomen met toestemming van de auteurs en zonodig enigszins aangepast. 15,16 De vragenlijst werd met een begeleidende brief, waarin het doel van het onderzoek werd beschreven in een pilotonderzoek naar 12 huisartsen gestuurd. Wij vroegen om inhoudelijk en tekstueel commentaar. De reacties werden verwerkt in de definitieve vragenlijst. De bewerking van de vragenlijst. Op de items van het arbeidssatisfactie deel van de vragenlijst werd een factoranalyse gedaan om deze lijst te vereenvoudigen. (hfdst 4) Hierdoor ontstonden zes factoren die goed aansluiten bij de aspecten die in de literatuur onderscheiden worden. Deze zes factoren zijn: Factor 1: samenwerking met en relaties tot anderen Factor 2: externe werkomgeving Factor 3: mate van tevredenheid over beschikbare tijd voor werk en privé Factor 4: mate van tevredenheid over diensten/waarneming Factor 5: mate van tevredenheid over algemene aspecten van het werk Factor 6: mate van tevredenheid over de financiële aspecten van het werk Een item laadde op geen enkele factor en werd om die reden verder buiten beschouwing gelaten (bijlage 1, het item D01: de vraag over medische problemen moeten oplossen, die uw opleiding te boven gaan). Per factor werd een itemanalyse gedaan met bevredigende Cronbach s Alpha s (0,77-0,92), een maat voor de interne betrouwbaarheid. Omdat de items allemaal 27