De ARK-durfkapitaalregeling I en II Een socio-economische evaluatie

Transcriptie

1 De ARK-durfkapitaalregeling I en II Een socio-economische evaluatie Sophie Manigart 1,2, Mirjam Knockaert 1, Tom Vanacker 1,2 Thomas Standaert 1, Peter-Jan Lauwers 2 Gent, juni Universiteit Gent 2 Vlerick Business School 1

2 2

3 Inhoudstafel Executive summary en structuur van het rapport Inleiding Achtergrond over de ARK-durfkapitaalregeling Specifieke doelstellingen en objectieven van de ARK-durfkapitaalregeling evaluatie Aanpak van het onderzoek De markt voor risicokapitaal in België en de plaats van ARKimedes I en II Additionaliteit van de ARKimedes dakfondsen in de context van risicokapitaal voor jonge ondernemingen ARKimedes als antwoord op de equity gap in Profiel van de doelondernemingen Aantal investeringen in doelondernemingen Leeftijd en sector van de doelondernemingen Top management teams van doelondernemingen Raad van bestuur en adviesraden Innovatiegraad en O&O van de doelondernemingen Financiering van de doelondernemingen en financiële hefboomwerking Groei van de doelondernemingen Groei van omzet, totaal actief, toegevoegde waarde en cash flow Groei van de tewerkstelling Groeikampioenen Groei-intenties Het belang van ARKimedes voor spin-offs De exits van ARKimedes I Analyse van de gerealiseerde exits Wat gebeurt er na een faillissement, liquidatie of overname?

4 9. Visie van de ARKIV-gefinancierde ondernemers Additionaliteit van ARKIV-financiering: de visie van de ondernemers Project additionaliteit Scope & Scale additionaliteit Acceleratie additionaliteit Cognitive Capacity additionaliteit Output additionaliteit Ervaringen van de gefailleerde ondernemers met de ARKIV fondsen Visie van de ARKIV investeringsmanagers Impact ARKimedes op het niveau van de portefeuilleondernemingen Impact ARKimedes op het niveau van het ARKIV s De ARKimedes-regeling en financiering ARKimedes management en relatie met ARKIV s Impact ARKimedes op het niveau van de risicokapitaalindustrie ARKimedes binnen het bredere overheidsinstrumentarium Besluit en aanbevelingen De ARKimedes regeling en haar doelstellingen Beleidsaanbevelingen Referenties Appendices

5 Lijst van figuren Figuur 3.1. Venture Capital investeringen in België (aantal) Figuur 3.2. Venture Capital investeringen in België (investeringsbedragen) Figuur 3.3. Rendement van Venture Capital fondsen in Europa ( ) Figuur 3.4. Jaarlijks gemiddeld geïnvesteerd bedrag door overheidsgerelateerde dakfondsen, als percentage van het BNP Figuur 4.1. Aantal ondernemingen die voor het eerst ARKIV financiering kregen Figuur 4.2. Sector van de doelonderneming Figuur 6.1. Evolutie van omzet en totaal actief Figuur 6.2. Evolutie van de toegevoegde waarde Figuur 6.3. Evolutie van de toegevoegde waarde en tewerkstelling Figuur 6.4. Manjaren tewerkstelling per ARKIV Figuur 6.5. Jobcreatie en investering per job, per sector Figuur 6.6. Jobcreatie per investeringsstadium Figuur 6.7. Relatie tussen jobcreatie, sector en totale kapitaalinvestering en sector Figuur 6.8. Tewerkstelling per functie Figuur 7.1. Rol van ARKimedes in het Vlaamse spin-off landschap volgens oprichtingsjaar van de spin-offs Figuur 8.1. Multiples per exittype Figuur 8.2. Overzicht van de types exit Figuur 8.3. Jaarlijks aantal exits Figuur 9.1. Project additionaliteit Figuur 9.2. Scope & scale additionaliteit Figuur 9.3. Acceleratie additionaliteit Figuur 9.4. Cognitive capacity additionaliteit Figuur 9.5. Output additionaliteit Figuur Additionaliteit op ARKIV niveau

6 Lijst van tabellen Tabel 3.1. Investeringen via Business Angel Netwerk Vlaanderen Tabel 4.1. Het Top Management Team van de doelondernemingen Tabel 4.2. O&O intensiteit Tabel 6.1. Tewerkstelling en type tewerkstelling per doelonderneming (bevraging) Tabel 6.2. Groeikampioenen Tabel 6.3. Groei-intenties Tabel 6.4. Groei-ambities Tabel 7.1. Evolutie van de spin-offs Tabel 9.1. Verschil in opstartadditionaliteit tussen spin-offs en niet-spin-offs Tabel 9.2. Verschil in opstartadditionaliteit tussen portfoliobedrijven van bancaire en andere fondsen Tabel 9.3. Verschillen in scope & scale additionaliteit tussen spin-off en andere bedrijven 56 Tabel 9.4. Verschil in acceleratie-additionaliteit tussen portfoliobedrijven van bancaire en andere fondsen Tabel 9.5. Verschil in outputadditionaliteit tussen portfoliobedrijven van business angel en andere fondsen

7 Dankwoord De auteurs danken het ARKimedes management en de ARKimedes raad van bestuur voor hun input en sturing doorheen deze evaluatie-opdracht, evenals de investeringsmanagers van ARKIV s en de ondernemers die tijd vrij gemaakt hebben voor interviews en/of voor het invullen van vragenlijsten. Ook Jürgen Hanssens en Thomas Verschueren waren een belangrijke hulp bij de datacollectie. De meningen in dit rapport weerspiegelen echter enkel de visie van de auteurs. 7

8 Executive summary 1. ARKimedes dient behouden te blijven De dakfondsen ARK I en II hebben samen 222,5 miljoen euro risicokapitaal gemobiliseerd. Tussen 2005 en 2013 werd 189 miljoen euro geïnvesteerd door de erkende ARKIV s in 164 doelondernemingen. Dit vertegenwoordigt gemiddeld jaarlijks 0,005% van het Vlaamse BBP, terwijl in de omliggende Europese landen overheidsgerelateerde dakfondsen jaarlijks gemiddeld 0,008% van het BNP investeren. Hiermee financierden ARKIV s 13% van alle Belgische ondernemingen die risicokapitaal kregen tussen 2005 en ARKIVgefinancierde ondernemingen in de zaai-fase kregen hierbij gemiddeld grotere bedragen dan niet-arkiv gefinancierde ondernemingen. Dit toont aan dat de ARKimedes regeling geen disproportioneel groot gewicht heeft in de Vlaamse economie. Bevragingen van investeringsmanagers tonen aan dat veel ARKIV-risicokapitaalfondsen niet zouden bestaan zonder ARKimedes, en zeker deze actief in het segment van de kleine en jonge ondernemingen. ARKimedes heeft deze fondsen ook toegelaten om sneller op te richten, grotere bedragen op te halen en te investeren. Bovendien heeft ARKimedes ervoor gezorgd dat risicokapitaalfondsen zich blijven focussen op het moeilijke segment van investeringen in jonge en kleinere ondernemingen. ARKIV-gefinancierde ondernemers geven aan ze vaak niet zouden opgestart zijn, maar zeker hun ambitieuze doelstellingen niet zouden gerealiseerd hebben, veel minder zouden geïnvesteerd hebben in innovatie, of veel lagere (groei)ambities zouden gehad hebben zonder de investering van de ARKIV. De ARKimedes regeling heeft dus zeker een positief hefboomeffect gehad en toegelaten dat ambitieuze ondernemers hun onderneming konden uitbouwen. Onze studie toont aan dat het gewicht van de overheid in de risicokapitaalsector niet te groot is in vergelijking met de ons omringende landen. De ARKimedes regeling heeft de Vlaamse en Belgische risicokapitaalindustrie niet verdrongen, integendeel. Ze heeft ervoor gezorgd dat deze industrie tijdens de financieel-economische crisis behouden bleef. Dit heeft, op haar beurt, ervoor gezorgd dat de doelondernemingen ambitieus en innovatief kunnen blijven. 2. Doelondernemingen: jong en innovatief De doelstelling van ARKimedes is om risicokapitaal te verschaffen aan jonge en innovatieve groeigerichte ondernemingen, wat de ondernemingsgroep is die het meest geconfronteerd wordt met een gebrek aan risicokapitaal. In één op vier doelondernemingen werd geïnvesteerd vanaf de start, een nogmaals één op drie doelondernemingen was maximaal drie jaar oud bij de eerste ARKIV investering. Dit betekent dat 60% van alle doelondernemingen ondersteund werden door een ARKIV vanaf de start of voor ze drie jaar oud waren. Niettegenstaande het feit dat de ondernemingen jong zijn bij de eerste investering, zijn de managementteams veel professioneler en meer ervaren dan bij de gemiddelde hoogtechnologische starter. De ARKIV s hebben dus vooral de meer professionele managementteams geselecteerd. 8

9 Er is een sterke focus op innovatieve ondernemingen. De doelondernemingen zijn vooral actief in hoogtechnologische sectoren zoals IT/electronica, levenswetenschappen/ biotechnologie of telecommunicatie. De patentgraad van de gemiddelde doelonderneming is hoog: 43% van de ARKimedes I-gefinancierde ondernemingen heeft minstens één patentaanvraag, en gemiddeld hebben deze ondernemingen 2,9 patenten aangevraagd. Gemiddeld is 39% van alle werknemers actief in O&O. 46 doelondernemingen (29%) zijn spin-offs van universiteiten of kennisinstellingen. Alhoewel het aandeel van ARKIVgefinancierde spin-offs laag is in het totale spin-off landschap in Vlaanderen, zijn de ARKIVspin-offs de grotere, groeigerichte spin-offs. Ze vertegenwoordigen 74% van het totaal geïnvesteerde kapitaal en 43% van de tewerkstelling in spin-offs. 3. Doelondernemingen halen veel additionele financiering op De financiering door de ARKIV s is een hefboom voor de doelondernemingen om meer externe financiering te verkrijgen van andere private partijen, zowel aandelenkapitaal als schuldfinanciering. Eén euro in het ARKimedes I-dakfonds (totaal 112,5 miljoen euro) heeft tot eind 2013 geleid tot 7,3 totale externe financiering opgehaald door een doelonderneming (totaal 821 miljoen) waarvan 5,9 gefinancierd door niet-arkiv s ( 656 miljoen) waarvan 5,6 gefinancierd door private partijen ( 626 miljoen) waarvan 4,4 geïnvesteerd als kapitaal ( 500 miljoen) en de rest als schuld. 4. Doelondernemingen creëren tewerkstelling en groei De doelondernemingen zijn, gemiddeld, ook sterke groeiers en creëren relatief veel tewerkstelling. Een gemiddelde ARKIV-gefinancierde onderneming stelt 24 personeelsleden te werk en heeft daar bovenop 6 zelfstandige ondernemers. Alle doelondernemingen samen hebben tot nu toe 455 nieuwe, nog steeds bestaande jobs gecreëerd in Vlaanderen (exclusief zelfstandigen); we schatten dat ze nog eens 558 zelfstandigen tewerk stellen. Elke job heeft gemiddeld een ARKIV investering van euro gevergd, of een investering van euro vanuit het ARKimedes dakfonds. Een vergelijkbaar overheidsinitiatief in het Verenigd Koninkrijk, ECF, heeft geleid tot de creatie van 3,3 jobs per doelonderneming, of een investering van euro per job. ARKimedes heeft dus een hoger niveau van tewerkstelling gecreëerd voor een lagere investering dan ECF. Aangezien Vlaamse ondernemingen gemiddeld meer werk creëren voor zelfstandigen dan Britse ondernemingen (door de hogere loonlasten in Vlaanderen), wordt de totale jobcreatie in bovenstaande analyse nog onderschat en de investering per job overschat. Als hiermee rekening wordt gehouden, valt de vergelijking nog positiever uit voor ARKimedes. Onder de doelondernemingen bevinden zich proportioneel meer groeikampioenen dan in het Vlaamse ondernemerslandschap (7,4% t.o.v. 3,0% - 4,4% in Vlaanderen in een vergelijkbare periode). Bovendien hebben de nog steeds bestaande doelondernemingen zeer hoge groeiambities: ze beogen binnen 2 jaar gemiddeld 3,9 personen tewerk te stellen en 15,7 9

10 personen binnen 5 jaar, terwijl de gemiddelde Vlaamse startende ondernemer slechts 5 werknemers hoopt tewerk te stellen binnen 5 jaar. Jobcreatie is niet gerelateerd aan het geïnvesteerde bedrag per doelonderneming en is niet sector-specifiek, alhoewel de sectoren met de hoogste jobcreatie de hoogtechnologische sectoren zijn. De doelondernemingen realiseerden eveneens een hoge groei in toegevoegde waarde, tot gemiddeld euro gerealiseerd door 16 werknemers vijf jaar na de eerste ARKIV investering. 5. ARKIVs helpen bij de professionalisering van de doelondernemingen Een significant aantal startende doelondernemingen geeft toe dat ze zonder ARKIVfinanciering wellicht niet opgestart zouden zijn. De gemiddelde ondernemer geeft aan dat hij of zij dankzij de ARKIV-financiering ambitieuzere groei-ambities heeft kunnen nastreven, dankzij een betere toegang tot additionele financiering (zowel kapitaal als bancaire financiering) wat op zijn beurt geleid heeft tot een versnelling van hun investeringen en meer tewerkstelling. De ARKIV heeft hen ook geholpen bij de professionalisering van hun onderneming, niet in het minst op het vlak van corporate governance. De helft van de doelondernemingen had geen actieve raad van bestuur voor de intrede van de ARKIV, maar zo goed als alle doelondernemingen hebben nu een actieve raad van bestuur. Bovendien heeft een derde van de ondernemingen ook een adviesraad. De ondernemers zien anderzijds weinig toegevoegde waarde van de ARKIV-investering op het vlak van marktaandeel, internationalisatie, het opbouwen van netwerken en kennis, en reputatie. Vooral sector-specifieke ARKIVs en business-angel gerelateerde ARKIVs lijken het meest geapprecieerd te worden op deze dimensies. 6. ARKimedes levert toegevoegde waarde voor de ARKIV s De investeringsmanagers van ARKIV s zijn positief over de samenwerking met ARKimedes management. Ze geven aan dat ARKimedes heeft geleid tot een professionalisering van de Vlaamse risicokapitaalindustrie, vooral met betrekking tot het beheer van de risicokapitaalfondsen zoals rapportering naar investeerders en het juridisch beheer. Vooral de jonge teams en de onafhankelijke ARKIV s rapporteren een zeer positieve impact. De toegevoegde waarde is beperkter voor de oudere teams en voor de teams die opereren binnen een captive structuur. De ARKIV s hebben evenwel te weinig ondersteuning gekregen van ARKimedes management bij hun internationalisatie. Dit heeft zowel betrekking op de internationalisatie van de investeerders in de ARKIV s, als de zoektocht naar internationale coinvesteringspartners in de doelondernemingen en de internationalisatie van de doelondernemingen zelf. Daarbij is het gebrek aan internationale reputatie van ARKimedes ook een handicap. 10

11 7. ARKimedes I investeringen zijn reeds voor de helft geëxit De helft van alle investeringen zijn reeds ge-exit, wat betekent dat er bij de niet-geëxite investeringen nog een opwaarts (maar ook een neerwaarts) potentieel is. In 35% van alle reeds ge-exite investeringen werd minstens de initiële investering terugverdiend, terwijl in een vergelijkbaar Australische overheidsprogramma, het Innovation Investment Fund (IIF), slechts in 22% van de investeringen de initiële investering terugverdiend werd. In 22% van de exits werd minder dan de investering verdiend (50% bij IIF) en 43% van de exits leidden tot een totaal financieel verlies (28% bij IIF). Merk op dat in een gemiddeld venture capital fonds de verliezen normaliter vroeg duidelijk worden, terwijl de succesverhalen langer nodig hebben om zich te ontwikkelen. We durven daarom te hopen dat de overblijvende investeringen een nog hoger percentage winnaars zal tellen. Het succes van een doelonderneming is niet gerelateerd aan het investeringsbedrag: zowel kleinere als grotere investeringsbedragen kunnen tot mooie multiples of tot totale verliezen leiden. 8. ARKimedes creëert een ruime maatschappelijke meerwaarde De investeringen en exits creëren niet alleen waarde voor de aandeelhouders, maar daarnaast vaak ook een ruime maatschappelijke meerwaarde. Het is niet omdat een onderneming verkocht wordt, dat haar activiteiten ook verdwijnen uit Vlaanderen. Enkele voorbeelden van recent verkochte portefeuille-ondernemingen illustreert dit. Caliopa wordt het mondiale onderzoekscentrum van Silicon Photonics voor haar nieuwe moeder, het Chinese Huawai, en zal sterk blijven samenwerken met de UGent en imec. Cmosis kan dankzij haar nieuwe internationale aandeelhouder investeren in productiefaciliteiten in Vlaanderen. Visys en Okapi Sciences fungeren beiden, na hun acquisitie door een internationale groep, als de commerciële uitvalsbasis voor hun groep in Europa. De acquisitie van portefeuilleondernemingen kan dus grote internationale ondernemingen voor lange tijd naar Vlaanderen lokken. Wanneer een investering afgesloten wordt met een verlies, betekent dit niet dat de investering geen sociaal-economische waarde voor Vlaanderen zou hebben opgeleverd. De technologie van gefaalde ondernemingen wordt vaak verder gebruikt, in Vlaanderen (bijvoorbeeld in Option of Cargill) of in de rest van de wereld. Dit kan doordat de technologie nu aangeboden wordt als open source software, doordat de patenten of de activa verkocht geworden zijn aan een andere onderneming, doordat de onderneming zelf alsnog overgekocht is, of doordat de onderneming een doorstart gekend heeft. Heel vaak wordt de onderneming ook teruggekocht door de initiële initiatiefnemers, om de activiteiten dan op een beperktere schaal verder te zetten. Daarnaast kan de gefaalde doelonderneming ook positieve spill-overs creëren of gecreëerd hebben bij andere Vlaamse ondernemingen. Zo zijn, bijvoorbeeld, door de introductie van een nieuwe technologie door een gefaalde doelonderneming andere Vlaamse ondernemingen over gelijkaardige types van innovatie gaan nadenken. In een ander voorbeeld fungeert een gefaalde ondernemer nu als coach van starters en als investeringsmanager, waarbij hij zijn ervaring met faling goed kan gebruiken om jonge ondernemers ervoor te behoeden dezelfde fouten te maken. 11

12 9. ARKimedes heeft het ambitieus ondernemerschap in Vlaanderen gestimuleerd Niet alleen startende ondernemers worden ondersteund door de ARKIV s, maar ook seriële ondernemers en hun vroegere teams. Onder andere de oprichters van DATA4s, FICS, FillFactory, Metris en Porthus, die allen opgericht werden in het pre-arkimedes-tijdperk en ondertussen succesvol geëxit werden, hebben mede dankzij ARKimedes en haar ARKIV s respectievelijk Cartagenia, Clear2Pay, CMOSIS, Right Brain Interface en NGData opgericht. Dit zijn ambitieuze projecten: Clear2Pay, Showpad, SparkCentral, CoScale, Right Brain Interface en Larian werden recent vermeld bij de 50 durvers geïdentificeerd door De Tijd (juni 2014). Andere succesvolle ondernemers zijn nu actieve financiers of coaches die op hun beurt jonge starters ondersteunen of investeren in risicokapitaalfondsen, zoals Michel Akkermans en Jürgen Ingels (Clear2Pay), of Davy Kestens (SparkCentral) die collega-ict-ondernemers wegwijs maakt in Silicon Valley. Op die manier wordt een positief vliegwiel gecreëerd. Met deze sterke rolmodellen heeft ARKimedes ongetwijfeld het ambitieus ondernemerschap in Vlaanderen gestimuleerd. 10. Aanbevelingen voor de ARKimedes regeling Vanuit voorgaande vaststellingen, pleiten we ervoor om ARKimedes III voor te bereiden. ARKimedes I en II hebben duidelijk marktondersteunend gewerkt: zonder ARKimedes zou er wellicht weinig risicokapitaal in Vlaanderen overgebleven zijn na de financieeleconomische crisis. Dit zou nefast geweest zijn voor heel wat innovatieve, jonge ondernemingen die ofwel niet zouden opgestart zijn ofwel op een veel kleinere schaal zouden geopereerd hebben. We reiken volgende optimalisaties en aanbevelingen aan: Wees selectiever bij het erkenning van fondsen en teams. Focus op een beperkter aantal fondsen en selecteer de meest professionele teams. Dit zal toelaten om grotere fondsen in de markt te zetten, die meer internationale slagkracht kunnen ontwikkelen en die grotere bedragen kunnen investeren per onderneming. Spreid de erkenning van de fondsen meer in de tijd. Zo ontstaat er een betere spreiding van de beschikbaarheid aan financiering voor de doelondernemingen. Dit kan mogelijks gerealiseerd worden door een evergreen structuur van het dakfonds. Denk strategisch na over de investeringen in captive fondsen. Het is duidelijk dat ARKimedes een kleinere hefboom oplevert voor deze fondsen dan voor onafhankelijke fondsen, aangezien zij reeds ingebed zijn in een grotere structuur en dus niet exclusief afhankelijk zijn van ARKimedes om financiering op te halen. Anderzijds verplicht de ARKimedes-regeling deze entiteiten wel om zich te blijven focussen op jonge en innovatieve ondernemingen. Zonder ARKimedes zouden deze entiteiten zich wellicht volledig teruggetrokken hebben uit dit moeilijke segment. 12

13 Analyseer of er voldoende kritische massa (dealflow) is in Vlaanderen om nog meer op sector-specifieke fondsen in te zetten. Grotere fondsen zullen grotere investeringsbedragen per onderneming mogelijk maken. De huidige maximale grens van 1,5 miljoen euro wordt als te restrictief ervaren en wordt vaak met juridische spitstechnologie omzeild. Dit brengt onnodige directe en indirecte kosten met zich mee, en is bovendien niet haalbaar voor alle ARKIV s. Laat (een beperkte) geografische diversificatie van de investeringen toe. Versterk zeker het internationale aspect. En wat met investeringen in Brussel? Kan een creatieve oplossing met Brusselse investeringsmaatschappijen en vehikels uitgewerkt worden? Blijf universitaire fondsen en fondsen gelieerd met kenniscentra ondersteunen indien spin-offs een belangrijke doelgroep zijn. Versterk ARKimedes Management met fondsmanagers met internationale ervaring, die kunnen helpen bij de internationalisering van de ARKIV s. 11. Aanbevelingen voor ParticipatieMaatschappij Vlaanderen Alhoewel een analyse van de portefeuille van de ParticipatieMaatschappij Vlaanderen (PMV) buiten de scope van deze studie lag, zijn er toch enkele aandachtspunten aan het licht gekomen. PMV wordt gekenmerkt door een veelheid aan initiatieven en ondersteuningsmogelijkheden. Voor ondernemers is het onmogelijk om te begrijpen bij welk(e) loket(ten) ze kunnen aankloppen. Zelfs de ARKIV-beheerders, nochtans financiële experten, gaven aan dat ze geen volledig overzicht hebben over de werking en mogelijkheden van PMV. We hoorden dan ook een sterk pleidooi tegen versnippering en voor heldere en duidelijke communicatie vanuit PMV, eerder dan vanuit elk individueel initiatief. 13

14 Structuur van het rapport De eerste sectie van het rapport brengt inzicht in de achtergrond en de doelstellingen van de ARK-durfkapitaalregeling. Daarna bespreken we de concrete aanpak van het onderzoek. In een derde sectie belichten we de markt voor risicokapitaal in België, en positioneren we ARKimedes I en II in deze markt. Secties 4 tot en met 7 bespreken de doelondernemingen. We zoemen respectievelijk in op het profiel van de ondernemingen (4), de financiering van de doelondernemingen (5), groei van deze ondernemingen (6) en de rol van de regeling voor de spin-off activiteit in Vlaanderen (7). In sectie 8 gaan we dieper in op de gerealiseerde exits van de fondsen. Daarna belichten we, achtereenvolgens, de visie van de ondernemers op de ARK-regeling (9) en de visie van de investeringsmanagers (10). We bundelen onze besluiten en aanbevelingen in een laatste sectie. 14

15 1. Inleiding 1.1. Achtergrond over de ARK-durfkapitaalregeling De meeste overheidsinterventies vertrekken van de perceptie of van een reëel geobserveerde faling van de markt, wat leidt tot een sociaal suboptimaal economisch evenwicht. Een marktfalen komt vaak voort uit het feit dat individuele actoren (zoals investeerders) zich niet de volledige waarde van hun interventie kunnen toe-eigenen, maar dat deze wel ten goede komt aan de maatschappij in haar geheel. In deze situatie is er een belangenconflict tussen de private actor en de maatschappij. Deze situatie doet zich vaak voor wanneer zeer risicovolle investeringen weliswaar maatschappelijk relevant kunnen zijn, maar een te gering rendementspotentieel hebben om de private investeerder correct te vergoeden. Dit resulteert in maatschappelijk suboptimale investeringsniveaus van de private partijen. De ARK-durfkapitaalregeling is in het leven geroepen in Vlaanderen omdat een marktfalen gepercipieerd werd in het domein van de risicokapitaalfinanciering voor jonge, innovatieve ondernemingen. Dit falen ontstaat omdat private investeerders niet het rendement kunnen realiseren dat hen adequaat compenseert voor het risico dat ze lopen wanneer ze in deze ondernemingen investeren. Door een tekort aan risicokapitaal voor deze beloftevolle ondernemingen wordt gevreesd dat zij ofwel niet kunnen opgericht worden, ofwel opgericht worden op een te kleine schaal en zo hun innovatie- en groeipotentieel niet kunnen realiseren. Wanneer een overheid maatregelen neemt om dit investeringstekort op de risicokapitaalmarkt te minimaliseren, dient erover gewaakt te worden dat de normale marktwerking niet verstoord wordt. Daarom dient een specifieke maatregel additioneel te zijn. Dit betekent dat een mogelijk begunstigde van de maatregel niet via private kanalen hetzelfde kan bekomen. Bovendien dient de maatregel de private markt niet te verdringen. Een onderneming die van de overheidsmaatregel gebruikt maakt mag geen unfair competitief voordeel verwerven ten opzichte van een gelijkaardige onderneming die niet geniet van dezelfde maatregel. De doelstelling van deze studie is om na te gaan of de ARK-durfkapitaalregeling aan haar initiële doelstellingen heeft voldaan, en of ze, als overheidsmaatregel, additioneel is en zonder marktverstorend te werken Specifieke doelstellingen en objectieven van de ARK-durfkapitaalregeling evaluatie Het doel van de studie is de maatschappelijke meerwaarde en de impact op het economische weefsel van de ARK-durfkapitaalregeling in kaart te brengen, rekening houdend met additionaliteit ten opzichte van de private sector en met mogelijke marktverstoring. Meer specifiek zal een antwoord gegeven worden op volgende vragen: In welke doelondernemingen werd er geïnvesteerd door de ARKIV s? Welke impact heeft de ARK-durfkapitaalregeling op het vlak van - Innovatie 15

16 - De realisatie van spin-offs in Vlaanderen Wat werd door deze doelondernemingen tot dusver gerealiseerd op het vlak van intellectuele eigendom, tewerkstelling,? Hoe evolueerden bedrijven verder na succesvolle exits? Wat zijn de groeivooruitzichten van de ondernemingen die nog in portefeuille zijn, o.a. op het vlak van tewerkstelling? Wat is de reden waarom bepaalde ondernemingen hun activiteiten hebben stopgezet? Wat is er gebeurd met deze ondernemingen of ondernemers? Wat zou er gebeurd zijn met deze ondernemingen indien de ARKdurfkapitaalregeling er niet zou geweest zijn tijdens de lopende diepe crisis? Wat was de financiële hefboomwerking van de ARK-durfkapitaalregeling? Welke impact heeft ze gehad op het private durfkapitaal in Vlaanderen? Wat was impact van de ARK-durfkapitaalregeling op de professionalisering van durfkapitaal in Vlaanderen? Wat is de rol en de situering van de ARK-durfkapitaalregeling binnen het bestaande overheidsinstrumentarium? Welke rol speelt ze in de aanpak van de zogenaamde equity gap? Wat zijn de overige vormen van maatschappelijke toegevoegde waarde van de ARKdurfkapitaalregeling? Via welke bijsturingen kan de ARK-durfkapitaalregeling bijgestuurd worden? Welke zijn de leerpunten uit 8 jaar ARKimedes werking? 16

17 2. Aanpak van het onderzoek Het onderzoek werd uitgevoerd in drie fasen. In een eerste kwantitatief onderzoek werd nagegaan hoe de doelondernemingen geëvolueerd zijn. Daartoe werden longitudinale data verzameld voor elke doelonderneming vanaf het ogenblik van eerste financiering door een ARKIV tot 2012 (of recenter, indien beschikbaar). Deze secundaire data werden verzameld via volgende databanken: data omtrent ARK-investeringen en doelondernemingen beschikbaar binnen ARKimedes management; de jaarrekeningen en sociale balansen via Bel-first; alle kapitaalverhogingen en andere relevante transacties via het Staatsblad en de commerciële databanken Zephyr en VentureXpert; patenten via de Europese patentdatabank; data van de Vlaamse universiteiten en onderzoeksinstellingen m.b.t. hun spin-off portfolio. Aangezien niet alle sociale balansen van jonge ondernemingen goed ingevuld zijn, werd sommige ontbrekende informatie over tewerkstelling aangevuld met informatie verkregen via investeringsmanagers. Ten tweede werd in een cross-sectioneel kwantitatief onderzoek primaire data verzameld door middel van twee elektronische bevragingen: de eerste bij de CEO s van de doelondernemingen, de tweede bij de ARKIV-investeringsmanagers. Hierbij werden de CEO s via gecontacteerd (een aanvankelijke vanuit het onderzoeksteam werd aangevuld met een vanuit het ARKimedes management een week later), en werden daarna telefonisch gecontacteerd indien ze nog niet geantwoord hadden. We peilden enerzijds naar de impact van de ARK-investering op de doelonderneming, zoals ingeschat door de CEO, en anderzijds naar de groei-intenties en innovatiegraad van de doelonderneming. De ARKIV-investeringsmanagers werden op hun beurt ondervraagd over de impact van de ARKimedes-regeling op zowel het niveau van het ARKIV-fonds als op het niveau van de risicokapitaalindustrie in Vlaanderen. 87 van de 164 CEO s hebben de enquête beantwoord (49,4%). Zij vertegenwoordigen 64 actieve ondernemingen en 14 stopgezette ondernemingen. Hoewel de responsgraad hoog is - mede dankzij de inspanning van ARKimedes management en de ARKIVinvesteringsmanagers in vergelijking met de responsgraad die men normalerwijze kan verwachten bij online bevragingen, werd toch getest of er geen non-responsvertekening optreedt in de steekproef. Daarom werd nagegaan of er statistisch significante verschillen optreden tussen de antwoorden van de ondernemers die de vragenlijst invulden na het ontvangen van de enerzijds en anderzijds de ondernemers die de vragenlijst invulden nadat ze een telefonische herinnering hadden gekregen. Op basis van een two sample t-test werd besloten dat de steekproef niet lijdt aan een non-responsvertekening. Dit betekent dat de antwoorden representatief zijn voor totale populatie van doelondernemingen. 17

18 De vragenlijsten voor ARKIV-investeringsmanagers werden ingevuld door 38 van de 59 gecontacteerde investeringsmanagers (responsgraad: 64,4%). We ontvingen minstens één antwoord van elke ARKIV, en vaak meerdere (gemiddeld 2,4 vragenlijsten per ARKIV). Wanneer meerdere antwoorden ontvangen werden van dezelfde ARKIV hebben we de antwoorden vergeleken op consistentie. Triangulatie van meerdere gegevensbronnen (de vragenlijsten, maar eveneens de interviews met ARKIV-investeringsmanagers zoals hieronder beschreven) hebben ons een diep en breed inzicht gegeven in de visie van de investeringsmanagers op de ARK-durfkapitaalregeling. In de derde en laatste fase vonden interviews plaats met de belangrijkste actoren in de implementatie van de ARKimedes-regeling. Interviews met het ARKimedes management en acht ARKIV-investeringsmanagers boden inzicht in de belangrijkste leerpunten uit acht jaar ARKimedes werking en mogelijke bijsturingen die de ARK-durfkapitaalregeling kunnen versterken en. Daarnaast werd via interviews met gefailleerde ondernemers nagegaan wat er gebeurd is met de ondernemers en met de technologie na een faling of liquidatie. De belangrijkste bevindingen uit onze analyses werden zoveel als mogelijk vergeleken met de bevindingen van andere studies. Vooreerst werd vergeleken met het gedrag van niet- ARKIV gefinancierde, jonge innovatieve ondernemingen. Een tweede vergelijking werd gemaakt met een Australisch en een Brits dakfonds, die ook recent geëvalueerd geworden zijn. Deze twee dakfondsen zijn zeer vergelijkbaar met de ARKimedes dakfondsen daar zij ook via een intensieve selectie- en erkenningsprocedure private fondsbeheerders van publieke middelen voorzien om zo een antwoord te bieden op de equity gap waarmee ondernemingen in de zaai-, opstart of groeifase geconfronteerd worden. 18

19 3. De markt voor risicokapitaal in België en de plaats van ARKimedes I en II 3.1. Additionaliteit van de ARKimedes dakfondsen in de context van risicokapitaal voor jonge ondernemingen In de context van de meeste overheidsinterventies en programma s is de private sector meestal vrij goed ontwikkeld en is de vraag en aanbod naar goederen en diensten vrij goed op elkaar afgestemd. Zo ook voor de financiële markten. In 2011 gaf slechts 11% van de Vlaamse KMO-bedrijfsleiders aan dat toegang tot bancaire kredieten geweigerd werd of dat minder toegekend werd dan initieel beoogd (KeFiK, 2011). Overheidsinterventie is dus enkel zinvol indien ondernemingen met rendabele projecten die externe financiering vereisen, deze financiering niet kunnen vinden op de private markt. Het is echter zeer onwaarschijnlijk dat kleine of jonge ondernemingen die kapitaal zoeken, steeds voldoende financiering vinden op de private kapitaalmarkten. Zeker innovatieve ondernemingen botsen vaak tegen financieringsbarrières: ze hebben geen schuldcapaciteit wegens een gebrek aan positieve kasstromen, ze hebben geen waarborgcapaciteit omdat veel van hun investeringen ontastbaar zijn (zoals investeringen in technologisch onderzoek en ontwikkeling (O&O) of in marktontwikkeling) en ze hebben een zeer hoog risicoprofiel (Vanacker et al., 2014). De moeilijkheden bij de zoektocht naar financiering voor dit type ondernemingen is algemeen erkend in een Europese context. Een studie van Small Business Finance toont bijvoorbeeld aan dat 7% van alle KMO s in het Verenigd Koninkrijk op zoek was naar extern kapitaal in 2004, maar dat slechts 3% er effectief verkregen heeft. De ARK-durfkapitaalregeling richt zich vooral op kapitaalverschaffing aan jonge, vaak innovatieve ondernemingen met groeipotentieel. Dit soort interventies bestaat in heel veel Europese landen, omdat men van oordeel is dat er een tekort bestaat aan risicokapitaal voor dit soort ondernemingen. Daardoor worden veelbelovende ondernemingen gefnuikt in hun groei, waardoor uiteindelijk het innovatie- en groeipotentieel in de regio aan banden gelegd wordt. Figuur 3.1 geeft de investeringen door de venture capital sector in België 3 tussen 2003 en 2013, zowel naar aantal ondernemingen als naar geïnvesteerd bedrag. Deze investeringen houden reeds rekening met de investeringen door de ARKIV s. Figuur 3.1 toont duidelijk aan dat het aantal ondernemingen dat venture capital financiering krijgt in de zaaifase uiterst beperkt is. Terwijl in 2003 nog 24 zaai-ondernemingen venture capital konden krijgen, is dit gedaald tot 1 à 4 ondernemingen tussen 2009 en Het totaal geïnvesteerd bedrag in zaaiondernemingen is nooit hoger dan 6 miljoen euro in die periode. Ook het aantal starters dat venture capital ophaalt is uiterst beperkt en schommelt tussen een jaarlijks minimum van 30 ondernemingen in 2006 tot maximum 97 ondernemingen in Het geïnvesteerde bedrag in starters schommelt jaarlijks tussen 30 miljoen euro en 90 miljoen euro. 3 Alhoewel de ARKIV s enkel in Vlaanderen investeren, vergelijken we toch met de Belgische risicokapitaalmarkt. Gegevens over de Vlaamse risicokapitaalmarkt zijn immers niet beschikbaar. 19

20 BEDRAG (IN '000)) AANTAL ONDERNEMINGEN Figuur 3.1. Venture Capital investeringen in België (aantal) 250 VENTURE-CAPITAL INVESTERINGEN IN BELGIE ( ) Later stage venture Start-up Seed Bron: EVCA, 2014 Figuur 3.2. Venture Capital investeringen in België (investeringsbedragen) VENTURE-CAPITAL INVESTERINGEN IN BELGIE( ) Later stage venture Start-up Seed Bron: EVCA,

21 Naast kapitaalinbreng via venture capital kan een jonge, innovatieve onderneming ook beroep doen op business angel financiering. 4 Tabel 3.1 toont het aantal investeringen door het Business Angel Netwerk Vlaanderen (BAN Vlaanderen). Jaarlijks vinden tussen 15 en 29 ondernemingen financiering via BAN Vlaanderen; in totaal wordt jaarlijks tussen 2,4 miljoen euro en 4,7 miljoen euro geïnvesteerd. Deze statistieken geven aan dat het aantal jonge bedrijven dat kapitaal ophaalt via venture capital of business angels in België en Vlaanderen, beperkt is. Ongeveer één op de twaalf ondernemingen die bij BAN Vlaanderen aanklopt, vindt er effectief financiering. In de venture capital sector circuleren ratio s van één op honderd projecten die financiering vinden (Gompers, 1994). Tabel 3.1. Investeringen via Business Angel Netwerk Vlaanderen Aantal Bedrag ( ) Bron: Jaarverslagen BAN Vlaanderen Het lage aantal gefinancierde projecten wordt mede verklaard door het feit dat venture capital in Europa gemiddeld nooit een financieel interessante belegging geweest is (zie Figuur 3.3), zeker niet ten opzichte van de minder risicovolle investeringen in de buyout fase. Figuur 3.3. Rendement van Venture Capital fondsen in Europa ( ) Bron: EVCA, 2013 Slechts een zeer beperkt aantal ondernemingen krijgt financiering via venture capital of business angels, alhoewel de vraag naar kapitaal veel hoger is. Dit is mede een gevolg van de 4 Crowdfunding is een alternatieve mogelijkheid om risicokapitaal op te halen. In de bestudeerde periode was crowdfunding echter verwaarloosbaar tot onbestaand in Vlaanderen. 21

22 lage en zelfs gemiddeld negatieve rendementen behaald met investeringen in venture capital in Europa, die geen premie bevatten voor het hoge risico dat investeerders dragen. Er kan dus gesteld worden dat er een duidelijke mismatch is tussen de vraag naar en het private aanbod van risicokapitaal voor jonge, innovatieve ondernemingen. Deze vaststelling geldt niet enkel in België, maar wereldwijd. De belangrijkste reden voor de wereldwijde overheidsinterventie op de markt van kapitaal voor jonge, innovatieve ondernemingen is dan ook de vaststelling dat het aanbod van kapitaal dat voor deze doelgroep onderontwikkeld is. Via de ARKimedes regeling werd in Vlaanderen jaarlijks gemiddeld 0,005% van het Vlaamse BBP geïnvesteerd, terwijl in de omliggende Europese landen overheidsgerelateerde dakfondsen jaarlijks gemiddeld 0,008% van het BNP investeren (BPI France, 2013; zie Figuur 3.4). Additionaliteit en verdringing van overheidsinterventie in de risicokapitaalsector lijken daarom geen probleem te zijn in Vlaanderen. Dit zal echter diepgaander onderzocht worden in deze studie. Figuur 3.4. Jaarlijks gemiddeld geïnvesteerd bedrag door overheidsgerelateerde dakfondsen, als percentage van het BNP Bron: BPI France (2013), eigen berekeningen 3.2. ARKimedes als antwoord op de equity gap in 2005 De ARKimedes-regeling, waarvan het wettelijk kader in 2005 werd bepaald door het ARKdecreet en het ARK-besluit, is een investeringsprogramma geïnitieerd door de Vlaamse regering met als doel het aanbod van risicokapitaal voor Vlaamse KMO s te verhogen, als antwoord op de hierboven beschreven equity gap. De regeling richt zich zowel naar startende ondernemers als naar bestaande ondernemingen met groei-intenties, met specifieke aandacht voor innovatie. De regeling beoogt, op directe en indirecte wijze, minstens 450 miljoen euro risicokapitaal naar de beoogde doelgroep te kanaliseren (bron: website PMV). 22

23 Binnen de ARKimedes-regeling worden financiële middelen gemobiliseerd via twee ARKimedes-dakfondsen. De dakfondsen kennen de middelen toe aan professionele risicokapitaalverschaffers die door ARKimedes management NV erkend werden als ARKIV. De ARKIV s hebben de opdracht om de bedrijven te selecteren waarin zij het zinvol achten te investeren met het oog op het behalen van een goed rendement voor hun investeerders. Voor elke euro die zij investeren met ARKimedes-middelen moeten ze ook minstens 1 euro investeren van middelen die hen door andere investeerders zijn aangereikt. Een ARKIV kan enkel ARK-investeringen uitvoeren. Dat zijn investeringen die voldoen aan de volgende voorwaarden: Doelondernemingen zijn bedrijven die voldoen aan de Europese KMO-definitie 5 en die beschikken over een exploitatiezetel in het Vlaamse Gewest. De investeringen gebeuren door een nieuwe inbreng van geld in de onderneming onder de vorm van een kapitaalverhoging, al dan niet in combinatie met een inschrijving op een lening. De ARKIV verwerft hierbij een minderheidsparticipatie in de doelonderneming: een belang kleiner dan 50% van de aandelen van de doelonderneming. De onderneming gebruikt de financiële inbreng voor investeringen in het Vlaamse Gewest, om werkgelegenheid te scheppen en/of om toegevoegde waarde te creëren. Het investeringsbedrag (geïnvesteerd door één of meerdere ARKIV s) blijft beperkt tot maximaal 1,5 miljoen euro per doelonderneming per periode van twaalf maanden. De ARKIV s zijn gesloten fondsen die typisch opgericht zijn voor een periode van tien jaar, verlengbaar tot maximaal twaalf jaar. Tijdens de eerste vier tot vijf jaar leggen zij zich toe op nieuwe, initiële investeringen in starters en KMO s om in de daaropvolgende jaren vervolginvesteringen uit te voeren met het oog op een succesvolle exit. Het eerste dakfonds, ARKimedes-Fonds NV, werd opgericht op 8 juni 2005 en heeft een fondsgrootte van 111,1 miljoen. Dit geld werd opgehaald bij het publiek, door een gecombineerde uitgifte van aandelen en obligaties waaraan een gewestgarantie en een fiscaal voordeel verbonden waren. ARKimedes-Fonds investeerde haar middelen in dertien ARKIV s, waarvan er vandaag nog twaalf actief zijn. De ARKIV s uit het eerste ARKimedes-Fonds kunnen momenteel enkel nog vervolginvesteringen doen. Aangezien de investeringsperiode van de meeste ARKIV s uit het eerste ARKimedes-fonds afliep eind januari 2011 werd om het aanbod van durfkapitaal in Vlaanderen te waarborgen op 4 juni 2010 een tweede dakfonds, ARKimedes-Fonds II NV, opgericht. Dat fonds beschikt over 110 miljoen, rechtstreeks ter beschikking gesteld uit de begroting van de Vlaamse regering via PMV NV. Er werden tot op heden 10 ARKIV s opgericht door 5 Europa definieert een KMO als een onderneming met minder dan 250 werknemers en een jaarlijkse omzet die lager is dan 50 miljoen euro of een balanstotaal dat lager is dan 43 miljoen euro. Indien de onderneming deel uitmaakt van een groep, dient het geconsolideerde personeelsbestand, omzet en balanstotaal als referentie ( 23

24 ARKimedes management die kunnen beroep doen op co-financiering door ARKimedes- Fonds II. 24

25 4. Profiel van de doelondernemingen De doelstelling van ARKimedes is om risicokapitaal te verschaffen aan jonge en innovatieve groeigerichte ondernemingen, wat de ondernemingsgroep is die het meest geconfronteerd wordt met een gebrek aan risicokapitaal. In deze sectie bestuderen we het profiel van de doelondernemingen Aantal investeringen in doelondernemingen Figuur 4.1 geeft weer in hoeveel nieuwe ondernemingen alle ARKIV s samen jaarlijks geïnvesteerd hebben, met een onderscheid tussen de ARKIV s die vallen onder ARKimedes I en II. ARKimedes I heeft geleid tot investeringen in 126 doelondernemingen tussen 2005 en 2012, waarvan 12 dochters van buitenlandse ondernemingen, voor een totaal bedrag van 156 miljoen euro. Figuur 4.1. Aantal ondernemingen die voor het eerst ARKIV financiering kregen JAARLIJKSE EVOLUTIE INVESTERINGEN ARKIMEDES I ARKIMEDES II ARKimedes II heeft tot nu toe geleid tot investeringen in 38 ondernemingen, waarvan drie in buitenlandse dochterondernemingen, voor een totaal bedrag van 33 miljoen euro. Er dient opgemerkt te worden dat de investeringsperiode van de ARKIV s die vallen onder ARKimedes II nog niet afgelopen is. Het uiteindelijk aantal ondernemingen waarin zal geïnvesteerd worden onder ARKimedes II zal uiteraard veel hoger zijn. Het feit dat ook geïnvesteerd wordt in dochterondernemingen van buitenlandse groepen toont aan dat de ARKimedes regeling ook internationale investeringen van buitenlandse ondernemingen in Vlaanderen ondersteunt. 25

26 4.2. Leeftijd en sector van de doelondernemingen De mediaan leeftijd van de doelondernemingen bij de eerste investering door een ARKIV is 2,5 jaar (2,1 jaar) bij ARKimedes I-investeringen (respectievelijk ARKimedes II). De gemiddelde leeftijd is 4,5 jaar (4,3 jaar). 30 (8) van de 126 (38) ondernemingen kregen financiering bij de opstart; een additionele 43 (15) was jonger dan drie jaar. Bijna 60% van alle doelondernemingen kregen dus een eerste ARKIV investering bij opstart of binnen de eerste drie jaar van hun bestaan. Dit toont aan dat de gemiddelde onderneming zeer jong is bij de eerste investering. Dit is in lijn met de doelstelling om vooral te focussen op startende en jonge ondernemingen. Aangezien de gemiddelde leeftijd heel wat hoger is dan de mediaan leeftijd, zijn er enkele ondernemingen die ouder waren bij de eerste investering: 18 (6) ondernemingen bestonden reeds meer dan 10 jaar. Aangezien de ARKimedes-regeling ook investeringen in bestaande ondernemingen met groei-ambities beoogt, is dit in lijn met de initiële doelstellingen van de ARKimedes-regeling. Acht doelondernemingen worden geclassificeerd als zaai -ondernemingen. Dit is 15% van het totaal aantal zaaiondernemingen dat in België venture capital financiering kreeg in de periode (EVCA statistieken). De ARKimedes zaaiondernemingen kregen wel 35% van alle zaaifinanciering in België in die periode, wat erop wijst dat de ARKimedes zaaiondernemingen gemiddeld meer risicokapitaal verkregen dan de niet door ARKIV s gefinancierde ondernemingen. 48 doelondernemingen zijn geclassificeerd als startende ondernemingen, 6 of 10% van de totale populatie van starters die in België risicokapitaal verkreeg 7. De overige 70 doelondernemingen zijn groei-ondernemingen (17% van de Belgische populatie van groei-ondernemingen met risicokapitaal). Deze laatsten verwerven slechts 8% van alle risicokapitaal voor groei-ondernemingen, wat erop wijst dat een ARKimedes groei-onderneming gemiddeld minder risicokapitaal verkrijgt dat een niet- ARKimedes groeionderneming. Uit bovenstaande analyse blijkt opnieuw dat ARKimedes belangrijk is, maar geen reëel verdringingseffect heeft op de Belgische risicokapitaalsector. De drie belangrijkste sectoren waarin de ARKimedes I doelondernemingen actief zijn, zijn informatietechnologie (33%), biotechnologie (14%) en consumenten gerelateerde activiteiten (13%) (figuur 4.2). De top-3 sectoren van de ARKimedes II-doelondernemingen zijn levenswetenschappen (32%), telecommunicatie (21%) en IT en elektronica (21%). 8 Andere sectoren zijn biotechnologie, zakelijke en industriële producten of diensten en energie. Dit toont aan dat het merendeel van de doelondernemingen actief is in een hoogtechnologische sector, in lijn met de initiële doelstellingen. 6 Er zijn geen precieze grenzen om ondernemingen te classificeren als zaai-, startende of groei-ondernemingen. We hebben hier de classificatie van ARKimedes Management overgenomen. Soms werd een onderneming die één jaar oud was bij de eerste investering ook aangeduid als een startende onderneming. 7 Gegevens over risicokapitaal in Vlaanderen bestaan niet. Eerder dan een inschatting te maken over het belang van Vlaanderen in het totaal aanbod van risicokapitaal aanbod in België, werd ervoor geopteerd om de verwezenlijkingen van ARKimedes te vergelijken met de Belgische situatie. Bij de interpretatie dient natuurlijk rekening gehouden te worden met het feit dat ARKimedes een beperktere geografische scope heeft. 8 De sectoren werden anders afgebakend in ARKimedes I dan in ARKimedes II. Opnieuw werd de classificatie van ARKimedes Management overgenomen. 26

27 Figuur 4.2. Sector van de doelondernemingen 4.3. Top management teams van doelondernemingen De ondernemerschapsliteratuur heeft uitgebreid verwezen naar het belang van een sterk management team voor (startende) ondernemingen (zie bij voorbeeld Ucbasaran e.a., 2003). In de enquêtes peilden we naar de karakteristieken van de Top Management Teams (TMTs) bij de doelondernemingen. Tabel 4.1. Het Top Management Team van de doelondernemingen Gemiddeld Mediaan N Grootte TMT (aantal leden) op 31 december Cumulatieve ervaring in aantal jaren van het huidige TMT op moment van toetreding tot het TMT in: Management O&O en engineering Marketing en verkoop Financieel Productie HRM Cumulatieve ervaring (aantal ondernemingen) van het huidige TMT op moment van toetreding als: Oprichter van andere ondernemingen Tewerkgestelde in andere opstartende bedrijven Investeerder in andere opstartende bedrijven CEO van andere opstartende bedrijven

28 Een gemiddeld TMT bestaat uit drie personen. De TMT leden beschikken over een vrij sterke en diverse ervaring wanneer ze toetreden: de gemiddelde gezamenlijke managementervaring is cumulatief bijna 21 jaar, gevolgd door O&O ervaring (15 jaar) en marketing en verkoopservaring (12 jaar). Verder blijkt de helft van de TMTs te beschikken over minstens één persoon met ervaring in het oprichten van bedrijven, en werkten vrij veel van de TMT leden eerder bij andere opstartende bedrijven. Deze ervaring blijkt vrij divers en sterk te zijn, zeker wanneer we vergelijken met onderzoek naar high tech starters in Vlaanderen over de periode 1991 tot 2000 (Knockaert & Ucbasaran, 2013). Deze groep van starters had gemiddeld 15 jaar O&O ervaring, 4 jaar commerciële ervaring en 0,5 jaar financiële ervaring. De ARKIV-doelondernemingen hebben TMTs met beduidend meer ervaring. Dit geeft aan dat de ARKIV s niet in om het even welke startende onderneming investeren, maar vooral in die starters die over het management team beschikken om de uitdagingen die gepaard gaan met de opstart en uitbouw van een innovatieve onderneming aan te kunnen Raad van bestuur en adviesraden We gingen ook na hoe professioneel de ARKIV-bedrijven hun corporate governance georganiseerd hebben. Eén van de relevante indicatoren is de oprichting en samenstelling van de raad van bestuur. 55 van de 57 bedrijven die hierover informatie verschaften in de enquête gaven aan dat zij een raad van bestuur hebben. Slechts 54% van de bedrijven had evenwel een raad van bestuur voor de ARK-investering, terwijl 46% een raad van bestuur creëerde in het jaar van de investering door het ARKIV-fonds. Het verkrijgen van ARKIV financiering leidt dus tot het oprichten van een raad van bestuur indien de onderneming er nog geen heeft. Gemiddeld zetelen 5,3 leden in de raad van bestuur, waarvan gemiddeld 1,5 leden het interne management vertegenwoordigen, en 3,2 leden de externe aandeelhouders vertegenwoordigen. In beperkte mate wordt beroep gedaan op onafhankelijke externe bestuurders (0,5 leden). In een derde van de doelondernemingen (35%) worden externen aangetrokken in een informele adviesraad, eerder dan in de formele raad van bestuur. De raad van bestuur in de bedrijven is vrij actief, met gemiddeld 6 bijeenkomsten per jaar Innovatiegraad en O&O van de doelondernemingen De innovatiegraad en betrokkenheid in O&O door de doelondernemingen werd enerzijds bevraagd in de enquête voor de ondernemers, en werd anderzijds geanalyseerd op basis van de informatie beschikbaar via de Europese databank Espacenet. Deze analyse leert dat de doelondernemingen veel patenten aanvragen. Bij de eerste ARKIV-investering had 26% van de ARKimedes I en zelfs 37% van de ARKimedes II-ondernemingen minstens één patentaanvraag. Bij de eerste ARKIV-investering hebben ondernemingen gemiddeld 0,7 patentaanvragen bij ARKimedes I en 1,3 aanvragen bij ARKimedes II. Ook na de initiële investering blijven patentaanvragen belangrijk: ARKimedes I-doelondernemingen hebben tot op heden gemiddeld 2,9 patentaanvragen ingediend. Doelondernemingen actief in de elektronicasector hebben zelfs jaarlijks gemiddeld nog 1,4 additionele patenten aangevraagd, 28