KANTORENVISIE BREDA CONCEPT-

Transcriptie

1 KANTORENVISIE BREDA CONCEPT- Directie Grondbedrijf en Economische Zaken Januari 2011

2 INHOUDSOPGAVE 1. INLEIDING Aanleiding Leeswijzer 4 2. HUIDIGE EN TOEKOMSTIGE KANTORENMARKT De Bredase kantorenmarkt Kantorenmarkt Breda in perspectief Trends en ontwikkelingen op de kantorenmarkt Toekomstige kantoorbehoefte in Breda 9 3. NAAR EEN GEZONDE KANTORENMARKT VOOR BREDA De opgaven De voorkeurslocaties Realiseren van de opgaven: afstemming, marketing en acquisitie Dit gaan we doen 21 Begrippenlijst 22 Bijlage: 1. Typologie kantoren Breda 2. Plannen in de Breda omringende gemeente 3. Trends en ontwikkelingen op de kantorenmarkt 4. Marktanalyse Bredase kantorenmarkt

3

4 1. INLEIDING Een goed functionerende economie vormt een essentiële pijler voor een dynamisch, duurzaam en toekomstgericht Breda. Daarbij is een goed functionerende economie geen statisch gegeven, maar sterk aan veranderingen onderhevig, zo stelt ons College in haar Collegeprogramma Het creëren van voldoende ruimtelijke mogelijkheden vindt zij in deze, één van de kernpunten. Naast de herstructurering van verouderde bedrijventerreinen, de aanleg van nieuwe bedrijventerreinen en het bieden van ruimte voor economie in de Bredase wijken, vindt ons College het belangrijk dat Breda beschikt over een courante, duurzame en toekomstgerichte kantorenvoorraad. Als opmaat hiertoe heeft zij daarom het opstellen van een nieuwe kantorenvisie vastgelegd in haar Collegeprogramma Voor het bedrijfsleven vormen de Bredase kantorenlocaties, naast de bedrijventerreinen, een belangrijk vestigingsmilieu. Veel inwoners van onze stad en uit onze regio verdienen er hun inkomen. Bijna een kwart van de Bredase werkgelegenheid bestaat uit kantoorbanen. Het is daarom van groot (sociaal) economisch en maatschappelijk belang dat Breda beschikt over een gezonde kantorenmarkt en een excellente kantorenvoorraad. 1.1 Aanleiding Het kantorenbeleid van onze gemeente is vastgelegd in het Actieprogramma ruimte voor economische activiteiten uit 2000 en in de Structuurvisie 2020 heeft de kantorenmarkt een plaats gekregen in het onderdeel werken. Deze beleidskaders zijn gedateerd, zoals onder andere is aangegeven in de nota Koers Gezet Daarom heeft de gemeente Breda behoefte aan een actuele en toekomstgerichte kantorenvisie voor de periode tot Het is van groot belang dat we de beleidskeuzes die we in deze nieuwe kantorenvisie maken, ook vertalen in de nieuwe Structuurvisie die we voor Breda gaan maken. Met het vaststellen van voorliggende nota komt het actieprogramma uit 2000 te vervallen. In Breda worden de komende jaren verschillende locaties (her)ontwikkeld. Hoge prioriteit heeft de herontwikkeling van de stationszone en de OV-terminal in het gebied Via Breda. Met deze herontwikkeling krijgen we een unieke mogelijkheid om één van onze strategische locaties her in te richten tot een locatie met internationale allure; met onder andere ruimte voor kantoren. Dit is in lijn met de ambitie om door te groeien en een sleutelpositie in te nemen in het Europese netwerk van steden en regio s; om hiermee meer internationale bedrijven en hoogopgeleiden naar Breda te verleiden. Vanuit de locatieontwikkeling van Via Breda is de druk groot om zoveel mogelijk kantoorgebruikers naar dit gebied te krijgen. Het is een hele goede plek, maar niet alle kantoorgebruikers zullen het daar mee eens zijn. Een deel van de kantoorgebruikers (ook van buiten Breda), zo leert de ervaring, is bijvoorbeeld duidelijk snelweg georiënteerd; met name de A16-zone is in trek. We willen ook deze en andere typen kantoorgebruikers kunnen faciliteren in onze gemeente. Daarnaast hebben we de volgende vragen: Hoe groot is de behoefte aan kantoorruimte de komende tien tot vijftien jaar en hoe sluit die aan bij de geplande en mogelijke nieuwe ontwikkelingen? Om hoeveel vierkante meter gaat het? Maar ook: aan welk type locaties en gebouwen is behoefte? Welke plekken in Breda zijn het meest geschikt voor nieuwe kantoren? En wat is de toekomst van de bestaande kantoorlocaties, ook gezien de nog steeds hoge leegstand; welke locaties zijn toekomstbestendig en welke minder? Hoe kan Breda nieuwe kantoorgebruikers van buiten aan zich binden en haar positie zo versterken? 3

5 Samengevat: hoe kunnen we als Breda voldoende, gedifferentieerde en aantrekkelijke kantoorlocaties (kantorenportfolio) ontwikkelen om onze economie te versterken? Voorliggende kantorenvisie gaat in op bovengenoemde vragen en biedt het kader voor kantoorontwikkelingen. Daarnaast geeft de nota inzicht in de activiteiten die de komende tijd ondernomen moeten worden om de Bredase kantorenmarkt weer in balans te brengen. 1.2 Leeswijzer In hoofdstuk 2 schetsen we een beeld van de huidige en toekomstige Bredase kantorenmarkt. Aan de hand van o.a. statistische informatie gaan we in op aspecten als voorraad, vraag en aanbod, leegstand, kantorentypologieën en werkgelegenheid. Een verdiepingslag op een aantal van deze aspecten maken we in de bijlagen. Ten aanzien van de vraag laten we zien hoe de marktanalyse is opgebouwd. Vervolgens verbreden we het perspectief en schetsen we beknopt een beeld van de kantorenmarkt in West-Brabant en de ons omringende grote steden; daarbij maken we ook een sprong over de grens en beschouwen de situatie op de Antwerpse kantorenmarkt. In de derde paragraaf gaan we in op vijf belangrijke trends en ontwikkelingen, die van invloed zijn op de huidige en toekomstige kantorenmarkt. We eindigen het hoofdstuk met een prognose van de toekomstige kwantitatieve en kwalitatieve kantorenbehoefte in onze stad. In hoofdstuk drie geven we een beeld van de activiteiten die moeten leiden tot een gezonde Bredase kantorenmarkt. We beschrijven de belangrijkste opgaven. Stellen prioriteiten door te laten zien wat onze voorkeurslocaties zijn en geven aan hoe we de realisering van deze opgaven denken te kunnen realiseren. In het vierde en laatste hoofdstuk geven we heel concreet aan met welke zaken we direct aan de slag gaan. 4

6 2. HUIDIGE EN TOEKOMSTIGE KANTORENMARKT We starten dit hoofdstuk met een beknopte beschrijving van de Bredase kantorenmarkt. Vervolgens verbreden we het perspectief naar de regio West-Brabant en de Breda omringende grote steden: Tilburg, Den Bosch, Eindhoven, Dordrecht, Rotterdam en Antwerpen. We gaan in op de belangrijkste trends en ontwikkelingen op de kantorenmarkt. We sluiten af met een blik op de toekomstige kantorenbehoefte in Breda; waarbij de behoefte wordt afgezet tegen de huidige plancapaciteit. 2.1 De Bredase kantorenmarkt 1 De omvang van de totale Bredase kantorenvoorraad bedraagt circa m² vvo. Hiermee zijn we de twaalfde kantorenstad van Nederland. De kantorenvoorraad is de afgelopen tien jaar met ruim m² gegroeid. Op dit moment zijn er drie belangrijke kantorenconcentraties in Breda: Westerhage, de kantoren langs de Claudius Prinsenlaan en het centrum van Breda (Binnenstad/Station). Daarnaast zijn er, verspreid over de stad, diverse kleinere kantorenconcentraties en solitaire kantoorvestigingen. De Bredase kantorenvoorraad delen we op hoofdlijnen onder in vier verschillende milieus: Binnenstedelijk / centrum; Uitvalswegen- / snelweglocaties; Kantoorvestigingen op bedrijventerreinen; Kantoorvestigingen in woonwijken. De kantorenmilieus onderscheiden zich met name ten aanzien van: bereikbaarheid, kwaliteit en marktconformiteit. 2 Voor zowel de kantoren op Westerhage als langs de Claudius Prinsenlaan geldt, dat de gebouwen doorgaans niet ouder zijn dan zo n tien jaar. De kantoorpanden die op deze locaties wel ouder zijn dan tien jaar, zijn vaak al opgeknapt. In het centrum is een mix van oud en modern aanbod van kantoren te vinden. De grootste concentraties kantoorgebouwen liggen in Breda langs de uitvalswegen: Ettensebaan, Lunetstraat en Claudius Prinsenlaan, alsmede op snelweglocaties (samen ruim 37%). Ook de binnenstad van Breda is een populaire vestigingsplaats voor kantoren. Het gebied binnen de singels en het stationsgebied zijn samen goed voor bijna 30% van de totale Bredase kantorenvoorraad. In totaal heeft Breda in 2009 een beschikbaar aanbod 3 van iets meer dan m² vvo. Dit betreft zowel kantoorruimtes groter als kleiner dan 500 m². Het aanbod van kantoren is nagenoeg gelijk gebleven ten opzichte van Op basis van het beschikbaar aanbod heeft Breda een leegstandspercentage van circa 15%. Dit is boven het landelijk gemiddelde van circa 12%. De opname van kantoorruimte is in 2009 aanzienlijk lager dan in In 2008 werd nog bijna m² vvo kantoorruimte opgenomen, in 2009 is de opname gedaald tot ruim m² vvo kantoorruimte. Daarmee ligt de opname in 2009 onder het gemiddelde van de afgelopen tien jaar van circa m² vvo. De verwachting is dat de economische crisis zal leiden tot een verdere toename van de leegstand in Breda. 1 Mits expliciet anders is aangegeven, heeft alles wat in nota wordt gesteld, betrekking op zelfstandige kantoren groter dan 500 m². Hiervoor zijn twee redenen. Het is de ondergrens die door alle partijen wordt gehanteerd, die zich in Nederland bezig houden met onderzoek naar en analyse van de kantorenmarkt. Om vergelijkingen te kunnen maken met de ons omringende wereld, hanteren wij in voorliggende nota ook deze ondergrens. 2 Voor een uitgebreide beschrijving van de Bredase kantorentypologie zie bijlage 1. 3 In het beschikbaar aanbod zijn kantoorpanden die nog niet gebouwd zijn, maar wel al op de aanbodsites vermeld staan, niet meegerekend. 5

7 Wanneer het totale aanbod wordt verdeeld naar kantoormilieus, valt op dat vooral op bedrijventerreinen een flink aanbod aan kantoren beschikbaar is; ruim 30% van het aanbod is terug te vinden in het gemengd milieu kantoren op bedrijventerreinen. Het minste aanbod (respectievelijk 5% en 8%) is beschikbaar in het gemengd milieu kantoorvestigingen in woonwijken en in het milieu uitvalswegen/snelweglocaties. In 2009 wordt van het totale aanbod kantoorruimte bijna m² vvo (oftewel zo n 57%) al langer dan een jaar aangeboden. Het aanbod dat langer dan twee jaar actief op de markt wordt aangeboden bedraagt zo n m² vvo. Dit is zo n 45% van het aanbod in Dit aanbod wordt langdurige of structurele leegstand genoemd. In Breda staat dus iets minder dan 9% van de voorraad structureel leeg. Met een aandeel van 50%, zijn de zakelijke dienstverleners in belangrijke mate verantwoordelijk voor de opname van kantoorruimte in Breda. De laatste jaren groeit ook de financiële dienstverlening in Breda. Waar in de periode deze sector nog een aandeel van 4% in de totale opname van Breda had, neemt dit percentage in de periode toe tot ruim 12%. In 2008 bedraagt het aantal banen in de Bredase kantoorgebieden ruim Dit is bijna een kwart (24%) van de totale werkgelegenheid in Breda. De werkgelegenheid in de kantoorgebieden is sinds 2006 gestegen met zo n 8%; in totaal circa banen. In vergelijking tot de totale werkgelegenheid van Breda, stijgt de kantoorgebonden werkgelegenheid relatief sneller. Deze ontwikkeling zal, door de economische crisis, de komende periode waarschijnlijk worden gekenmerkt door een daling. 2.2 Kantorenmarkt Breda in perspectief De kantorenmarkt van West-Brabant wordt sterk gedomineerd door Breda. Met een voorraad van bijna m² vvo heeft Breda een aanzienlijk groter aandeel in de regionale kantorenmarkt dan de nummer twee, Oosterhout ( m² vvo). Ook de gemiddelde opname van kantoren is in Breda verreweg het hoogst. Voorraad kantoren in vijf grote steden in West-Brabant (2008) Gemeente Voorraad in m² vvo Aantal inwoners Kantoorruimte per inwoner (m²) Opname in 2008 in m² vvo Bergen op Zoom , Breda , Etten-Leur , Oosterhout , Roosendaal , Bron: Bak, 2006; PropertyNL, 2009; Kamer van Koophandel West-Brabant, 2007 De sterke positie van Breda als kantorenstad van de regio West-Brabant blijkt ook wanneer de voorraad kantoorruimte wordt geconfronteerd met de totale bevolkingsomvang. Breda telt bijna 4 m² per inwoner. Oosterhout en Roosendaal, qua voorraad nummer twee en drie, hebben slechts 2,0 en 1,5 m² kantoor per inwoner. Met uitzondering van Breda heeft de regio West-Brabant geen sterke kantoorsignatuur. Binnen de provincie Noord-Brabant hebben zowel Eindhoven als Den Bosch een grotere kantorenvoorraad dan Breda. Tilburg heeft, ondanks het feit dat deze gemeente meer inwoners heeft dan Breda, een kleinere kantorenvoorraad. Tilburg is minder gunstig gelegen ten opzichte van de verkeersassen: Utrecht-Maastricht en Rotterdam-Antwerpen en het heeft een meer industrieel verleden en imago. Den Bosch trekt, als provinciehoofdstad, veel (semi) overheidsinstanties aan en is gunstig gelegen aan de economische verkeersader A2. Dit verklaart voor een groot deel het hoge aandeel kantoorruimte per inwoner in Den Bosch. Eindhoven heeft een sterk kennisintensief imago. De zakelijke dienstverlening is hier, van oudsher, sterk aanwezig. Daarnaast profiteert Eindhoven ook 6

8 van de aanwezigheid van het vliegveld. Op Flight Forum zijn de laatste jaren veel nieuwe kantoormeters opgeleverd (Dynamis, 2008). Kerngegevens kantoren in omliggende (middel)grote gemeenten, 2008 Breda Tilburg Eindhoven Den Bosch Dordrecht Rotterdam Voorraad in m² vvo Aantal inwoners Opname m² vvo in Kantoorruimte per inwoner m² 3,9 2,2 6,5 6,8 2,4 6,3 Aanbod in 2008 in m² Gemiddelde huurprijs per m² bvo Bron: FGH Bank, 2009; Dynamis, Rotterdam en Dordrecht liggen op korte afstand van Breda. Rotterdam heeft de op één na grootste kantorenmarkt van Nederland (Amsterdam staat op één). Branches in Rotterdam met een sterk aandeel in de voorraad en opname zijn de zakelijke dienstverlening, bouw en industrie. Ook de sector overheid is in Rotterdam sterk aanwezig. Rotterdam heeft een ruim aanbod aan kantoren en daarbij ook forse nieuwbouwplannen (onder meer rondom het Centraal Station). Dordrecht ligt op relatief korte afstand van Breda, maar heeft een beperkte kantorenvoorraad (minder dan de 50% van de voorraad Breda). De opname in Dordrecht is de laatste jaren relatief laag (ter vergelijking: in 2008 een opname van m² vvo). Dordrecht heeft zich binnen de regio Drechtsteden gemanifesteerd als kantorenstad. Antwerpen heeft forse ambities op het gebied van kantoren. De stad wil de komende jaren haar positie op de kantorenmarkt structureel versterken. De komende tien jaar wordt daartoe, gefaseerd, een flink areaal kantoormetrages ( m²) op zowel stationslocaties als snelweg/stadsrandlocaties toegevoegd. Ook overweegt men kantoorontwikkeling bij de luchthaven Deurne. Verder wil de stad meer nieuwe (internationale) kantoren en kennisbedrijven aantrekken, bestaande internationale bedrijven goed verankeren, de stad meer profileren als zakelijke dienstenstad en sterke regie houden op de kantoorontwikkelingen. Momenteel doet de stad onderzoek naar de profilering en segmentering van haar kantorenlocaties. Dit dient als basis voor een businessplan voor de marketing en acquisitie. De marketing en acquisitie van kantoren wil men samen met private partijen en andere intermediairs (zoals de Kamer van Koophandel) actief op gaan pakken; bijvoorbeeld via een speciale Taskforce. Ook gaat men over tot verdere uitwerking van een stedelijk kantorenbeleid. Acquisitiedoelgroepen waar men aan denkt zijn de (inter)nationale hoofdkantoren, Beneluxkantoren en backoffices. De beoogde sectoren hierbinnen zijn, naast kantoren die gerelateerd zijn aan de haveneconomie, zakelijke dienstverlening, ICT en financiële diensten. Kortom, ambities volop in Antwerpen. Positie Breda ten opzichte van omliggende kantorensteden Tilburg Eindhoven Den Bosch Dordrecht Rotterdam Antwerpen Voorraad Ontwikkeling voorraad Opname m² kantoor per inwoner Aanbod / leegstand Huurprijs = = = Imago - = Ligging / bereikbaarheid - = Concurrentie t.o.v. Breda - = = : hoger, meer, duurder; = : gelijk; - : lager, minder, goedkoper; Bron: Stec Groep,

9 Het is van belang dat we rekening houden met het gegeven dat de kantorenmarkt van Breda geen markt op zich is. Ook in omliggende steden wordt (aantrekkelijk) aanbod op de markt gebracht. 4 Eindgebruikers laten zich niet beperken tot (bestuurlijke) grenzen bij locatiekeuzeprocessen en eisen aan vastgoed en bedrijfsomgeving nemen toe. Vooral Rotterdam en Antwerpen concurreren met de kantorenmarkt van Breda. Beide steden hebben een grote kantorenvoorraad, voldoende plancapaciteit, zijn goed bereikbaar en hebben voor een belangrijk deel dezelfde marktoriëntatie als Breda: gericht op de belangrijke internationale economische as A16. De andere grote steden in Noord-Brabant concurreren, relatief gezien, minder met Breda, vooral omdat ze op een andere markt zijn georiënteerd. 2.3 Trends en ontwikkelingen op de kantorenmarkt 5 Als gevolg van verschillende demografische en macro-economische trends, zijn momenteel, maar zeker ook de komende jaren, belangrijke accentverschuivingen zichtbaar op de kantorenmarkt. Vijf belangrijke trends en ontwikkelingen zijn: De economische crisis De economische crisis heeft een sterke impact op onze kantorenmarkt. Er is sprake van een afname van de gemiddelde opname/marktvraag. Dit vraagt om een heroverweging wat betreft plancapaciteit; waarbij de marktvraag leidend moet zijn. Op basis van dit inzicht kan op de gevolgen van de crisis worden ingespeeld door te kiezen voor sterke locaties met toekomstwaarde. Minder behoefte aan kantoorruimte Er lijkt een trend te zijn ingezet die een structurele afname van de behoefte aan kantoren laat zien. Daarbij tekent zich een verandering in het karakter van de vraag naar kantoren af: er vindt steeds meer een verschuiving plaats van een uitbreidingsvraag naar een vervangingsvraag. In Breda vertaalt zich dit, in vergelijking met voorgaande jaren, in een vermindering van de gemiddelde jaarlijkse opname. Positief voor onze gemeente is wel dat we een meer dan gemiddelde bovenregionale vraag kennen. Ook met betrekking tot deze trend geldt: we moeten de ontwikkeling van vraag en aanbod goed monitoren, voor sterke locaties kiezen en overbodige plancapaciteit opschonen. Meer focus op kwaliteit, bereikbaarheid en multifunctionaliteit Nu de kantorenmarkt is omgeslagen van een aanbieder- in een vragersmarkt, hebben huurders het voor het zeggen. Waar zij niet worden getroffen door de economische crisis en dus nog middelen beschikbaar hebben voor een verhuizing, stellen zij vaak hoge eisen. Daarbij komt dat, op de langere termijn, de schaarste aan werknemers betekent dat alleen de bedrijven op aantrekkelijke, goed bereikbare locaties met veel voorzieningen de beste werknemers aan zich kunnen binden. De kwaliteit van pand en locatie, dat is waar het om draait. We kunnen als Breda onze kansen op de kantorenmarkt vergroten door sterk te focussen op kwaliteit, bereikbaarheid en multifunctionaliteit. Opkomst van nieuwe concepten en sectoren In traditionele sectoren als industrie, logistiek en handel ontstaat steeds meer kantoorwerk door de noodzaak om meer toegevoegde waarde te leveren. Nieuwe kantoorconcepten zoals flex- en ontmoetingskantoren zijn in opkomst. En er ontstaan nieuwe groeisectoren zoals: zorg/health, creative industry en kennisintensieve bedrijvigheid. Indien we vroegtijdig op deze ontwikkelingen weten in te spelen of voortbouwen op in reeds gang gezette ontwikkelingen als bijvoorbeeld de Triple O-campus, kan dit nieuwe mogelijkheden bieden voor de kantorenmarkt in Breda. Zeker ook voor het stationsgebied; in combinatie met bijvoorbeeld het World Trade Center. We moeten wel visies ontwikkelen op sectoren als de zorg en de creative industry en tijdig specifieke ontwikkelingslocaties voor kansrijke sectoren aanwijzen. 4 Voor een uitgebreide beschrijving van de plannen in de Breda omringende grote steden zie bijlage 2. 5 Voor een uitgebreide beschrijving van de ontwikkelingen en trends zie bijlage 3. 8

10 Steeds meer nadruk op duurzaamheid De aandacht voor duurzaamheid is de afgelopen jaren sterk gegroeid, ook in de vastgoedwereld. Bedrijven willen vanwege hun reputatie bij klanten en/of werknemers, of vanuit ideële overwegingen hun milieubelasting verminderen. Daarbij kijken zij nadrukkelijk naar hun bedrijfspand, omdat dat een zeer zichtbaar deel van het bedrijf is. Bij de ontwikkeling van nieuwe kantoren en locaties moeten we sterk inzetten op duurzaamheid. Het werken met energielabels en het stellen van eisen aan duurzame gebouwen wordt steeds belangrijker. Voor de ontwikkelaars speelt dit overigens ook een belangrijke rol. Marktpartijen gaan hier dus zeker in mee. Een duurzame kantorenmarkt begint met het tegengaan van leegstand. Dit vraagt om een goede afstemming tussen vraag en aanbod (geen overcapaciteit aan plannen), voldoende aandacht voor bestaand vastgoed en (actief) medewerking aan functieverandering van gebouwen in gebieden die zich daar voor lenen. 2.4 Toekomstige vraag en aanbod in Breda Om in te kunnen spelen op de ontwikkelingen op de Bredase kantorenmarkt is het van belang de toekomstige vraag en aanbod in beeld te brengen. Dit is geen eenvoudige, maar wel noodzakelijke opgave. Hoe zorgvuldig ook uitgevoerd, we moeten rekenen met bepaalde aannames, zoals de werkgelegenheidsontwikkeling en het aantal m²-vloeroppervlak per werknemer. Er zal daarom altijd sprake zijn van een bepaalde mate van onzekerheid. Door met bandbreedtes te werken wordt de mate van onzekerheid ingekaderd 6. We vinden het van groot belang om de ontwikkelingen goed te monitoren, zodat we tijdig kunnen bijsturen. Ook het transparant maken van de plancapaciteit is een belangrijke opgave bij de totstandkoming van onze kantorenstrategie. De totale plancapaciteit bestaat enerzijds uit plannen in ontwikkeling; in diverse fasen in het planproces en anderzijds uit bestemmingsplanruimte. De belangrijkste bestemmingsplannen met onbenutte ontwikkelingsmogelijkheden voor kantoren hebben we in beeld gebracht. Voor de komende periode is het van groot belang de bestemmingsplanruimte en plancapaciteit meer in overeenstemming te brengen met de behoefte. De kantorenmarkt is, zowel aan de vraag-, als aan de aanbodzijde, erg dynamisch en wordt beïnvloed door vele factoren. Het is van groot belang de ontwikkelingen op de kantorenmarkt op de voet te volgen, zodat de behoefteprognoses en eventueel de beleidsdoelstellingen tijdig kunnen worden bijgesteld. Hierdoor kunnen financiële risico s voor de gemeente worden beperkt of wellicht zelfs worden voorkomen. Het opstellen van een nieuwe vastgoedmarktmonitor, die de focus op de toekomst richt is een uitdaging die in dit kader wordt opgepakt. Nu volgen de belangrijkste conclusies en resultaten uit de analyse van de kantorenmarkt van Breda. Conclusie 1: In Breda is sprake van een grote kwantitatieve mismatch tussen plancapaciteit en behoefte Behoefte Op basis van de werkgelegenheidsprognose van de gemeente Breda en de uitkomsten van de bedrijfslocatiemonitor (BLM) van het Centraal Planbureau (CPB, 2005) is een prognose gemaakt van de nieuwbouwbehoefte voor kantoren in onze gemeente tot De jaarlijkse nieuwbouwbehoefte aan kantoren in Breda wordt ingeschat op circa tot m² bvo gemiddeld per jaar, dan wel circa tot m² bvo tot Voor de uitgebreide kantorenmarktanalyse zie bijlage 4 9

11 We moet na 2020 rekening houden met een afname van de gemiddelde jaarlijkse behoefte. De uitbreidingsvraag (extra ruimtebehoefte die ontstaat door werkgelegenheidsgroei) zal dalen, door een stagnerende groei van de werkgelegenheid 7, mede als gevolg van de vergrijzing. De vervangingsvraag, als gevolg van veroudering van bestaande kantoren, wordt na 2020 geschat op circa 1,5% tot 2,0% van de totale voorraad, terwijl ook de bovenregionale aantrekkingskracht van Breda, mede door de gunstige ligging, op een bovengemiddeld niveau van 10 tot 15% zal liggen. Er zal dus na 2020 zeker nog nieuwbouwbehoefte voor kantoren zijn, maar deze zal naar verwachting lager liggen dan in de periode Plancapaciteit Breda heeft een totale plancapaciteit van circa 2,4 miljoen m² bvo kantoren. Het grootste gedeelte van deze plancapaciteit bestaat uit zogenaamde bestemmingsplanruimte; een kleine 2,2 miljoen m² bvo. Deze ruimte kan expliciet in een bestemmingsplan zijn aangeduid met de bestemming kantoren, maar kan ook meer verborgen zitten in bestemmingen als gemengde doeleinden, of centrum doeleinden. Voor ruim 0,5 miljoen m² bvo bestaan plannen of aanzetten daartoe; van rijp tot groen. Een deel van deze plannen is reeds vastgelegd in bestemmingsplannen, maar een deel nog niet. Het grootste aandeel in de plannen heeft het programma Via Breda, met in totaal m² bvo; een deel hiervan is vastgelegd in bestemmingsplannen. Confrontatie vraag en aanbod Wanneer de nieuwbouwprognose, uitgaande van de maximumbehoefte tot 2020 van m² bvo, wordt afgezet tegen de totale plancapaciteit van 2,2 miljoen m² bvo, dan kan klip en klaar worden gesteld dat sprake is van een mismatch tussen de behoefte en actuele plancapaciteit. Wordt de behoefte afgezet tegen de m² aan plannen en planideeën, die er leven, dan kan enigszins eufemistisch worden gesteld dat de overcapaciteit in Breda nog mee valt. Conclusie 2: Breda kent een bovengemiddelde leegstand Op de kantorenmarkt in Breda wordt momenteel iets meer dan m² vvo kantooroppervlak aangeboden. Daarmee heeft de gemeente een bovengemiddeld leegstandspercentage van circa 15% op de totale voorraad 8. Ruim 30% van dit aanbod is terug te vinden op bedrijventerreinen, 28% van het aanbod bevindt zich in het centrum of bij het stationsgebied en 21% van de kantoren die worden aangeboden zijn gevestigd langs de uitvalswegen of snelwegen in Breda. Circa 60% van de leegstaande panden staat meer dan een jaar leeg. Iets meer dan 40% staat ruim twee jaar leeg. In deze panden is, volgens de definitie, sprake van structurele leegstand. Conclusie 3: Meeste vraag naar kantoren in het centrum/stationsgebied en langs de snelwegen A-16 en A-27 De vraag in Breda concentreert zich met name in het centrum (station) en langs uitvalswegen/snelwegen. De verwachting is dat in Breda 40% van de behoefte is gericht op kantoren op centrum- en stationslocaties en 40% van de behoefte zich richt op de locaties langs uitvalswegen en snelwegen (A-16 en A-27). Het overige deel van de vraag richt zich op kantoren in woonomgevingen en op bedrijventerreinen. De verdeling van de indicatieve vraag naar locatietypen is tot stand gekomen door rekening te houden met de wensen en eisen van de belangrijkste eindgebruikers in Breda, de trends op de kantorenmarkt in Nederland, werkbijeenkomst met Bredase marktpartijen en op basis van ervaringscijfers in onze gemeente. 7 Exacte werkgelegenheidsprognoses voor de periode na 2020 zijn nog niet bekend in Breda. 8 Het gemiddelde leegstandspercentage in Nederland bedraagt 12% (bron: DTZ, 2010). 10

12 Uit de confrontatie van de nieuwbouwbehoefte met de plancapaciteit blijkt dat er een overaanbod verwacht kan worden van kantoren op uitvalswegen-/snelweglocaties. Tevens is er overaanbod aan locaties bij het station en in het gebied binnen de singels. Kantoorlocaties op bedrijventerreinen behoren qua uitstraling en ruimtelijke kwaliteit over het algemeen tot één van de minst aantrekkelijke kantoorlocaties. Bovendien laat de (OV)-bereikbaarheid van deze locaties in veel gevallen te wensen over. Kantoorlocaties op bedrijventerreinen zijn als zodanig sterk conjunctuurgevoelig. In tijden van een ruime kantorenmarkt staat veel kantoorruimte op bedrijventerreinen leeg en is deze moeilijk te verhuren. Voor de realisatie van kantoren op bedrijventerreinen is een aantal concrete plannen in Breda, zoals de ontwikkelingen op de Tramsingel, Druivenstraat en Werkdonken / Kapittelweg. Uit de confrontatie van de nieuwbouwbehoefte met de plancapaciteit komt naar voren dat er een overaanbod is. Door de bovengemiddelde leegstand van kantoren op bedrijventerrein in Breda, zullen er de komende jaren vanuit markttechnisch perspectief naar verwachting weinig kantoren worden gerealiseerd op deze locaties. Gelet op het tekort aan courante bedrijfskavels is het ook ongewenst dat er kantoren worden ontwikkeld op bedrijventerreinen. Bij kantoren in woonwijken is te zien dat de verwachte vraag de plancapaciteit overtreft. Gezien deze marktvraag werken we, als de omstandigheden het toelaten, mee om kleinschalige kantoorontwikkelingen in woonwijken mogelijk te blijven maken, bijvoorbeeld in de plint van woonblokken, via kleinere verzamelkantoren en wellicht door woon-werkunits. Voordeel van dit type locaties is dat verouderde kantoorlocaties in woonwijken door hun ligging in bestaand stedelijk gebied over het algemeen goede mogelijkheden voor transformatie bieden. Overigens, een belangrijk deel van de vraag in dit segment kan wellicht haar plek vinden in het (bestaande) aanbod in het centrum of nieuw aanbod in Via Breda. Wat betekent dit voor Breda? De kantorenmarkt van Breda kent knelpunten, zoals de ruime hoeveelheid beschikbaar aanbod, de structurele leegstand, een daling van de opname / nieuwbouwbehoefte en een enorme plancapaciteit. Problemen die bovendien versterkt worden door de huidige economische crisis. Ook demografische trends, zoals de vergrijzing en ontgroening, zorgen voor verschuivingen op de kantorenmarkt. Daarnaast is al vele jaren het (nieuwe) aanbod aan kantoren in onze gemeente vele malen hoger dan de jaarlijkse opname. Samenvattend kunnen de volgende vier problemen worden gesignaleerd: inzakkende vraag op korte en (middel)lange termijn; te veel meters op te veel plekken; een hoge structurele leegstand; nog onvoldoende beleid, regie en afstemming. Om deze problemen op te lossen moeten we als gemeente de regie pakken. Het is, ondanks de ruime plancapaciteit, nog niet te laat om bij te sturen. Door slimme keuzes te maken, kunnen we de sterke positie binnen Nederland mogelijk zelfs verder versterken. Er doen zich immers ook kansen voor zoals de ontwikkeling van Via Breda (inclusief HSL shuttle). Daarnaast blijft Breda aantrekkelijk voor Benelux kantoren. Dat Breda in trek is blijkt wel uit de grote namen die zich in de achterliggende periode in onze gemeente hebben gevestigd, zoals bijvoorbeeld: Texaco, Ritchie Brothers, Opel, Scania, GE Capital en recentelijk nog Forever 21. In het volgende hoofdstuk worden strategische keuzes gepresenteerd om de kantorenmarkt in Breda gezond te maken. 11

13 3. NAAR EEN GEZONDE KANTORENMARKT VOOR BREDA Een gezonde kantorenmarkt is gebaat bij een goede balans tussen vraag en aanbod in kwantitatieve zin, maar zeker moet ook de kwalitatieve match tussen vraag en aanbod op orde zijn. Daarnaast beschikt een gezonde kantorenmarkt over een leegstandspercentage dat rondom de frictieleegstand (5%) fluctueert. Gezien de omvangrijke leegstand in onze gemeente willen we bij iedere vraag naar kantoorruimte eerst bezien of de bestaande voorraad uitkomst biedt. Net als bij de vraag naar bedrijfsruimte, passen we ook bij kantoren de SER-ladder benadering toe. We blijven nieuwbouw van kantoren mogelijk maken, om marktsegmenten te kunnen bedienen die niet in de bestaande voorraad geaccommodeerd kunnen worden. Ten slotte ontwikkelen we een heldere lange termijn strategie. Zo ontstaan de bouwstenen voor een sterk en toekomstbestendig kantorenmilieu. Nu behoorlijk wat knelpunten op de Bredase kantorenmarkt Momenteel kan de Bredase kantorenmarkt niet als gezond getypeerd worden. De leegstand is bovengemiddeld en de plancapaciteit is veel hoger dan de behoefte voor de komende periode. Ook is nog onvoldoende sprake van een sterke regie op de kantorenmarkt en zijn er onvoldoende prioriteiten gesteld; zo zijn er te veel plannen op te veel plekken. Daarbij speelt mee dat de verwachte vraag naar kantoren vanwege de afvlakkende werkgelegenheidsgroei op de middellange termijn zal inzakken. En trends zoals duurzaamheid, concentratie van kantooractiviteiten en flexibel werken hebben impact op de vraag van gebruikers. Kortom, de kantorenmarkt verandert en de bomen groeien niet meer tot in de hemel. Box 1: Het kantorenbeleid moet knelpunten oplossen en een bijdrage leveren aan de volgende onderling samenhangende factoren: Het ontstaan van sterke, marktconforme, toekomstbestendige kantoorlocaties met voldoende massa en uitstraling op de meest aantrekkelijke locaties in Breda; Het behoud en de verankering van de kantoorwerkgelegenheid en eventuele spin-off hiervan (ook bijvoorbeeld richting de woningmarkt); De versterking van het imago en het economische profiel van Breda; Het genereren van extra marktdynamiek en het aantrekken van nieuwe kantooractiviteiten van buiten Breda. Breda moet een aantrekkelijke stad voor bovenregionale vestigers blijven; Een versterking van de stedelijke kwaliteit en duurzaamheid (gebiedskwaliteit, verblijfskwaliteit, ruimtelijke samenhang, het ontstaan van plaatsen waar je graag wilt zijn), ofwel een prettiger woon- en werkklimaat; Het verkleinen van de kans op structurele leegstand en leegstand die ruim boven de frictieleegstand ligt. Leegstand is immers niet aantrekkelijk vanuit het perspectief van imago; Het verkleinen van de kans dat er kantoorgebieden ontstaan die te omschrijven zijn als nongebieden; plaatsen waar men liever niet wil vertoeven (spooklocaties). Maar zeker ook voldoende kansen voor Breda Juist de komende jaren zullen gebruikers steeds meer de voorkeur hebben voor sterke, grotere, centraal gelegen kantoorsteden met onderscheidende, zeer goed bereikbare locaties. Met de ontwikkeling van de stationslocatie Via Breda en de aansluiting op de HSL kunnen we hier prima op inspelen. Bovendien zijn er in de nabijheid van de snelwegen A-16 en A-27 mogelijkheden om nieuwe, goede kantoorlocaties te ontwikkelen. En Breda heeft al een uitstekend trackrecord waar het gaat om de vestiging van kantoorgebruikers die activiteiten samenvoegen (vooral de Beneluxkantoren) op bovenregionale en regionale schaal. De kracht van de Bredase kantorenmarkt blijkt verder uit de opnamecijfers van Deze waren met m2, ondanks de crisis, nog zeer behoorlijk. 12

14 Stappen naar een gezonde en duurzame kantorenmarkt voor Breda Om onze positie als kantorenstad te versterken kunnen we niet achteroverleunen. De markt verandert en ook de concurrentie zit, zoals we gezien hebben, niet stil. Het is zaak om nu de juiste ingrepen te doen. Meer dan voorheen zullen we als Breda regie moeten gaan voeren. Alleen al de grote plancapaciteit vraagt om het maken van keuzes. Niet elk plan kan immers zo maar een succes worden en niet elke locatie is even aantrekkelijk vanuit markttechnische optiek. We moeten daarin pro-actief zijn en we hebben, zoals we nog zullen zien, ook een aantal instrumenten om te sturen op de kantorenmarkt. Om de Bredase kantorenmarkt weer gezond en duurzaam te kunnen maken: - Benoemen we allereerst aan wat de belangrijkste opgaven zijn; - Geven we vervolgens aan welke locaties in Breda bij voorkeur op de markt moeten komen; - En geven we tenslotte aan langs welke weg deze opgaven kunnen worden gerealiseerd. 3.1 De opgaven Om op termijn in Breda tot een gezonde kantorenmarkt te komen, worden drie belangrijke opgaven ter hand genomen: 1. De opbouw van een actuele en duurzame kantorenportfolio van bestaande en nieuwe locaties. Het voorkomen en terugdringen van de (structurele) leegstand door: 2. Het opschonen van niet toekomstbestendige plancapaciteit; 3. Meer aandacht voor bestaande locaties en vastgoed. Opgave 1: Opbouw van een actuele en duurzame kantorenportfolio De kantorenmarkt kent een grote diversiteit aan gebruikers. De eisen die zij aan huisvesting stellen kunnen sterk verschillend zijn; bijvoorbeeld wat betreft: grootte, concept, architectuur en locatievoorkeuren. Breda wil in kunnen spelen op deze gedifferentieerde marktvraag. We gaan daarom een actuele en duurzame kantorenportfolio opbouwen van bestaande, maar ook enkele nieuwe locaties. Hoe tegenstrijdig het ook mag klinken; als zich bijvoorbeeld op dit moment een klant meldt, die enkele duizenden vierkante meters wil afnemen in de A16-zone (Bijv. Beneluxeerder), dan kan deze vraag niet worden geaccommodeerd. Een andere locatie binnen Breda aanbieden is in veel gevallen geen alternatief. Dit type klant zal dan eerder kiezen voor een A16-locatie in een andere gemeente. Met het kiezen van de juiste plekken zijn we er echter niet. Bij de (her)ontwikkeling van locaties moet veel nadrukkelijker dan in het verleden gestuurd worden op de kwaliteit ervan. Kwalitatief hoogwaardige kantoorlocaties zijn daarmee een randvoorwaarde voor het versterken van het vestigingsklimaat van Breda. Maar ook vanuit de optiek van duurzaamheid en verantwoord gebruik van schaarse ruimte is de ontwikkeling van de juiste kwaliteit op de juiste locatie van belang. Kwalitatief aantrekkelijke kantoren(locaties) kennen over het algemeen een langere levenscyclus en verouderen hierdoor minder snel. De kantoorontwikkelingen die nu in de gemeente Breda staan gepland, zijn waarschijnlijk de laatste grote nieuwbouwlocaties in de stad. Deze moeten zeker in 2040 ook nog aantrekkelijk zijn. Daarom moet er meer dan ooit gedacht worden vanuit milieus en vanuit het oogpunt van de gebruiker. 13

15 Vijf eisen voor kwaliteit van kantoorlocaties We vinden dat toekomstbestendige kantoorlocaties aan de volgende vijf eisen zouden moeten voldoen: 1. Uitstekende dubbele bereikbaarheid (OV, liefst intercity en auto); 2. Voldoende parkeerruimte; 3. Een aantrekkelijke gebiedskwaliteit; 4. Menging van functies (multi-use); 5. Kwalitatief goede gebouwen (met moderne vereisten als ICT, klimaatbeheersing en duurzaamheid). Ook voor bestaande kantoorlocaties kan dit eisenpakket als toetsingskader gelden. Zo kan bij de uitbreiding van kantoren aan bijvoorbeeld de Claudius Prinsenlaan of bij het NAC Stadion deze checklist ook worden gebruikt. Bestaande kantoren kunnen zo meeprofiteren van nieuwe ontwikkelingen in het gebied. Gemeente kan sturen op de kwaliteit van locaties Wij als gemeente bouwen geen kantoren; dat is evident. Derhalve is het van belang wat we als gemeente aan de kwaliteit van kantoorlocaties kunnen doen? We benoemen de randvoorwaarden voor de bouw van kantoren en de directe omgeving hiervan. Ons staan de volgende instrumenten ter beschikking: Bestemmingsplan: hiermee kan de gemeente onder meer bestemmingen op kantoorlocaties toestaan/uitsluiten (functiemenging?); Beeldkwaliteitplan: hiermee kan de gemeente de kwaliteit van de inrichting van een gebied (extra) beïnvloeden, denk aan aspecten als bouwhoogte, materiaalgebruik (via welstandscriteria in het beeldkwaliteitplan), bebouwingspercentage, gebruik van water en groen, bebouwde parkeeroplossingen, et cetera; Masterplan: samen met marktpartijen kan Breda een Masterplan opstellen voor nieuwe locaties, dan wel hier de (ruimtelijke) randvoorwaarden voor meegeven; Locatiebeleid: Breda kan met locatiebeleid invloed geven aan zaken als ontsluiting, parkeernormen en functiemenging; Verkeersplannen: hiermee wordt de bereikbaarheid van kantoorlocaties beïnvloed; Privaatrechtelijke instrumenten als: Samenwerkingsovereenkomst (SOK), Intentieovereenkomst (IOK) en Realisatieovereenkomst. Opgave 2: Opschonen van niet toekomstbestendige plancapaciteit Een grote disbalans in vraag en aanbod gaat gepaard met hoge leegstandscijfers. Deze zijn onwenselijk voor een gezonde kantorenmarkt. Een belangrijke, maar vaak moeilijke maatregel om de leegstand aan te pakken is de plancapaciteit op te schonen. De kans op overaanbod, versnippering en leegstand wordt hierdoor immers verkleind. In paragraaf 3.2 is aangegeven welke nieuwe locaties Breda bij voorkeur op de markt ziet komen. Er wordt daarbij een onderscheid gemaakt naar de periode tot en na Alle overige plancapaciteit wordt in principe opgeschoond. Breda streeft er naar om een kleine 2 miljoen m² bvo aan plannen en plancapaciteit op te schonen. Ingeschat wordt dat hiervan ruim m² bvo relatief makkelijk kan worden weggestreept. Blijft nog een uitdaging over van ruim 1,7 miljoen m² bvo; voor het overgrote deel bestaande uit bestemmingsplancapaciteit. Een klein deel van de disbalans in vraag en aanbod zal door de markt zelf worden opgelost; door bijvoorbeeld te schrappen in plannen of een andere invulling te geven aan een gebied. Maar 14

16 aangezien de gemeente Breda beschikt over bijna 70% van de grondposities voor nieuwe kantoren, zal zij zelf zeker ook regie en sturing geven om verdere balans te realiseren. Om deze opgave te kunnen realiseren zal per locatie maatwerk geleverd moeten worden. Bekeken moet worden welke inzet van instrumenten, op enig moment, het meest effectief zal zijn en de minste risico s voor de gemeente met zich meebrengt. Gedacht kan worden aan: afwaardering van locaties; actualisering van bestemmingsplannen; uitruilen van programma. Zeker is in ieder geval dat het voor een langere periode van ons als gemeente vraagt om sterke sturing en regie. Opgave 3: Meer aandacht voor bestaande locaties en vastgoed Het is van cruciaal belang dat er meer aandacht wordt gegeven aan de bestaande kantorenvoorraad. Momenteel wordt hier geen specifiek beleid op gevoerd. Gezien het huidige hoge leegstandspercentage, maar ook de veranderende eisen van gebruikers, is het geen overbodige luxe om de bestaande voorraad steviger te betrekken bij het streven naar opbouw van een aantrekkelijke kantorenportfolio. Voorkomen moet immers worden dat bestaande locaties verloederen en onaantrekkelijk worden voor eindgebruikers. En kansen tot transformatie dienen tijdig gesignaleerd en gefaciliteerd te worden. Overigens betekent dit niet dat Breda gelijk voor forse investeringen staat. Met een aantal praktische maatregelen, zoals het inventariseren van bestaand aanbod, faciliteren van kleine maatregelen (zoals verlichting of parkeren) die een locatie meer aantrekkelijk maken en/of flexibel omgaan met het bestemmingsplan, kunnen op dit vlak al veel stappen gezet worden. Meer samenhang tussen bestaande en nieuwe kantoorontwikkelingen gewenst De gemeente Breda heeft, net als veel andere gemeenten in Nederland, een behoorlijke hoeveelheid leegstaande kantoorpanden. In totaal worden op een totale voorraad van m² vvo ruim m² vvo kantoren aangeboden. Zo n 60% van dit beschikbare aanbod staat al meer dan een jaar leeg. Veel van deze kantoorpanden blijven qua uitstraling, bereikbaarheid en comfort vaak achter bij nieuwe(re). Daarnaast speelt het gebrek aan duurzaamheid een steeds belangrijkere rol bij het incourant worden van kantoren (Neprom, 2009). Uit gebruikersonderzoek van Jones Lang La Salle (2008) komt naar voren dat de helft van de huidige kantoorgebruikers binnen vijf jaar duurzaam gehuisvest wil worden. De zeer beperkte bestaande voorraad en aanbod aan duurzame kantoorruimte in Breda biedt onvoldoende ruimte om aan deze vraag te voldoen. Dit biedt kansen voor herontwikkelen van bestaand vastgoed. Door alleen focus te hebben voor nieuwe locaties, wordt de leegstandsproblematiek niet opgelost: een overaanbod aan nieuwbouwkantoren draagt juist bij aan het vergroten van de leegstand in bestaande kantoorpanden. Maar het omgekeerde geldt ook: door geen nieuwe locaties toe te voegen wordt de leegstandsproblematiek niet opgelost, omdat een deel van de marktvraag niet in de bestaande voorraad kan worden geaccommodeerd. 3.2 De voorkeurlocaties Het is raadzaam kantoorontwikkelingen te clusteren; versnippering moet zoveel mogelijk tegen worden gegaan. Zo ontstaan locaties met massa, uitstraling en voldoende draagvlak voor voorzieningen. Kleine, vlees-noch-vis locaties dragen bij aan versnippering en vergroten de kans op leegstand. Een stad die niet kiest creëert bovendien onduidelijkheid bij marktpartijen en eindgebruikers. 15

17 Breda wil bij haar keuzes primair inspelen op de verwachte marktvraag. Naast het centrum/stationsmilieu vraagt de Bredase markt nadrukkelijk om snelweg- en radiaallocaties, zowel aan de A16 als aan de A27. Bij voorkeur biedt Breda in elk van deze twee milieus ruimte voor nieuwe kantoren. Beoordeling locaties op basis van diverse criteria Bij de opbouw van een aantrekkelijke kantorenportfolio gaan we primair uit van de vraag die er vanuit de markt is en wordt verwacht. Bij de markttechnische analyse van de verschillende Bredase kantorenmilieus wordt uitgegaan van de volgende overwegingen: Heeft de locatie voldoende kritische massa?; Ligt de locatie in de nabijheid van andere kantoorlocaties?; Is de locatie goed bereikbaar per openbaar vervoer en auto?; Heeft de locatie voldoende mogelijkheden voor een hoge gebiedskwaliteit?; Hoe multifunctioneel is de locatie? Deze beoordeling levert een min of meer ideaaltypische portfolio aan kantorenlocaties op. Aangezien er geen sprake is van een blanco situatie, maar rekening moet worden gehouden met een bestaande realiteit en we bovendien gebukt gaan onder een ongekende economische crisis en een kritieke financiële positie van de gemeente, is de plancapaciteit ook beoordeeld op aspecten als: (gemeentelijke) grondposities; bestaande afspraken met marktpartijen; benodigde investeringen. De ontwikkelingen waar Breda voor wil gaan.. Stationsmilieu/Centrum In de periode tot 2020 krijgt de ontwikkeling van het Stationskwartier de hoogste prioriteit. Van veel minder omvang is de ontwikkeling van kantoren in het gebied Drie Hoefijzers (noord- en zuid). De kantorenbehoefte tot 2020 in dit milieu bedraagt een kleine m² bvo Indien de marktomstandigheden het toelaten kunnen in de periode na 2020 kantoren worden ontwikkeld in de gebieden Havenkwartier en Markoevers-oost. Aangezien we vertrouwen hebben in de kansen van de Creative Industrie, kan in het Triple O- gebied tot 2020 circa m² bvo aan kantoren in deze sector worden gerealiseerd. Mocht dit niet genoeg zijn dan is een verder oostelijke uitbreiding in het gebied Tramsingel / Slingerweg mogelijk. De voormalige gebouwen van de gemeentelijke Sociale Dienst aan de Vlaszak/Gasthuispoort kunnen worden herontwikkeld zodra de marktomstandigheden het toe laten. Naast wonen kan hier m² bvo aan kantoren worden gerealiseerd. In de periode na 2020 en wellicht zelfs eerder, kan op de parkeerplaats van Stadskantoor C, nog maximaal m² bvo aan kantoren worden gerealiseerd. Deze ontwikkeling is voorstelbaar, omdat er een proces van centralisatie van activiteiten binnen het spectrum van sociaal-maatschappelijke organisaties en instellingen op gang kan komen. 16

18 Milieu: Station/Centrum Planvoorraad (gewenst) Locatie Tot 2020 Reserve/na 2020 Stationskwartier Drie Hoefijzers-zuid Drie Hoefijzers-noord Havenkwartier Marktoevers-oost Vlaszak/Gasthuispoort Stadskantoor C/parking Tramsingel/Triple O Totaal Behoefteprognose PM Snelweg-/Radialenmilieu Naast een sterke gebiedsontwikkeling rondom het station hebben we behoefte aan enkele sterke kantoorlocaties langs of nabij de snelwegen A-16 en A27. Immers, een groot deel van de kantoorgebruikers (zo n 40%) heeft voorkeur voor vestiging in de omgeving van de snelweg, zo tonen de transacties in Breda. Landelijk onderzoek van de Vereniging voor ontwikkelaars en bouwondernemingen onderschrijft deze voorkeur. Uit gesprekken die we voerden met diverse (inter)nationale bedrijven bleek deze voorkeur overigens ook al. Voor bedrijven met een internationale oriëntatie is een locatie langs de A-16 vaak aantrekkelijk, terwijl bedrijven met een oriëntatie op Utrecht en de overige steden in Noord-Brabant (zoals Tilburg, Eindhoven en Den Bosch) vaak voorkeur hebben voor vestiging langs of nabij de A-27. Ook voor de langere termijn blijft deze vraag bestaan, zeker waar het gaat om kantoren met een bovenlokale salesfunctie. En juist voor dit segment is Breda een aantrekkelijke locatie gebleken. Aan de westzijde van de stad zet Breda tot 2020 in op kantoorontwikkeling nabij het NAC-stadion ( m² bvo). Ook is nog een ontwikkeling van m² bvo mogelijk ten westen van de Lunetstraat, net ten noorden van het spoor. Voor de periode na 2020 blijven de volgende locaties beschikbaar: Princenhagelaan-zuid, Hoge Mosten, Officepark Steenakker. Tevens dient nog een afweging te worden gemaakt tussen de locaties Steenakker-noord en het gebied ten zuiden van Rithmeester Park. Deze laatstgenoemde locatie lijkt een betere uitgangspositie te hebben qua ligging en ontwikkelkosten. Marktomstandigheden (concrete klanten) kunnen er toe leiden dat enkele locaties eerder, dus vóór 2020, tot ontwikkeling worden gebracht. Hiervoor komt de locatie Princenhagelaan-zuid het meest in aanmerking. Aan de oostzijde van de stad is in de periode tot 2020 kantoorontwikkeling mogelijk op het Digit Parc en op de locatie Meulenspie. Daarnaast kunnen ook op enkele locaties langs de Claudius Prinsenlaan kantoren worden ontwikkeld. Breda ziet af van kantoorontwikkeling direct aan de A27. 17

19 Milieu: Snelweg/Radialen Locatie (A16/west) Planvoorraad (gewenst) Tot 2020 Reserve/na 2020 Nac-stadion Lunetstraat Steenakker-noord Princenhagelaan-zuid Hoge Mosten Officepark Steenakker Oksel A16/Gr. Engelbertln-zuid PM Totaal Behoefteprognose PM Locatie (A27/oost) Digit Parc Meulenspie Cl.Prinsenlaan (div.) Loevensteinstraat Totaal Behoefteprognose PM Kantoorvestigingen in woonwijken In dit milieu is geen sprake van een ernstige mismatch tussen vraag en aanbod. Veelal betreft het ook relatief kleinschalige ontwikkelingen. Breda laat in principe in dit segment de markt zijn werk doen. We grijpen pas in als ook in dit milieu vraag en aanbod te ver uit elkaar komen te liggen (frictieleegstand van ruim boven de 5%). 3.3 Realiseren van de opgaven: afstemming, marketing en acquisitie Nu de opgaven bekend zijn, wordt in deze paragraaf aangegeven hoe deze zijn te realiseren. Het is van groot belang om: - Beter af te stemmen binnen en buiten de gemeente; - In te zetten op sterke marketing en acquisitie. Meer afstemming binnen en buiten de gemeente Afstemming tussen projecten en plannen binnen onze gemeente is cruciaal om te komen tot een programmering die kwantitatief en kwalitatief goed past bij de stad. Binnen onze gemeente zal meer sturing en betere afstemming plaats moeten vinden vóór in het planproces; opdat de strategie daadwerkelijk wordt uitgevoerd. Dit willen we bereiken door een regiegroep in het leven te roepen, die frequent programma- of wegingoverleg voert, waarin alle vastgoedprojecten van de stad aan de orde komen. Ook gaan we regelmatig marktconsultaties houden met de vastgoedmarktpartijen, om draagvlak te creëren voor het beleid en de uitvoering ervan en informatie uit te wisselen; op basis waarvan zo nodig kan worden bijgestuurd. Ten slotte is regionale en provinciale afstemming van belang. Samenwerking zoeken met vastgoedmarktpartijen Samenwerking met vastgoedmarktpartijen is van belang, omdat deze partijen over zeer veel marktkennis (ook buiten Breda) en expertise beschikken. Zij hebben dagelijks contact met de markt en zijn bovendien de partijen die het risico nemen om te investeren. Door vastgoedpartijen tijdig te betrekken kunnen we veel kennis aanboren en meer draagvlak voor het gemeentelijk beleid creëren. 18

20 Regionaal afstemmen Regionale samenwerking op de kantorenmarkt is voor Breda relevant. In West-Brabant hebben we verreweg de grootste positie op de kantorenmarkt. Met het oog op de toekomst is het van belang om in samenspraak met de markt, waar nodig, te sturen op de kwantiteit en kwaliteit van het regionale aanbod. Wanneer wij als gemeente Breda ontwikkelingen beperken, zullen buurgemeenten dit mogelijk ook doen (Janssen-Jansen, 2009), om de negatieve gevolgen, zoals leegstand, tegen te gaan. Er kan gedacht worden aan bijvoorbeeld: Meer regionale monitoring van de kantorenmarkt; Segmentering van kantoorlocaties; Verdeling van de bouwcapaciteit; Gerichte investeringen in de bereikbaarheid; Een belangrijke valkuil in de regio is dat de gemeenten ieder hun eigen plan trekken, waardoor het aanbod kwantitatief (te veel) en kwalitatief (te veel van hetzelfde) niet aansluit bij de marktbehoefte. Gezien de potentiële risico s is de regionale economie hier uiteindelijk niet bij gebaat. De gemeente Breda en de regio hoeven overigens niet in te zetten op een zeer rigide regionale planning. Een bepaalde buffer in de planning is zeker nodig vanwege de onvoorspelbaarheid van de markt en de weerbarstigheid van procedures. We vinden het als Breda belangrijk dat ook op provinciaal niveau wordt gestuurd op het voorkomen van overcapaciteit in de regio s en dat de SER-ladder niet alleen voor bedrijven, maar ook voor kantoren wordt gehanteerd. Hier ligt naar onze mening een rol voor de provincie Noord-Brabant. Met de B5-steden in Noord-Brabant, willen we bezien op welke aspecten van de kantorenmarkt winst te behalen valt door samen te werken. Belangrijk is in ieder geval om zelf de zaken goed op orde te hebben. Iedere stad in de provincie heeft daarbij voor een belangrijk deel zijn eigen (regionale) kantorenmarkt en locaties. Inzetten op sterke marketing en acquisitie Marketing en acquisitie op de kantorenmarkt moet blijvend onderdeel uitmaken van de activiteiten van de gemeente Breda de komende jaren. Er wordt al het één en ander gedaan (in samenwerking tussen BrIM, REWIN en BOM), maar het is nu zaak een tandje bij te zetten. Argumenten hiervoor zijn: kansen die zich voordoen in de markt, de Beneluxering-trend is nog niet ten einde, de komst van de HSL-shuttle, de komst van ViaBreda en de vestiging van het Logistiek Topinstituut; de economische crisis; juist in de huidige laagconjunctuur verdienen kantoren meer aandacht; de opkomst van nieuwe kantoorconcepten en groeisectoren zoals zorg, creatieve industrie en kennisintensieve bedrijvigheid; kantoren zijn heel belangrijk voor de werkgelegenheid in Breda; bestaande kantoorvestigers in Breda blijven niet vanzelf zitten, de wereld verandert snel en, langdurige vestiging van bedrijven is geen vanzelfsprekendheid meer (zie Philips, ABN-AMRO), dus voor deze vestigers moet veel aandacht zijn, via hen kunnen ook weer nieuwe leads opgespoord worden; centrale, goed bereikbare (kantoor)steden worden steeds aantrekkelijker voor gebruikers, mede onder invloed van de fusie en concentratietendens in allerlei branches. Een stad als Breda kan hier goed op inspelen (doen ze al!); de concurrentie zit niet stil, met name Antwerpen timmert aan de weg, maar ook Rotterdam (Rotterdam Investment Agency) en Dordrecht. De unieke ligging en het track-record geven Breda een voorsprong, bovendien hebben Dordrecht en Antwerpen nog geen sterke (zicht)locaties. Rotterdam zal waarschijnlijk te veel koersen op internationale havengebonden bedrijven en 19

21 sectoren als medische technologie. Binnen West-Brabant is de positie van Breda sterk en ook Tilburg zal door ligging en imago vooralsnog geen grote concurrent zijn; Via Breda moet goed op de kaart gezet gaan worden als hèt nieuwe milieu van Breda. Marketing is nodig om de plek in beeld te krijgen bij potentiële investeerders, ook van buiten de regio. Dit vergt een meerjarige, strategische aanpak. Breda bezit voldoende Unique Selling Points Er zijn voldoende argumenten voor kantoorgebruikers om voor Breda te kiezen. Naast de aanwezigheid van aantrekkelijke kantoorlocaties, zijn de belangrijkste argumenten voor verkoop: Het trackrecord binnen de Benelux, unieke positie, al veel bedrijven die gekozen hebben voor vestiging in Breda; Centraal afzetgebied binnen de Benelux; Ruime aanwezigheid van personeel en relatief hoog opgeleide beroepsbevolking; Uitstekende bereikbaarheid en verbindingen; Breda biedt een goed woon- en leefklimaat. Voldoende tijd en mensen en bestaande mogelijkheden benutten Om leads op te sporen kunnen we gebruik maken van bestaande organisaties zoals de BOM, REWIN en natuurlijk onze eigen accountmanagers en acquisiteurs van gemeente en BrIM). De samenwerking met deze partijen moet optimaal blijven; we willen een proactieve rol blijven houden in deze (en andere) netwerkcontacten. Klanten die zich melden moeten optimaal gefaciliteerd worden; hiermee kan nog steeds het verschil gemaakt worden. Essentieel hiervoor zijn enthousiaste, gedreven mensen met een hoog servicelevel. Meerdere medewerkers gaan zich bezig houden met investeringsbevordering van kantoren. Bij voorkeur op basis van een gerichte, meerjarige strategie. Voor Via Breda maken we een marketing- en acquisitieplan. Een dergelijke locatie loopt immers niet vanzelf vol. En de naamsbekendheid moet omhoog. Gemeente en betrokken vastgoedspeler(s) moeten dit in gezamenlijkheid doen. Dus pro-actief op zoek naar gebruikers die passen in het profiel. Box 2: Utrecht Investment Agency (UIA) De gemeente Utrecht heeft haar acquisitie op de kantorenmarkt serieus vormgegeven. Via de Utrecht Investment Agency wordt sinds enkele jaren consequent aan marktbewerking gedaan op de (inter)nationale kantorenmarkt. Hierbij wordt via een samenwerkingsovereenkomst samengewerkt met diverse vastgoedmarktpartijen (onder meer ING, Corio, Bouwfonds). Belangrijk aspect is dat het bestaande vastgoed nadrukkelijk onder de aandacht van gebruikers wordt gebracht Ten slotte kan er voor worden gekozen om samen met beleggers en ontwikkelaars Breda te promoten. Utrecht doet dit via de Investment Agency (zie box 2), voor Breda kan wellicht Breda Investment Office het licht zien (BIO). 20

22 4. DIT GAAN WE DOEN Om sterk van start te kunnen gaan, is het belangrijk om gericht te werk te gaan. Met de volgende acties kunnen we meteen aan de slag: Opbouwen kantorenportfolio; We gaan bouwen aan een actuele en duurzame kantorenportfolio van bestaande en nieuwe locaties. Opschonen plancapaciteit; Per locatie gaan we bekijken welke strategie en instrumenten we, op welk moment, gaan inzetten om de plancapaciteit op te schonen. Nadere verdieping bestaand vastgoed; Uit de kantorenstrategie komen eerste indrukken over de kwaliteit van de bestaande kantorenvoorraad in Breda. Om pro-actief beleid te voeren op dit thema gaan we verdiepingsslag maken. Wat zijn de kwetsbare plekken van Breda op korte en wat langere termijn? Welke problemen spelen hier? Wie moet en kan actie ondernemen? Gaat het om gebouwen of om gebieden? Vastgoedmarktmonitor; We gaan een vastgoedmarktmonitor opstellen die vooral toekomst gericht is, zodat we onze beleidsdoelstellingen kunnen monitoren, gewenste ontwikkelingen kunnen stimuleren en ongewenste ontwikkelingen kunnen bijsturen. Marketing en acquisitie; Marketing en acquisitie maken we een blijvend onderdeel van de activiteiten van onze gemeente. We zetten er een tandje bij en we leggen de focus sterk op het stationsgebied. Onder regie van de BrIM wordt ook de samenwerking met externe partijen, als REWIN, BOM en de Netherlands Foreign Investement Agency (NFIA), verder versterkt. 21

23 BEGRIPPENLIJST Aanbod: Aanbod betreft gebouwen waarin per ultimo van elk kalenderjaar minimaal 500 m² kantoorruimte voor de verhuur of verkoop beschikbaar is. Het aanbod heeft uitsluitend betrekking op reeds opgeleverde of nog in aanbouw zijnde complexen. Projecten in voorbereiding worden niet meegeteld. Kantoor: Een kantoor is een gebouw dat geheel of gedeeltelijk in gebruik is, dan wel te gebruiken is voor bureaugebonden activiteiten (administratieve, geestelijke en adviserende arbeid) en niet voor vervaardiging, bewerking en/of opslag van goederen; Kantoorlocatie 9 : Een kantoorlocatie is een perceel of een aaneengesloten groep van percelen, waarop gebouwen zijn en/of kunnen worden gerealiseerd, die uitsluitend of hoofdzakelijk een kantoorfunctie hebben. Bovenregionale vraag: een deel van de vraag naar kantoren in Breda komt van buiten de regio. Bij deze bovenregionale vraag gaat het om vestigers van buiten die een kantoor openen in Breda. Kantorenvoorraad: Voor de kantorenmarkt wordt onder voorraad het totaal verstaan van bestaande of in aanbouw zijnde kantoorruimte met een oppervlakte van 500 m² vvo of meer. Leegstand: Leegstand betreft aangeboden ruimte in opgeleverde gebouwen die op het moment van inventarisatie niet (meer) in gebruik is. Leegstand wordt uitgedrukt in percentages van de kantorenvoorraad, per ultimo van het jaar. Leegstand wordt als structureel aangemerkt als een periode langer dan twee jaar betreft. Nieuwbouwbehoefte: de totale vraag naar nieuw te ontwikkelen kantoren. Opname: Onder opname wordt de kantoorruimte verstaan die op de vrije markt verhuurd en verkocht is, met uitzondering van sale-and-leaseback transacties en nieuwbouw ten behoeve van eigenaar-gebruikers (de zogenoemde eigen bouw). Transacties worden geregistreerd op het moment dat tussen betrokken partijen wilsovereenstemming bereikt is, waarbij een ondergrens van 500 m² wordt aangehouden voor kantoorruimte. Plancapaciteit: de capaciteit in vigerende, door de gemeenteraad vastgestelde ruimtelijke plannen (bestemmingsplannen en artikel 19 WRO) voor de ontwikkeling van kantoorruimte en de capaciteit opgenomen in ontwikkeling zijnde plannen. Vervangingsvraag: de ruimtebehoefte die ontstaat als gevolg van veroudering van bestaande kantoorruimte, waarbij de achtergelaten kantoorruimte weer opnieuw (te huur) aangeboden kan worden. Vraag naar kantoren: de totale vraag naar kantoren, inclusief vervangingsvraag, uitbreidingsvraag en bovenregionale vraag naar zowel bestaande panden als nieuwbouwkantoren. Uitbreidingsvraag: de extra ruimtebehoefte die ontstaat door werkgelegenheidsgroei 9 In de definitie van kantoorlocaties zitten enkele impliciete keuzes verborgen: een kantoorgebied is geen kantoorlocatie: aaneengeslotenheid van percelen is volgens ons van wezenlijk belang. Verspreid liggende kantoorpercelen in een buurt gelden dus als verschillende locaties; een kantoorlocatie kan in principe bestaan uit één kantoorgebouw, in de definitie wordt namelijk gesproken over een perceel of een groep van percelen ; zowel uitontwikkelde locaties als niet-uitontwikkelde locaties worden meegerekend: dit betekent dat in het overzicht drie typen locaties terugkomen, namelijk (1) bestaande, uitontwikkelde locaties, (2) bestaande niet uitontwikkelde locaties en (3) nieuwe (nog te ontwikkelen) locaties. 22

24 BIJLAGE 1: TYPOLOGIE KANTOREN BREDA Inleiding De Bredase kantorenlocaties zijn, aan de hand van de criteria: bereikbaarheid, kwaliteit en marktconformiteit, ingedeeld in vier hoofdtypen ofwel kantorenmilieus. Binnen elk milieu kunnen één of meer subcategorieën worden onderscheiden. Per milieu wordt een beschrijving gegeven. Kantorentypologie Breda In Breda wordt uitgegaan van de volgende verdeling naar locatietypen: Typologie Subcategorieën Marktaandeel in Breda (%) Binnenstedelijke centrumlocaties Uitvalswegen- / snelweglocaties Kantoorvestigingen op bedrijventerreinen Kantoorvestigingen in woonwijken Bron: Stec Groep, 2009 Aandeel marktvraag (%) 1 Stationsmilieu Centrummilieu Circa 30% Circa 40% Radialenmilieu Snelwegmilieu Circa 40% Circa 40% Gemengd milieu bedrijven Circa 20% Circa 10% Gemengd milieu wonen Solitaire kantoren Circa 10% Circa 10% Elk locatietype is onder te verdelen in één of meer subcategorieën. De categorieën onderscheiden zich met name op de volgende drie punten. 1. Bereikbaarheid Belangrijk onderscheid tussen de locatietypen zit in het bereikbaarheidsprofiel. Dit is één van de leidende factoren in de vraag wat er mogelijk is op een locatie. Bereikbaarheid is een belangrijke en doorslaggevende factor in kantorenbeleid. De typologie van de kantorenlocaties is daarom nadrukkelijk gebaseerd op het bereikbaarheidsprofiel. Voor kleine en middelgrote kantoorgebruikers is bereikbaarheid de belangrijkste vestigingseis. Uit onderzoek van het NVB 2 blijkt dat kleine en middelgrote organisaties goede bereikbaarheid per auto en een ruime parkeernorm het allerbelangrijkst vinden (wens bij verhuisgeneigde bedrijven en overheden: gemiddeld circa één parkeerplek per werknemer). De locatievoorkeur gaat uit naar de rand van de binnenstad (30 procent), maar een snelweg- of centrumlocatie is ook zeer aantrekkelijk; met beide een aandeel van 24 procent. Kleine en middelgrote bedrijven blijken een sterke voorkeur te hebben voor de eigen gemeente. Expliciete kandidaten voor een klein of middelgroot kantoor tot maximaal m² bvo geven hiernaast aan een sterke voorkeur te hebben voor de binnenstad of de rand van de binnenstad. 2.Kwaliteit Een belangrijk uitgangspunt in het denken over kantorenlocaties is de kwaliteit van de locatie; dus zowel van het pand als de omgeving. Nauw samenhangend hiermee is ook het imago van een bepaalde locatie. De representativiteit en het imago worden voor kantoorgebruikers een steeds belangrijker selectiecriterium om te kiezen voor een bepaalde locatie binnen Breda. Daar komt bij dat de kwaliteit van een locatie ook letterlijk één van de meest in het oog springende kenmerken van kantoorlocaties vormt. 1 Gebaseerd op basis van de NVB Thermometer Kantoren, NVM Nationaal kantorenmarktonderzoek 2008 en bureauexpertise. 2 NVB, Kantoorgebruikers in Profiel (2007/8). Kantorenstrategie Breda 1 Stec Groep aan Gemeente Breda

25 Om te komen tot een typologie zijn verschillende uitgangspunten gehanteerd: de typologie is vraaggericht en sluit aan bij de trends in de vraag van bedrijven. Onder meer spelen hierbij mee: ligging centrum of stadsrand georiënteerd, aantrekkelijkheid van ovknooppunten neemt toe, voorkeur voor de stad/omliggende kleinere kernen (zoals bijvoorbeeld Teteringen of Prinsenbeek) zijn meestal next best, steeds meer behoefte aan kwaliteit van gebied en gebouwen; de typologie moet niet te gedetailleerd zijn, voor Breda zijn vier locatietypen toereikend om aanbod te typeren; toekomstbestendigheid, de gemeente Breda moet er lange tijd mee vooruit kunnen. 3. Marktconformiteit Een groot deel van de indeling sluit aan bij het denken van beleggers en ontwikkelaars en komt bijvoorbeeld terug in de benchmark van de ROZ-IPD-index, die de prestaties van alle kantoren van institutionele beleggers in beeld brengt. Dit heeft in de eerste plaats als voordeel dat de kantorentypologie aansluit bij de indeling van kantoorgebouwen die marktpartijen herkennen. Belangrijker is echter dat het succes van de verschillende kantoorlocatietypen in de praktijk uiteenloopt (zo blijkt ook uit de ROZ-IPD-index) en dat deze indeling juist gebaseerd is op de onderscheidende kenmerken, die van invloed zijn op de aantrekkelijkheid en daarmee dus het succes van de kantoorlocatie. Beschrijving per milieu Binnenstedelijke centrumlocaties De binnenstedelijke centrumlocaties liggen vaak in het centrum van steden, denk aan singel- en grachtenmilieus en gebieden langs de kantoorboulevards in het centrum van steden. Op dit type locaties worden kantoorvilla s afgewisseld met moderne kantoorgebouwen. Heel vaak gaat het ook om centrummilieus rond het hoofdstation van een stad. Deze locaties zijn vaak minder goed bereikbaar met de auto en je kunt er vaak moeilijk parkeren. Gebruikers doen een relatief groot beroep op het openbaar vervoer. Dit geldt met name voor nonprofit organisaties in de doelgroep. Daarbij wordt binnen de binnenstedelijke centrumlocaties onderscheid gemaakt in zowel centrummilieus (binnen de Singels van Breda) als het stationsmilieu (stationsgebied, Via Breda). Uitvalswegen- / snelweglocaties Onder snelweglocatie worden kantorenlocaties verstaan aan of nabij een op- en afrit van een snelweg. Dit type locatie is over het algemeen sterk eenzijdig via de weg ontsloten. De bereikbaarheid van het openbaar vervoer is vaak matig. Kantoorgebruikers kiezen vooral voor deze locatie vanwege de uitstekende bereikbaarheid per auto. Dit is voor deze gebruikers belangrijker dan de bereikbaarheid per openbaar vervoer. Vooral regionaal en nationaal georiënteerde kantoorgebruikers in de zakelijke en financiële dienstverlening kiezen voor deze locaties om hun uitstekende autobereikbaarheid. Daarnaast speelt ook de vestiging op een zichtlocatie een belangrijke rol bij de vestigingsplaatskeuze van deze kantoorgebruikers. Zij stellen daarom hoge eisen aan de herkenbaarheid en een hoogwaardige uitstraling van het kantoorpand. Het ontbreken van een goede ontsluiting via het openbaar vervoer is de reden waarom overheidsinstellingen en nonprofitorganisaties minder vaak zijn gevestigd op dit type kantorenlocatie. Kantoorvestigingen op bedrijventerreinen Verspreid over Breda zijn op diverse bedrijventerreinen solitaire kantoren gevestigd. De ruimtelijke kwaliteit, uitstraling en ov-bereikbaarheid van bedrijventerreinen voldoet over het algemeen niet aan de wensen en eisen van kantoorgebruikers. Kantoorvestigingen op bedrijventerreinen ondervinden hierdoor op dit moment sterke concurrentie van andere, kwalitatief betere locaties. Structurele leegstand van kantoorruimte op bedrijventerreinen neemt toe en de transformatiemogelijkheden van dit vastgoed zijn beperkt. Het gaat hier om problematiek waaraan nadrukkelijk aandacht besteed Kantorenstrategie Breda 2 Stec Groep aan Gemeente Breda

26 dient te worden en daarom zijn kantoorvestigingen op bedrijventerreinen als segment aan de kantorentypologie toegevoegd. Kantoorvestigingen in woonwijken De categorie kantoorvestigingen in woonwijken omvat een brede groep van kantoorgebruikers en locaties. Het gaat overwegend om kleinschalige kantoren in woonwijken buiten het stadscentrum. Het kan gaan om (kleinschalige) woonwerkunits, kantoren in de plint van een appartementencomplex of kantoorverzamelgebouwen. Kantorenstrategie Breda 3 Stec Groep aan Gemeente Breda

27 BIJLAGE 2. Plannen in de Breda omringende grote gemeenten In deze bijlage worden per gemeente de belangrijkste plannen weergegeven (Dynamis, 2008; FGH Bank, 2009, PropertyNL, 2008). Ook wordt gekeken naar de situatie op de kantorenmarkt in Antwerpen. Tilburg Tilburg wil het industriële imago inruilen voor een imago waar dienstverlenende bedrijven zich bij thuis voelen. Momenteel is de gemeente sterk afhankelijk van enkele grote kantoorgebruikers, zoals Interpolis. Tilburg heeft behoefte aan meer hoogwaardige, flexibele en moderne kantoorpanden. Er zijn plannen voor verschillende kantoorontwikkelingen, waarbij Kempenbaan West met m² voor de grootste groei in vierkante meters zal zorgen. Ook in de Spoorzone in Tilburg zal het aantal vierkante meters kantoor worden uitgebreid. Vanaf 2010 zal Entrada worden opgeleverd in Tilburg- Zuid. Deze kantoortoren bestaat uit vijftien verdiepingen. Eindhoven In Eindhoven worden de komende jaren veel nieuwbouwontwikkelingen gerealiseerd. Zo zal er pal naast het Centraal Station m² kantoorruimte worden bijgebouwd. De oplevering van dit project zal rond 2010/2011 wordt opgeleverd. Ook naast het Philips stadion wordt nieuwbouw gerealiseerd, het gaat hier om een ontwikkeling van m² die ook in 2010/2011 wordt opgeleverd. De plannen voor Strijp-S zullen ervoor zorgen dat hier m² kantoorruimte zal bijkomen. Het gehele project zal tussen 2010 en 2015 zijn afgerond. Het Spectrum wordt een kantoorgebouw van m² dat in 2010 op het Flight Forum zal zijn gebouwd. Den Bosch In Den Bosch heerst een schaarste met betrekking tot kwalitatief hoogwaardige kantoorruimte en zelfstandige kantoorvilla s van rond de m². Aan deze vraag zal in de toekomst gedeeltelijk voldaan worden, door enkele nieuwbouwprojecten in aanbouw zoals Belvédère in het Paleiskwartier en langs de A2 de bouw van Periphium op de locatie Zuiderkruis. Daarnaast worden aan de Sint Teunislaan nog enkele kantoorvilla s gerealiseerd. Dordrecht Hoewel de opname van Dordrecht de laatste jaren zeer bescheiden is geweest, staan er in de gemeente wel veel kantoorplannen op stapel. Grootste pijler onder de planvoorraad is Amstelwijck Businesspark, gelegen aan de A16. Deze locatie biedt ruimte aan in totaal m² kantoren. De realisatie verloopt echter minder voorspoedig dan aanvankelijk gehoopt. Daarnaast is het Leerpark, in het hart van Dordrecht, in aanbouw (8.000 m²). Het project Leerpark Dordrecht combineert onderwijsvernieuwing met een vernieuwende vorm van gebiedsontwikkeling. Rotterdam Er staan een groot aantal nieuwbouwplannen op het programma in Rotterdam. In totaal gaat het om circa m² kantoren tot en met De belangrijkste kantoorlocatie in Rotterdam blijft de binnenstad. Voor Rotterdam CS staat bijvoorbeeld m² op de rol. Een andere belangrijke ontwikkelingslocatie is Brainpark III rond metrostation Kralingse Zoom. Het college van B&W van Rotterdam geeft de ontwikkeling van dit gebied topprioriteit. Vooral de kansen met betrekking tot de concentratie van kwalitatief hoogwaardig openbaar vervoer dragen hieraan bij. Om een overschot te voorkomen, wordt in steeds meer gevallen waaronder Brainpark Centrum- in fasen gewerkt. De Kop van Zuid is een van de markantste gebieden van Rotterdam. Ook hier staat grootschalige kantoorontwikkelingen op stapel. Opvallende project hier is De Rotterdam ( m²). Een multifunctioneel gebouw aan de oever van de rivier de Maas op de Wilhelminapier in Rotterdam. Ontworpen door het befaamde architectenbureau Office for Metropolitan Architecture (O.M.A.) van Rem Koolhaas. 1

28 Belangrijkste nieuwbouwplannen per gemeente Gemeente Plannaam In aanbouw in m² bvo Plancapaciteit in m² bvo Tilburg Entrada Kempenbaan t Laar Eindhoven Hurkse Poort Spectrum, Flight Forum Philips Stadion Stationsgebied Fellenoord Strijp S Den Bosch De Herven Koningsweg (renovatie) Paleiskwartier Periphium, Zuiderkruis Dordrecht Amstelwijck Amstelwijck overig Leerpark Rotterdam Brainpark Centrum Brainpark III Central Post (renovatie) De Lotus De Rotterdam Eneco Laurenshof, Botersloot Maastoren Rotterdam Centraal Station Bron: FGH Bank, 2009; Dynamis, 2008; PropertyNL, Antwerpen Na Brussel is Antwerpen de tweede kantorenmarkt van België. Kantorenstad Antwerpen heeft echter vooral provinciale trekken. Dit neemt niet weg dat Antwerpen binnen Vlaanderen dé kantorenstad bij uitstek is. Onderzoek van BCI (2006) typeert de Antwerpse kantorenmarkt als volgt: Een kleine kantorenmarkt op Europees niveau: de voorraad wordt geschat op 1,7 miljoen m², aanzienlijk meer dan Breda ( m²) en Eindhoven (1,4 miljoen) en minder dan Rotterdam (meer dan 3 miljoen m²) en veel minder dan Brussel (meer dan 12 miljoen m²); Een relatief lage huurprijs tophuren liggen nog onder het niveau van Breda en een relatief lage leegstand; Een grote planvoorraad, er wordt naar verwachting zo n 50 procent aan het huidige aanbod toegevoegd; Een jaarlijkse opname van plusminus m², wat beduidend minder is dan in steden als Amsterdam, Brussel en Rotterdam; Een divers en verspreid aanbod aan kantoorlocaties van gemiddelde kwaliteit, zonder aanwijsbare toplocaties. Veel kantoorontwikkelingen zijn meer van hetzelfde en traditioneel, er zijn weinig vernieuwende of creatieve kantoorontwikkelingen; Een beperkte aanwezigheid van grote internationale topgebruikers. Als onderscheidende punten van Antwerpen, vanuit het perspectief van de internationale concurrentie (dus ook met Rotterdam) worden genoemd: de centrale ligging in de Benelux; de uitstraling van een kleine en dynamische wereldstad; een creatief en trendy imago, aantrekkelijk voor wonen, shoppen en cultuur; de aanwezigheid van een sterk maritiem en logistiek cluster. 2

29 BIJLAGE 3. Trends en ontwikkelingen op de kantorenmarkt De vraag naar kantoorruimte in Nederland en meer specifiek in Breda is de komende decennia aan verandering onderhevig. In dit hoofdstuk worden vijf belangrijke trends en ontwikkelingen, die de vraag beïnvloeden, beschreven Als gevolg van verschillende demografische en macro-economische trends (zoals de economische crisis) zijn momenteel, maar zeker ook de komende jaren, belangrijke accentverschuivingen zichtbaar in de kantorenmarkt. In onderstaande box 1 is een overzicht gemaakt van de vijf belangrijkste ontwikkelingen. De economische crisis; Minder behoefte aan kantoorruimte; Meer focus op kwaliteit, multifunctionaliteit en bereikbaarheid; Opkomst van nieuwe kantoorconcepten en sectoren; Steeds meer nadruk op duurzaamheid. Op alle vijf deze ontwikkelingen wordt hieronder ingegaan. Aan het eind van het hoofdstuk wordt aangegeven wat deze trends en ontwikkelingen betekenen voor Breda. De economische crisis De afnemende groei, als gevolg van de economische crisis, van de vraag naar kantoorruimte heeft belangrijke consequenties voor kantoorlocaties: in de eerste plaats moet het ontwikkelingstempo afnemen en in de tweede plaats zullen ontwikkelaars steeds meer concurreren om vanuit markttechnisch oogpunt aantrekkelijke locaties te ontwikkelen. Het feit dat kantoorontwikkeling volgens het bestemmingsplan is toegestaan, is niet langer een garantie voor een succesvolle ontwikkeling. De risico s op de kantorengrondexploitaties op minder aantrekkelijke plekken worden steeds groter. Hierdoor is het noodzakelijk na te denken over de omzetting van kantoorprogramma s naar andere functies, zoals wonen 1, retail & leisure en onderwijsvoorzieningen. Banengroei neemt af, dynamiek in de markt verdwijnt Na twee uitstekende jaren is de Nederlandse kantorenmarkt in een geheel andere fase aanbeland dan afgelopen jaren. Het aantal transacties neemt af, onder andere doordat de kantoorbanengroei voorlopig over haar piek heen is. Voorlopig is geen sterk herstel van de vraag te verwachten. Aanbod loopt weer op, structurele leegstand gedefinieerd De afname van het aanbod is van korte duur geweest. Inmiddels is in Nederland weer sprake van een toename. Het aanbod heeft een verontrustend hoog peil bereikt, temeer omdat een aanzienlijk deel al langere tijd leeg staat. Vooral gebouwen groter dan m², op monofunctionele kantorenparken en bedrijventerreinen en gebouwd in de periode , hebben een verhoogd risico op langdurige leegstand. Huurprijzen omlaag, meer incentives De gemiddeld gewogen huurprijzen in Breda en omgeving zijn het afgelopen halfjaar (eind medio 2009) ongeveer 1,8% gedaald. Gecorrigeerd voor inflatie dalen de huurprijzen zelfs nog sterker. Toch is dat in een deel van de markt niet op het eerste oog merkbaar. Via incentives blijven de contracthuren kunstmatig op peil. 1 Gelet op de programmering in Breda is hier geen ruimte meer. 1

30 Crisis treft bouw nieuwe kantoren Door de economische groei en toenemende werkgelegenheid konden de huren in 2007 flink stijgen. Daarnaast werden in dat jaar veel kantoorruimtes afgenomen. Door de diepe recessie en de oplopende bouwkosten loopt de vraag vanaf de tweede helft van 2008 echter terug. Geldschieters zijn bovendien terughoudend geworden en de banktarieven gestegen. Hierdoor wordt het moeilijker risicovolle projecten op te starten. De nieuwbouw van kantoren wordt momenteel sterk gefaseerd. Ontwikkelaars heroverwegen de risico s en zonder voorverhuur vinden er momenteel nauwelijks nieuwe ontwikkelingen plaats. Dat is terecht, hoewel zich vooral in het kleinschalige en regionale marktsegment nog wel degelijk kansen voordoen. Van acquisitie en nieuwbouw naar beheer Momenteel wordt landelijk circa 12% van de bestaande kantoren 2 niet gebruikt en dit aandeel loopt op. De huidige omstandigheden maken nog eens duidelijk dat huurinkomsten, en daarmee dus de huurders, cruciaal zijn voor waardebehoud. Ontwikkelaars zijn druk bezig de leegstand van hun eigen bestaande kantoren terug te dringen. Door renovatie wordt getracht onbezette ruimtes aantrekkelijker te maken. In de bestaande portefeuille wordt de huurder weer gekoesterd. Overigens verwacht Neprom dat de leegstand van nieuwe gebouwen niet sterk zal toenemen, omdat projectontwikkelaars de afgelopen jaren al behoorlijk terughoudend zijn geweest. Bovendien concentreert de vraag zich juist op gebouwen met een hoog kwaliteitsniveau en duurzame panden. Dat zijn veelal nieuwbouwpanden. Daarover wordt in de volgende paragrafen ingegaan. Box 1: Opname van kantoorruimte naar laagste niveau in decennium In 2009 is in totaal circa 1,1 miljoen m² kantoorruimte opgenomen. In vergelijking met 2008 is dit een daling van ruim 35%. Er zijn vooralsnog weinig aanwijzingen dat de markt zich structureel verbetert en dat het komende jaar een herstel optreedt. Het aantal grootschalige transacties van m² of meer bleef in 2009 achter. In het opnamebeeld is in Nederland nauwelijks sprake van regionale verschuivingen. Circa 43% van het transactievolume vond plaats in de agglomeraties van de vier grote steden en dit is gelijk aan vorig jaar. Door de geringe opname is het aanbod kantoorruimte gestegen. Eind 2009 wordt er 6,9 miljoen m² kantoorruimte aangeboden, een toename met 12% sinds eind Als gevolg van verwachte faillissementen, krimpende organisaties en oplevering van onverhuurde nieuwbouw neemt het aanbod naar verwachting verder toe. De gemiddelde huurprijs in het eerste half jaar van 2009 komt uit op EUR 146,-/m² en is licht (2,7%) gedaald. (Bron: DTZ, 2010; FGH Bank, 2009) Minder behoefte aan kantoorruimte Demografische ontwikkelingen en veranderende organisatievormen van bedrijven leiden ertoe dat er minder nieuwe kantoorruimte nodig is dan de afgelopen jaren. Daarnaast voldoet veel van de huidige kantorenvoorraad (in het bijzonder panden uit de jaren zeventig en tachtig) niet meer aan de vraag, wat betreft omvang, verschijningsvorm en kwaliteit. Landelijk dalende beroepsbevolking: bevolking Breda blijft relatief jong De komende jaren gaat een groot deel van de babyboomgeneratie in Nederland met pensioen. Dit betekent dat grote groepen werknemers de arbeidsmarkt gaan verlaten. Daar komt bij dat door de ontgroening steeds minder jongeren op de arbeidsmarkt komen. Vergrijzing en ontgroening hebben tot gevolg dat het aantal beschikbare werknemers (de potentiële beroepsbevolking) relatief gaat afnemen. Ook de kantorensector krijgt te maken met schaarste aan werknemers. In Breda is tot 2020 nog een stijging van de groep 19 tot 65 jaar zichtbaar. Binnen deze groep neemt het aandeel 30 tot 50 jarigen af en het aandeel 50 jaar en ouder toe. Omdat de groep tot 30 jaar toeneemt, is geen sprake van vergrijzing en ontgroening. Daarmee gaat Breda in tegen landelijke trends. Pas na 2030 is in 2 Breda heeft een leegstandspercentage van circa 15% 2

31 Breda een sterkere toename van het aandeel 65+ waar te nemen. Dit zorgt op dat moment voor een daling in de vraag naar kantoren. Een gegeven dat kansen biedt is de hoge uitgaande pendel van hoog- en middelbaar opgeleide werknemers in zowel Breda als West-Brabant. Aangezien deze groep vaak arbeid in een kantoorachtige omgeving verricht, kan Breda, middels het aantrekken van nieuwe bedrijven, trachten deze groep meer aan zich te binden. Schaalvergroting leidt tot een afname in de vraag naar kantoorruimte Een ontwikkeling die bijdraagt aan de afnemende groei van de vraag naar kantoorruimte is schaalvergroting en de fusies die daarmee samenhangen. Dergelijke processen leiden veelal tot reorganisatie en concentratie van activiteiten waardoor vestigingen worden afgestoten en/of wordt verhuisd naar een (nieuw) pand waar minder ruimte nodig is voor dezelfde activiteiten. Voor Breda biedt dit ook kansen. Meerdere (Benelux) kantoren hebben Breda als vestigingslocatie hierdoor gekozen. Maar ook meer vraag naar kleinere oppervlaktes In bepaalde branches (zoals ICT) neemt het outsourcen van kantoorbanen naar het buitenland nog toe. Dit zorgt eveneens voor een daling in de vraag naar kantoorruimte. Aan de andere kant ontstaat hierdoor juist een grote vraag naar kleinere kantoren. Ook zal de economie verder verdienstelijken. Dit leidt er waarschijnlijk toe, dat bedrijven in de toekomst kleiner en gespecialiseerder zijn. In de zakelijke dienstverlening bijvoorbeeld is voor veel bedrijven een omvang van tussen de 40 en 50 werknemers optimaal. Ook beginnen veel mensen uit de zakelijke dienstverlening een eigen bedrijfje. Er is dan ook veel vraag uit die sector naar kantoorruimtes van tussen de 800 en m 2, veelal in een bedrijfsverzamelgebouw. Van uitbreidingsvraag naar vervangingsvraag Afgelopen jaren is de vraag op de kantorenmarkt veranderd van overwegend uitbreidingsvraag naar overwegend vervangingsvraag. Uitbreidingsvraag (door groei van werkgelegenheid) nam het afgelopen jaar relatief af als gevolg van de laagconjunctuur. Door toenemend aanbod op de kantorenmarkt neemt de keuzevrijheid van gebruikers op de kantorenmarkt toe en verruilen kantoorruimtegebruikers vaker hun huidige kantoorruimte voor huisvesting met een betere prijskwaliteitverhouding. Over die kwaliteit gaat de volgende paragraaf. Meer focus op kwaliteit, multifunctionaliteit en bereikbaarheid Nu de kantorenmarkt is omgeslagen van een aanbieders- naar een vragersmarkt, hebben huurders het voor het zeggen. Waar zij niet worden getroffen door de economische crisis en dus nog middelen beschikbaar hebben voor een verhuizing, kunnen zij hoge eisen stellen. Op de langere termijn betekent de schaarste aan werknemers dat alleen de bedrijven op aantrekkelijk goed bereikbare locaties met veel voorzieningen de beste werknemers aan kunnen trekken. De kwaliteit van pand en locatie, dat is waar het om draait. Bereikbaarheid en multifunctionaliteit bepalen grotendeels het succes van een kantoorlocatie De vraag vanuit de markt is steeds meer gericht op kwalitatief aantrekkelijke kantoorruimten en locaties (zie ook figuur 6 3 ). Twee aspecten die erg bepalend zijn voor de kwaliteit van een locatie zijn bereikbaarheid (zowel per auto als per hoogwaardige openbaar vervoer) en de multifunctionele invulling van de locatie. Dit betekent dat er een mix van werken, wonen en overige functies te vinden is. In Breda is dit vooral in en nabij het centrum en straks in het toekomstige Via Breda zichtbaar. Het sterke aspect hiervan schuilt in de prettige verblijfsomgeving voor werknemers en andere bezoekers. 3 In deze figuur is aan vastgoedpartijen gevraagd w elke locatietypen zij het meest aantrekkelijk vinden. Meerdere antw oorden w aren mogelijk, w aardoor de gezamenlijke som niet op 100% uitkomt. 3

32 De omgeving is niet verlaten als er niet meer wordt gewerkt. De zwakte van multifunctionele locaties is dat functies elkaar kunnen gaan bijten. Zo ontstaan bijvoorbeeld parkeerproblemen door de toestroming van bezoekers. En kantoorlocaties verliezen hun eigen profiel. Het lijkt soms alsof de ruimtelijke identiteit en de samenhang op dergelijke locaties ontbreekt. Figuur 6: Locatietypen van de toekomst in Nederland: welke gaan het maken? Bron: NVB, 2008 Overheidsinstellingen kiezen vaak voor een kantoor dat goed bereikbaar is per openbaar vervoer Gebruikers die vaak kiezen voor een locatie die goed bereikbaar is per openbaar vervoer zijn vooral overheidsinstellingen. De bereikbaarheid per auto is vaak minder belangrijk. Overigens bieden overheidsinstellingen hun personeel vaak niet eens de mogelijkheid om per auto naar kantoor te komen simpelweg omdat zij geen parkeervoorzieningen biedt. Breda beschikt over één intercitystation en een station (Prinsenbeek) dat per stoptrein bereikbaar is. Voor zakelijke instellingen is zowel bereikbaarheid per auto als OV zeer belangrijk Voor zakelijke instellingen was voorheen in eerste instantie de bereikbaarheid per auto een vereiste. Veel van deze bedrijven vestigden zich dus ook op snelweglocaties. Hier komt langzaamaan verandering in. Steeds meer (grote) zakelijke instellingen kiezen voor een locatie die multimodaal bereikbaar is. Dit zijn doorgaans locaties die meer zijn gericht op het centrum van steden. Voor deze bedrijven is niet alleen de bereikbaarheid per auto van groot belang maar ook die per openbaar vervoer. Dat betekent, dat ook die locaties die zich langs de snelweg bevinden in grote steden per openbaar vervoer goed bereikbaar moeten zijn. Het openbaar vervoer trekt steeds meer reizigers. Het forensentreinverkeer is vooral de laatste jaren sterk toegenomen in voornamelijk juist deze delen van Nederland. Door de komst van de HSL shuttle langs Breda, zal het treinverkeer (en personeel dat per trein reist) verder toenemen. Kiezen voor kantoren in de nabijheid van het station (Via Breda) is dan ook strategisch. 4

33 Figuur 7: Besliscriteria kantoorlocatie van kantoorgebruikers Loopafstand binnenstad Loopafstand winkels Zichtbaarheid (vanaf snelweg) Nabijheid klanten/relaties Uitbreidingsmogelijkheden Nabijheid personeel Aansluiting OV Uitstraling omgeving en gebouwen Acceptabele huur Autobereikbaarheid Parkeren Bron: NVB, 2008 Opkomst van nieuwe kantoorconcepten en sectoren Verschuiving in de vraag: traditionele sectoren toenemende behoefte aan kantoorruimte In traditionele sectoren als industrie, logistiek en handel is meer kantoorwerk ontstaan door de noodzaak om hogere toegevoegde waarde te leveren. Vroeger lag in deze sectoren het accent sterk op de handen. Maar nu zijn activiteiten als research en ontwikkeling, marketing, planning en administratie veel belangrijker geworden. Ook in de komende jaren nemen die activiteiten verder aan belang toe. Overigens pleit de toename van kantoorwerk in industriële sectoren niet direct voor meer kantoren op bedrijventerreinen. Wel is een iets grotere kantoorcomponent in bedrijfsruimtegebouwen aan het ontstaan. Op reguliere bedrijventerreinen is dit maximaal zo n 30 procent kantoorvloer. Op echt hoogwaardige locaties kan dit wat verder oplopen. Ook is een lichte verschuiving van gebruikers met meer kantoorachtige functies naar echte kantoorlocaties zichtbaar. Opkomst van specifieke kantoorconcepten Kantoormedewerkers kunnen door onder andere fusies, overnames, allianties, projecten én de toename van de mobiliteit voor korte of langere tijd op steeds meer werkplekken actief zijn. Voor intern en extern overleg, voor trainingen, voor presentaties, voor tijdelijke projecten bij de klant of bij andere kantoren van de onderneming, voor congressen et cetera. Deze mensen, ze kunnen van hetzelfde bedrijf zijn of vanuit meerdere organisaties afkomstig, komen het liefst samen op plekken die vanuit verschillende regio s (en landen) heel goed bereikbaar zijn. Campus-achtige plekken en ontmoetingskantoren op goed bereikbare locaties worden daardoor steeds aantrekkelijker. Veelal worden deze concepten ontwikkeld door individuele bedrijven en/of stedenbouwers. Hoewel het vooralsnog gaat om een beperkte groep, zal deze wel toenemen. 5

34 Tabel 8: Nieuwe kantoorconcepten Type Omschrijving Campus-achtig Werklocaties waar de ontmoeting en het uitwisselen van kennis ( clashes ) binnen een bedrijf of tussen partijen een leidend motief is. Ontmoetingskantoren Kantoren waar men vanuit verschillende locaties, landen voor een bepaalde periode bijeenkomt (meetings, trainingen, projecten). Flexkantoren Kantoorruimte en zakelijke faciliteiten die voor korte(re) periode verhuurd wordt aan gebruikers/derden. Trainingscentra Locaties waar trainingen worden verzorgd voor derden. Eigen, dedicated trainingsfaciliteiten van grote bedrijven. Bron: Stec Groep, 2009 Opkomst van nieuwe groeisectoren zoals zorg/health, creative industry en kennisintensieve bedrijvigheid Naast nieuwe kantoorconcepten is ook de opkomst van nieuwe economische groeisectoren te zien, zoals de zorgeconomie, creatieve industrie en kennisintensieve bedrijvigheid. Kort wordt hieronder op deze drie sectoren ingegaan: Creatieve industrie De creatieve industrie omvat de sectoren kunsten en erfgoed, media en entertainment en de creatieve zakelijke dienstverlening (zoals vormgeving, architectuur, gaming en reclame). Creativiteit neemt in de moderne kenniseconomie een belangrijke plaats in. De creatieve bedrijfstakken zorgen niet alleen voor werkgelegenheid (en daarmee voor een vraag naar kantoorruimte), maar hebben ook indirect effect op de economie. Goede culturele voorzieningen zorgen er bijvoorbeeld voor dat mensen zich graag in een stad vestigen. Zorgeconomie Het is niet eenvoudig om een allesomvattende definitie te geven van zorgeconomie. Het omvat in principe alle economische activiteiten die direct of indirect een relatie hebben met zorg. Zorgeconomie is meer dan alleen gezondheid- en welzijnszorg. Het gaat ook om een breed scala aan andere zorggerelateerde activiteiten binnen de zakelijke en financiële dienstverlening (zoals zorgverzekeraars), productie, handel en logistiek (zoals farmaceutische industrie, medische technologie, etc.), science en R&D (universiteiten, kennisinstellingen, etc.), detailhandel (drogisterijen, opticiens, etc.), voorzieningen voor sport en ontspanning (fitnesscentra, sauna, etc.). De zorgeconomie is Nederlandse steden gemiddeld goed voor zo n 20 tot 25% van de werkgelegenheid. Dit geldt ook voor Breda. Door de groei van de zorgsector en alle economische activiteiten die daar een relatie mee hebben, is er ook steeds meer vraag vanuit de sector voor kantoorruimte. Kennisintensieve bedrijvigheid Voor de kennisintensieve bedrijvigheid is nog geen echte definitie verwoord. Meestal wordt gesproken over bedrijvigheid met een hoog percentage hoger opgeleiden in dienst die specifiek gericht zijn op R&D en science. Voor kennisintensieve bedrijven is het belangrijk om op de juiste plek te zitten. Daarvoor is kennis, specialisatie en de aanwezigheid van talent zeer belangrijk! Er ontstaat hierdoor ook een concentratietendens, tegelijkertijd ontstaan ook in Nederland steeds meer specifieke sciencelocaties (Eindhoven, Leiden, Utrecht, Delft). In Breda komt straks het Logistiek Topinstituut. Steeds meer nadruk op duurzaamheid De aandacht voor duurzaamheid is de afgelopen jaren sterk gegroeid, ook in de vastgoedwereld. Bedrijven willen vanwege hun reputatie bij klanten en/of werknemers, of vanuit ideële overwegingen hun milieubelasting verminderen. Daarbij kijken zij nadrukkelijk naar hun bedrijfspand, omdat dat een zeer zichtbaar deel van het bedrijf is. 6

35 Steeds meer nadruk op duurzaamheid van kantoren Gebouwen dragen op dit moment, vanaf productie tot het einde van de levensduur, voor circa 50% bij aan de wereldwijde CO 2 -uitstoot. Voor 80 tot 90% wordt deze uitstoot bepaald door de energieopwekking en het gebruik ervan tijdens de exploitatie. Zo n 10 tot 20% van de uitstoot wordt door het materiaalgebruik bepaald. Kantorenlocaties kunnen door een betere benutting van energie, het gebruik van duurzame energiebronnen en een bewustere, materiaalkeuze ( green buildings ) een stuk duurzamer worden en bijdragen aan een vermindering van de CO 2 -uitstoot. Denk aan het gebruik van FSC-hout, oriëntatie van de bebouwing op de zonzijde en gebruik van warmte-koudeopslag. Box 2: Breda CO 2 -neutraal De stad Breda wil CO 2 -neutraal worden. Dat wil zeggen dat alle bewoners, bedrijven en organisaties in Breda netto geen CO 2 uitstoten. Netto, daarmee wordt bedoeld dat de CO 2 die nog wordt uitgestoten, wordt opgenomen door nieuwe natuur (bomen, gras en struiken nemen CO 2 op om te ademen). Als alle mogelijkheden worden benut, dan kan Breda in 2044 CO 2 -neutraal zijn. (Bron: gemeente Breda), met nadruk op het daadwerkelijk toepassen van aspecten die al jaren bekend zijn! Duurzaam bouwen gaat met name over energiebesparing in het gebruik (de uitbating). Maar daar houdt het niet mee op. Een energiezuinig pand dat na dertig jaar gesloopt moet worden omdat er geen bestemming meer voor is, of omdat het niet meer in de omgeving past, is niet duurzaam. Immers, slopen en (opnieuw) bouwen (en dat gebeurt nu in meer dan 90% van de gevallen) is zeer belastend voor het milieu. Het is daarom van belang om bij nieuwbouw ook te kijken naar vragen als past het pand in deze omgeving, en past het hier over dertig jaar nog steeds? en is het pand geschikt voor andere gebruiksvormen dan waarvoor het nu gebouwd wordt?. Duurzaamheid op kantorenlocaties bestaat naast de materiaalkeuze en het energieverbruik, dus ook uit aspecten als het voorkomen van veroudering, tegengaan van leegstand van kantoorpanden, het realiseren van flexibele gebouwen en plekken, inzetten op locaties die multimodaal zijn en optimaal bereikbaar zijn per openbaar vervoer. Duurzaam vastgoed steeds meer van invloed op keuze gebouw en aantrekken bedrijven/ontwikkelaars! Er wordt onder bedrijven, ontwikkelaars en beleggers steeds meer gehecht aan duurzaamheid van gebouwen. Het is ook steeds vaker van invloed op de (locatie)keuze van een gebouw door eindgebruikers en ontwikkelaars. Niet ontwikkelaars profileren zich steeds meer met duurzaamheid, maar ook onder eindgebruikers die zoeken naar een nieuw gebouw speelt duurzaamheid een belangrijke rol. Voor deze kantoorgebruikers is het belangrijk voor het imago om in een gebouw te zitten dat energiezuinig is. Daarnaast kan het ook nog eens zeer kostenbesparend zijn: bijvoorbeeld door gebruik te maken van natuurlijke hulpbronnen om een klimaatsbeheersing van een kantoorpand te regelen waarbij een minimum aan CO 2 wordt uitgestoten. Box 3: Duurzaamheid van gebouwen uitdrukken in een score De duurzaamheidscore van gebouwen wordt gewaardeerd via de Milieu-index. Dit is een rekenmodel dat in opdracht van de Rijksgebouwendienst is ontwikkeld. Dit zogenaamde GreenCalc+model is een calculatie- en communicatiemodel om de milieubelasting van gebouwen meetbaar en vergelijkbaar te maken. Een gebouw kan daarmee een score behalen van A tot en met F. A staat voor het hoogst haalbare. De Dutch Green Building Council (DGBC) ontwikkelt een duurzaamheidslabel op basis van het Britse BREAAM-model. BREEAM beslaat meer dan alleen de onderwerpen die aan bod komen in programma s als Greencalc+. Het door de DGBC ontwikkelde label moet straks dè standaard worden, het label waar iedere kantoorgebruiker in de toekomst om vraagt. 7

36 Vanuit de overheid worden steeds meer eisen gesteld aan nieuwbouwpanden. Zo is in 2007 de Regeling Energieprestatie Gebouwen (REG) in werking gesteld. Daarnaast heeft de overheid een duurzaamheidgraadmeter ontwikkeld. Verduurzaming bestaande kantoren zeker zo interessant als nieuwe duurzame ontwikkelingen! Hoewel de aandacht zich al snel op toespitst op nieuwe gebouwen en locatieontwikkelingen, moet verduurzaming van kantoren in Breda zich zeker hier niet alleen toe beperken. Uit onderzoek blijkt dat verduurzaming van bestaande panden zeker ook (financieel) heel interessant is. Voor duurzame (bestaande) panden kan namelijk een hogere bezettingsgraad worden gerealiseerd en kan ook een hogere jaarhuurprijs worden berekend. Dit kan oplopen tot een effectieve huur voor groene gebouwen die zo n 6 tot 9% hoger 4 ligt dan de huurprijzen van conventionele kantoren. 5 Box 4: Duurzaam stadskantoor Breda Het nieuwe Stadskantoor in Breda is gelegen op het Chassépark naast het bestaande Chassé Theater en Holland Casino. Bij de ontwikkeling van dit kantoor is het initiatief genomen een gezamenlijke warmte- en koudeopslag te realiseren. Door middel van vier bronnen worden warmteen koude opgeslagen en gebruikt voor de verwarming en koeling van de Stadskantoren, Holland Casino en het Chassé Theater. Het hart van dit systeem, de warmtepomp, is opgesteld onder het nieuwe Stadskantoor. Door ondermeer dit systeem is het Stadskantoor 30% energie-efficiënter dan de huidige regelgeving voorschrijft. En niet alleen de energieopwekking is duurzaam, maar in het kantoor is ook rekening gehouden met de meest recente inzichten op het gebied van gezonde en comfortabele gebouwen. Het gebouw wordt verwarmd en gekoeld met klimaatplafonds. Bijzonder is de daglichttoetreding. Op het noorden is de hoogte van de ramen bepaald door de belemmering van het bestaande Stadskantoor. Op het zuiden is de gevel opgebouwd uit raamstroken die worden beschaduwd en waarbij de bovenste raamstrook is voorzien van een lichtplank en lichtsturende lamellen. Hierachter ligt een acht meter diepe kantoorzone die als innovatief kantoor is ingericht. (Bron: DGMR, 2009) 4 gecorrigeerd voor vele huurprijsbeïnvloedende factoren. 5 VOGON studiemiddag, Duurzaamheid en vastgoed: wat betekent het nu echt?, 3 april

37 Tabel: Wat betekenen deze trends en ontwikkelingen voor Breda? Ontwikkeling/tre nd De economische crisis Minder behoefte aan kantoorruimte Meer focus op kwaliteit, bereikbaarheid en multifunctionaliteit Opkomst van nieuwe concepten en sectoren Steeds meer nadruk op duurzaamheid Impact op Breda? Bedreiging Bedreiging Kans Kans Kans Toelichting Afname van gemiddelde opname/marktvraag en toenemend aanbod. Breda moet hier goed op inspelen. Minder uitbreidingsvraag. Kantorenmarkt wordt steeds meer een vervangingsvraag. Kracht van Breda is wel dat het bovengemiddelde bovenregionale vraag kent. Al met al toch afname gemiddelde opname in vergelijking tot voorgaande jaren. Breda heeft grote plannen voor de ontwikkeling van het stationsgebied (ViaBreda) en het toevoegen van een aanzienlijke hoeveelheid kantooroppervlak langs uitvalswegen/snelwegen. Nieuwe kantoorconcepten zoals campusachtigen, flexkantoren en ontmoetingskantoren bieden nieuwe mogelijkheden voor Breda. Zeker ook op het stationsgebied in combinatie met bijvoorbeeld het WTC. Ook nieuwe economie zoals de creatieve sector en/of zorgeconomie zorgt voor groei. Bij de ontwikkeling van nieuwe kantoren en locaties moet de gemeente Breda sterk inzetten op duurzaamheid. Het werken met energielabels en eisen stellen aan duurzame gebouwen wordt steeds belangrijker. Voor ontwikkelaar speelt dit overigens ook een belangrijke rol. Marktpartijen gaan hier dus zeker in mee. Rol overheid Plancapaciteit goed afzetten tegen marktvraag en kiezen voor sterke locaties. Dat betekent ook locaties schrappen. Aanbod goed in beeld hebben. Zoeken naar oplossingen voor bestaand vastgoed. Goed op inspelen door marktconforme locaties aan te bieden en in te zetten op kwaliteit. Vraag en aanbod monitoren. Keuzes maken en overaanbod schrappen. Sterk sturen op kwaliteit, bereikbaarheid en multifunctionaliteit in plannen. Van Via Breda een aantrekkelijk multifunctioneel gebied maken. Vroegtijdig inspelen op nieuwe ontwikkelingen. Visie op zorgeconomie en creatieve sector hebben. Ook gebieden aanwijzen die hiervoor geschikt kunnen zijn. Een duurzame kantorenmarkt begint met het tegengaan van leegstand. Dit kan door afstemming tussen vraag en aanbod (geen overcapaciteit aan plannen) en voldoende aandacht voor bestaand vastgoed. Daarnaast kan de gemeente de ontwikkeling van duurzaam vastgoed verplicht stellen. Bron: Stec Groep,

38 BIJLAGE 4. MARKTANALYSE BREDASE KANTORENMARKT De vraag naar kantoorruimte in Breda kent twee belangrijke componenten, namelijk de vervangingsvraag en uitbreidingsvraag. Uitbreidingsvraag is de extra ruimtebehoefte die ontstaat door werkgelegenheidsgroei (uitbreiding/inkrimping van activiteiten van bestaande bedrijven, oprichting/opheffing van bedrijven, vestiging/vertrek van bedrijven in/uit de regio). Vervangingsvraag ontstaat als gevolg van veroudering van bestaande kantoorruimte, waarbij de achtergelaten kantoorruimte vervolgens weer opnieuw (te huur) aangeboden kan worden (niet altijd kan de achtergelaten kantoorruimte weer worden verhuurd omdat deze incourant kan zijn geworden). Daarnaast wordt rekening gehouden met vraag van buiten de gemeentegrenzen van Breda: de bovenregionale vraag. In de figuur hieronder staat een schematisch overzicht van de componenten die in deze berekening worden meegenomen. Schematisch overzicht vraag naar kantoren in Breda Uitbreidingsvraag (BLM) Vervangingsvraag (1,5 2,0%) Totale vraag naar kantoorruimte in Breda Bovenregionale vraag (5-10%) Stap 1: uitbreidingsvraag door groei werkgelegenheid Voor de uitbreidingsvraag wordt de vertaling van de bedrijfslocatiemonitor (BLM) van het Centraal Planbureau (CPB) uit 2005 en de werkgelegenheidsprognose, die wij als gemeente Breda hanteren. Hiermee wordt aangesloten op de Visie Arbeidsmarktbeleid van de gemeente Breda. De gemeente kiest voor het hoogste scenario van de BLM, het Global Economy scenario, voor de periode /30. De afgelopen negen jaar ( ) was dit scenario realistisch (ter vergelijking: Breda kende maximale opnamecijfers van gemiddeld zo n m² bvo). Momenteel zijn, door de economische crisis, de opnamecijfers een stuk lager. In de raming voor Breda voor de middellange termijn tot 2020 wordt rekening gehouden met de gevolgen van de crisis. Dit zal zich direct terug vertalen in lagere prognose en opnamecijfers. 1

39 Bedrijfslocatiemonitor Eind 2005 publiceerde het Centraal PlanBureau de Bedrijfslocatiemonitor (BLM), waarin onder meer de vraagprognoses voor de kantorenmarkt tot 2040 zijn uitgewerkt. Het CPB maakt voor deze prognoses gebruik van een viertal langetermijnscenario s: Strong Europe, Transatlantic Markets, Regional Communities en Global Economy. Deze scenario s variëren naar economische en demografische ontwikkeling door twee sleutelonzekerheden: de mate van samenwerking tussen nationale lidstaten en de beleidsoriëntatie van nationale instituties, ofwel een sterke of juist minder sterke focus van de overheid op inkomensverhoudingen en sociale zekerheid). De vier scenario s laten een divers beeld zien van de wijze waarop de Nederlandse economie, en de daarmee samenhangende werkgelegenheid, zich in de toekomst zal gaan ontwikkelen. Voor de periode /30 kiest de gemeente Breda voor het Global Economy scenario. Werkgelegenheid Breda in 2008 en 2020 (prognose) Sector 2008 Prognose 2020 Groei Landbouw Nijverheid Logistiek Consumentendiensten en ov. dienstverlening Financiële en zakelijke dienstverlening Overheid en kwartaire dienstverlening Totaal Bron: Gemeente Breda, 2009; bewerking Stec Groep, 2009 De uitbreidingsvraag naar kantoren wordt bepaald aan de hand van de werkgelegenheidsprognose van de gemeente Breda: de groei van de kantoorwerkgelegenheid 2 in een toekomstig jaar (2020) maal het aantal benodigde vierkante meters kantoorruimte per persoon, is de (indicatieve) vraag naar kantoorruimte. Aandeel kantoorgebonden werkgelegenheid in Breda, ,0% 24,0% 23,0% 22,0% Bron: O&S Breda, Er wordt hierbij uitgegaan van werkzame personen in Het totaal in tabel 10 is dan ook exclusief werkgelegenheid in de landbouw, uitzendkrachten en huishoudelijk werk (circa werkzame personen in 2020). 2 Mocht de prognose lager uitvallen, bijvoorbeeld werkzame personen, betekent dit een afname van de uitbreidingsvraag (bij werkzame personen met zo n m² bvo). 2

40 Aandeel kantoorgebonden werkgelegenheid bepalend voor prognose Voor de berekening wordt gebruik gemaakt van een percentage kantoorgebonden werkgelegenheid. Voor 2020 wordt het percentage kantoorgebonden werkgelegenheid in Breda gelijk gesteld aan het gemiddelde van de Randstad, van circa 28,8%. Ter vergelijking: momenteel bedraagt dit percentage in Breda circa 24%. Er wordt dus uitgegaan van stijging van de kantoorgebonden werkgelegenheid, zowel relatief als absoluut. Gezien de verdere verdienstelijking van de economie, het feit dat Breda een relatief hoog opgeleide beroepsbevolking heeft en de plannen voor kantoorontwikkeling bij het station (dit heeft ook een aantrekkende werking), is dit een realistische inschatting. Gemiddelde kantoorquotiënt in Breda zo n 30 m² bvo per werkzame persoon Naast het aandeel kantoorgebonden werkgelegenheid is ook de kantoorquotiënt (het aantal vierkante meter bvo per werkzame persoon) van belang voor het berekenen van de vraag naar kantoren in Breda. Gemiddeld heeft Breda momenteel een kantoorquotiënt van zo n 30 m² bvo per werkzame persoon 3 (dit is ongeveer 26 m² vvo per werkzame persoon). Ter vergelijking: op een totale voorraad van m² vvo werken circa personen, dit is dus ongeveer 29 m² vvo per persoon, oftewel zo n 30 m² bvo per persoon. Voor de berekening van de vraag naar kantoren in Breda wordt uitgegaan van een kantoorquotiënt van gemiddeld zo n 29 m² bvo per werkzame persoon 4. Daarmee wordt weinig tot geen rekening gehouden met een krimp van de gemiddelde ruimtebehoefte per medewerker. Vooralsnog ontbreekt de feitelijke onderbouwing om hier van uit te gaan. Enerzijds zijn trends zichtbaar die de ruimtebehoefte per medewerker beperken (flexwerken, thuiswerken). Anderzijds zijn er trends die de gemiddelde ruimtebehoefte vergroten (part-time medewerkers, meer vergaderruimte/ontmoetingsplekken). Indicatieve groei kantoorruimte in Breda , Sector Groei wg %kantoor 6 quotiënt 7 Groei in m² bvo kantoor Nijverheid ,4% 26, Logistiek ,8% 28, Consumentendiensten en ov. dienstverlening ,5% 30, Financiële en zakelijke dienstverlening ,6% 27, Overheid en kwartaire dienstverlening ,7% 30, Totaal ,8% 28, Bron: Gemeente Breda, 2009; CPB, 2005; bewerking Stec Groep, 2009 Berekening van de uitbreidingsvraag: iets minder dan m² tot 2020 Uit tabel 11 volgt dat er in de periode in Breda een uitbreidingsvraag naar kantoorruimte is van circa m² bvo. Stap 2: vervangingsvraag: gemiddeld ruim 1,5% tot 2,0% per jaar van totale voorraad Uitbreidingsvraag moet niet verward worden met de vraag naar nieuwe kantoorruimte. Een deel van de uitbreidingsvraag kan immers worden opgevangen in de leegstaande kantoorruimte in de bestaande voorraad. Het CPB houdt in haar ramingen geen rekening met vervangingsvraag. De omvang van de vervangingsvraag is sterk afhankelijk van de kwaliteit van de bestaande voorraad. 3 De kantoorquotiënt van Breda is berekend door de totale bestaande voorraad in m² bvo te delen door het aantal werkzame personen in kantoren. 4 Wanneer wordt gerekend met een lager getal, bijvoorbeeld 20 m² per werkzame persoon, betekent dit een daling van de uitbreidingsvraag met circa m². 5 De sector landbouw is in deze berekening niet meegenomen; deze sector kent geen kantoorgebonden werkgelegenheid. 6 Kantoorgebonden werkgelegenheid, aandelen in totale werkgelegenheid in West-Nederland. 7 Kantoorquotiënten Midden- en Zuid-Nederland, in m 2 bruto vloeroppervlak per werknemer. 3

41 Onderzoek naar de kapitaalgoederenvoorraad door het CBS geeft voor bedrijfsgebouwen gemiddeld genomen een levensduur van zo n 50 jaar. Een dergelijke levensduur houdt in dat jaarlijks gemiddeld 1,5% tot 2,0% van de totale kantorenvoorraad wordt vervangen (Zuidema, 2006) 8. In tabel 12 wordt een overzicht gemaakt van de vervangingsvraag in Breda. De vervangingsvraag in Breda ligt ongeveer tussen de tot maximaal zo n m² bvo tot Tabel 12: vervangingsvraag kantoren Breda, , in m² bvo Voorraad (vvo) Voorraad bvo) 9 1,50% 2,00% Totaal Bron: Stec Groep, 2010 Verschuiving van uitbreidingsvraag naar vervangingsvraag Afgelopen jaren is de vraag op de kantorenmarkt steeds meer veranderd van overwegend uitbreidingsvraag naar overwegend vervangingsvraag. Uitbreidingsvraag (door groei van werkgelegenheid) zal de komende jaren relatief afnemen als gevolg van de laagconjunctuur (economische crisis). Door toenemend aanbod op de kantorenmarkt neemt de keuzevrijheid van gebruikers op de kantorenmarkt toe en verruilen kantoorruimtegebruikers steeds meer hun huidige kantoorruimte voor huisvesting met een betere prijs-kwaliteitverhouding. Dit is terug te zien in de terugkeertendens van kantoorruimtegebruikers uit de randgemeenten (zoals Etten-Leur en Oosterhout) naar Breda momenteel, maar mogelijk ook op middellange termijn. Toenemende concurrentie tussen locaties en meer vraag naar kwaliteit Dat heeft voor de ontwikkeling van kantoren als consequentie dat er nadrukkelijk meer aandacht voor kwaliteit moet komen. Met name voor aspecten van kwaliteit vanuit een gebruikersperspectief, zoals de bereikbaarheid (auto en OV), parkeren, ruimtelijke kwaliteit en voorzieningenaanbod. Stap 3: bovenregionale vraag is zo n 10 tot 15% van het totaal Een deel van de vraag naar kantoren in Breda komt van buiten de regio. Bij deze bovenregionale vraag gaat het om vestigers van buiten die een kantoor openen in Breda. Deze vraag wordt niet in de BLM meegeteld. 8 Kantorenmarkt Vraagprognoses; Nieuwbouw van kantorenmarkt klimt uit dal; drs. M. Zuidema in: Property Research Quarterly, maart Uitgaande van een vormfactor van 85%. 4

42 Op basis van ervaringsgetallen blijkt dat de kantorenvraag in een stad of regio gemiddeld voor 90 tot 95 procent lokaal dan wel regionaal is. Bedrijven verhuizen immers vooral binnen de eigen gemeente of regio. Voor Breda gaat deze wet niet helemaal op. De gemeente heeft een bovengemiddelde aantrekkingskracht op bedrijven (zie ook figuur hiernaast). Dit getuigt ook het aantrekken van veertien kantoren van buiten de regio in de afgelopen negen jaar (periode ), waarvan acht hoofdkantoren (zoals het hoofdkantoor van Texaco, Scania, Wessanen en Toshiba). Rekening houdend met de dynamiek van Breda wordt verwacht dat de gemeente een meer dan gemiddelde aantrekkingskracht zal hebben op onder meer (buitenlandse) nieuwe bedrijven. Onder meer door de aanleg van Via Breda, de aantakking van de shuttle, het logistiek topinstituut en de expansie van de logistieke sector. Per saldo wordt rekening gehouden met een bovenregionale vraag van 10 tot maximaal 15 procent. Deze vraag komt dus bovenop de uitbreiding- en vervangingsvraag en bedraagt totaal circa tot maximaal m² bvo, ofwel jaarlijks gemiddeld zo n tot m² bvo. Zie tabel 13 voor de totale vraag (uitbreiding-, vervanging-, en bovenregionale vraag) in Breda van 2008 tot Tabel 13: indicatieve prognose vraag naar kantoren Breda , in m² bvo Minimaal Maximaal Uitbreidingsvraag Vervangingsvraag (1,5-2,0%) Bovenregionale vraag (10 15%) Totale vraag Bron: Stec Groep, 2010 Stap 4: corrigeer totale vraag tot 2020 met opnames in 2008 en 2009 Het saldo dat in tabel 13 is berekend geeft de uitbreidingsvraag en vervangingsvraag weer voor de periode van 2008 tot aan Voor een actuele weergave moet dit metrage gecorrigeerd worden met de opname aan kantooroppervlakten in 2008 en Zo is de vraagbehoefte up-to-date is. In tabel 14 wordt de totale vraag van 2010 tot aan 2020 inzichtelijk gemaakt. Daarvoor wordt de vraag op onderstaande manier gecorrigeerd. 5