Regionale VTV Seksueel gedrag. Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2011 Hart voor Brabant Deelrapport Seksueel gedrag

Transcriptie

1 Regionale VTV 2011 Seksueel gedrag Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2011 Hart voor Brabant Deelrapport Seksueel gedrag Auteurs: Drs. I. Van Veggel, GGD Hart voor Brabant Ir. R. Snel-Bareman, GGD West-Brabant Ir. E. Pijpers, GGD West-Brabant Drs. E.T.M. Anzion, GGD Hart voor Brabant Ir. M. Boverhof, GGD West-Brabant Drs. A. van Gestel, GGD Brabant-Zuidoost Referent: Ir. M.M. Harbers, MSc, RIVM GGD Hart voor Brabant s-hertogenbosch, GGD West-Brabant Breda, GGD Brabant-Zuidoost Helmond; mei 2011

2 REGIONALE VTV

3 INHOUDSOPGAVE Inhoudsopgave Inhoudsopgave... 3 Samenvatting Seksueel Gedrag Probleemdefinitie Oorzaken en gevolgen Risicogroepen Samenstelling indicatoren Situatie in Nederland Situatie in de regio Toekomst Beleid Taak/rol GGD Bronnen Overzicht Deelrapporten regionale VTV 2011 Hart voor Brabant

4 REGIONALE VTV

5 SAMENVATTIING Samenvatting Seksueel gedrag Meisjes en oudere jeugd vrijen vaak onveilig Van de jongeren in Hart voor Brabant die al eens geslachtsgemeenschap hebben gehad, vrijen de oudste jongeren vaker onveilig dan de jongere jongeren (64% van de 16- t/m 18-jarigen en 25% van de 12- t/m 15- jarigen). Ook tussen jongens en meisjes zien we een groot verschil; 45% van de jongens die al geslachtsgemeenschap heeft gehad, vrijt wel eens onveilig, terwijl dit percentage voor meisjes met 72% veel hoger is. Bij geslachtsgemeenschap zonder bescherming lopen jongeren risico op een ongewenste zwangerschap en op seksueel overdraagbare aandoeningen (soa). Vooral bij seks met wisselende partners is het risico op een soa groot. De GGD en in Noord-Brabant en Zeeland willen meer nadruk leggen op hoogrisicogroepen: jongeren tot 25 jaar, mannen die seks hebben met mannen en hiv-positieve mannen. Ook mensen die eerder een soa hebben gehad hebben meer kans op een nieuwe soa. Bepaalde etnische groepen, zoals Antillianen, worden nog onvoldoende bereikt. Voor de soa-surveillance is het belangrijk om ook inzicht te krijgen in de gegevens van huisartsen en specialisten. 5

6 REGIONALE VTV

7 SEKSUEEL GEDRAG 1. Seksueel Gedrag 1.1 Probleemdefinitie Wat is relationele en seksuele vorming? Relationele en seksuele vorming sluit het beste aan bij de definitie van Seksuele gezondheid van het ministerie van VWS: Seksuele gezondheid gaat over lichamelijk, emotioneel, mentaal en sociaal welbevinden met betrekking tot seksualiteit. Het is niet alleen maar de afwezigheid van ziekte, disfunctie of gebrek (bijvoorbeeld seksueel overdraagbare aandoeningen). Seksuele gezondheid vereist een positieve en respectvolle benadering van seksualiteit, vrij van dwang, discriminatie en geweld. Belangrijk is het bevorderen van gezond seksueel gedrag door goede informatievoorziening, het bevorderen van seksuele en relationele vorming en het stimuleren van goede hulpverlening. Seksueel gedrag van invloed op gezondheid Seksueel gedrag van mensen kan de gezondheid en het welzijn zowel positief als negatief beïnvloeden (Nationaal Kompas). Positieve gezondheidseffecten van seks zijn o.a. een goed welbevinden, minder stress, verbeterde afweer, pijndemping en een betere nachtrust. Seksueel overdraagbare aandoeningen (soa), ongewenste zwangerschappen en seksueel geweld zijn voorbeelden van negatieve effecten van seksueel gedrag. De kennis en houding van mensen ten aanzien van seksualiteit spelen hierbij een grote rol. Onveilig vrijen vergroot de kans op soa en kan leiden tot een ongewenste zwangerschap. Van onveilig vrijen is sprake als mensen onbeschermde geslachtsgemeenschap, anale seks of orale seks hebben met seksueel ervaren mensen en/of mensen die intraveneus drugs gebruik(t)en (Nationaal Kompas). Daarnaast is er ook niet-seksueel gedrag met schadelijke effecten op de seksuele gezondheid en het welzijn, zoals homo-intolerantie en vrouwelijke genitale verminking of meisjesbesnijdenis. Seksueel geweld wordt gedefinieerd als "alle gebeurtenissen waarbij mensen tegen hun wil, zowel binnen- als buitenshuis, geconfronteerd worden met seksuele of seksueel geladen handelingen van derden en waarbij sprake is van geweld binnen een ongelijke (machts)verhouding" (Ministerie van Justitie, Zedenalmanak 2003). 1.2 Oorzaken en gevolgen Meerdere factoren van invloed op onveilig vrijen De keuze voor veilig vrijen is afhankelijk van persoonsgebonden factoren als kennis, houding en communicatieve vaardigheden. En daarnaast ook van omgevingsfactoren 7

8 REGIONALE VTV 2011 als de opvattingen over seksualiteit in de samenleving en onder leeftijdsgenoten en de beschikbaarheid van condooms (Nationaal Kompas). Falend anticonceptiegebruik komt vaak voor Er is een aanzienlijke groep vrouwen die door falend anticonceptiegebruik risico loopt op onbedoelde zwangerschap. Bij 20% van de mannen en 30% van de vrouwen gaat er wel eens iets fout bij het gebruik van anticonceptie (Bakker et al., 2009). Bijna 60% van de pilgebruiksters vergeet wel eens een pil. Ongeveer 15% van de condoomgebruikers ervaart wel eens praktische problemen, zoals het afglijden of scheuren van het condoom. Twee derde van de vrouwelijke anticonceptiegebruikers van 15 tot 50 jaar vindt haar methode makkelijk te gebruiken. Goede communicatieve vaardigheden en warm gezinsklimaat beschermend tegen seksuele dwang Jongeren die met hun partner kunnen praten over wat ze wel en niet willen binnen hun seksuele relatie hebben een hoge interactiecompetentie. Meisjes met deze eigenschap zijn minder vaak wel eens gedwongen tot seksuele handelingen en jongens met een hoge interactiecompetentie dwingen zelf minder vaak. Ook jongeren uit een gezin met voldoende affectie, steun en betrokkenheid ervaren minder vaak seksuele dwang en oefenen minder vaak seksuele dwang uit (Seks onder je 25 e ). 1.3 Risicogroepen Jonge starters lopen extra risico Jongens en meisjes die al op hun 13 de voor het eerst geslachtsgemeenschap hebben, gebruiken vaak geen anticonceptie. Dit geldt voor 31% van de jongens en 15% van de meisjes uit deze groep. Jongeren van 13 die wel anticonceptie gebruiken, gebruiken vooral het condoom en niet de pil. Ook jongeren die op 14- of 15-jarige leeftijd voor het eerst geslachtsgemeenschap hebben gebruiken relatief weinig de pil. De meisjes die de eerste keer niets doen om zwangerschap te voorkomen zijn vaker laag opgeleid dan hoog opgeleid. Laag opgeleide jongens gebruiken daarentegen vaker een condoom bij de eerste keer dan hoog opgeleide jongens (Seks onder je 25 e ). Kennis over soa/hiv laag bij jongens, laagopgeleiden en Turkse en Marokkaanse mannen Bij de meeste mensen tussen de 15 en 50 jaar is de kennis over soa/hiv vrij goed, 70-92% geeft een goed antwoord op de vragen daarover. Het kennisniveau is echter relatief laag bij jongens van 15 tot en met 18 jaar, mannen en vrouwen met een laag opleidingsniveau, en mannen met een Turkse of Marokkaanse achtergrond (Rutgers Nisso Groep, 2009). 8

9 SEKSUEEL GEDRAG Condoomgebruik met losse partners is zorgelijk Zowel mannen als vrouwen met losse partners gebruiken vaak geen condoom tijdens geslachtsgemeenschap of anale seks. Bij de laatste keer geslachtsgemeenschap met een losse partner had 41% van de mannen en 54% van de vrouwen geen condoom gebruikt. Bij de laatste keer anale seks met een losse partner gold dit voor 45% van de mannen en 69% van de vrouwen. In het afgelopen half jaar had slechts de helft van de mannen en vrouwen met losse partners altijd een condoom gebruikt. Onbeschermde geslachtsgemeenschap met losse partners komt meer voor bij laagopgeleiden dan bij hoogopgeleiden (Rutgers Nisso Groep, 2009). Veel tienerzwangerschappen en abortussen bij Surinaamse en Antilliaanse meiden en bij jonge asielzoeksters In 2007 werden ongeveer 7000 meiden van 15 t/m 19 jaar zwanger. Per duizend tieners raakt 14,3 per jaar zwanger; 9,1 pleegt abortus en 5,2 kiest voor het moederschap. Het abortuscijfers bij tieners in de centrale opvang asielzoekers is met 23,5 per 1000 per jaar veel hoger dan gemiddeld in Nederland. Er is bij jonge asielzoekers dus relatief vaak sprake van onveilige seks, ondanks het feit dat anticonceptiemiddelen voor deze leeftijdscategorie worden vergoed. (Goosen en Gerritsen, 2007). Allochtone tieners van Surinaamse of Antilliaanse/Arubaanse afkomst hebben echter de meeste kans op een tienerzwangerschap (resp. 57,4 en 63,2 per 1000 meiden per jaar) en abortus (resp. 43,1 en 41,0 per 1000 meiden per jaar). Nederlandse en Turkse meiden van 15 t/m 19 jaar hebben het laagste aantal tienerzwangerschappen (11,1 per 1000 per jaar) en kiezen het minst vaak voor abortus (5,9 en 6,5 per 1000 per jaar). Marokkaanse meiden zijn vaker zwanger (16,1 per 1000 per jaar) en plegen vaker abortus (10,4 per 1000 per jaar). Ook meisjes uit gezinnen met een lagere sociaal-economische status en meisjes uit gebroken gezinnen hebben meer kans op een tienerzwangerschap (Rutgers Nisso onderzoek tienerzwangerschappen en abortussen). Veel meisjes en homojongens wel eens tot seks gedwongen Vier procent van de jongens geeft aan ooit gedwongen te zijn tot (het ondergaan van) seksuele handelingen. Bij meisjes is deze groep groter, namelijk 18%. Bij homojongens is de groep die ooit gedwongen is tot seks het grootst met 25%. Factoren naast geslacht en seksuele geaardheid die geassocieerd zijn met seksuele dwang zijn een minder warm gezinsklimaat, een minder goede sociale integratie tijdens de middelbare school en het minder goed kunnen aangeven wat je wel en niet wil op het gebied van seks. Een causaal verband is niet aan te geven, maar een warm gezinsklimaat lijkt beschermend te zijn tegen seksuele dwang (Seks onder je 25 e ). Uit het onderzoek Seksuele gezondheid in Nederland, 2009 van de Rutgers Nisso Groep blijkt dat vrouwen en mannen jonger dan 35 jaar het meeste risico lopen op seksueel geweld. Er blijkt vrijwel geen samenhang te zijn met opleidingsniveau, etniciteit, religieuze achtergrond en stedelijkheid. 9

10 REGIONALE VTV Samenstelling indicatoren Onveilig vrijen/seksueel risicogedrag (Toolkit VTV): *Percentage volwassenen dat in het afgelopen half jaar één of meer keer zonder condoom heeft gevreeën met een nieuwe of losse partner *percentage jongeren dat ooit zonder condoom met iemand naar bed is geweest *percentage jongeren dat tijdens de laatste geslachtsgemeenschap condooms heeft gebruikt Tienerzwangerschap: Een zwangerschap bij meisjes van 15 tot en met 19 jaar (Tienerzwangerschappen, abortus en tienermoeders in Nederland, Rutgers Nisso Groep factsheet 2009). Seksueel geweld: Vraag: Geweld en agressie komen overal voor en kunnen (ook) seksueel van aard zijn. Seksueel geweld kan thuis, op straat of op internet plaatsvinden. De daders kunnen zowel bekenden als onbekenden zijn. Het kan, bijvoorbeeld, gaan om kwetsende seksuele toenaderingen of ongewenste aanrakingen, of gedwongen worden om seksuele dingen te doen of toe te staan. Is u ooit in uw leven seksueel geweld overkomen? (Seksuele gezondheid in Nederland 2009 Rutgers Nisso Groep, 2009). Seksuele dwang: Vraag: Heeft iemand je wel eens gedwongen om seksuele dingen te doen of toe te staan die je eigenlijk niet wilde? (Seks onder je 25 e ). 1.5 Situatie in Nederland Seksuele en relationele vorming: Wensen en grenzen nauwelijks met ouders besproken De meeste jongeren praten voor hun 16 e wel met hun ouders over verliefdheid en relaties. Ruim de helft heeft het daarbij ook over condooms en soa. Het thema zwangerschap en anticonceptie wordt meer met meisjes dan met jongens besproken (resp. 71% en 54%). Jongeren spreken relatief weinig met hun ouders over wat je wel en niet wil op seksueel gebied. Jongeren met een Marokkaanse of Turkse achtergrond praten opvallend weinig met hun ouders over seksualiteit (Seks onder je 25 e ). Tijdschriften, TV en internet belangrijke informatiebronnen Veel jongeren hebben via tijdschriften en televisie informatie gekregen over seks. Er zijn wel verschillen tussen jongens en meisjes: voor meisjes zijn tijdschriften belangrijker, terwijl jongens meer dan meisjes geïnformeerd worden via radio, TV en internet. Jongeren geven ook aan dat zij hun informatie het liefst via boeken of tijdschriften, internet, vriend(inn)en of televisie krijgen. Jongens bij voorkeur via internet, meisjes bij voorkeur via tijdschriften (Seks onder 25 e ). 10

11 SEKSUEEL GEDRAG Onveilig vrijen en soa: Een kwart van de jongeren van gebruikt nooit een condoom In 2004 had de helft van de 17-jarigen ervaring met geslachtsgemeenschap. Bij de jarigen hebben de jongens met vrijwel alle seksuele gedragingen meer ervaring dan de meisjes. Bijna driekwart van de jongeren van jaar die geslachtgemeenschap hebben, gebruikte bij de eerste keer het condoom. Bijna tweederde van de meisjes gebruikte (ook) de pil. Bij de huidige of laatste sekspartner gebruikte slechts een derde van de jongens en een vijfde van de meisjes altijd een condoom (zie tabel 1) (Seks onder je 25 e ) Ongeveer een kwart van de jongens en meisjes gebruikt(e) nooit een condoom. Jongens van jaar die seks hebben met jongens gebruiken vaker dan heteroseksuele jongens en meisjes altijd een condoom bij anale seks. Van de jongens met homoseksuele contacten gebruikt 34% altijd een condoom bij anale seks. Tabel 1: Percentage jongeren dat een condoom gebruikt(e) bij geslachtsgemeenschap met de huidige of laatste partner (Bron: De Graaf et al., 2005). Jongen Meisje Altijd Soms Alleen Nooit Altijd Soms Alleen Nooit begin relatie begin relatie Leeftijd jr jr jr jr Aard relatie Vast Los Aantal respondenten

12 REGIONALE VTV 2011 Mannen en vrouwen met losse partners vrijen vaak onveilig Bij jongeren en jongvolwassenen (15-35 jaar) heeft 12% van de mannen en 7% van de vrouwen twee of meer sekspartners gehad in het voorgaande half jaar. In deze groep gaf 45% van de mannen en 43% van de vrouwen aan dat zij in het voorgaande half jaar niet altijd een condoom gebruikten bij geslachtsgemeenschap of anale seks. Van de mannen die seks hebben met mannen, heeft driekwart in het voorgaande half jaar seks gehad met losse partners. Een derde (33%) van de mannen met losse sekspartners rapporteerde onbeschermde anale seks (Nationaal Kompas). Chlamydia meest voorkomende soa In 2006 werden ruim 7000 mensen gediagnosticeerd met chlamydia, ruim 1700 met hepatitis B (vooral chronisch), ruim 1700 met gonorroe en ruim 600 met syfilis. Het aantal nieuwe hiv-diagnoses bedroeg ruim 1200 in Mannen en vrouwen worden even vaak positief getest op chlamydia. Gonorroe, syfilis en hepatitis B komen vaker voor bij mannen, vooral bij mannen die seks hebben met mannen. Hiv-positieve homoseksuele mannen hebben vaak gelijktijdig een infectie met chlamydia of gonorroe (Nationaal Kompas). Tienerzwangerschappen: Tienerzwangerschap jaarlijks bij 11 van de 1000 meiden In 2007 werden ongeveer meiden van 15 tot en met 19 jaar zwanger. Daarvan kozen de meesten, bijna meiden, voor abortus. Ruim werden tienermoeder. Per jaar worden 11 van de 1000 meisjes van 15 t/m 19 jaar zwanger. Tweederde van deze groep tieners (65%, 7,1 per 1000 meisjes) besluit tot een abortus. Abortussen komen bij allochtone tieners veel vaker voor, vooral bij Antilliaanse en Surinaamse meisjes (zie tabel 2). Veel tieners gebruikten wel een voorbehoedsmiddel (39% pil, 31% condoom, 3% overig en 27% niets), maar blijkbaar lukte het ze niet om de anticonceptie goed toe te passen. (Landelijke Abortus Registratie 2008, RNG). Veel tienerzwangerschappen bij AMA s Tienerzwangerschappen komen erg vaak voor bij minderjarige asielzoeksters (AMA s) die zonder ouders in Nederland komen (45%). Een groot deel van hen (44%) kiest voor een abortus. Tweederde van de meisjes is zwanger geraakt tijdens hun verblijf in Nederland en bij 71% was hun vriend of partner de vader. (MOA Brabant & Zeeland) 12

13 SEKSUEEL GEDRAG Tabel 2. Geschat abortuscijfer naar land van herkomst, per meiden van jaar, (Landelijke Abortus Registratie 2008, RNG) Nederland (aut.) 4,3 4,9 4,7 Suriname 35,3 35,9 33,0 Ned. Antillen 43,2 34,2 37,6 Turkije 6,0 5,4 5,9 Marokko 11,3 8,7 10,5 Seksueel geweld: Eén op de drie vrouwen slachtoffer van seksueel geweld Seksueel geweld is niet alleen lichamelijk geweld. Het is gedrag dat seksueel van aard is en de normen en de grenzen van het slachtoffer overschrijdteén derde van de vrouwen heeft ooit seksueel geweld (exclusief uitsluitend kwetsende opmerkingen) meegemaakt en 6% van de mannen. Slechts een klein deel van de slachtoffers doet daarvan aangifte, vrouwen (16%) vaker dan mannen (6%). Bijna 12% van de vrouwen en bijna 3% van de mannen is ooit verkracht. Seksueel misbruik als kind kwam voor bij één op de vijf vrouwen en 4% van de mannen. Het overgrote deel van de daders van seksueel geweld is een bekende van het slachtoffer, zoals een (ex)partner of een buurtgenoot. Vrouwen worden vrijwel uitsluitend slachtoffer van mannen of jongens. Bij mannelijke slachtoffers is de dader in 40% van de gevallen vrouw, bij 58% man en bij 2% van de gevallen is er een gemengde groep daders (Tekst Nationaal Kompas, cijfers Rutgers Nisso Groep, Seksuele gezondheid in Nederland, 2009). Meisjes ondervinden vaak dwang De meeste jongens en meisjes willen de eerste keer even graag met elkaar naar bed. Een deel wordt echter overgehaald of gedwongen: 14% van de meisjes en 4% van de jongens. Jongeren die voor het eerst geslachtsgemeenschap hadden vóór hun 14e, zijn daartoe vaker overgehaald of gedwongen. Achttien procent van de meisjes tussen jaar en 4% van de jongens heeft zich ooit gedwongen gevoeld tot het verrichten of ondergaan van seksuele handelingen. Bij 2,3% van de meisjes en 0,7% van de jongens was dit vóór hun 12 e jaar (Seks onder je 25 e ). 13

14 REGIONALE VTV Situatie in de regio Onveilig vrijen en soa: Veel meisjes en oudere jeugd vrijen onveilig Bijna een kwart (23%) van de jongeren van 12 t/m 18 jaar heeft geslachtsgemeenschap gehad. Dertien procent van de jongeren heeft wel eens onveilig gevreeën; dat betreft 72% van de seksueel actieve meisjes en 45% van de seksueel actieve jongens in de regio Hart voor Brabant. Deze cijfers uit 2007 wijken niet af van de cijfers uit Jongeren in Hart voor Brabant hebben gemiddeld voor het eerst geslachtsgemeenschap op 16-jarige leeftijd. De seksueel actieve jongeren die onveilig vrijen zijn voornamelijk 16- t/m 18-jarigen, jongeren uit eenoudergezinnen en jongeren uit de grote steden. De belangrijkste redenen waarom de jongeren geen condoom gebruiken, zijn: het gebruik van andere anticonceptie, het hebben van vaste verkering, het vertrouwen in elkaar en het niet zo lekker vinden om met condoom te vrijen (Gezondheidsmonitor GGD Hart voor Brabant). Seksuele Gezondheid Allochtonen Nederlanders van allochtone afkomst ondervinden op bepaalde gebieden rond seksualiteit meer problemen dan autochtone Nederlanders. Voorbeelden zijn het risico op soa onder Surinaamse en Antilliaanse jongeren, seksueel geweld onder Turkse en Marokkaanse jongens of het aantal tienerzwangerschappen en abortus onder Surinaamse en Antilliaanse meisjes en Afrikaanse en Midden- en Zuid-Amerikaanse vrouwen (Seks onder je 25 e, Monitor Seksuele gezondheid 2006). De populatie allochtonen in de GGD-regio s Zeeland en Noord-Brabant is gevarieerd. Zo bevindt zich met name in Tilburg en in de provincie Zeeland een Antilliaanse gemeenschap. Hiernaast verschilt de problematiek in de grote steden met die van in de landelijk gelegen gebieden. Aantal consulten SOA s bij GGD omhoog Om een compleet beeld te krijgen van het voorkomen van SOA s in Hart voor Brabant moeten de gegevens van de GGD, huisartsen en ziekenhuislaboratoria naast elkaar gelegd worden. Hier gebruiken we cijfers van de GGD Hart voor Brabant. Sinds 2006 is een grote toename te zien in het aantal consulten bij het SOAspreekuur. In 2006: 2534 consulten, 2007: 3296 consulten, 2008: 4560 consulten, 2009: 5614 consulten. Dit betekent, van 2008 naar 2009, een stijging van 23% in het aantal consulten (SOA Rapportage, RIVM 2010). In 2008 werd bij 12% van de consulten een SOA (gonorroe, chlamydia, syfilis, HIV en hepatitis B) gediagnosticeerd, in 2009 was dit bij 10% van de consulten. In 2009 werden iets meer mensen positief getest op gonorroe, syfilis en hepatitis B ten opzichte van Er werden minder mensen positief getest op chlamydia en HIV. In 14

15 SEKSUEEL GEDRAG 2009 werd bij meer mannen dan vrouwen een SOA vastgesteld, uitzonderingen zijn hierbij chlamydia en hepatitis B (SOA Rapportage, RIVM 2010). Het absolute aantal SOA s blijkt de afgelopen jaren vooral bij mannen die seks hebben met mannen te zijn gestegen. Dit geldt voor gonorroe en chlamydia. Chlamydia is de meeste voorkomende SOA, die vooral bij jonge vrouwen (20-24 jaar) voorkomt (Pas van de M., Schouten B. 2010). Tienerzwangerschappen: 1% van de moeders was tijdens zwangerschap jonger dan 20 jaar In de gezondheidsenquête jeugd 0-11 jaar van 2008 werd aangegeven dat 1% van de moeders tijdens de zwangerschap jonger was dan 20 jaar in de regio Hart voor Brabant. In totaal waren er in tienermoeders in de provincie Noord-Brabant, ongeveer 5 per 1000 meisjes van 15 tot 20 jaar. Dit aantal komt overeen met landelijke cijfers en betreft zo n 3-4 nieuwe tienermoeders per 1000 meisjes van 15 tot 20 jaar (CBS statline). Eén procent van de volwassenen is seksueel misbruikt In de regio Hart voor Brabant is 1% van de 19 t/m 64 jarigen ooit slachtoffer geweest van huiselijk geweld in de vorm van seksueel misbruik (aanranding of verkrachting). Ook was 1% slachtoffer van ongewenste seksuele toenadering in huiselijke kring. In beide gevallen waren vrouwen vaker slachtoffer dan mannen. De groep 65-plussers in de regio die ooit thuis seksueel geweld of ongewenste seksuele toenaderingen heeft meegemaakt is kleiner (resp. 0,4% en 0,2%). Ook hier zijn vrouwen vaker slachtoffer dan mannen (Gezondheidsmonitor GGD Hart voor Brabant) 7% van de jongeren heeft seksuele ervaring tegen de zin in Zeven procent van de jongeren in de regio Hart voor Brabant heeft wel eens tegen de zin in een seksuele ervaring met iemand gehad: 4% van de jongens en 9% van de meisjes. Naast meisjes hebben ook jarigen vaker dan jarigen een seksuele ervaring tegen de zin in. Een seksuele ervaring kan uiteenlopen van zoenen, intiem betasten tot en met geslachtsgemeenschap. Het percentage 12 t/m 17 jarigen met ongewenste seksuele ervaringen in de regio is in de periode van 4% naar 6% gestegen (Gezondheidsmonitor GGD Hart voor Brabant). 1.7 Toekomst Meer jongeren hebben seks maar vrijen veiliger Tussen 1995 en 2005 is het aantal jongeren van 12 tot 25 jaar dat ervaring heeft met geslachtsgemeenschap toegenomen van 24% naar 30%. De gemiddelde leeftijd 15

16 REGIONALE VTV 2011 waarop deze jongeren voor het eerst geslachtsgemeenschap hadden is vrijwel gelijk gebleven, tussen 15 en 16 jaar. Tussen 17 en 18 jaar heeft de helft van de jongeren al eens seks gehad. De groep schoolgaande jongeren die bij de eerste keer geen pil of condooms gebruikte is gedaald van 15% naar 11%, terwijl zowel pilgebruik en condoomgebruik (en de combinatie) zijn gestegen. In 2005 geeft 17% van de jongeren aan nooit condooms te gebruiken met de laatste partner, terwijl dit in 1995 nog door 27% van de jongeren werd aangegeven. Bijna de helft gebruikt altijd condooms tijdens geslachtsgemeenschap met de laatste partner en tweederde gebruikt (ook) de pil (Seks onder je 25 e ). In de regio Hart voor Brabant is geen toenemende trend te zien in het aantal jongeren dat onveilig vrijt, toch moet dit ook in de toekomst een punt van aandacht blijven. Jongens vrijen wel vaker onveilig dan meisjes. (Gezondheidsmonitor GGD Hart voor Brabant). Stijgende trend in aantal jongeren met ongewenste seksuele ervaringen Het aantal jongeren met ongewenste seksuele ervaringen (zoenen, betasten of naar bed gaan) in Hart voor Brabant is gestegen. In de toekomst is het belangrijk dit een halt toe te roepen. Met name bij meisjes en jongeren in de leeftijdscategorie jaar is nog veel winst te behalen (Gezondheidsmonitor GGD Hart voor Brabant). Nauwelijks verschuivingen seksuele gezondheid tussen 2006 en 2009 In de relatief korte periode tussen 2006 en 2009 zijn er weinig verschillen in seksueel gedrag en seksuele gezondheid van de Nederlandse bevolking te meten. Het condoomgebruik bij mannen is hetzelfde gebleven. Het percentage vrouwen met losse partners dat altijd condooms gebruikt lijkt toegenomen te zijn (33% naar 48%) van tot het percentage dat ook voor mannen wordt gevonden (49%). Dit kan liggen aan een betere rapportage door de vrouwen in 2009 (RNG, Seksuele gezondheid in Nederland 2009). Aantal soa-diagnoses vanaf 2004 stabiel of dalend Tot 2004 was er sprake van een stijging van het aantal gediagnosticeerde soa, maar de huidige trend is stabiel of dalend (Nationaal Kompas, soa/). Veel soa komen vaker voor bij mannen die seks hebben met mannen (MSM) dan bij heteroseksuele mannen en vrouwen. MSM vormen een belangrijke doelgroep voor soa-preventie. 16 GGD richt zich op risicogroepen en betere soa-surveillance De GGD en in Zeeland en Noord-Brabant willen meer nadruk leggen op hoogrisicogroepen: mannen die seks hebben met mannen, jongeren tot 25 jaar en hivpositieve mannen. Ook mensen die eerder een soa hebben gehad hebben meer kans op een nieuwe soa. Bepaalde etnische groepen, zoals Antillianen, worden nog onvoldoende bereikt. Voor de soa-surveillance is het belangrijk om ook inzicht te krijgen in de gegevens van huisartsen en specialisten (GGD surveillanceverslag 2009).

17 SEKSUEEL GEDRAG 1.8 Beleid Taak/(regie)rol gemeente Wat heeft de overheid met seks te maken? ( ) De overheid bemoeit zich al lang met moraliteit en de seksuele gezondheid van haar burgers en zal dat in de toekomst ook blijven doen. Zij heeft de plicht scherpe grenzen te trekken over wat in de Nederlandse samenleving niet getolereerd kan worden. ( ) Ook zal de overheid sturen om de vrijheid en autonomie van het individu mogelijk te maken. Tegelijkertijd is de rode draad dat de overheid zich niet in de slaapkamer moet begeven en zich in principe niet moet uitlaten over wat goede seks is. ( ) De overheid betuttelt niet maar volgt. Ze wil immers de vrijheid en de autonomie van de burger mogelijk maken en is er niet op uit te bepalen wat burgers in de meest intieme momenten van hun persoonlijk leven doen. (Speech staatssecretaris Bussemaker, 26 mei 2009, Loketgezondleven.nl) Met de komst van de Wet Publieke gezondheid (1 december 2008) is de uitvoering van infectieziektebestrijding, inclusief soa bestrijding, bij de gemeente komen te liggen. De trend is dat soa meer wordt gezien als onderdeel van seksuele gezondheid. Dit heeft drie pijlers; seksualiteit, anticonceptie en soa. De wettelijke verplichting geldt alleen voor soa, maar met de komst van SENSE, een open jongerenspreekuur gericht op seksuele gezondheid, is er aandacht binnen de GGD om de drie items integraal te benaderen. Dit najaar is de nieuwe handleiding Gezonde Gemeente verschenen. Dit is de opvolger van de huidige handleidingen lokaal gezondheidsbeleid, uitgebreid met het nieuwe themadeel seksuele gezondheid. Deze uitbreiding van de handleiding voorziet in de behoefte van gemeenten en GGD en om het thema seksuele gezondheid op te nemen in de lokale nota's volksgezondheid. In de handleiding worden drie zorgelijke ontwikkelingen geschetst die een uitdaging vormen voor het lokale en het landelijke beleid, namelijk de hoge cijfers m.b.t. seksueel geweld; relatief hoge cijfers ongeplande (tiener)zwangerschappen en (herhaalde) abortus onder bepaalde bevolkingsgroepen; een toename van het aantal gevonden infecties met hiv en andere soa. Daarnaast spelen andere ontwikkelingen ook een rol, zoals een toename van homo-intolerantie, die zich uit in een onveilig schoolklimaat voor homoseksuele leerlingen, homodiscriminatie en geweld tegen homoseksuelen. Jongeren tot 25 jaar; een groep met een hoog risico Op basis van de omvang van de risico s en het feit dat gezond gedrag beter is aan te leren dan ongezond gedrag af te leren, ligt de prioriteit bij de doelgroep jeugd als het gaat om gezondheidsbevordering met betrekking tot seksueel gedrag. Door een mix van activiteiten met een duidelijke samenhang aan te bieden kunnen kinderen en jongeren direct of via hun ouders/opvoeders en intermediairen op meerdere 17

18 REGIONALE VTV 2011 momenten bereikt worden. Het is belangrijk om in gesprek te blijven over seksualiteit en relaties. Het ligt voor de hand dat ouders en/of verzorgers zorgen voor voldoende en tijdige seksuele vorming van hun kind, zij zijn immers de primaire opvoeders. Ouders moeten hun kinderen leren over verschillen tussen jongens en meisjes; hen laten ontdekken wat ze zelf willen en waar hun eigen grenzen liggen; leren de grenzen van anderen te accepteren; leren wat wel en niet is toegestaan in het Nederland van nu; leren over seksuele diversiteit. De manier waarop ouders zelf omgaan met intimiteit of sekseverhoudingen, of de wijze waarop zij reageren op homoseksualiteit, heeft invloed op hun kinderen. Echter, niet alle ouders slagen in een succesvolle seksuele opvoeding van hun kind. Zo is het zonder schaamte spreken over seksualiteit voor veel laagopgeleide autochtone ouders moeilijk. Ook is openlijk spreken over seksualiteit in onder andere veel Marokkaanse, Somalische of Turkse gezinnen taboe. Dit heeft gevolgen voor de seksuele opvoeding van hun kinderen. Zij zullen hun informatie ergens anders moeten halen. Bijvoorbeeld op school. Ook het onderwijs heeft een taak als het gaat om seksuele vorming. Wie van huis uit te weinig meekrijgt zou op school gedeeltelijk de schade in moeten kunnen inhalen. Uit onderzoek (Seks onder je 25e, Rutgers Nisso Groep en Soa Aids Nederland, 2005.) blijkt dat vrijwel iedereen zegt op school minstens enige informatie over seks te hebben gekregen. Hoewel scholen binnen de kerndoelen van het onderwijs ruimte hebben om aandacht te besteden aan seksuele opvoeding, is seksuele en relationele vorming op school als zodanig niet verplicht. Hierdoor kan het gebeuren dat niet elk kind op school voldoende of adequate seksuele voorlichting en -vorming krijgt. Opvoedingsondersteuning van ouders/opvoeders en deskundigheidsbevordering bij intermediairen vergroot de communicatievaardigheden in het kader van de seksuele opvoeding en seksuele vorming en zijn beschermend tegen seksuele dwang. Hiervoor kan gebruik gemaakt worden van evidence based interventies en best practices zoals de De Week van de Lentekriebels voor het primair onderwijs, de De week van de Liefde en Lang Leve de Liefde voor voortgezet onderwijs. Genoemde interventies bestaan uit scholing voor leerkrachten, inzet op ouderbetrokkenheid en een lesprogramma voor de leerlingen. Het RIVM/Centrum Gezond Leven is bezig er voor te zorgen dat het bestaande aanbod van interventies beter beschikbaar wordt gemaakt voor scholen zodat zij er snel en gemakkelijk achter kunnen komen welk aanbod aansluit op de onderwijswensen van hun leerlingen. Zo wordt het makkelijker voor scholen om een keuze te maken uit het interventieaanbod. (Bron: Seksuele gezondheid. Brief van de Staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den Haag, 27 november 2009) 18

19 SEKSUEEL GEDRAG In de regio Hart voor Brabant zal de aandacht in de leeftijdsgroep tot 12 jaar uitgaan naar de hele groep, omdat het belangrijk is dat alle kinderen beschikken over een goede basis voor wat betreft kennis en houding ten aanzien van seksualiteit en relaties. Voor de leeftijdsgroep jaar zal de aandacht vooral uit gaan naar laag opgeleiden en allochtone jongeren. Deze groepen jongeren blijken nog lang niet alles te weten over soa, voortplanting, anticonceptie en maagdelijkheid. Risicojongeren zijn te vinden in het speciaal onderwijs, op praktijkscholen en zorglocaties, via het jongerenwerk van de gemeente of via jeugdzorginstellingen (denk aan uithuisgeplaatste jongeren) en via de ROC s. Allochtonen Nieuwe Nederlanders ondervinden meer problemen op het gebied van seksuele gezondheid dan autochtone Nederlanders. Denk bijvoorbeeld aan de problemen rond loverboys, meisjesbesnijdenis, beperkingen in vrije partnerkeuze of de gevolgen van gearrangeerde huwelijken voor seksualiteit en geweld tegen homo s. In het kader van Sense is subsidie verkregen voor het uitvoeren van projecten die gericht zijn op allochtonen in de provincies Zeeland en Noord-Brabant. De populatie allochtonen in de GGDregio s Zeeland en Noord-Brabant is gevarieerd. Zo bevindt zich met name in Tilburg en in de provincie Zeeland een Antilliaanse gemeenschap. Hiernaast verschilt de problematiek in de grote steden met die van in de landelijk gelegen gebieden. Daarom is er gekozen voor verschillende projectaanpakken afgestemd op de specifieke situatie in de regio: op de specifieke doelgroepen en problematiek in die regio. De projecten zijn op verschillende aspecten van seksuele gezondheid gericht, namelijk op sociale en relationele vaardigheden, communicatie, respect voor elkaar en weerbaarheid, veilig vrijen, soa, anticonceptie, ongewenste zwangerschappen. Een gemeenschappelijke factor die bij alle doelgroepen meespeelt, dus ook bij allochtonen, is de sociaal economische status. We weten uit onderzoek dat wellicht nog meer dan de culturele achtergrond, de sociaal economische status een goede voorspeller is van problemen met seksuele gezondheid. Mensen met een lage opleiding en inkomen, hebben beperktere kennis en vaardigheden om zichzelf effectief te beschermen tegen problemen van verschillende aard, waaronder problemen op het gebied van seksualiteit. Hoe lager het opleidingsniveau en/of sociaal economische status, hoe meer kans op problemen met de seksuele gezondheid. De aandacht is dus gefocust op allochtone doelgroepen met een lage SES. De methodiek die gebruikt wordt varieert van het inzetten van VETC-ers tot aan het aanbieden van voorlichting over veilig vrijen en weerbaarheid / seksuele dwang gekoppeld aan een soa-onderzoeksmogelijkheid. Herhaling is van groot belang. Een eenmalige interventie is weinig effectief in het teweeg brengen van een mentaliteitsverandering bij de doelgroep. Daarom worden de interventies vaker dan één maal aangeboden. 19

20 REGIONALE VTV 2011 Een belangrijke succesfactor voor het slagen van een interventie is participatie van zowel de doelgroep waarop de interventie gericht is, als de mensen die de interventie uitvoeren. Participatie vindt plaats in het proces van ontwikkelen en uitvoeren van die interventies. Daarom wordt gekozen om gebruik te maken de meest kansrijke, vaak al bestaande contacten met de zelforganisaties. Een aantal van de interventies zijn ook op ouders gericht, zodat seksualiteit binnen gezinnen bespreekbaar gemaakt wordt. In de regio Hart voor Brabant richt de GGD zich op de Antilliaanse jongeren omdat zij meer kans lopen op het krijgen van seksueel overdraagbare aandoeningen. Antilliaanse jongens (3,0%) en meisjes (5,1%) hebben vaker een soa dan de andere in Nederland wondende jongens en meisjes. De kans op een ongeplande zwangerschap is bij meisjes met een Antilliaanse afkomst 3 maal zo groot als bij Nederlandse meiden, nl. 8%. Bij jongens van Antilliaanse afkomst is bovendien sprake van slechter beschermingsgedrag en een lagere seksuele startleeftijd. Daarnaast hebben relatief veel jongens van Antilliaanse afkomst tijdens een vaste relatie ook seks met anderen. Er is onder deze doelgroep vaak sprake van misvattingen over seksualiteit, die effectief gedrag t.a.v. anticonceptie belemmeren. Door deze fabels en vooroordelen staan sommige mensen negatief ten opzichte van de middelen en gebruiken ze de middelen niet, minder of onnauwkeurig. Er is soms sprake van een negatieve attitude ten aanzien van anticonceptie (de pil is onnatuurlijk, het condoom voelt niet natuurlijk), wat leidt tot het ineffectief omgaan met anticonceptie. De visie op moederschap en vaderschap, met name bij Antillianen, leidt tot een ineffectieve omgang met anticonceptie (een kind benadrukt vruchtbaarheid, een kind is vanzelfsprekend en leuk, een partner is minder belangrijk dan een kind). Met name Antillianen plannen hun leven in mindere mate, waardoor ineffectief om wordt gegaan met anticonceptie. De GGD Hart voor Brabant heeft dit jaar voornamelijk ingezet op reeds bestaande samenwerkingsverbanden, zoals een gemeentelijk platform voor probleemjongeren, kerk en jongerenbegeleiding. Hier zijn voorlichtingsbijeenkomsten gehouden. De gelegenheid deed zich voor om samen te werken met de controversiële rapgroep Immoralis. Dit resulteerde in een bijzondere samenwerking. Op dit moment wordt bekeken op welke wijze deze samenwerking in 2011 voortgezet kan worden. In 2011 wil HvB samen met Thebe (thuiszorginstelling) tupperware parties (in lijn met Uma Tori project Rotterdam) organiseren bij Antiliaanse vrouwen thuis om over seksualiteit te praten in de privésfeer. Dit zal samen met een VETC er gebeuren. Tevens geeft de GGD al enige tijd voorlichting over preventie van VGV (Vrouwelijke Genitale Verminking) aan Somalische vrouwen. Deze bijeenkomsten worden komend jaar gecombineerd met voorlichting over seksuele gezondheid. 20 MSM (mannen die seks hebben met mannen): hebben vaker onveilige seks Binnen deze doelgroep moet er ten aanzien van beleid een onderscheid gemaakt worden in leeftijd. MSM tot 26 jaar hebben vergeleken met oudere MSM vaker

21 SEKSUEEL GEDRAG onbeschermde anale seks met losse partners. Zij testen minder op hiv en soa, zijn minder vaak hepatitis B-gevaccineerd, vinden hun sekspartners veel minder op zogenoemde hot spots (sauna s, darkrooms, cruising areas, seksfeesten, leerbars) maar vaak via internet, homo-uitgaansgelegenheden, vrienden en kennissen en homofeesten. Zij geven ook aan minder kennis te hebben over hiv/aids en soa. Mannen van 26 jaar en ouder en mannen die hiv-positief zijn vertonen vaker hoog risicogedrag op het gebied van onbeschermde anale seks tussen losse partners die elkaar, behalve via internet, vinden in sauna s, darkrooms en op cruising areas en leerfeesten. Dit risicogedrag gaat vaak gepaard met drugsgebruik. Gezien het soort locaties is het niet eenvoudig mannen die deze plaatsen bezoeken adequaat aan te spreken. Een meer toegankelijker manier om de doelgroep te bereiken is internet. Een voorbeeld van een project gericht op MSM is het MANtotMAN project. Dit is een initiatief van Schorer, GGD Amsterdam en GGD Rotterdam-Rijnmond. Doel van dit project is het verbeteren van de preventie en zorg op het gebied van soa en hiv voor mannen die seks hebben met mannen. Met MAN tot MAN wordt geprobeerd een sterke, vertrouwde en gezamenlijke aanbieder van informatie, interventies en services op internet neer te zetten waardoor mannen zich laten informeren, feedback krijgen op hun gerapporteerde seksgedrag en gebruik maken van services waarmee zij hun seksleven gezonder kunnen houden. (Bron: H.J. Hospers, E. Roos, W. Zuilhof, Schorer Monitor 2009, ISBN ) In Hart voor Brabant wordt voor jonge MSM samengewerkt met het COC en Embrace Pink. Bij groepen nieuwe MSM wordt voorlichting gegeven en bij een zomerkamp wordt tevens gevaccineerd. In Tilburg is er sauna Victory een safe seks locatie, waar de GGD 1 keer per maand vaccineert en soa onderzoeken verricht. Verder zijn er vrijwilligers die op MSM feesten en outreachactiviteiten gericht MSM benaderen. En de jaarlijkse roze kermis in Tilburg is de plek waar jaarlijks vele nieuwe hepatitis B vaccinaties gegeven worden aan MSM. Mensen met veel wisselende contacten: prostituees, prostituanten Het betreft hier preventie gericht op specifieke groepen door bijvoorbeeld het bezoeken aan clubs/bordelen om veilig vrijen met prostituees te bespreken, of activiteiten gericht op homomannen. N.a.v. opgespoorde gevallen worden partners opgespoord en getest en zo nodig behandeld om de transmissie te verminderen (= secundaire preventie). In Hart voor Brabant wordt jaarlijks 2-3 maal elke club bezocht. Daarbij wordt voorlichting gegeven aan de vrouwen, Soa onderzoeken verricht en de hepatitis B vaccinatie aangeboden. Verder wordt er gezocht naar manieren om ook voorlichtingsmateriaal voor escort medewerkers ter beschikking te stellen. 21

22 REGIONALE VTV

23 TAAK/ROL GGD 2. Taak/rol GGD De GGD kan op het gebied van seksueel gedrag veel betekenen: zo hebben we diverse professionals in huis (artsen, verpleegkundigen, gezondheidsvoorlichters, beleidsmedewerkers) gespecialiseerd in het thema seksueel gedrag; worden er Sense spreekuren (seksualiteit / anticonceptie en soa) voor jongeren aangeboden, bij de GGD in Tilburg en in s-hertogenbosch, in Oss bij het CJG en op verzoek van scholen en jongerencentra ook op locatie; beschikken we over kennis over lokale netwerken; hebben we ruime ervaring in het bereiken van de belangrijkste doelgroepen; hebben contact met professionals van andere instellingen die zich bezig houden met seksueel gedrag; zijn er (monitor)gegevens beschikbaar die nodig zijn voor de surveillance en signaleren van trends; is er ervaring met het uitvoeren van een risico inventarisatie. Dit is een analyse van de risicogroepen. Mede op basis van deze uitkomsten bepaalt de GGD haar doelgroepen; kennen we de aanpak seksueel grensoverschrijdend gedrag op scholen vanuit het project Externe Vertrouwenspersoon (EVP); zijn er diverse interventies beschikbaar gericht op voorlichting van risicogroepen. Via (landelijke) campagnes en nieuwe media, waaronder de jongerenwebsite van de GGD, worden jongeren benaderd met de boodschap om veilig te vrijen en duidelijk grenzen aan te geven. Regionaal en gemeentelijk worden jongerenfestivals en activiteiten bezocht, zoals het HBO Introfestival, waarbij het jongerenspreekuur Sense gepromoot kan worden. Vooral de kwetsbare jongeren lopen extra risico op seksueel grensoverschrijdend gedrag, soa, aids, ongewenste en/of onbedoelde zwangerschappen en ander risicogedrag. Soms omdat zij minder weerbaar zijn of gevoelig zijn voor sociale druk uit hun omgeving. Met name bij meisjes en jongeren in de leeftijdscategorie jaar is nog veel winst te behalen. Door regelmatig het thema seksualiteit en relaties aan bod te laten komen, kunnen deze jongeren geholpen worden om keuzes te maken die voor hen juist en passend zijn. 23

24 REGIONALE VTVT 2011 Wat gebeurt er al, een overzicht van enkele projecten en campagnes: SENSE De vier GGD en in Brabant en Zeeland zijn in 2008 gestart met de Sense jongerenspreekuren. Dit zijn spreekuren waar jongeren vrij of op afspraak binnen kunnen lopen met allerlei vragen over seksuele gezondheid. De opzet van de Sense-spreekuren is een landelijk initiatief vanuit het ministerie VWS, waarvan de uitvoering bij de GGD en is belegd. Sense richt zich op een brede doelgroep met een accent op jongeren/jong volwassenen tussen jaar. Door de opkomst van SENSE is er meer aandacht voor seksuele gezondheid in het algemeen. De GGD en hebben hun medewerkers opgeleid en deze kunnen problemen op het gebied van seksuele gezondheid signaleren en zo nodig doorverwijzen. In 2010 zijn er extra middelen ingezet om de regionale bekendheid van Sense te vergroten (o.a. 2 maal toiletreclame in 90 uitgaansgelegenheden in de regio, back-to-school actie op 'schoolboards' op alle scholen voor VO in de regio, ABRI-reclame op de NS-stations, bioscoopreclame). Het bereik van jongeren tengevolge van een mix aan campagnes is hoog. Er zijn op scholen voor VMBO, ROC's, binnen het jongerenwerk gastlessen over Sense verzorgd, promotieteams ingezet op diverse festivals, introducties van het HBO en van de universiteit en bij diverse jongerenactiviteiten. Sense is samenwerking aangegaan met de organisatoren van Dancetour. In 2009 is de landelijke website van Sense ( geïntroduceerd. Deze blijft succesvol: tot nu toe blijven ook duizenden jongeren uit Brabant en Zeeland deze website bezoeken. Per dag trekt deze site bijna bezoekers! 24

25 BRONNEN Bronnen Gezondheidsmonitors GGD Hart voor Brabant Goosen S (2006). Abortus onder asielzoeksters in de centrale opvang. Registratie door de Medische Opvang Asielzoekers over de periode september 2004 augustus Utrecht: GGD Nederland. Mubarak J, I. Lathouwers (2006). Epidemiologisch onderzoek naar de zwangerschap van AMA meisjes op 2 locaties in Brabant & Zeeland. Stichting MOA Brabant & Zeeland. Lee van L, I van der Vlugt et al (2009). Factsheet Tienerzwangerschappen, abortus en tienermoeders in Nederland. Utrecht: Rutgers Nisso Groep. Lee van L, C Wijsen (2008). Landelijke abortus registratie Utrecht: Rutgers Nisso Groep. Kruijer H, Lee van L, C Wijsen (2009). Landelijke abortus registratie Utrecht: Rutgers Nisso Groep. Bakker F, H de Graaf et al (2009). Seksuele gezondheid in Nederland Utrecht: Rutgers Nisso Groep. Graaf de H, S Meijer, J Poelman, I Vanwesenbeek (2005). Seks onder je 25 e. Seksuele gezondheid van jongeren in Nederland anno Utrecht: Rutgers Nisso Groep/ Soa Aids Nederland. Pas van de M, Schouten B (2010). Jaarverslag SOA-bestrijding: feiten en cijfers s Hertogenbosch: GGD Hart voor Brabant. Pas van de M, Schouten B (2010). Surveillanceverslag Soa-bestrijding/Sense GGD en Noord-Brabant en Zeeland. SOA Rapportage: Consulten naar leeftijdscategorie en geslacht per jaar in regio GGD Hart voor Brabant. 2010: Bilthoven, RIVM. SOA Rapportage: Diagnoses naar geslacht per jaar in regio GGD Hart voor Brabant. 2010: Bilthoven, RIVM. Toolkit rvtv 2010 Seksueel gedrag. Bilthoven: RIVM. Voorstudie Rvtv: Relationele en seksuele vorming VTV 2010 Deelrapport Gezondheid en Determinanten. Bilthoven: RIVM RIVM NL/menu/indicatoren/domeinen/bevolking/tienermoeders.htm?showregion=tr ue CBS 25

26 REGIONALE VTVT 2011 Overzicht Deelrapporten regionale VTV 2011 Hart voor Brabant 1. Ambulancezorg 2. Bevolking 3. Eerstelijns gezondheidszorg 4. Fysieke omgeving 5. GHOR 6. Genotmiddelen 7. Gezondheidsachterstanden 8. Gezondheidsbeleid 9. Huiselijk geweld 10. Integrale aanpak 11. Jeugd 12. Kwetsbare burgers 13. Levensverwachting en sterftecijfers 14. Overgewicht en diabetes 15. Psychische gezondheid - Depressie 16. Roken 17. Seksueel gedrag 18. Sociale omgeving en participatie 19. Sociale Veiligheid 20. WPG en Ouderen 21. Ziekte 22. Ziekten in de toekomst 23. Ziektepreventie 24. Zoönosen 25. Zorg 26