Sterk. Methodiekbeschrijving. Een cursus voor vrouwen die weerbaar willen worden

Transcriptie

1 Sterk Methodiekbeschrijving Een cursus voor vrouwen die weerbaar willen worden Blijf Groep, september 2009

2 Colofon Deze methodiekbeschrijving is een uitgave van Blijf Groep. Blijf Groep biedt, coördineert en organiseert directe hulp op maat, ambulant of residentieel, aan iedereen die te maken heeft met huiselijk geweld in Amsterdam, Noord-Holland en Flevoland. Deze methodiek is tot stand gekomen in samenwerking met ACB Kenniscentrum. Auteur: Pyrrha Singerling, medewerker weerbaarheid Blijf Groep (m.m.v. Marja Nijboer (voormalig docent weerbaarheid Blijf Groep) en Ans Roels (sociaal-cultureel werker bij Dynamo) Redactie: Marije Wilmink Tekst & Redactie, Amsterdam Vormgeving: Firmato, bureau voor grafische vormgeving, Amsterdam Bestellen: De publicatie is te downloaden van de website van Blijf Groep. U kunt deze publicatie vinden op zie aanbod ambulant / weerbaarheid. Overname van informatie uit deze publicatie is toegestaan onder voorwaarde van de bronvermelding: Blijf Groep, september 2009 Blijf Groep Postbus CX Amsterdam T F E info@blijfgroep.nl 2

3 Inhoud Voorwoord Inleiding 1 Doelen en uitgangspunten van de cursus 1.1 Doelgroep 1.2 Doelen 1.3 Methodische uitgangspunten 1.4 Didactische uitgangspunten 1.5 Effectiviteit 2 Organisatie van de cursus 2.1 Werving 2.2 Inschrijving 2.3 Groepsgrootte 2.4 Cursusduur, frequentie en tijdstip van de bijeenkomsten 2.5 Profiel docent weerbaarheid 2.6 Profiel maatschappelijk werker 2.7 Samenwerking met politie en deskundigen 2.8 Organisatorische randvoorwaarden Inhoud en uitvoering van de cursus 3.1 Globale inhoud van de cursus 3.2 Basisstructuur van de bijeenkomsten 3.3 Inhoud en opbouw van de psycho-fysieke weerbaarheidstraining 3.4 Inhoud en opbouw van het groepsgesprek 3.5 Aandachtspunten en tips toevoegen: voor docent en maatschappelijk werker Doorverwijzing en doorgeleiding Evaluatie van de cursus door de professionals Uitdeelmaterialen Infoblad Ontspanningsoefening Infoblad Actieschema Weerbaar reageren bij grensoverschrijding Infoblad Grenzen stellen Infoblad Assertief reageren Infoblad Olie versus water op het vuur Infoblad Spiraal van geweld Infoblad Cirkels van geweld(loze) communicatie Bruikbare bronnen voor meer uitdeelmateriaal Bijlagen 1. Voorbeeld samenwerkingsovereenkomst 2. Voorbeeld foldertekst algemeen + inlegvel 3. Aanmeldingsformulier en bijlage 4. Voorbeeld flyer voor Turkse vrouwengroep 5. Formulier groepsoverzicht 6. Evaluatieformulier docent weerbaarheid 7. Evaluatieformulier maatschappelijk werker 8. Evaluatieformulier deelnemers (schriftelijke evaluatie) 9. Evaluatievragen voor deelnemers (mondelinge evaluatie) Literatuur

4 4

5 Voorwoord De laatste dertig jaar zijn allerlei vormen van geweld, zoals kindermishandeling, aanranding en verkrachting, relationeel geweld, geweld tegen homoseksuelen, geweld tegen gehandicapten en ouderenmishandeling, op de politieke agenda komen te staan. Een groot deel van de bevolking is doordrongen geraakt van de noodzaak dit geweld een halt toe te roepen. Dit past in een bredere ontwikkeling waarin machtsposities ter discussie zijn gesteld, rechten zijn afgedwongen en allerlei zogenaamde minderheidsgroepen een steeds mondiger en zelfbewustere positie in hebben kunnen nemen. In het verlengde daarvan zijn in Nederland weerbaarheidstrainingen ontwikkeld voor diverse doelgroepen. In een training weerbaarheid leer je letterlijk en figuurlijk stevig in de schoenen te blijven staan in vervelende, lastige, bedreigende en/of gevaarlijke situaties. Je leert om te gaan met grensoverschrijdend gedrag, op een respectvolle manier die past bij de situatie. In 1999 ontwikkelden wij in Amsterdam-Oost weerbaarheidscursussen voor vrouwen met (dreigende) geweldservaringen en/of problemen met grenzen stellen. Onder de naam Sterk door sport en spel wordt deze cursus, met haar unieke combinatie van oefenen en praten, inmiddels al jaren op diverse plekken in Amsterdam gegeven. Uitgangspunt van onze aanpak is steeds geweest dat de vrouwen zelf in grote mate de inhoud van het programma bepalen en dat de begeleiders hun aanbod daarop aanpassen. De leerdoelen, problemen en vragen van de vrouwen staan centraal. Als begeleider bied je een veilige plek waar vrouwen kunnen oefenen voor de buitenwereld, confrontaties leren aangaan en vooral zelfrespect krijgen. Wij hebben het regelmatig ontroerend en inspirerend gevonden om te zien hoe vrouwen met allerlei nare ervaringen in hun jeugd en daarna, in de weerbaarheidscursus toch de kracht terugvinden om zelf weer de touwtjes in handen te nemen, terug te vechten en zich er niet onder te laten krijgen. Als begeleiders zie je het gedrag en het gevoelsleven van deelnemers veranderen, van hulpeloos en afwachtend naar doelgericht en krachtdadig. Schaamte, schuld, overweldiging en verdoving maken plaats voor opluchting, warmte, trots en verbondenheid. Wij hopen dat deze methodiekbeschrijving andere weerbaarheidstrainers en hulpverleners zal inspireren. Ons advies: laat bij deze groepen je vaste programma los, kijk met open blik, luister naar de verhalen, sta naast de vrouwen en zie hun kracht. Ga niet uit van wat je weet, maar vooral van wat je niet weet. Vertrouw je intuïtie en durf je kwetsbaar op te stellen. Immers: ook wij, docenten weerbaarheid en hulpverleners, worstelen regelmatig met het stellen van grenzen. Veel succes en werkplezier! Ans Roels (werkzaam bij Dynamo in Amsterdam-Oost als sociaal-cultureel werker) & Marja Nijboer (tot maart 2009 werkzaam als weerbaarheiddocent bij Blijf Groep) 5

6 Inleiding Het begon allemaal zo n tien jaar geleden, in een buurthuis in Amsterdam-Oost. Sociaalcultureel werker Ans Roels, met haar achtergrond van maatschappelijk werker kwam regelmatig vrouwen tegen die moeite hadden om aan anderen duidelijk te maken wat zij precies wilden of nodig hadden. Dit zorgde zowel in hun dagelijks leven als in contacten met hulpverleners voor allerlei problemen. Om deze vrouwen te helpen hun problemen aan te pakken, organiseerde Roels samen met Marja Nijboer van de Stichting Vrouwenopvang Amsterdam (nu Blijf Groep) een bijzondere weerbaarheidscursus. Uniek aan deze cursus was de combinatie van psycho-fysieke oefeningen onder leiding van een weerbaarheidsdocent en een groepsgesprek na afloop hiervan onder leiding van Roels zelf. In dit groepsgesprek werd nagepraat over de training en wisselden de deelnemers dagelijkse ervaringen uit. Deze tot dan toe ongebruikelijke manier van nazorg bleek een zeer belangrijk element in de nieuwe cursus. Allereerst gaf het inzicht in wat er bij de vrouwen speelde, waardoor de docent weerbaarheid haar psycho-fysieke oefeningen heel precies kon toesnijden op het alledaagse leven en de concrete problemen van de deelnemers, en zij tegelijkertijd beter zicht kreeg op het (emotionele) effect van oefeningen. Maar ook werden de vrouwen zichtbaar mondiger door de steun die de groep bood én kon de maatschappelijk werker zeer gericht inspelen op de informatie- en adviesbehoeften van de deelnemers. Kortom, de gecombineerde aanpak van doen en praten in de groep bleek een succes, en wordt sinds 2003 ook toegepast in vier andere Amsterdamse stadsdelen. In werd de cursus onder de noemer Sterk tevens in Haarlem geïntroduceerd, onder de vlag van het project Vrouwen worden weerbaar. Aanleiding voor dit gezamenlijke project van Blijf Groep en het ACB Kenniscentrum was de constatering dat het moeilijk was om allochtone vrouwen te werven voor weerbaarheidscursussen. Hoewel zij er veel baat bij zouden kunnen hebben, vormt de Nederlandse voertaal van de cursussen voor allochtone vrouwen met een slechte beheersing van het Nederlands een struikelblok voor deelname. De lage maatschappelijke participatie maakt ook dat het werven van deze groep allochtone vrouwen niet vanzelf gaat. In Haarlem werd daarom geëxperimenteerd met twee anderstalige groepen: één voor Turkse en één voor Arabisch sprekende vrouwen. In deze experimentele cursussen is tevens aandacht besteed aan de invloed van cultuur op de inhoud van de cursus. Om organisaties elders in het land ook de mogelijkheid te geven met deze unieke weerbaarheidsmethodiek aan de slag te gaan, besloten Blijf Groep en ACB Kenniscentrum om hun opgedane expertise met zowel een algemene als een specifiek op allochtone vrouwen gerichte cursus op papier te zetten. Het resultaat ligt voor u: een praktische handleiding voor het opzetten van een Sterk-cursus. Leeswijzer In hoofdstuk 1 wordt ingegaan op de doelen en de uitgangspunten van de cursus. Zo wordt toegelicht voor welke doelgroep de cursus bestemd is, en op welke methodische en didactische uitgangspunten de cursus gestoeld is. In hoofdstuk 2 staat praktische informatie over de organisatie van de cursus. Dat wil zeggen: de werving, de locatie, het profiel waaraan docent en maatschappelijk werker moeten voldoen, de benodigde tijdsinvestering, etc. Hoofdstuk 3 bevat het feitelijke draaiboek voor de cursus zelf. Hierin wordt een gedetailleerde beschrijving gegeven van de opbouw van de twaalf bijeenkomsten die de cursus omvat. In hoofdstuk 4 zijn een aantal informatiebladen verzameld die de docent of de maatschappelijk werker kunnen uitdelen onder de deelnemers. De bijlagen tot slot bevatten verschillende bruikbare (voorbeeld)formulieren en teksten. 6

7 De Haarlem-variant: met stip De specifieke aanwijzingen en tips op basis van de Haarlemse variant van de cursus, speciaal gericht op vrouwen die het Nederlands niet goed machtig zijn en een lage maatschappelijke participatiegraad hebben, zijn door de hele methodiekbeschrijving heen met rode stip aangegeven. Dank Deze methodiek had nooit tot stand kunnen komen zonder de inzet van Ans Roels (Dynamo) en Marja Nijboer, die voor veel teksten in deze methodiekbeschrijving informatie hebben aangeleverd. Maar ook willen we alle docenten en maatschappelijk werkers in Amsterdam bedanken die de afgelopen jaren aan de cursussen hebben meegewerkt, en alle deelnemers die een steentje bijdroegen omdat iedere individu weer nieuwe informatie meebracht die de kwaliteit van de cursus ten goede kwam. Een woord van dank is ook op zijn plaats voor alle medewerkers van het project Vrouwen worden weerbaar : initiatiefnemer Rénie van der Putte (ACB Kenniscentrum), docent weerbaarheid Helga Vandijck, maatschappelijk werkers Annelies Veerkamp en Aroesj Halici (Kontext), assistenten en tolken Nezahat Aydogan en Sanae La Marti en projectmedewerker werving Thea van Neerbos (ACB). Tot slot bedanken we Provincie Noord-Holland voor haar financiële bijdrage aan het project. Pyrrha Singerling Medewerker Weerbaarheid Blijf Groep 7

8 1 Doelen en uitgangspunten van de cursus Hoe ziet de cursus eruit? Sterk is een cursus voor vrouwen die willen leren om hun weerbaarheid te vergroten. Er zijn in totaal twaalf bijeenkomsten. Elke bijeenkomst bestaat uit twee in elkaar overlopende activiteiten. De eerste anderhalf uur geeft een professioneel docent weerbaarheid volgens een psycho-fysieke methode weerbaarheidstraining. Aansluitend volgt een groepsgesprek van een uur onder begeleiding van een maatschappelijk werker, in aanwezigheid van de docent. Hierin is naast uitwisseling over de training en persoonlijke ervaringen in het dagelijks leven, ook ruimte voor informatie en advies. Soms worden op verzoek van de deelnemers deskundigen uitgenodigd. 1.1 Doelgroep De cursus richt zich op volwassen vrouwen die het lastig vinden om op een adequate manier voor zichzelf op te komen en die moeilijk grenzen kunnen stellen aan anderen of aan zichzelf. Een dergelijk gebrek aan regie over hun eigen leven veroorzaakt allerlei zichtbare en minder zichtbare problemen, zowel in de thuissituatie (t.a.v. de opvoeding, relaties, de familie, financiën, huisvesting, verslavingen), als op het werk of in de buurt. Wat vrouwen in de cursus vooral leren is hoe zij meer grip kunnen krijgen op wat er in hun leven gebeurt. Sommige vrouwen zullen meteen bij aanvang heel duidelijk kunnen formuleren wat zij willen. Bijvoorbeeld tegen bepaalde personen in bepaalde situaties nee durven en kunnen zeggen, of een einde maken aan een situatie van dreiging, geweld of intimidatie. Andere vrouwen zullen veel vager zijn in hun hulpvraag zijn en bijvoorbeeld alleen kunnen aangeven dat zij bang zijn in huis en/of op straat en dat zij sterker willen worden. Een cursusgroep zal per definitie bestaan uit een zeer divers samengestelde groep vrouwen, met verschillende ervaringen en levensomstandigheden en verschillende etnische, culturele en religieuze achtergronden. Sommige vrouwen zijn hoogopgeleid, anderen hebben geen of weinig scholing gehad. Sommige vrouwen werken buitenshuis in een betaalde functie of een vrijwilligersbaan, anderen zijn huisvrouw en moeder of kunnen niet werken wegens medische klachten. Er kunnen onder de deelnemers vrouwen zitten die problemen hebben met familie of buren, maar ook vrouwen die moeilijk grenzen kunnen stellen richting hun werkgever. Ook kan het voorkomen dat deelnemers psychiatrische problemen hebben of hebben gehad, zoals depressie, angststoornissen of een posttraumatisch stresssyndroom. Deze verscheidenheid vormt geen belemmering voor een goed verloop van de cursus en moet ook niet gezien worden als een nadeel, integendeel. De ervaring leert dat de deelnemers de diversiteit als positief ervaren, ook omdat men geen stigma voelt, wat soms wel het geval is wanneer een groep bestaat uit mensen met eenzelfde probleem of achtergrond. Deelnemers zien van elkaar dat het verwerven van weerbaarheid voor iedereen lastig is. Zij kunnen elkaar daardoor goed ondersteunen en helpen met tips en ervaringen. De Haarlem-variant: cursus weerbaarheid in een niet-nederlandse voertaal De cursussen die in Amsterdam worden gegeven staan open voor alle vrouwen, dus ook voor allochtone vrouwen. De groepen zijn altijd zeer gevarieerd samengesteld wat etnische achtergrond van de deelneemsters betreft, omdat deze meestal een afspiegeling zijn van de bewoners in de betreffende buurt. Maar voor sommige allochtone vrouwen blijken de lage maatschappelijke participatiegraad, de taalbarrière en de mogelijke miscommunicatie vanwege culturele verschillen een obstakel voor deelname te vormen. De reguliere weerbaarheidstrainingen worden meestal gegeven door Nederlandssprekende docenten en maatschappelijk werkers, en de voertaal is Nederlands. Voor vrouwen die deze taal niet beheersen is dat lastig. Naast een passieve kennis van het 8

9 Nederlands wordt er van de vrouwen in de cursus ook een actieve beheersing van de taal gevraagd, vooral tijdens het groepsgesprek. Bovendien moet niet onderschat worden hoeveel emoties worden opgeroepen bij het werken aan weerbaarheid. Het uiten van deze soms zeer pijnlijke gevoelens, doet elk mens het best in de taal die hij/zij het best beheerst. En doorgaans is dat zijn of haar moedertaal. Ook voor allochtone vrouwen die inmiddels redelijk tot goed bekwaam zijn in het Nederlands, is het goed voorstelbaar dat zij tijdens een weerbaarheidstraining behoefte hebben om zich te uiten in hun moedertaal. In het project Vrouwen worden weerbaar is de algemene weerbaarheidstraining die Blijf Groep uitvoert, gebruikt als basis voor de ontwikkeling van een cursus voor anderstalige vrouwen. Tussen april 2008 en juli 2009 werden een cursus voor Turkssprekende vrouwen én een cursus voor Arabisch sprekende vrouwen georganiseerd. De meer eenzijdige samenstelling van de groepen die hiervan het gevolg is, is in zekere zin een verarming ten opzichte van de reguliere cursus. Maar dat weegt niet op tegen het voordeel voor de deelnemers, die anders niet zouden participeren in een cursus weerbaarheid. 1.2 Doelen Het primaire doel van deze methodiek is vergroting van de weerbaarheid van de deelne mende vrouwen. Door een combinatie van fysieke en mentale oefeningen leren ze om hun grenzen beter te (h)erkennen, voelen en stellen. De deelnemers krijgen informatie en strategieën aangereikt zodat zij grensoverschrijdend gedrag, intimidatie en (seksueel) geweld eerder herkennen en weten welke stappen zij kunnen ondernemen om dit te stoppen. Daarnaast wordt gewerkt aan een positief zelfbeeld, eigenwaarde en zelfrespect, en aan de bereidheid tot mentaal, verbaal en fysiek verzet wanneer iemand op basis van ongelijkwaardigheid en disrespect contact zoekt. Voor vrouwen die te maken hebben (gehad) met agressie en/of geweld, kan de cursus gezien worden als een vorm van secundaire preventie. Het taboe op het praten over geweld en mishandeling wordt doorbroken. Als deze vrouwen kinderen hebben of nog zullen krijgen, kan de cursus ook een bijdrage leveren aan het verminderen van de transgenerationele overdracht van geweld. Kinderen die opgroeien in een gezin waarin huiselijk geweld speelt, hebben namelijk driemaal zoveel kans om later zelf een gewelddadige relatie te krijgen. Bijkomende doelen van de cursus zijn vereenvoudiging van de toegang tot hulpverlening en doorbreking van het isolement door vorming of uitbreiding van het persoonlijke netwerk van de deelnemers. 1.3 Methodische uitgangspunten Weerbaarheid Over weerbaarheid als methode bestaan een aantal terugkerende misverstanden. Vaak roept de term weerbaarheid bij mensen associaties op met assertiviteit, met goed voor jezelf kunnen opkomen. Anderen denken vooral aan zelfverdediging en vechtsporten zoals karate. Een weerbaarheidscursus omvat echter meer dan het aanleren van fysieke vechttechnieken of assertiviteitstraining door middel van verbale technieken en rollenspellen. Assertiviteit heeft in principe betrekking op situaties waarin er sprake is van een gelijkwaardige positie tussen mensen en de bereidheid tot wederzijds respect, en op het leren om in dergelijke situaties je grenzen aan te geven. Weerbaarheid is gericht op preventie van machtsmisbruik en op het op een adequate wijze omgaan met grensoverschrijdingen. Weerbaarheid heeft dus ook betrekking op situaties waarin sprake is van machtsmisbruik en disrespect. Dit concept van weerbaarheid vindt zijn oorsprong in de zelfverdediging. Toen fysiek en seksueel geweld in de tweede feministische golf bespreekbaar en dus ook zichtbaar werd, 9

10 gingen vrouwen elkaar in cursussen zelfverdediging eenvoudige, effectieve fysieke verdedigingstechnieken aanleren om belagers van zich af te kunnen slaan. Ook leerden ze elkaar hoe ze stevig konden staan en schreeuwen en hoe ze kwaad moesten worden in plaats van bang. Langzaam werd duidelijk dat het werken aan fysieke weerbaarheid ook een groot effect had op het zelfbeeld en de zelfwaardering van vrouwen, en dat naast beheersing van fysieke technieken juist de mentale training bijdroeg aan het voorkomen van seksueel geweld. Inmiddels zijn er naast cursussen weerbaarheid voor vrouwen ook weerbaarheidscursussen voor meisjes en voor jongens op de basisschool, in het voortgezet onderwijs, voor ouderen, voor mensen met een handicap, voor mensen met een verstandelijke handicap, voor werknemers in bepaalde beroepsgroepen, et cetera. In het onvolprezen handboek Weerbaarheid voor Jongeren omschrijft Suzanne Cautaert (2001) de essentie van weerbaarheid als volgt: Weerbaarheid impliceert de bereidheid en de mogelijkheid tot mentaal, verbaal en fysiek verzet wanneer de gelijkwaardigheid en het wederzijds respect door de ander niet wordt nageleefd. Dit omvat het kunnen inschatten van (bedreigende) situaties, het realistisch kunnen inschatten van de eigen mogelijkheden, het kunnen hanteren van emoties en het kunnen bedenken en uitvoeren van efficiënte oplossingsstrategieën, al dan niet met behulp van anderen. Vanzelfsprekend zijn voor weerbaarheid verder dezelfde basisvoorwaarden nodig als voor assertiviteit: een positief zelfbeeld, eigenwaarde en zelfrespect. In een goede training weerbaarheid is altijd sprake van een combinatie van fysieke oefeningen (zowel fysieke zelfverdedigingtechnieken als andersoortige lichamelijke oefeningen om beter in je vel te zitten en dus sterker in je schoenen te kunnen staan), verbale oefeningen en mentale oefeningen. Waar de eerste cursussen zelfverdediging vooral gericht waren op het terugslaan op het moment zelf, ligt de focus in de huidige cursussen weerbaarheid evenzeer op het beter afbakenen van grenzen voordat het geweld escaleert. Ook wordt tegenwoordig aandacht besteed aan andere vormen van geweld en grensoverschrijdend gedrag buiten belaging door een aanrander of verkrachter om, te weten ongewenste intimiteiten (op het werk en elders), mishandeling door de partner, intimidatie, stalking, discriminatie, pesten, etc. Empowerment In de weerbaarheidscursus wordt gewerkt aan de empowerment van vrouwen, dat wil zeggen aan de erkenning van hun autonomie en zelfbeschikkingsrecht. Vrouwen worden aangemoedigd om hun talenten en krachten te gebruiken en hun greep op hun omgeving te versterken. Daarvoor is het nodig dat ze eerst in hun eigen kracht gaan geloven. Omdat veel deelnemers een oncomfortabele sociaal-economische positie hebben, of kampen met een onderwijsachterstand, leermoeilijkheden of psychiatrische klachten (al dan niet als gevolg van geweldservaringen), is het geloof in de eigen kracht vaak vrij zwak. Ook door de groepsgesprekken in het praatgedeelte van de cursus ontwikkelen de vrouwen meer zelfvertrouwen, omdat zij merken dat zij niet alleen zijn. Zij bouwen tevens aan hun sociale netwerk. Soms komt het tot een gezamenlijke actie, bijvoorbeeld een klachtenbrief naar de politie na een slechte behandeling van een van de deelnemers. Visie op macht en gender De methodiek gaat uit van verantwoordelijkheid van elk individu voor het eigen gedrag en de eigen veiligheid, en voor gedeelde verantwoordelijkheid van volwassenen voor de veiligheid van kinderen. Een docent weerbaarheid werkt vanuit een mensenrechten- c.q. vrouwenrechtenperspectief. Huiselijk geweld wordt benoemd als seksespecifiek (slachtoffers zijn merendeels vrouw, daders zijn vaker mannen) en genderspecifiek (er is een samenhang met gendergebonden machtsverschillen en een houding van mannelijke dominantie). De hulpverlening aan vrouwen die te maken hebben (gehad) met huiselijk geweld is gebaseerd op systeemgerichte uitgangspunten. Het gevaar van deze vorm van hulpverlening - waarbij het streven is dat iedere volwassen betrokkene zijn of haar eigen rol in het ontstaan en voortduren van geweld onder de loep neemt en verantwoordelijkheid neemt 10

11 voor zijn/haar gedrag is dat de betekenis en rol van machtsverschillen tussen mannen en vrouwen uit beeld verdwijnt. In Sterk worden de machts- en positieverschillen tussen mannen en vrouwen juist wel expliciet benoemd. Maar het gaat erom dit wel steeds met het oog op empowerment te doen en niet te vervallen in het (aanwakkeren van) slachtofferdenken. Zie voor meer informatie over het belang van het genderperspectief bij de aanpak van huiselijk geweld het document De aanpak van gendergerelateerd geweld in de privésfeer - Aanknopingspunten voor een meer genderbewuste aanpak van huiselijk geweld - Gendertoets van het plan van aanpak Huiselijk Geweld tot 2011 ( onder het kopje Publicaties Handboeken ). Psycho-fysieke training In het oefengedeelte van de cursus wordt gewerkt vanuit een geïntegreerd aanbod van lichaamsgerichte en mentale oefeningen. De gedachte hierachter is dat om grenzen te kunnen stellen, je ze eerst moet kunnen voelen. En om te kunnen voelen heb je een goed lichaamsbewustzijn nodig. De oefeningen zijn allereerst daarop gericht. Deelnemers leren om zich gewaar te worden van emoties, spanningen en gevoelens die fysiek tot uiting komen in de vorm van spierspanningen, a-ritmische ademhaling, versnelde hartslag en bepaalde lichaamshoudingen. Wie een goed lichaamsbewustzijn heeft, kan emoties en spanningen beter voelen. Vanuit die fysieke gewaarwording wordt vervolgens gewerkt aan emotioneel (zelf)bewustzijn. Gesprekstechnieken In de training weerbaarheid wordt vooral gebruik gemaakt van leergesprekken : een gestructureerde vorm van gespreksvoering waarbij de docent de deelnemers stapsgewijs tot bepaalde kennis en inzichten brengt. De docent leidt het gesprek door het stellen van vragen die een beroep doen op de kennis, ervaring en inzichten van de deelnemers. De deelnemers reageren op elkaars antwoorden. Soms wordt er een kort kringgesprek gehouden over een thema, waarbij de deelnemers elkaar vertellen over hun gevoelens, ervaringen of ideeën t.a.v. het onderwerp. In het gespreksgedeelte staat het groepsgesprek centraal. De maatschappelijk werker structureert dit kringgesprek. Eigen ervaringen en voorbeelden worden door de maatschappelijk werker en de docent weerbaarheid op professionele wijze didactisch ingezet. De maatschappelijk werker voert daarnaast individuele gesprekken met deelnemers, bijvoorbeeld om hen door te verwijzen naar individuele hulpverlening. Laagdrempelig aanbod De cursus heeft uitdrukkelijk een laagdrempelig karakter. Naast een toegankelijke locatie, een lage cursusprijs en zo mogelijk kinderopvang, betekent dit ook dat er veel moeite wordt gedaan om vrouwen bij de groep te houden en te ondersteunen gedurende de cursus. Zo belt de maatschappelijk werker met de vrouwen die na een bijeenkomst wegblijven. Zelfs met een vrouw die aangeeft de cursus niet meer te kunnen/willen volgen, wordt vaak nog contact onderhouden omdat een volgende cursus soms wel haalbaar is. De praktijk leert dat er altijd vrouwen gaandeweg afhaken. Soms zijn ze nog bang om hun verhaal in de groep te vertellen, of hebben ze slechte ervaringen met de hulpverlening. Maar het kan ook zijn dat ze te maken hebben met zieke kinderen of met spanningen thuis. Of ze vinden het simpelweg lastig om de tijd en de moeite te nemen om in zichzelf te investeren. De maatschappelijk werker zoekt in zo n geval samen met de deelnemer naar manieren om de drempel om toch te komen kleiner te maken. Als dit nodig blijkt, wordt tussentijds een gesprek aangeboden of een verwijzing naar een andere hulpverlenende instantie gedaan. 1.4 Didactische uitgangspunten Grenzen stellen Grenzen stellen is natuurlijk gedurende de hele cursus het inhoudelijke hoofdthema, maar het speelt ook in het handelen van de docent en maatschappelijk werker een belangrijke rol. Veel vrouwen zijn grensoverschrijdend naar zichzelf, doch zullen eveneens op allerlei 11

12 manieren de grenzen van de docent en maatschappelijk werker en vaak ook van de andere deelnemers uitdagen. Deelnemers nemen bovendien regelmatig een houding aan van slachtoffer, van iets niet kunnen, iets niet durven, iets niet kunnen opbrengen. Het is de kunst uit te vinden waar de onmacht gerechtvaardigd is en waar niet.ook zijn er deelnemers die als vanzelfsprekend veel ruimte innemen. Dit kan met name spelen bij vrouwen die al langer individuele hulpverlening hebben gehad. Om maatschappelijk goed te kunnen functioneren, is het zaak om deze vrouwen te leren welke betekenis ze kunnen hebben voor anderen. Dit alles betekent dat de docent en maatschappelijk werker te allen tijde de grenzen van zichzelf en de deelnemers in de gaten moeten houden. Zij stellen grenzen waar dat nodig is om de veiligheid van eenieder te behouden en geven aan wat de regels zijn (verhalen van deelnemers blijven in de groep; als je een oefening niet wilt doen mag je dat aangeven; informatie van deelnemers gaat nooit zonder toestemming naar derden; als vrouwen een oefening krijgen waarbij ze een trap doen op een kussen, mogen ze ook niet zomaar vijf trappen gaan geven of al beginnen voordat het mag van de docent; etc). Ook maken zij grensschermutselingen bespreekbaar waar dat veilig kan en geven ze tips hoe je met kritiek en confrontaties om kunt gaan. Als de deelnemers aangesproken worden op hun gedrag kunnen zij soms op een minder adequate manier hun woede afreageren, door bijvoorbeeld boos te kijken naar docent of maatschappelijk werker, kattig te reageren of de schuld van de onvrede bij anderen te leggen. Als er een deelnemer is waaraan anderen zich ergeren, trekken sommige deelnemers zich terug en ligt er voor de begeleiding de taak iets te doen met de (onderhuidse) ergernis. De vrouwen gebruiken de maatschappelijk werkers en de groep soms ook als middel om assertiever te worden, om dingen te zeggen die ze eerder niet hebben kunnen of durven zeggen. Hierbij kun je denken aan het beschrijven van bepaalde ervaringen, het uitspreken van woede naar de dader toe of aan het voor zichzelf opkomen op een negatieve manier (door anderen ervan te beschuldigen te veel ruimte in te nemen). Het is aan de begeleiding om te bepalen waar de grenzen liggen van wat wel en niet gezegd kan worden. Met humor kan je soms dingen heel helder maken. Ruimte bieden Net zo belangrijk als het stellen van heldere grenzen is het bieden van ruimte. Waar sommige vrouwen vanzelf heel veel ruimte innemen met hun behoeften (zij willen voortdurend hun verhaal vertellen of blijven maar vragen stellen), hebben andere moeite zichzelf zichtbaar te maken, hun behoeften te uiten en hun vragen naar voren te brengen. Als docent en maatschappelijk werker bied je deelnemers ruimte om zichzelf wel of juist niet te profileren. De terughoudende vrouwen daag je daarbij wel uit om ruimte in te nemen, de zeer aanwezige vrouwen om anderen de ruimte te geven. Het kan ook een gespreksonderwerp zijn in het praatdeel: hoe komt het dat je iemand bent die weinig of juist veel ruimte inneemt? Als docent en maatschappelijk werker bied je expliciet ruimte op de volgende terreinen: Ruimte om na te denken over zichzelf. Een aantal vrouwen heeft weinig eigenwaarde. Als ze beginnen aan de cursus weten ze vaak weinig of niets positiefs te vertellen over zichzelf. Het gaat erom ze uit te dagen om na te denken over hun positieve eigenschappen en de boodschappen die ze meegekregen hebben op het gebied van de ruimte die ze mogen en moeten innemen, het respect dat ze mogen verlangen en krijgen en de grenzen die ze mogen en kunnen stellen. Ruimte om zelf te beslissen of ze willen worden aangeraakt. Vrouwen hebben soms moeite met aanraken en aangeraakt worden. Natuurlijk bied je ze de ruimte om zelf te beslissen of ze willen worden aangeraakt of niet en geef je ruimte aan gevoelens die hiermee te maken hebben. Ruimte voor gevoelens van angst en agressie. Veel vrouwen weten niet wat ze voelen of hoe ze hun gevoelens kunnen uitdrukken. Met name angst en agressie zijn moeilijk. De docent geeft toestemming en ruimte aan 12

13 gevoelens van angst en woede, het taboe wordt hiervan afgehaald. De groep praat over hoe je je gevoelens kunt controleren en de docent geeft ruimte aan het vertellen van ervaringen, zodat vrouwen meer greep krijgen op de bijbehorende gevoelens. Ruimte om niet mee te doen als oefeningen te veel oproepen. Lichaamsoefeningen roepen vaak herinneringen op aan allerlei (verdrongen) situaties van mishandeling en geweld. De docent geeft de ruimte die vrouwen met geweldservaring kennelijk nodig hebben om soms niet aan een oefening mee te doen, of soms een hele tijd te kijken. Vrouwen worden gewaardeerd voor hun moedige komst, vooral de eerste bijeenkomsten. Ruimte om te praten over jezelf. Kunnen praten over de eigen ervaringen en luisteren naar anderen bevestigt dat ieders ervaringen belangrijk zijn. Ruimte om te leren erkennen dat ervaringen effect hebben op je gedrag en je gevoel. Deelnemers aan de cursus kunnen psychische problemen hebben die mogelijk samenhangen met nare ervaringen en met (falende) hulpverlening. Voorbeelden hiervan zijn: depressiviteit, slaapproblemen, stemmingswisselingen, gevoelens niet herkennen en/of er geen woorden aan kunnen geven, over grenzen van anderen en van zichzelf gaan en niet goed omgaan met gevoelens als woede, machteloosheid, frustratie en verdriet. Ruimte om de tijd te nemen. Het is voor veel vrouwen moeilijk om (op tijd) te komen; vaak druppelen vrouwen in de loop van de ochtend binnen. Vrouwen lijken het moeilijk te vinden vertrouwen te hebben; op allerlei manieren laten veel vrouwen zich letterlijk beetje bij beetje zien: door weinig te zeggen in het begin van de cursus, door één keer, of af en toe, tijdens een cursus te komen, of altijd later, om dan bijvoorbeeld de cursus erop volgend zich pas echt in te zetten voor de cursus. Ook maken omstandigheden zoals kinderen en daar alleen voor staan, werkloosheid in combinatie met soms te weinig opleiding, s nachts werken of versnipperd werk, het moeilijker voor de vrouwen met hun ervaringen om te gaan en de cursus goed te volgen en hun leven meer onder controle te krijgen. Het kan gespreksonderwerp zijn: hoe ga je met de grenzen van tijd om en welke betekenis heeft dat voor je? Vertrouwen opbouwen Heel belangrijk is dat er onderling vertrouwen wordt opgebouwd, want zonder vertrouwen van de deelnemers in de groep en de docent en maatschappelijk werker werkt deze groep niet. IJzeren regel is daarom allereerst deze: wat in de groep besproken wordt, blijft in de groep. Informatie van deelnemers gaat ook nooit zonder toestemming naar derden. Buitenstaanders kunnen niet komen kijken tijdens de cursus. Tijdens de training wordt het aanraken van elkaar zorgvuldig opgebouwd omdat dit vaak moeilijk is. Ook hier is een van de regels ( Nee zeggen mag ) van belang. Vertrouwen bouw je als docent en maatschappelijk werker ook op door zelf goed bij je eigen gevoel te blijven en van daaruit te reageren op de deelnemers. Als docent en maatschappelijk werker moet je in staat zijn om (functioneel) dingen van jezelf te laten zien, om bepaalde onderwerpen aan te snijden. Dit is belangrijk voor het vertrouwen. Als maatschappelijk werker ben je middel. Ervarend leren is het thema. Vraaggericht werken De cursus gaat uit van wat deelnemers willen leren en willen weten. Dat betekent dat er tijdens de zaaltraining en het groepsgesprek voortdurend bij de deelnemers wordt gecheckt wat hun behoeften zijn. De docent bekijkt wat nodig is en welke fysieke mogelijkheden de deelnemers hebben, en past het programma daarop aan. Potentie aanboren De cursus gaat uit van wat vrouwen kunnen of kunnen leren, niet van wat zij niet kunnen. Het is belangrijk om die insteek telkens expliciet te verwoorden, omdat deelnemers de neiging kunnen hebben om de nadruk te leggen op hun gevoelens van onkunde en onmacht. Dit geldt in zeer sterke mate voor vrouwen met geweldservaringen; zij kunnen ernstige beschadigingen hebben opgelopen op gebieden als vertrouwen, autonomie, controle, identiteit en intimiteit en worstelen met gevoelens van onmacht en isolement. 13

14 Door de deelnemers te leren om klachten te formuleren als wensen, maak je het ik wil weer voelbaar en breng je een proces op gang van onmacht naar eigen regie. Maar onderscheid ook goed waar de werkelijke beperkingen van vrouwen liggen: soms kunnen ze iets echt niet terwijl het zo eenvoudig lijkt! Bied deelnemers zodra het kan de ruimte om te oefenen met nieuw gedrag. Inspelen op de groepsdynamiek Anticiperen op het groepsproces is tijdens deze cursus zeer belangrijk. Er zijn vaak confrontaties tussen de groepsleden omdat veel vrouwen de grenzen van zichzelf en/of de ander niet voelen, herkennen of respecteren. Het benoemen van deze grensschermutselingen is een belangrijk onderdeel van het werk van de docent weerbaarheid en de maatschappelijk werker. De interactie tussen de groepsleden is ook positief: er ontstaan vriendschappen, vrouwen steunen elkaar en vangen elkaar soms op. De maatschappelijk werker heeft een rol in het sturen van deze positieve interactie. Diversiteit waarderen De maatschappelijk werker en de docent kunnen het vertrouwen van de deelnemers winnen als zij laten merken dat zij hun gedrag of uitspraken kunnen plaatsen. Daarvoor hebben zij baat bij een zekere basiskennis over diversiteit (zie bijvoorbeeld Bos & Cense, 2005). Etnische en culturele verschillen, waaronder uitdrukkelijk ook verschillen binnen Nederlandse culturele of religieuze gemeenschappen, spelen immers altijd een rol bij het werken met de divers samengestelde groepen. Neem het grote belang van eer en aanzien in de familie voor vrouwen uit eerculturen, de hieruit voortvloeiende sociale controle en het gedrag dat hierbij hoort (doen wat je moet i.p.v. wat je zelf misschien zou willen). In alle groepen kunnen er deelnemers zijn die dit patroon herkennen, maar elk van hen zal er weer anders mee omgaan. Achtergrond speelt een rol, maar persoonlijkheid, karakter en levenservaring kleuren dit. Door vergelijkingen te maken met hoe het vroeger in Nederland toeging of met streng gelovige gemeenschappen in Nederland, kan een gemeenschappelijke sfeer worden gecreëerd waarin het mogelijk is elkaar te bevragen. De Haarlem-variant: extra aanwijzingen voor docent en maatschappelijk werker Bij een cursus voor vrouwen die dezelfde moedertaal delen, niet of weinig Nederlands spreken en weinig maatschappelijk participeren, kan het aantal potentiële deelnemers in een bepaalde wijk relatief klein zijn. Tegelijkertijd geldt dat de cursus juist voor deze groep vrouwen op een bereisbare afstand, dus in de eigen buurt, gegeven moet worden. De groepssamenstelling zal in deze groepen daarom vaker bestaan uit meerdere vrouwen die elkaar al kennen. Het is belangrijk vooraf met de individuele deelnemers te bespreken of dit een bezwaar is. Bovendien heeft het consequenties voor de didactische en inhoudelijke aanpak. Zo bleek het feit dat deelnemers elkaar kennen in Haarlem op bepaalde vlakken remmend te werken. Men vond het moeilijk om persoonlijke, negatieve ervaringen met elkaar te delen en de eerder genoemde leerzame grensschermutselingen tussen deelnemers vonden nauwelijks plaats. Omdat men elkaar kent zijn er al groepsnormen. Groepen die bestaan uit allochtone vrouwen die in dezelfde wijk wonen, hebben meer ruimte nodig om te bepalen waar, met wie en wanneer je over persoonlijke problemen praat. Niet alleen tijd is daarin een belangrijke factor, maar ook de aanpak van de docent en de maatschappelijk werker. In sommige groepen zal het niet haalbaar zijn om in de groep bepaalde negatieve ervaringen te delen. Het aanbieden van individuele gesprekken met de maatschappelijk werker naast de groepsgesprekken is dan een optie. Ook kan de maatschappelijk werker proberen om groepjes vrouwen die zich meer uit durven spreken, te stimuleren om ook de andere vrouwen hierin mee te nemen. Daarnaast is het belangrijk om in te gaan op de informatiebehoefte van de vrouwen over allerlei aspecten van weerbaarheid, maar ook over aspecten van de eigen 14

15 gemeenschap in vergelijking tot de Nederlandse samenleving. Het bespreekbaar maken van het niet bespreekbaar zijn van sommige onderwerpen, bijvoorbeeld problemen in de huiselijke kring en de effecten van isolement, is voor deze groepen een realistischer doelstelling dan het uitwisselen van persoonlijke negatieve ervaringen zelf. Door groepsgericht voor te lichten en aan de hand van algemene informatie te praten, komen vrouwen verder. Sommige vrouwen willen misschien aan een tweede groep deelnemen en zullen dan, door toegenomen vertrouwen in en ervaring met de cursus en de begeleiders, wel eigen ervaringen kunnen en willen inbrengen. Als een maatschappelijk werker zelf van allochtone afkomst is, biedt dit het voordeel dat zij zich goed kan inleven in de belevingswereld van allochtone vrouwen. Dit geldt ook als de maatschappelijk werker een andere allochtone afkomst heeft dan de vrouwen in de groep, zo was de ervaring in Haarlem. 1.5 Effectiviteit De cursus is sinds 2003 meer dan 25 keer uitgevoerd op verschillende locaties in Amsterdam, en ook steeds geëvalueerd onder deelnemers, de docenten en de maatschappelijk werkers. Uit deze evaluaties blijkt allereerst dat de deelnemers zelf vinden dat hun weerbaarheid is toegenomen. In eindevaluaties geven ze aan zich zekerder en sterker te voelen. Ze voelen zich veiliger en durven meer te ondernemen. Ze kunnen meer voor zichzelf opkomen in verschillende situaties. Door het bespreekbaar maken van het taboe op geweld is het eveneens makkelijker om over dit onderwerp met anderen te praten. Veel vrouwen voelen zich daardoor minder geïsoleerd. Ook de maatschappelijk werkers die de cursus begeleiden merken veranderingen op in het gedrag en d uitstraling van deelnemers. Zij zien dat de vrouwen beter omgaan met hun grenzen en dat ze acties ondernemen waardoor ze hun leven beter onder controle krijgen. Sommige vrouwen besluiten om te beginnen met een opleiding of om de arbeidsmarkt opnieuw te betreden. Anderen gaan deelnemen aan een gespreksgroep voor vrouwen met geweldservaringen, doen aangiften van mishandeling, zoeken therapeutische hulp of andere woonruimte, gaan een cursus opvoedingsondersteuning volgen, vragen een scheiding aan, kiezen een andere huisarts, etc. De cursus heeft daarnaast een signalerende functie wat betreft problemen die in de betreffende buurten spelen, zoals mishandeling door (ex-)partners, kindermishandeling, burenconflicten, generatieconflicten en stigmatisering van bepaalde groepen zoals allochtonen, ouderen of arbeidsongeschikten. Tot slot kan ook signalering van hiaten en knelpunten bij de hulpverlening na geweld of agressie tot de opbrengsten van de cursus gerekend worden. Dit is zeker het geval als in het kielzog van de cursus een bijeenkomst wordt georganiseerd voor (buurtgebonden) organisaties die in enige mate te maken hebben met veiligheid of huiselijk geweld. In Amsterdam-Oost maakten op die manier meer dan 30 organisaties kennis met elkaars aanbod en aanpak. Ook bespraken ze gezamenlijk een bepaalde casus, vaak aangeleverd door een van de cursusdeelnemers. Op die manier kwamen hiaten in het aanbod van verschillende organisaties aan het licht. Bovendien bleek dat de persoonlijke contacten die door de netwerkbijeenkomsten werden opgebouwd, behulpzaam waren bij het verwijzen van cursusdeelnemers in acute crisissituaties. De Haarlem-variant: springplank? Bij de groepen in Haarlem bleek dat de cursus voor de deelneemsters een enorme eyeopener was. Zij gaven unaniem aan meer te willen. Meer cursus, meer voorlichting. Kan de cursus als springplank functioneren voor het gaan deelnemen aan andere activiteiten, voor een hogere mate van maatschappelijke participatie? De twee pilotgroepen leverden onvoldoende gegevens op om deze vraag bevestigend te beantwoorden, maar het lijkt aannemelijk. 15

16 2 Organisatie van de cursus 2.1 Werving De cursus is gericht op alle vrouwen die willen leren om hun grenzen beter te (h)erkennen, te voelen en te stellen. Het is mogelijk dat vrouwen hun gevoel voor grenzen zijn verloren of niet voldoende hebben kunnen ontwikkelen door ervaringen met agressie of geweld (thuis, op straat of op het werk, nu of vroeger). Maar er kunnen ook andere oorzaken zijn voor onvoldoende weerbaarheid. Het is niet wenselijk dat alle vrouwen in de groep (recente) ervaringen met (ernstig) huiselijk geweld hebben. Een te eenzijdige samenstelling van de groep werkt zowel voor de deelnemers als voor de docent en maatschappelijk werker ongunstig. Bij de werving en de inschrijving moet hiermee rekening worden gehouden. Dat wil zeggen dat het belangrijk is om bij de werving voor de cursus te focussen op weerbaarheid en grenzenproblematiek in het algemeen, en niet louter op geweldservaringen, ook als je vrouwen met geweldservaringen wel expliciet wilt bereiken. De gemeenschappelijke noemer is de interesse in en behoefte aan het ontwikkelen van weerbaarheid. De werving moet zich dus op een brede doelgroep richten. Er wordt gewerkt met een open inschrijving. Er zijn goede ervaringen met de combinatie van een algemene folder en een informatiebrief voor eventuele verwijzers, waarin het doel en de doelgroep van de cursus breed worden geformuleerd. Ook het geven van proeftrainingen in bestaande (praat)groepen is een effectieve wervingsmethode. Daarnaast levert mond-tot-mondreclame eveneens veel deelnemers op. Folder In de folder moet de inhoud van de cursus duidelijk omschreven worden. Daarbij moet geen eenzijdige link gelegd worden naar huiselijk geweld. Dit is ook van belang in verband met roddel in het buurtcentrum of onder buurtbewoners. De visuele vormgeving moet zodanig zijn dat alle vrouwen zich erdoor aangesproken kunnen voelen. De plaatjes en eventuele foto s in de folder moeten nadrukkelijk alle vrouwen aanspreken. Het is niet handig om alleen plaatjes of foto s van bijvoorbeeld blonde vrouwen in een vechthouding op te nemen, net zomin als het slim is om alleen afbeeldingen van vrouwen met hoofddoeken te gebruiken. Door een folder te maken met een algemene tekst en daarin een inlegvel te doen met de wisselende praktische gegevens, kunnen folders voor meerdere cursussen gebruikt worden. Zie voor een voorbeeldfolder bijlage 2. Informatiebrief aan verwijzers Een deel van de doelgroep wordt het beste bereikt als voor de werving ook vrijwilligers en beroepskrachten worden ingeschakeld die in aanraking komen met vrouwen die mogelijk belangstelling hebben voor deze cursus. Dat wil zeggen dat er folders met een informatiebrief moeten worden gestuurd aan alle buurtgebonden organisaties en vertegenwoordigers van stedelijke organisaties die in een bepaalde buurt werkzaam zijn. Dat zijn niet alleen organisaties die gericht zijn op het werken met slachtoffers van geweld (advies- en steunpunten huiselijk geweld, politie, maatschappelijk werk, slachtofferhulp etc.), maar ook overige organisaties die met vrouwen werken. Persoonlijke netwerkcontacten De ervaring leert dat persoonlijke contacten van de maatschappelijk werker misschien wel het effectiefst zijn om deelnemers te werven. Dat wil zeggen: collega s bij alle onderdelen van de instelling voor maatschappelijk werk mailen en aanspreken, maar ook met sociaalcultureel werkers en andere sleutelfiguren in de wijk over de cursus praten. Het participeren in bijvoorbeeld een wijkgebonden werkgroep op het gebied van huiselijk geweld, waarin ook politie, de vrouwenopvang, de geestelijke gezondheidszorg, welzijnzwerk, slachtofferhulp en vrijwilligersorganisaties zijn vertegenwoordigd, is natuurlijk enorm effectief als het om werving gaat. 16

17 De Haarlem-variant: nog intensiever werven Vrouwen die het Nederlands niet (goed) machtig zijn en weinig deelnemen aan het maatschappelijk leven, worden moeizaam bereikt met de reguliere werving voor een weerbaarheidscursus (verspreiding van folder/flyer, informatiebrief voor verwijzers en persoonlijke contacten van de maatschappelijk werker). Om hen te werven, is een extra inspanning noodzakelijk. Hieronder volgt een kort overzicht van de aanpak die is gevolgd bij de cursussen in Haarlem en de lering die daaruit te trekken valt. In de handleiding Moeilijk bereikbaar? Welnee! Over het werven van mensen uit zogenaamd moeilijke doelgroepen, geschreven door projectleider Rénie van der Putte en te downloaden van wordt deze wervingsmethode uitgebreid beschreven. Indirecte werving door medewervers Allochtone vrouwen die het Nederlands slecht beheersen, hebben meestal ook een geringe maatschappelijke participatie. Ze verkeren voornamelijk in de huiselijke kring. Bij hoge uitzondering zijn ze te vinden bij activiteiten die georganiseerd worden door allochtone vrijwilligersorganisaties of religieuze instanties. Maar meestal zijn ze alleen buitenshuis voor het doen van inkopen, het brengen/halen van hun kinderen naar de basisschool, bezoek aan familieleden of een consult bij de huisarts. Ze maken nauwelijks gebruik van communicatiemiddelen zoals internet, en geschreven media en krijgen hun informatie doorgaans alleen via de (buitenlandse) televisie en via familieleden en kennissen. Voor professionele organisaties en instellingen zijn ze daardoor onbereikbaar. Om in contact te komen met deze vrouwen is een mondelinge en persoonlijke werving de enige optie. Dat betekent indirect contact leggen, via mensen die hen kennen en waarin de vrouwen vertrouwen stellen. Vaak zijn dat mensen uit dezelfde culturele of etnische groep, die dezelfde moedertaal spreken. Het is zaak deze mensen in te zetten als medewerver. Denk daarbij aan actieve personen bij allochtone vrijwilligersorganisaties en religieuze instellingen, aan contactvrouwen in de wijk en buurthuizen en aan medewerkers en vrijwilligers van gezondheidscentra, consultatiebureaus, basisscholen en WMO-loketten. Een actief netwerk in deze organisaties is noodzakelijk bij het vinden van medewervers. Werving van de medewervers Persoonlijke contacten aangaan met medewervers is belangrijk om commitment te krijgen en draagvlak te creëren, maar ook om goede en juiste informatie over de doelstelling en inhoud van de cursus te verspreiden. Eigenlijk zouden alle medewervers zelf ervaring met een cursus weerbaarheid moeten hebben, om uit eerste hand informatie te kunnen geven. Medewervers op de hoogte brengen door een korte workshop door de docent weerbaarheid is ook een goed idee, omdat iets zelf doen en ervaren beter is dan erover horen. Bij de cursussen in Haarlem bleken de twee (allochtone) vrouwen die later ook als tolk in de cursus participeerden overigens erg effectieve medewervers. Zij vertelden vrouwen uit hun netwerk over hun eigen ervaring met de cursus weerbaarheid die zij hadden gedaan als voorbereiding op hun tolkfunctie. Bedenk wel dat wanneer de tolk te nauwe banden heeft met een of meer deelnemers, haar aanwezigheid tijdens de cursus zelf benauwend kan werken. Instrueer tolken dus om niet te dichtbij te werven. Kennismakingsgesprekken Het is een goede optie wanneer medewervers met vrouwen die belangstelling hebben voor de cursus een persoonlijk gesprek voeren, thuis of elders (op school, na afloop van een talencursus of in een moeder- en kindcentrum bijvoorbeeld). Hierin kunnen zij hun over de cursus vertellen, de flyer overhandigen en de vrouwen vragen of zij nog anderen kennen die mee willen doen. Soms zijn er meerdere ontmoetingen nodig om vrouwen over de drempel heen te krijgen. Deelname aan de cursus is een spannende eerste stap op weg naar participatie aan de bredere samenleving en daarbij is ondersteuning, om te beginnen in de vorm van vertrouwen, hard nodig. Een andere 17

18 optie is om de maatschappelijk werker een kennismakingsgesprek te laten voeren (en dan als de vrouw aangeeft te willen deelnemen ook een intakegesprek, zie de volgende paragraaf). Openbare kennismakingstraining In Haarlem heeft een aantal deelnemers andere bekenden (buurvrouwen, vriendinnen etc.) meegevraagd. Deze werkwijze is vruchtbaar als voorafgaand aan de definitieve inschrijving en start van de cursus een voorlichtings- en kennismakingstraining wordt georganiseerd, waarin algemene informatie over de cursus wordt gegeven. Hiermee kan worden voorkomen dat vrouwen gaan deelnemen omdat het ze wel gezellig lijkt, zonder zich te realiseren wat de inhoud van de cursus is en zonder kennis te hebben gemaakt met de docent en de maatschappelijk werker in groepsverband. Voordeel is ook dat de medewervers naar deze bijeenkomst mee kunnen gaan om de drempel van het eerste contact zo laag mogelijk te houden en een geleidelijke overgang te maken tussen het gesprek met de medewerver en het meedoen aan deze gevoelig liggende activiteit buitenshuis. Na deze kennismakingstraining kan de maatschappelijk werker met alle vrouwen die zich willen inschrijven een intakegesprek plannen. Flyer Voor de medewervers en de deelnemers is het handig om de informatie tweetalig op papier te hebben. Ook bleken de deelnemers in Haarlem graag een flyer in de eigen taal te hebben, om thuis door te kunnen lezen of te laten voorlezen. De tekst kan ook belangrijk zijn voor mannelijke familieleden. Sommige vrouwen hebben toestemming nodig om buitenhuis aan activiteiten deel te nemen. Voor de mannen in het gezin kan het positief werken als ze informatie hebben over het onderwerp en daarbij ook de naam en contactgegevens van de organisator. Omdat het mogelijk is dat mannen bezwaar maken tegen deelname van hun vrouwelijke familieleden aan een weerbaarheidscursus, is het verstandig om een beetje vaag te blijven over de inhoud, of om bepaalde onderdelen die ook voordeel aan de mannen bieden te benadrukken. Bijvoorbeeld een betere gezondheid en conditie van de vrouw. De flyer moet in elk geval worden opgesteld in eenvoudige taal met korte zinnen. Naast de inhoud van de cursus en wat vrouwen kunnen leren bevat de tekst ook praktische gegevens: wanneer (dag, data, tijd, startdatum), waar (adres, locatie, route, telefoonnummer) en bij wie aanmelden (naam organisatie, naam contactpersoon, telefoonnummer). Belangrijk zijn natuurlijk ook de kosten en de mogelijkheid van kinderoppas en de kosten daarvan. Tijdsinvestering De werving van de moeilijk bereikbare vrouwen is een intensieve bezigheid: de vrouwen moeten individueel worden benaderd en er zijn in de meeste gevallen meerdere contactmomenten nodig om hun vertrouwen te winnen en ze zover te krijgen dat ze bereid en in staat zijn aan de weerbaarheidstraining deel te nemen en er vervolgens ook daadwerkelijk heen te gaan. In het gunstigste geval doet één op de drie benaderde vrouwen mee. De werving vraagt al met al veel tijd, minimaal 2 uur per persoon. De werving heeft daardoor een looptijd van enkele maanden. 2.2 Inschrijving Open inschrijving Vrouwen kunnen zich telefonisch aanmelden voor de cursus naar aanleiding van een folder of flyer die ze in bijvoorbeeld een buurtcentrum, bibliotheek, apotheek, gezondheidscentrum of ouder- en kindcentrum zagen liggen. Of ze werden op de cursus geattendeerd door een artikel in de buurtkrant of een item op de lokale radio. Ook kunnen ze op de cursus zijn gewezen door een verwijzer (maatschappelijk werker, huisarts, sociaal-cultureel werkers, geestelijke gezondheidszorg, politie, Slachtofferhulp, vrijwilligersorganisatie, buurthuis- 18

19 medewerkers, etc.). En tot slot is het mogelijk dat vrouwen via een verwijzer worden aangemeld, waarna de maatschappelijk werkende contact met hen opneemt. De cursus gaat van start als er genoeg aanmeldingen zijn. Is een cursus eenmaal begonnen, dan is insteken nog mogelijk tot en met de tweede bijeenkomst. Alleen in overleg met de deelnemers kan er eventueel nog iemand bij de derde bijeenkomst insteken. Contra-indicaties voor deelname Er zijn enkele contra-indicaties voor deelname, die tijdens de telefonische aanmelding of een eventueel aanvullend intakegesprek gecheckt moeten worden. De groep is bedoeld voor vrouwen met een verstoord of slecht ontwikkeld gevoel voor grenzen en problemen met het stellen van grenzen aan zichzelf of anderen. Dat betekent dat sommige vrouwen grensoverschrijdend gedrag kunnen vertonen. Voorop staat dat zowel de docent weerbaarheid als de maatschappelijk werker gedrag van deelnemers moeten kunnen hanteren. Afhankelijk van hun capaciteiten zal de grens voor deelname meer of minder ruim zijn. Daarnaast leert de ervaring dat de volgende vrouwen beter niet in de cursusgroep kunnen worden opgenomen: - meerdere vrouwen uit één gezinssysteem (zussen, moeder en dochter) - meerdere vrouwen die een groep vormen op andere plaatsen (collega s, therapiegroep). Voor de algemene cursus geldt dat niet genoeg Nederlands spreken om het gespreksgedeelte te kunnen volgen, ook een contra-indicatie is. Voor cursussen die specifiek gericht zijn op vrouwen met een andere moedertaal dan het Nederlands, zoals die in Haarlem zijn uitgevoerd, geldt dit vanzelfsprekend niet. Overigens kan ook daar de taalbeheersing een contra-indicatie zijn. Als de voertaal van de groep bijvoorbeeld Arabisch is, kan het een contra-indicatie zijn als een vrouw alleen een dialect spreekt, en het standaard Arabisch niet beheerst. Het is daarom ook belangrijk om duidelijk de gehanteerde taal tijdens de cursus te vermelden. De Haarlem-variant: dat vrouwen elkaar kennen valt niet altijd te vermijden Dat vrouwen elkaar kennen voordat de cursus begint, zal bij groepen met een andere voertaal dan het Nederlands vaker voorkomen, gezien het feit dat zij deel uitmaken van een relatief kleine populatie. Voor deze groepen is het daarom niet zo reëel om elkaar kennen als contra-indicatie te hanteren. Het deelnemen van vrouwen uit één gezinssysteem wordt wel ontraden. In hoofdstuk 3 wordt beschreven welke consequenties deze andere groepssamenstelling heeft voor de opzet van de cursus. Telefonische aanmelding In de folder staat dat vrouwen zich telefonisch kunnen aanmelden bij de maatschappelijk werker van de groep. Bedenk goed dat het moed vraagt voor vrouwen om te bellen. Vaak vinden vrouwen het heel eng om zich op te geven. Wees dus duidelijk maar uitnodigend. Vertel bij dit eerste telefonische contact in algemene termen waar de cursus over gaat. De vrouwen die mee willen doen vertellen meestal zelf waarom ze mee willen doen. Probeer tijdens het gesprek (telefonisch of persoonlijk) te inventariseren en benoemen wat de hulpvragen zijn. Soms is het nodig vrouwen door te verwijzen omdat zij eerst andere hulpverlening nodig hebben. Als iemand niets wil vertellen kan het ook in de cursus zelf. Om risicofactoren voor afhaken (voor of na de eerste bijeenkomst) in kaart te brengen, vraagt de maatschappelijk werker aan de telefoon (of in een eerste gesprek) het volgende: Contactgegevens om de vrouw te kunnen bereiken (minimaal een telefoonnummer, liefst ook een postadres). Zijn plaats, data, tijdstip en inhoud van de cursus bekend? Als vrouwen inhoudelijke vragen hebben over de inhoud van de weerbaarheidstraining, kan de maatschappelijk werker afspreken dat ze door de weerbaarheidsdocent worden teruggebeld. Zijn er redenen waarom de vrouw eventueel niet (meer) kan komen (gebrek aan oppas, nieuwe baan in het vooruitzicht, geen geld voor vervoer, therapie, verhuizing, geweld, etc.)? 19

20 Het is het handigst indien de maatschappelijk werker bereikbaar is via een persoonlijk telefoonnummer met antwoordapparaat of voic , waarop aangegeven wordt wanneer zij bereikbaar is indien ze niet opneemt. Als een maatschappelijk werker alleen telefonisch bereikbaar is via een algemeen nummer of de receptie, is het noodzakelijk om deze medewerkers in te lichten over de cursus. Belangrijk is dat de receptie een tijdstip kan noemen waarop de maatschappelijk werker kan worden bereikt. Er kan gevraagd worden naar een telefoonnummer om terug te bellen, maar vrouwen zullen dit soms niet kunnen geven (omdat het niet veilig is om thuis gebeld te worden of omdat ze geen mobiel nummer hebben). Intakegesprek Als de maatschappelijk werker tijdens het eerste telefonische contact twijfelt of het aanbod (momenteel) misschien te zwaar is of niet bij de vrouw past, stelt ze een face-to-facegesprek voor. Tijdens dit intakegesprek geeft ze meer uitleg over de inhoud van de cursus. Ook kan gesproken worden over de vragen en de behoeften van de vrouw, haar netwerk en haar ervaring en contacten met hulpverlening. Dit om langs elkaar heen werken van verschillende hulpverleners te voorkomen en om in het begin van de cursus al een beeld van de vrouw te hebben. De Haarlem-variant: altijd een intakegesprek Met vrouwen die zich daadwerkelijk aanmelden voor een cursus speciaal voor allochtone vrouwen, wordt standaard een intakegesprek gevoerd. Hierin gaat het erom te checken of de vragen, wensen en verwachtingen van de vrouw overeenkomen met wat de cursus biedt, of de inhoud van de cursus duidelijk is en of er contra-indicaties voor deelname zijn. Daarnaast is het van belang om te onderzoeken of aan de kant van de vrouw belemmeringen voor deelname zijn. Denk hierbij aan de zorg voor (zieke) familieleden en kleine kinderen, aan medische problemen zoals een al geplande operatie in de cursustijd, aan het brengen en ophalen van schoolgaande kinderen of aan eventuele bezwaren van doorgaans mannelijke familieleden tegen deelname. Bespreek de mogelijkheden om een belemmering of bezwaar uit de weg te ruimen. Omdat het expliciet de bedoeling is dat de deelnemers zo vaak mogelijk aanwezig zijn, is het daarnaast van belang samen met de belangstellende te bekijken of deelname echt haalbaar is. Neem dus samen de planning van de cursus door. Vertel verder waar de cursus gegeven wordt en check ook of de potentiële deelnemer weet waar dit is en in staat is om daar zelfstandig naartoe te komen. Is of lijkt dit niet zo te zijn, bespreek dan de mogelijkheden voor hulp, in ieder geval voor de eerste bijeenkomst. Biedt de mogelijkheid om naar de eerste bijeenkomst te komen en daarna te beslissen over verdere deelname. Mochten er kosten verbonden zijn aan de activiteit, neem dan met de potentiële deelnemer door of ze in staat is het vereiste bedrag te betalen. Bespreek ten slotte wat de verwachtingen en eisen zijn die aan de deelnemers gesteld worden. Denk hier bij aan: op tijd komen, aanwezig zijn, afbellen bij onverwachte verhindering, etc. Zorg dat er een (mobiel) telefoonnummer is waar deelnemers direct contact kunnen krijgen met de maatschappelijk werker. Het lijkt zinvol om ook met de potentiële deelnemer door te nemen hoe zij denkt over het bespreken van persoonlijke zaken in de groep. Belangrijk is om daarbij direct ruimte te geven aan vrouwen die daar geen goed gevoel bij hebben. Tot slot: mocht je om een of andere reden tot de conclusie komen dat het niet reëel of haalbaar is om de belangstellende te plaatsen voor de activiteit, stel diegene daar dan persoonlijk van op de hoogte. Verwijs of begeleid haar zo mogelijk naar een andere activiteit of een andere organisatie. Laat haar niet zonder meer los; het is zonde om eenmaal getoonde belangstelling voor een activiteit buitenshuis te laten wegsterven. Wie voert het intakegesprek? Het is noodzakelijk dat de maatschappelijk werker de intakegesprekken voert, zo 20