Manifest Er waart een golf van idealisme door Nederland

Transcriptie

1 Manifest Er waart een golf van idealisme door Nederland Door Denktank Prof. dr. Sigrid Hemels (EUR) Prof. dr. Gabriël van den Brink (UvT) Mr. Addie Stehouwer (Nationale Ombudsman) Prof. dr. Sylvester Eijffinger (UvT) Mr. Marnix van Rij (E&Y) Felix Rottenberg Prof. dr. Theo Camps (UvT) Ds. Paul van Oosten (Diaconie Amsterdam) Prof. mr. Arno Akkermans (VU) Prof. dr. Lucas Meijs (EUR) Redactie: prof. dr. Theo Schuyt (VU) en mr. Elly Mariani (VU) 24 april 2014 Dit Manifest wil uiting geven aan een hoopgevende ontwikkeling in Nederland. Het Particulier maatschappelijk initiatief, oorspronkelijk, autonoom, oer-nederlands, zoekt een vorm, lokaal, regionaal en landelijk. Een vorm die zichtbaar is, waar maatschappelijke initiatieven elkaar tegenkomen en van elkaar leren. Een baken van hoop en inspiratie. Een vorm die ook voor overheden en marktpartijen zichtbaar en herkenbaar is. Want er is reden tot bezorgdheid. Vrijwilligers worden gezien als onbetaalde arbeidsreserve voor een bezuinigende overheid. Filantropische fondsen op hun beurt worden geacht bij te dragen om gaten in overheidsbudgetten te dichten.

2 De denktank is een tijdelijk, onafhankelijk adviesorgaan. De leden participeren zonder last of ruggespraak. De totstandkoming van dit advies is door een incidentele bijdrage van een particulier fonds mogelijk gemaakt. Contact: Werkgroep Filantropische Studies Vrije Universiteit Faculteit der Sociale Wetenschappen De Boelelaan HV Amsterdam T E gin.fsw@vu.nl I ISBN: , Geven in Nederland, Amsterdam Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen, vermenigvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever en vermelding van de auteur(s) van het rapport. 2

3 Inhoudsopgave Manifest Inleiding, probleemstelling en opzet Begripsomschrijving Missie en visie van particulier, maatschappelijk initiatief Analyse Hoe particulier, maatschappelijk initiatief in de verzorgingsstaat is gemarginaliseerd; een korte, historische schets Ontzield, verstatelijkt particulier initiatief Behoefte aan betekenis; eigen identiteit Oplossingen Van handelingsverlegenheid naar leven met variëteiten Onafhankelijkheidsacceptatie Wat te doen? Naar een Nederlandse Raad voor Maatschappelijk Initiatief? Bijlage 1 Aanbevolen (eigen) artikelen door leden van de denktank Bijlage 2 The Independent Sector: leading organization in de Verenigde Staten

4 4

5 Manifest 1. Er is in de participatiesamenleving meer tussen overheid en de individueel verantwoordelijke burger. 2. Er waart een golf van idealisme door Nederland; een golf van particuliere, maatschappelijke initiatieven. 3. Dit idealisme past in de Nederlandse traditie van particulier initiatief; het vrijwillig ter beschikking stellen van tijd, kennis en geld voor de goede zaak. 4. Dit particulier initiatief kent eigen organisatie- en governancevormen. 5. De individueel verantwoordelijke burger in de participatiesamenleving aanprijzen, miskent dit maatschappelijk betrokken middenveld. 6. De verantwoordelijkheid van particulier initiatief raakt aan de maatschappelijke verantwoordelijkheden van overheid en markt. 7. De Nederlandse democratie en de Nederlandse verzorgingsstaat berusten op drie pijlers: vrijheid (burgerrechten, een vrije markt), gelijkheid (voor wet en overheid) en broederschap (betrokkenheid bij elkaar en bij de maatschappij). 8. Particuliere, maatschappelijke initiatieven belichamen broederschap, betrokkenheid en directe democratie (dit te onderscheiden van politieke democratie). 9. Particulier initiatief wordt niet op de juiste wijze gekend en laat zich niet kennen. 10. De balans tussen overheid, markt en particulier initiatief is scheefgetrokken. 11. Een heroriëntatie van particulier initiatief is noodzakelijk om deze balans te herstellen. 12. Een stap is dat partijen elkaar kennen, ontmoeten en waar mogelijk elkaar versterken. 5

6 6

7 1. Inleiding, probleemstelling en opzet Dit Manifest is opgesteld om uiting te geven aan een grote bezorgdheid dat aan particulier initiatief in Nederland geen recht wordt gedaan. De vele vrijwilligers worden gezien als onbetaalde arbeidsreserve voor een bezuinigende overheid. Filantropische fondsen op hun beurt worden geacht bij te dragen om gaten in overheidsbudgetten te dichten. Dit Manifest wil echter ook uiting geven aan een hoopgevende ontwikkeling in Nederland: alom zijn er particuliere maatschappelijke initiatieven. Vanaf 1993 is in Nederland een sector filantropie in opkomst. 1 Geldwervende fondsen en vermogensfondsen treden vanaf dat moment meer op de voorgrond. Nieuwe fondsen nemen snel in aantal toe. Van den Ende, Cruijff en Krajicek geven in Nederland een gezicht aan deze ontwikkeling. Lokale gemeenschapsfondsen doen hun intrede; particuliere zorgarrangementen ontstaan naast vele andere burgerinitiatieven. Fondsen op naam floreren, maatschappelijk verantwoord ondernemen wordt door bedrijven algemeen gepraktiseerd, voedselbanken verspreiden zich in snel tempo over het land, vrijwilligerswerk en vrijwilligersorganisaties, vertegenwoordigd door de Vereniging Nederlandse Organisaties Vrijwilligerswerk (NOV), zijn onmisbaar voor het functioneren van de maatschappij. Particulier initiatief is springlevend. Maatschappelijk onmisbaar, maar als sector nog weinig zichtbaar voor de politiek, onbekend voor ambtelijke beleidsmakers en gebrekkig communicatief met het brede publiek. Dit betekent dat dit particulier initiatief zichzelf nog onvoldoende georganiseerd heeft, geen duidelijke constituency heeft die is gebaseerd op een visie en een missie. Dit werd bijvoorbeeld duidelijk bij de totstandkoming van het Belastingplan 2012 (inhoudende de Geefwet), dat uiteindelijk de uitkomst bevatte van politieke en maatschappelijke lobbyactiviteiten, met name toegespitst op fiscale regelingen over cultuur. De in de Troonrede 2013 gepropageerde participatiesamenleving maakt andermaal duidelijk dat het kabinet voorbijgaat aan het feit dat er tussen overheid en de individueel verantwoordelijke burger meer bestaat, namelijk particulier, maatschappelijk initiatief. Negen wetenschappers uit verschillende disciplines en vier maatschappelijke experts hebben als Denktank een poging ondernomen de situatie te duiden waarin het particulier initiatief op dit moment verkeert, een analyse te maken en oplossingen te bieden. Doelstelling Het doel van dit Manifest uit wetenschappelijke hoek, is om vanuit een onafhankelijke positie steun te verlenen aan de maatschappelijke (branche)organisaties van het particulier initiatief en tevens een bijdrage te leveren aan de politieke en beleidsdiscussies over de Nederlandse verzorgingsstaat van de toekomst. 1 Schuyt, Th. (2001). De Filantropische Sector en Philanthropic Studies in Nederland. Wetenschappelijke belangstelling voor een maatschappelijke sector in wording. Houten/Diegem: Bohn Stafleu Van Loghum. Oratie VU Amsterdam. 7

8 Tegelijkertijd beoogt het Manifest ook een bijdrage te leveren aan het zelfbewustzijn van de vele particuliere initiatieven en daarmee uiting te geven aan bezieling, perspectief en idealen, kortom, een baken van hoop te zijn. Probleemstelling Gezien het bovenstaande houdt de Denktank zich bezig met het beantwoorden van de volgende vragen: 1. Hoe kan de ontstane situatie van particulier maatschappelijk initiatief worden verklaard? 2. Hoe ziet de visie en missie van particulier maatschappelijk initiatief eruit? 3. Wat zijn oplossingen voor de ontstane situatie? Opzet Het voorwerk voor de tekst is gedaan door interviews te houden met de leden van de Denktank. Aan het eind van elk interview is gevraagd om een artikel (van eigen hand of anderszins) aan te leveren dat het best de eigen ideeën weerspiegelt. Deze artikelen zijn in Bijlage 1 opgenomen. Afsluitend is met zes leden van de Denktank eenmaal gezamenlijk vergaderd. 8

9 2. Begripsomschrijving Filantropie is een ander woord voor particulier maatschappelijk initiatief dat zijn eigen tijd investeert of portemonnee meebrengt. Uit betrokkenheid en voor het algemeen nut. Filantropie staat voor vrijwillige bijdragen aan de maatschappij: particulieren steunen KWF Kankerbestrijding en de Koninklijke Nederlandse Reddingsmaatschappij (KNRM) met donaties en nalatenschappen, fondsen investeren in de Nederlandse kenniseconomie, bedrijven sponsoren culturele instellingen en NOC-NSF, en sportverenigingen draaien op vrijwilligers. Nederland is het land van het particulier initiatief. Ondernemerschap, handelsgeest werd en wordt verbonden met maatschappelijke betrokkenheid. De koopman en de dominee is een bekende typering van deze Hollandse attitude. Filantropie kwam in het verleden tot uiting in het oprichten van ouderenhofjes, in armenzorg en opvang van weduwen en wezen. Geen land ter wereld kent zoveel ouderenhofjes als Nederland, en het Maagdenhuis staat in het centrum van Amsterdam. Aan het eind van de 20e eeuw is een nieuw, modern soort filantropie ontstaan. Mede gevoed door een toegenomen welvaart, maar ook het resultaat van een groeiend gevoel van eigen verantwoordelijkheid voor het welzijn van de (wereld)samenleving en gestimuleerd door veranderend overheidsbeleid. De moderne filantropie is niet langer liefdadigheid, maar bestrijkt het brede terrein van algemeen nut, zoals natuur, cultuurbehoud of de kenniseconomie. Een kernachtige definitie van filantropie is die van Bob Payton (1988): voluntary action for the public good. 2 Hij is een van de grondleggers van het Center on Philanthropy aan de universiteit van Indianapolis, in de Verenigde Staten. Het onderzoek Geven in Nederland gebruikt een uitgebreidere definitie dan die van Payton: Filantropie staat voor bijdragen in de vorm van geld, goederen en tijd (expertise), vrijwillig ter beschikking gesteld door individuen en organisaties (fondsen, kerken, bedrijven, goededoelenloterijen), waarmee primair algemeen nuttige doelen worden gesteund. 3 Moderne filantropie staat voor de handeling, de bijdrage. In Nederland gebeurt dat in de regel aan organisaties: men geeft aan een goededoelenorganisatie. Filantropie heeft twee verschijningsvormen: als sector filantropie en als inkomstenbron voor non-profitinstellingen. De sector filantropie: ten eerste zijn er de filantropische instellingen, zoals de Nierstichting, het Prins Bernhard Cultuurfonds, het VSB Fonds, de Van den Ende Foundation en het Wereld Natuurfonds. Een aantal brancheorganisaties van een aantal filantropische instellingen vooral de grotere heeft zich verenigd binnen de sector filantropie. De sector filantropie is een subsector van de Nederlandse non-profitsector. Hij onderscheidt zich echter van andere non-profitinstellingen op het punt van de zelf verkregen financiële middelen (om deze vervolgens door te geven aan algemeen nuttige doelen). 2 Payton. R.L. (1988). Philanthropy: Voluntary Action for the Public Good. New York: Macmillan. 3 Schuyt, Th., B. Gouwenberg en R. Bekkers (red.) (2013). Geven in Nederland Den Haag: Reed Elsevier. 9

10 Daarnaast komt filantropie voor als een bron van inkomsten voor non-profitinstellingen. In het Global Civil Society-researchproject zijn wereldwijd de non-profitsectoren in 34 landen onderzocht. Deze sectoren kennen de volgende inkomstenbronnen: 4 charges/fees (eigen inkomsten uit de markt); government funding (overheidsfinanciering); philanthropy (vrijwillige bijdragen; filantropie). In de tabel staan gegevens van enkele Europese landen: 5 Europa Eigen inkomsten Overheidsfinanciering Filantropie VK 45% 47% 9% Frankrijk 35% 58% 8% Duitsland 32% 64% 3% Nederland 39% 59% 2% België 19% 77% 5% Binnen Europa staat Nederland met 2% filantropische bijdragen op de laatste plaats. De nog grotendeels door de overheid gefinancierde Nederlandse non-profitsector wordt zich bewust van filantropie als inkomstenbron en stelt in rap tempo fondsenwervers aan. Zo doen bijvoorbeeld universiteiten, ziekenhuizen en culturele instellingen steeds vaker en intensiever aan fondsenwerving. En zij doen een beroep op vrijwilligers. Naast overheidsfinanciering en eigen marktinkomsten blijkt filantropie voor non-profitinstellingen steeds vaker een noodzakelijke optie. Nederlanders geven derhalve tijd en geld aan organisaties in de sector filantropie en steeds meer aan non-profitorganisaties. 4 Salamon, L.M., S.W. Sokolowski and Associates (2004). Global Civil Society. Dimensions of the Nonprofit Sector. Bloomfield: Kumarian Press; Burger, A. en P. Dekker (red.) (2001). Noch markt, noch staat. De Nederlandse non-profitsector in vergelijkend perspectief. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 5 Salamon 2004:

11 3. Missie en visie van particulier, maatschappelijk initiatief De philos anthropos is de persoon die handelt uit liefde voor de mensheid. In algemene betekenis, For the Love of Mankind. 6 De missie van particulier maatschappelijk initiatief is bijdragen aan de kwaliteit van samenleven en samenleving. Sociaal, maatschappelijk, cultureel, ecologisch en economisch. Particulier initiatief draagt op eigen initiatief bij aan essentiële maatschappelijke functies, algemeen nuttige functies. De visie van particulier initiatief is afhankelijk van de maatschappelijke context waarin dit particulier initiatief opereert. Voor Nederland is de visie van particulier, maatschappelijk initiatief dat zijn inzet de pluriformiteit in de samenleving en daarmee de democratie bewaart en bevordert. Deze visie op de rol van particulier maatschappelijk initiatief wordt in de context van de Verenigde Staten door Payton en Moody als volgt verwoord. Zij zien voor filantropie een fundamentele rol weggelegd, die in democratieën belangrijk is: We have argued that philanthropy plays an essential role in defining, advocating and achieving the public good. (...) Both government and philanthropy provide public goods. Sometimes they do so in partnership government money is a primary source of funding for non-profit organizations and other times philanthropy steps in to provide public goods... when both the market and government fail to do so (...) Democracy needs philanthropy because democracy is not simply a political phenomenon 7 Het belang van pluriformiteit; een hernieuwde balans tussen overheid en zelfstandig particulier initiatief een hernieuwd maatschappelijk middenveld wordt in de context van de Verenigde Staten ook door Peter Berger en Richard Neuhaus bepleit. Zij menen dat de moderne verzorgingsstaat niet ontmanteld moet worden, maar dat alternatieve mechanismen nodig zijn. Zij schreven op basis van onderzoek in opdracht van het Enterprise Institute in Washington de publicatie To empower people, the role of mediating structures in public policy. Zij definiëren deze tussenstructuren als volgt: those institutions standing between the individual in his private life and the large institutions of public life. (...) Such institutions have a private face, giving private life a measure of stability, and have a public face, transferring meaning and value to the megastructures 8 6 Wiepking, P. (2008). For the Love of Mankind. A sociological Study on Charitable Giving. Ph.D dissertation. VU University Amsterdam, Faculty of Social Sciences. 7 R.L. Payton en M.P. Moody (2008). Understanding Philanthropy. Its Meaning and Mission. Bloomington en Indianapolis: Indiana University Press, pp Berger, P.L. and R.J. Neuhaus (1977). To empower people, the role of mediating structures in public policy. Washington DC: American Enterprise Institute, p

12 Volgens deze sociologen kunnen mediating structures een belangrijke rol spelen. Zij kiezen daarmee positie tegen een neoliberaal standpunt dat de nadruk legt op individuele verantwoordelijkheid, maar ook tegen een statelijk standpunt dat maatschappelijke vraagstukken zaak voor de overheid zijn. Berger en Neuhaus presenteren mediating structures als fundamentele sociale categorie, essentieel voor een democratische maatschappij: Without institutionally reliable processes of mediation, the political order becomes detached from the values and realities of individual life. Deprived of its moral foundations, the political order is delegitimized. When that happens, the political order must be secured by coercion rather than by consent. And when that happens democracy disappears 9 Trommel spreekt van gulzig bestuur : Het afgelopen decennium is in de wereld van politiek, beleid en bestuur een opmerkelijke ontwikkeling op gang gekomen. Terwijl in brede kring het geloof in maatschappelijke maakbaarheid achterhaald is verklaard, zien we een bestuur dat zich steeds indringender met de leefwereld van burgers bemoeit: achter de voordeur, in de wijken, op de arbeidsmarkt, in de vrije tijd. Bijzonder daarbij is ook dat maatschappelijke organisaties, marktpartijen en ook burgers zelf medeverantwoordelijk worden gemaakt voor de uitvoering van alsmaar meer bestuurstaken. Dit alles vormt aanleiding om van gulzig bestuur te spreken, ofwel bestuur dat erop gericht is burgers en organisaties tot grotere trouw en toewijding aan de publieke zaak te bewegen. De centrale stelling luidt dat gulzig bestuur een pathologische reactie vormt op een drievoudig moderniseringstrauma. Het verzorgingsstaatideaal vervliegt, het overheidsgezag erodeert, en het zelfordenende vermogen van de samenleving lekt weg. Gulzig bestuur duidt op een angstige poging dit tij te keren en maatschappelijke orde te realiseren waar deze juist steeds problematischer wordt. 10 Voor de Europese verzorgingsstaten wijst Schuyt naar de Franse Revolutie om de rol van filantropie te verduidelijken. 11 Overheid, markt en filantropie zijn drie allocatiemechanismen voor het bereiken van algemeen nuttige doelen. Vreemd genoeg is gebleken dat een monopolie van een van deze mechanismen niet tot een leefbare samenleving leidt. Een monopolistisch overheidsregime vaak omschreven als communistisch of socialistisch leidt tot bureaucratie en tot ontmoediging van persoonlijke verantwoordelijkheid. De markt daarentegen vergroot die persoonlijke verantwoordelijkheid en vrijheid, maar als monopolistisch allocatiemechanisme leidt het tot onacceptabele bestaansonzekerheid en wijdverbreide armoede. Als filantropie zou overheersen, wordt de persoonlijke betrokkenheid vooropgesteld, maar dit mechanisme kan leiden tot willekeur en ongelijkheid. Een oplossing voor de toekomst ligt misschien in een samenspel van deze drie 9 o.c., p Trommel, W. (2009). Gulzig bestuur. Oratie, 17 september 2009, VU. Meppel: Uitgeverij Boom. 11 Schuyt, Th. (2012). Filantropie in Europese Verzorgingsstaten; een uitdagende belofte. In: Openbaar Bestuur 22, 5, pp

13 mechanismen, waarin de overheid een sterke basis van voorzieningen garandeert en de markt en de filantropische sector ruimte creëren voor dynamiek en pluriformiteit. Een dergelijke opzet sluit enerzijds aan bij de geschiedenis van Europese democratieën doordat het de principes van de Franse Revolutie doet herleven: vrijheid (markt), gelijkheid (overheid) en broederschap (filantropie). Deze opzet past anderzijds bij de overgang van Europese verzorgingsstaten naar een civil society waarin meer aandacht wordt besteed aan de bijdragen en verantwoordelijkheden van individuele burgers, maatschappelijke organisaties en het bedrijfsleven. De driedeling in maatschappelijke allocatiemechanismen en de voorgestane balans daartussen komt ook naar voren in fundamenteel interdisciplinair wetenschappelijk onderzoek naar coördinatiemechanismen in organisatie- en samenlevingsvormen. Dit onderzoek heeft het volgende basismodel van menselijke acties en coördinatie ontwikkeld: 12 In order to explain the coordination of actions, there is a multitude of approaches in the social sciences whose systematization, however, which can be briefly described as follows: Mode of Coordination Type of Transaction Reasons for Compliance Hierarchy power relation fear Market exchange interest Norms and Values conformity and approval commitment Solidarity personal relationship sympathy trust With these four sets of concepts, different types of motivations of human behavior as well as typical social prerequisites are described. These concepts explain the emergence of chains of action in an ideal way: however, what we usually find in reality is a mixture of elements which can only be recognized as such through a sharp distinction of the ideal type Het model is zowel op micro-, meso- als macroniveau van toepassing; het derde en vierde type worden vaak samengevoegd. 13 Hegner, F (1986). Solidarity and hierarchy: institutional arrangements for the coordination of actions. In: F.X. Kaufmann, G. Majone, and V. Ostrom (eds.). Guidance, Control en Evaluation in the Public Sector. The Bielefeld Interdisciplinary Project, De Gruyter, Berlijn/New York; Kaufmann, F.X. (1987). Prevention and Intervention in the analytical Perspective of Guidance. In: Kl. Hurrelman, F.X. Kaufmann and F. Lösel (eds.), Social Intervention: Potential and Constraints. De Gruyter, Berlijn/New York, pp

14 14

15 4. Analyse 4.1 Hoe particulier, maatschappelijk initiatief in de verzorgingsstaat is gemarginaliseerd; een korte, historische schets Het particulier initiatief speelde tot begin jaren zeventig in de vorige eeuw een belangrijke rol om maatschappelijke doelen te bereiken. Als landelijke koepel kende Nederland voor maatschappelijke doelen de Nationale Raad voor het Maatschappelijk Welzijn (NRMW). Deze functioneerde op landelijk niveau als coördinatiepunt van burgerlijk en kerkelijk particulier initiatief en de overheid. Op provinciaal niveau en in grotere steden functioneerden vanaf 1965 Raden voor Overleg en Advies (POA s en ROA s). Het Memorandum voorbereiding wetgeving maatschappelijk en cultureel welzijn dat in 1970 verscheen, wilde deze structuur wettelijk vastleggen. Men wilde de welzijnsactiviteiten wettelijk regelen, die alle tot het beleidsterrein van het toenmalige ministerie van CRM behoorden. Belangrijke punten waren: beleidsvoering, wettelijke regeling en decentralisatie. De beleidsvoorbereiding moest volgens het Memorandum een zaak worden van overheid, particulier initiatief en bevolking gezamenlijk. Over de beleidsvoorbereiding werd als volgt gedacht: particuliere instellingen moesten zich voor zover dit niet het geval was bundelen in zogenoemde functionele raden (functioneel wilde zeggen: per werksoort ) en deze functionele raden sloten zich aan bij een Raad voor Overleg en Advies (een ROA), waarin het verzamelde particulier initiatief in overleg trad met de overheid en bevolking. In 1972 verscheen het proefschrift van Bram Peper: Vorming van welzijnsbeleid. 14 Zijn promotieonderzoek verrichtte hij onder begeleiding van de socioloog prof. dr. J.A.A. van Doorn (met prof. dr. C. Lammers schrijver van het sociologische standaardwerk Moderne sociologie ). Aan hem ontleende Peper het begrip institutionalisering om het verschijnsel particulier initiatief en de organisatie van bevolkingsparticipatie in het brede welzijnsbeleid te analyseren. Hij onderzocht doelstelling, maatschappelijke steun en middelen van particulier initiatief en concludeerde dat er sprake was van anticiperende institutionalisering. Peper bepleitte een alternatief, te weten: autonome institutionalisering, oftewel politieke invloedvergroting. Als latere beleidsadviseur van het toenmalig toonaangevende ministerie van CRM (later VWS) en voorzitter van de Knelpuntennota (1974) werd zijn beleidsmodel voorbeeld voor het hele overheidsbeleid. De hiervoor genoemde coördinatiepunten voor particulier initiatief (ROA s) zijn na het verschijnen van de Knelpuntennota verdwenen. De overheid ging het welzijnswerk en de cultuursector (maar ook onderwijs en de zorg) volledig financieren. Dit proces van statelijke financiering van particuliere non-profitinstellingen stoelde op het politieke uitgangspunt wie betaalt, bepaalt. Voor deze volledige financiering werd de mal gebruikt van het bestaande, verzuilde, particulier initiatief. Als de overheid protestants-christelijke scholen begunstigde, moesten katholieke en openbare scholen hetzelfde ontvangen. Door het evenredigheidsprincipe werd deze wijze van overheidsfinanciering van particulier initiatief een vermenigvuldigingsfactor. Daardoor kreeg Nederland de grootste non-profitsector van 14 Peper, B. (1972). Vorming van welzijnsbeleid. Meppel: Uitgeverij Boom. 15

16 de wereld. 15 Maar wel een met een uniek karakter: een sector van staatsparticulier initiatief. 16 Op deze manier ontstonden in Nederland twee soorten particulier initiatief: het staatsparticulier initiatief en het zelfstandige particulier initiatief (de huidige sector filantropie), dat functioneert op basis van eigen financiële middelen. Dit proces van verstatelijking leidde ertoe dat ook de landelijke overleg- en beleidsvoorbereidingscontacten tussen overheid en sector filantropie ophielden te bestaan. De zelfstandige instellingen, het traditionele particulier initiatief voor goede doelen kon zich door dit overheidsbeleid slechts aan de rand van de maatschappij nestelen. Onbekend maakte langzamerhand onbemind. 4.2 Ontzield, verstatelijkt particulier initiatief De oorspronkelijke zuilen zijn verstatelijkt en daarmee is de ziel eruit verdwenen; betaald, ontzield en gevuld met staatsrationaliteit. De belofte van de kerk er wordt voor u gezorgd is door de overheid overgenomen. Gabriël van den Brink heeft tussen 2008 en 2012 empirisch onderzoek gedaan naar hoe het in Nederland staat met idealen. 17 Van den Brink: Verzuiling was in Nederland onze eigen Tocqueville. De laatste 20 jaar is er héél veel over de markt en heel veel over de overheid gesproken. Daartussen was er niks; dat is institutioneel weggevallen. Ons onderzoek richtte zich op hoe het staat met idealisme in Nederland. Wij zijn op zoek gegaan naar waardedefinities. 49% van de bevolking noemt sociale waarden als de belangrijkste; een betere samenleving. Van die 49% noemt 25% vitale waarden, zoals een nieuw type spiritualiteit, natuur- en dierbescherming. Maar 12% van de Nederlandse bevolking noemt inkomen als de belangrijkste waarde. Er is een golf van idealisme die om een vorm vraagt. De oude vormen voldoen niet meer; de civil society moet opnieuw worden uitgevonden. Noch de overheid, noch de markt kan dit, en het kan niet van bovenaf gestuurd worden. Wat betreft het maatschappelijk initiatief en zijn toekomst zie ik drie ontwikkelingen: 1. Mensen nemen hun idealen veel serieuzer dan twintig jaar geleden. Tijdens de verzuiling geschiedde de beleving van idealen in de kerk, terwijl door de week hard werd gewerkt. Het sacrale was afgescheiden. Nu zijn idealen niet langer opgesloten, maar relevant geworden in het werkzame leven, in het bedrijf. Secularisatie betekent niet dat het idealisme minder is geworden, maar méér. 2. Een tweede ontwikkeling is de herwaardering van ondernemerschap in de jaren tachtig: er wordt positief gedacht over een ondernemende houding, moeite doen, vasthouden, ook winst maken mag weer. 3. Een derde is verbondenheid; dat zit in ons allemaal. Totaal nieuwe verbindingswijzen dienen zich aan. 15 Salamon, L. M. et al. (eds.) (2004). Global Civil Society: Dimensions of the Nonprofit Sector (Vol. 2). Baltimore: Johns Hopkins University, p Waal, S. de (2000). Nieuwe strategieën voor het publieke domein. Alphen a/d Rijn: Samsom. 17 Van den Brink, G. (red.) (2012). De Lage Landen en het Hogere. De Betekenis van Geestelijke Beginselen in het Moderne Bestaan. Amsterdam: Amsterdam University Press. 16

17 Maatschappelijk particulier initiatief is vanwege het ondernemerschap niet institutionaliseerbaar. Het loopt via verbeelding en beelden. Het begint bij burgers. Dan pas komen in latere fasen besturen en politiek. Wij kunnen het niet van bovenaf sturen. Daarnaast is het vermogen én de bereidheid om zelf iets te organiseren ongelijk verdeeld. Er zijn groepen voor wie dit niet werkt. De klassieke verzorgingsstaat zal voor lagere klassen nodig blijven. 18 Volgens Sylvester Eijffinger is Nederland op dit punt de beschaving voorbij. De middengroepen en de hogere klassen redden zich wel. De last komt bij groepen die zich niet kunnen wapenen. Het verval van de economie is de economie van het verval geworden. De grondleggers van de economische wetenschap waren moraalfilosofen, met een integrale visie op economie én maatschappij. Sinds Pareto is economie wiskunde geworden en van de maatschappij losgezongen Behoefte aan betekenis; eigen identiteit Arno Akkermans: Particulier initiatief heeft te maken met hoe natuurlijke personen de maatschappij ervaren. Fiscale aftrek zou aandacht moeten schenken aan de (sociale) psychologie: het gaat bij particulier initiatief om de beleving van rechtvaardigheid en betrokkenheid. Juist die betrokkenheid heeft niet alleen maatschappelijke betekenis, maar ook en vooral voor de personen zelf. De overheid is instrumenteel, de markt is bekend. Particulier initiatief betreft identificatie en betrokkenheid. In alle wetenschappen zie je de laatste jaren verbreding van het mensbeeld. Zie de klassieke economie die plaats heeft moeten maken voor behavioral economics. Wij zijn allen jarenlang blootgesteld aan de doctrine van self-interest. We zijn gebrainwasht : als ik mijn eigenbelang nastreef, voel ik mij beter. Terwijl sociaal psychologen op basis van empirisch onderzoek tot de conclusie komen dat mensen betekenis willen geven, dat dit voor hen als menselijke drijfveer belangrijker is dan self-interest. Ook in de medische wetenschap wordt de traditionele dichotomie lichaam-geest nu vervangen door het biopsychosociale model. In het recht zie je hetzelfde bij conflictoplossingenstrategieën. Er komt ruimte voor bredere visies. Niet alleen focus op het geschil, maar op de achterliggende belangen. In de oude vorm wordt de menselijke kant vergeten, de betekeniskant is weg. Zie het onderzoek onder slachtoffers, bijvoorbeeld bij mensen die een kind door een ongeval hebben verloren. Empirisch onderzoek wijst uit dat die slachtoffers zich vooral druk maken dat het niet nog een keer kan gebeuren, dat het gevaarlijke verkeersplein veranderd moet worden. Bij fouten in het ziekenhuis zie je dit ook terug: de betrokkenheid dat voorkomen wordt dat missers nogmaals worden gemaakt. Elk individu verwoordt het op zijn eigen manier; het gemeenschappelijke zit erin dat mensen betekenis willen geven. Particulier initiatief en de overheid: privaat recht en publiekrecht. Het is geregeld dat via de parlementaire democratie het kader wordt geschapen voor privaatrecht en zelfregulering, 18 Interview met Van den Brink, in Tilburg, 26 augustus Interview met Eijffinger in Tilburg, 26 augustus

18 maar deze werkelijkheid is achterhaald. Zie bijvoorbeeld de Wet bescherming persoonsgegevens. Deze wet schrijft voor: gedragscode; het model; representativiteit; outputlegitimatie (het werkt!). En dit geschiedt onder het mom van zelfregulering: ik noem dit particulier onderaannemerschap. 20 Lucas Meijs: Er waart een golf van idealisme suggereert dat er iets nieuws aan de hand is. Dat is niet zo. Het is een bestaande golf, vanuit een lange traditie. In de contacten tussen overheid en particuliere organisaties wordt het probleem van governance zichtbaar; daar zijn verschillen van inzicht. De overheid denkt in raden van toezicht, toezicht en controle, bijvoorbeeld bij de wetsvoorstellen op maatschappelijke ondernemingen. Particuliere organisaties of verenigingen werken anders, zij hebben andere organisatieprincipes. Overheid en particulier initiatief hebben elk positieve kenmerken, maar ook negatieve. De overheid/politiek werkt volgens het democratisch beginsel van de helft + 1. Particuliere organisaties, zoals vermogensfondsen, hebben een democratisch deficit. 21 Paul van Oosten: Er is een geringe samenwerking tussen de overheid en de sector filantropie in Amsterdam. Er is een boekje uitgereikt aan burgemeester Van der Laan met een overzicht van de investeringen die de afgelopen vijf jaar zijn gedaan door vermogensfondsen op sociaal maatschappelijk vlak. De inventarisatie geeft aan dat er 47 miljoen is geïnvesteerd, maar de schatting is dat dit bedrag in werkelijkheid 100 miljoen bedraagt Interview met Akkermans in Amsterdam, 30 juli Interview met Meijs, 7 oktober Maatschappelijke investeringen in Amsterdam door Vermogensfondsen (2013). Amsterdam: Protestantse Diaconie Amsterdam; gezamenlijke bijeenkomst van de Denktank in Utrecht, 22 augustus

19 5. Oplossingen 5.1 Van handelingsverlegenheid naar leven met variëteiten Theo Camps: Gemeenteraadsleden en ambtenaren hebben geen beeld van wat particulier initiatief beoogt en realiseert, maar hebben hoogstens een individueel beeld. De onderliggende stroom is: het is raar dat een zak geld (filantropische vermogensfondsen) niet democratisch gecontroleerd meedoet. Maar wél alstublieft meedoen aan ons overheidsbeleidskader. De vraag is: kunnen wij leven met variëteiten? Naast een overheid een markt met mvobedrijven (looking for a public purpose) én maatschappelijke initiatieven? Oog hebben voor de constante dynamiek en constant wisselende samenwerking tussen deze drie actoren. Een model waarin de overheid, civil society en de markt een driehoek vormen. Er is een beweging zichtbaar waarbij het begint met de civil society, het daarna wordt overgenomen door de overheid en de overheid daarna stappen terugdoet, waardoor er financiering uit de markt moet worden gehaald. Uiteindelijk staat het particulier initiatief dan tussen de markt en de overheid in. Het is belangrijk om dit verhaal op een positieve manier te brengen. Het gaat om het feit dat mensen iets willen doen voor anderen: vrijwilligerswerk en de opkomst van de civil society. We moeten op zoek naar intermediaire systemen. Deze ontwikkelen zich ook, maar worden vaak niet als zodanig herkend. Overheden willen particuliere initiatieven steeds overnemen. Aan de andere kant: initiatieven lokken de overheid uit het over te nemen! Derhalve moet de richting zijn: laat ons, overheid. Het is een situatie van handelingsverlegenheid. 23 Addie Stehouwer: Het is voor een gemeente prima als burgers een brug schilderen, maar ambtenaren willen wél de kleur bepalen Onafhankelijkheidsacceptatie Sigrid Hemels: De politici moeten loslaten. Het is net als bij ouders met kinderen die het huis uitgaan en op eigen benen willen staan. De ambtenaren zijn niet de schuldigen. Wat nu gebeurt, is een politieke invulling van het begrip algemeen nut. Dat mag niet. De houding ten aanzien van particulier initiatief is er een van georganiseerde angst. Men gaat bij voorbaat uit van misbruik. De tijd is gekomen voor een nieuwe slogan, met als centraal begrip onafhankelijkheidsacceptatie. Na de periode van de uitbouw van de verzorgingsstaat is toen de bezuinigingen nodig waren met de kabinetten-lubbers ( ) de markt als redmiddel omarmd. In vertaalde de overheid dit marktdenken in de MDW-operatie: Marktwerking, Deregulering en Wetgevingskwaliteit. De tijd is gekomen voor een nieuwe slogan, met als centraal begrip onafhankelijkheidsacceptatie. Het overheidsbeleid voor zou 23 Gezamenlijke bijeenkomst van de Denktank in Utrecht, 22 augustus Idem. 19

20 gestoeld moeten zijn op een DWG-beleid: Draagvlakverbreding, Wetgevende facilitering en Governance. 25 Een effectieve belastingsubsidie: de giftenaftrek als erkenning van betrokkenheid van particulieren. Sigrid Hemels Uit Sigrid Hemels (2013): Een voorbeeld van een beleidsdoelstelling die effectiever kan worden bereikt met een fiscale maatregel dan met een directe subsidie, is het betrekken van particulieren bij kunst en cultuur. Als de overheid kunstsubsidies verstrekt, ontstaan er twee relaties: één tussen de overheid en de kunstinstellingen (de subsidiestroom) en één tussen de overheid en burgers (de belastingbetalingen waarmee de subsidies worden gefinancierd). In figuur 1 is dit grafisch weergegeven: Figuur 1 Overheid 100 subsidie 100 belasting kunstinstellingen belastingbetaler s liefhebbers Kunstliefhebbers en andere belastingbetalers dragen hetzelfde bij. Tussen kunstinstellingen en burgers ontstaat geen relatie. Dit heeft als nadeel dat kunstinstellingen zich primair op de subsidie gevende overheid en haar adviseurs richten en dat de wensen van het publiek ondergesneeuwd kunnen raken. Op de lange termijn kan dit erin resulteren dat belastingbetalers niet langer willen betalen voor elitehobby s met als gevolg subsidiereductie. Dit is de afgelopen jaren in Nederland gebeurd. Door een deel van de kunstfinanciering via een belastingsubsidie, de giftenaftrek, te laten lopen, kan een band ontstaan tussen het publiek en kunstinstellingen. In figuur 2 is deze combinatie van publiek-private financiering weergegeven. 25 Interview met Hemels, 15 juli