Migranten nuttig voor Europese arbeidsmarkt

Transcriptie

1 jaargang 11. nummer 1. juni 2007 Startende ondernemingen kunnen belastinggetrouwer worden Slothandel brengt op schiphol geen verlichting Emissierechten kunnen doelmatiger worden ingezet Migranten nuttig voor Europese arbeidsmarkt

2 Jules Theeuwes De Oermarkt Colofon Topics is een uitgave van SEO Economisch Onderzoek SEO Economisch Onderzoek Roetersstraat WB Amsterdam T F E secretariaat@seo.nl I Redactie Drs. Joost Poort (hoofdredactie) Drs. Michel Knapen (copy writer) Drs. Machteld Roos Fotografie Yon Gloudemans Robert Weelinck Illustratie Zander Dekker Grafisch ontwerp Wazza, Amsterdam Druk Stolwijk ISSN inhoud 3 De Oermarkt 4 Migranten nuttig voor Europese arbeidsmarkt 6 Participatiebeleid langs de economische meetlat 7 Vliegen door een kattenluikje 8 Startende ondernemingen kunnen belastinggetrouwer worden 9 Staatssteun en compensatie 10 Reïntegratie: het kost wat, maar dan heb je ook wat 10 Eisen aan kennismigranten zijn te streng 11 Slothandel brengt op Schiphol geen verlichting 12 Maatstafregulering kent voor- én nadelen voor financiering ziekenhuiszorg 13 Emissierechten kunnen doelmatiger worden ingezet 14 Faits Divers 16 Jongleren met drie doelstellingen De markt wordt taboe. In de Tweede Kamer groeit de twijfel aan het nut van de markt. Veel kwaad in de samenleving wordt toegeschreven aan marktwerking. Maar wie zaterdagochtend over de Albert Cuyp loopt, de moeder van alle markten, is zich van geen kwaad bewust. Marktwerking kan ook leuk zijn. De Albert Cuyp is een overzichtelijke markt. De aanbieders staan aan weerszijden van de straat en de vragers lopen netjes in het midden. De consumenten moeten een straat lang keuzes maken, maar gaan niet zichtbaar gebukt onder deze volgens sommige Kamerleden zware opgave. Er is behoorlijk wat concurrentie. In een goed werkende markt hebben dezelfde goederen één prijs. Dat is de law of one price en die klopt vrij aardig voor de Albert Cuyp. Dat heb ik nagekeken voor perssinaasappelen. Ik tel zeven aanbieders op de markt. Perssinaasappelen worden per 10 stuks aangeboden. Bij zes aanbieders varieerde de prijs tussen de 1,95 en 2,00 euro. Dat is niet echt één en dezelfde prijs, maar het lijkt er wel heel erg op. Er is ook een zevende aanbieder en die vraagt 1,25 euro. Terecht want hij heeft alleen maar petieterig kleine sinaasappeltjes. De Albert Cuyp bestaat al meer dan honderd jaar en desondanks zijn innovaties aan de orde van de dag. Een poos geleden introduceerde een van de groentekramen zelfbediening waardoor het een soort openlucht supermarkt werd. Met doorslaand succes. Een meer recente innovatie is vers geperst sinaasappelsap. Ook marskramers hebben door dat het volk op het middenpad meer wil met gezonde producten. Er zijn machines waar je boven hele sinaasappelen in gooit en waar onderaan sap uit druppelt. Daar zet je dan een bord bij: vers sap voor een euro. En dat loopt als een tierelier. Binnen de kortste keren was deze innovatie verspreid over de markt en hadden meerdere marktventers, zelfs de verkoper van prullaria, zo n apparaat aangeschaft. De Albert Cuyp vertoont onmiskenbare tekenen van statische en dynamische efficiëntie. Dat betekent echter niet dat alles koek en ei is. Neem de Wet van Hotelling. Die wet wordt meestal uitgelegd voor ijsjesverkopers aan het strand. Aan een langgerekt strand liggen over de hele lengte ouders met jengelende kinderen die een ijsje willen. Er zijn twee ijsjesverkopers. Het is voor de samenleving (de ouders met hun kinderen) optimaal als de ene ijsjesverkoper op een kwart en de andere op driekwart van het strand gaat zitten. Dan is de afstand voor de verhitte consumenten tot het verkoelende ijsje het kleinst. Hotelling laat zien dat de ijsjesverkopers zich niets van het sociaal belang aantrekken en naast elkaar op het midden van het strand gaan zitten. Dat is hun private belang, omdat dat de enige plek is waar ze hun helft van de markt kunnen veilig stellen. De Wet van Hotelling wordt perfect geïllustreerd door de viskramen op de Albert Cuyp. Die zitten niet verspreid maar midden op de markt, naast elkaar, vinnetje tegen vinnetje. De moeder van alle markten heeft nog meer onvolkomenheden. Als je goed kijkt merk je dat alle bekende vormen van marktfalen voorkomen. De milieueffecten liggen op straat. Aan het eind van de markt blijft er een berg troep achter, verpakkingsmateriaal en bedorven groenten en fruit. Ook dreigt de marktmacht van zittende marktkramers die er belang bij hebben om nieuwe toetreders te weren. Maar de gemeente Amsterdam waakt. Zij regelt wie, wanneer en waar op de Albert Cuyp mag staan. Wat mij als consument nog het meest irriteert zijn fruitverkopers die hun mooiste fruit uitstallen maar als je wat bestelt ergens achteraan wat inpakken. Een tekstboekvoorbeeld van asymmetrische informatie. Al die gebreken zijn niet van dien aard dat ingrijpen nodig is. Ook de Albert Cuyp, de oermarkt is niet perfect. Hetzelfde geldt voor alle markten. Maar de baten van een markt wegen meestal op tegen het falen. Niets is perfect in de wereld. Je net gekochte perssinaasappeltjes kunnen in een andere kraam nog altijd twee cent goedkoper zijn. Jules Theeuwes (directeur SEO Economisch Onderzoek) 3

3 Let op de employment gap! Vergrijzing en een afnemende bevolkingsgroei zullen ertoe leiden dat in Nederland en Europa grote tekorten aan arbeidskrachten ontstaan. In Mind the gap schetsen drie wetenschappers het dreigende tekort maar presenteren ook mogelijke oplossingen, in het bijzonder arbeidsmigratie. 4 Migranten nuttig voor Europese arbeidsmarkt Geschiedenis en toekomst van de arbeidsmigratie Arbeidsmigratie, zo stelt Piet Emmer in Mind the gap, is geen nieuw verschijnsel. En daar kunnen we van leren. Volgens de Leidse hoogleraar Geschiedenis van de Europese expansie en van de daarmee verbonden migratie wordt het migrantendebat vooral geleid door negatieve emoties en stereotypes. Waarom hebben we in Europa eigenlijk zo n lage dunk van immigranten, vraagt hij zich af, terwijl we zelf veel baat van migratie hebben gehad toen onze voorvaderen de wereld verkenden? Toen werden migranten gezien als dynamisch, mensen met ondernemerszin, men was er trots op. Emmer spreekt van een dramatische verandering in de houding van Europeanen ten opzichte van migranten. De reden daarvoor ligt in de stroom van subsidies en uitkeringen aan migranten, waardoor het verschil tussen wel- en niet-getalenteerde migranten is vervaagd. Veel ongetalenteerden keren niet terug naar hun thuisland, want hier krijgen ze een uitkering die hoger is dan wat ze in het land van herkomst zouden kunnen verdienen. Het Europees sociale-zekerheidssysteem was niet gericht op migranten, schrijft Emmer in Mind the gap. Het is opgezet in de jaren vijftig en zestig, toen de werkloosheid laag was. Migranten krijgen nu de schuld van tekortkomingen in dat systeem. Maar Europa kan niet bouwen aan haar toekomst zonder migranten. Europa moet wel een onderscheid maken. Aan vluchtelingen en asielzoekers zijn we onbaatzuchtige verplichtingen verschuldigd. Daar staat een egoïstische behoefte aan import van arbeid tegenover. We hebben dus niet alleen een nieuw beleid nodig over vluchtelingen maar ook over economische immigranten. Toen in het jaar 2000 de Europese regeringsleiders en staatshoofden in Lissabon bij elkaar waren, presenteerden zij de ambitie om van Europa de meest concurrerende kenniseconomie ter wereld te maken. Om dat te realiseren moest in procent van de beroepsbevolking aan het werk zijn. Voor vrouwen werd de doelstelling bepaald op 60 procent, voor ouderen tussen 55 en 64 jaar op 50 procent. In 2010 zou hooguit 4 procent van de beroepsbevolking werkloos mogen zijn. In 2006 stond de werkloosheid in de EU-25 echter nog op 8,2 procent het laagste percentage sinds twee decennia, maar nog lang geen 4 procent. Op de langere termijn kent Europa een afnemende arbeidspopulatie, die in 2050 gezakt zal zijn van 305 naar 255 miljoen mensen tussen de 15 en 64 jaar. Het aantal ouderen neemt in diezelfde periode juist enorm toe. Het aanbod van arbeid neemt sterk af, terwijl in sectoren als gezondheidszorg en vrije tijd de vraag juist zal toenemen. Is de Lissabon-doelstelling van 70 procent werkgelegenheid op de lange termijn wel voldoende? vraagt Ernest Berkhout, onderzoeker bij SEO Economisch Onderzoek zich af. Die vraag wordt beantwoord in de studie Mind the gap. Het rapport biedt een uitvoerig overzicht van trends in internationale werkgelegenheid, meer specifiek in de markt voor flexibel werk en uitzendwerk. Europa en Nederland staan de komende jaren voor een aantal bijzondere uitdagingen, bijvoorbeeld op het terrein van flexibele arbeidsrelaties. Zo wordt parttime werken steeds populairder. Bijna de helft van Nederlandse werknemers werkt in deeltijd (driekwart van de vrouwen). In de rest van Europa werkt 15 tot 25 procent parttime, in Zuid- en Oost-Europa wat minder. Tijdelijk werk komt vooral veel voor onder jongeren, laagopgeleiden en immigranten. Daarnaast begint de vergrijzing een steeds nadrukkelijker rol te spelen, waardoor het arbeidsaanbod zal afnemen. Vergrijzing treedt overal in Europa op, maar er zijn verschillen tussen landen. Wat zijn de gevolgen voor de arbeidsmarkt? Welke landen lijden het meest? Dergelijke vragen worden in het rapport beantwoord. Stagnerende bevolkingsgroei Behalve door vergrijzing zal de arbeidsmarktspanning nog verder toenemen door een krimpende eigen bevolking. Gemiddeld zal het aantal EU-burgers met 12 procent afnemen, maar in Oost-Europa en Duitsland is de daling sterker. Deze daling wordt gedeeltelijk gecompenseerd door een toename van de bevolking door migratie. De totale bevolking in de EU-25 zal min of meer gelijk blijven; in West-Europa zal zij toenemen, in Oost-Europa en Duitsland afnemen. Om de gevolgen van vergrijzing en bevolkingsafname op te vangen zou in 2050 in Tsjechië bijvoorbeeld 94 procent van de bevolking moeten werken. Dat is erg onrealistisch, aldus Berkhout. In Nederland zou 76 procent moeten werken. Een klein lichtpuntje biedt bijvoorbeeld Luxemburg, waar de bevolking met 43 procent zal toenemen, vooral door immigratie. Daardoor kan daar de werkgelegenheid zelfs dalen van 64 tot 49 procent. Gegeven enkele belangrijke veronderstellingen die nodig zijn voor een objectieve projectie, komt Berkhout tot de conclusie dat het Europese arbeidsaanbod in 2050 zo n 30 miljoen mensen minder zal zijn. Zie hier de employment gap. Willen we nog steeds dat er in miljoen mensen werken, dan moet de participatiegraad toenemen tot 75,5 procent, zegt Berkhout. Dat is hoger dan de Lissabon-doelstelling. Maar zelfs als de employment gap wordt gedicht, dan is er nog een probleem. Evenveel werkenden als nu moeten voor veel meer oudere mensen zorgen, en voor hun pensioenen opdraaien. Al is dat laatste in Nederland relatief goed geregeld. Arbeidsmigratie Om de gevolgen van het dreigende tekort op te vangen, worden in het rapport enkele beleidsopties geformuleerd. Bijvoorbeeld meer mensen aan het werk helpen, of werknemers meer uren laten maken. Het eerste maakt volgens Berkhout meer kans dan het tweede, zeker nu mensen steeds vaker kiezen voor een korte werkweek. Denkbaar is ook dat de arbeidsproductiviteit (na inflatiecorrectie) toeneemt. Dat is zeker realistisch in de industriesector maar minder vanzelfsprekend in bijvoorbeeld de zorg en horeca. Een derde optie is overheveling van productie naar andere landen zoals India en China, waar arbeid minder schaars is. Een laatste optie is: genoegen nemen met een lager inkomen per persoon. Dit kunnen we pas accepteren als alle andere middelen hebben gefaald. Kan arbeidsimmigratie een oplossing zijn voor het Europese werkgelegenheidsgat? Berkhout denkt van wel, maar dan moet het wel gunstig zijn voor de immigrant én het ontvangende land. Van belang daarbij is dat migranten over vaardigheden beschikken waar de arbeidsmarkt om vraagt. Bepalend voor heel Europa is het migratiebeleid. Wordt migratie ontmoedigd of zelfs verboden, dan ontstaat er een levensgroot probleem. Zou in de EU-25 geen migratie toegestaan zijn, dan zitten we in 2050 met een tekort dat bijna twee keer zo groot is. Gelukkig is dit slechts een hypothetisch scenario. In de praktijk wordt arbeidsmigratie in ieder geval van kenniswerkers steeds belangrijker gevonden. E. Berkhout, C. Dustmann en P. Emmer: Mind the gap. International Database on Employment & Adaptable Labour (IDEAL). In opdracht van Randstad (SEO-rapport 968). Winnaars en verliezers In het essay Migration, wages and employment gaat hoogleraar Economie Christian Dustmann (University College London) in op de gevolgen van immigratie op lonen en werkgelegenheid. Op korte termijn verwacht hij alleen effecten op lonen en werkgelegenheid als de vaardigheden van immigranten afwijken van die van de lokale bevolking. Er zijn winnaars en verliezers. Er treden verdelingseffecten op, met gunstige gevolgen voor de eigen bevolking. Op de lange termijn keren de effecten terug naar het premigratie niveau. Volgens Dustmann kan de economie op verschillende manieren reageren op migratie. Het publieke debat gaat meestal over het vaste aantal banen dat er zou zijn, waarbij migratie zou leiden tot meer concurrentie om de banen. Dit is niet juist. Door migratie kan de economie groeien, nieuwe arbeiders absorberen en nieuwe banen creëren. 5

4 Te weinig vrouwen nemen deel aan het arbeidsproces. Welke maatregelen zijn het meest effectief om hun arbeidsparticipatie te verhogen? SEO Economisch Onderzoek voerde een kosten-batenanalyse uit. 6 Participatiebeleid langs de economische meetlat Het goede nieuws is dat de arbeidsparticipatie van vrouwen in heel Europa gedurende een aantal jaren een stijgende lijn vertoont. Vrouwen werken meer in betaalde banen als gevolg van de techniek (zij zijn minder tijd kwijt aan het huishouden), hogere opleidingen en minder kinderen. Het slechte nieuws is dat de groei in de arbeidsparticipatie van vrouwen de laatste jaren tot stilstand is gekomen. In Nederland is die participatie lager dan elders, met name door het grote aantal deeltijdwerkers. Zo had tussen 2003 en procent van de vrouwen tussen 15 en 65 jaar een baan van 12 uur of meer. Dat percentage moet, met het oog op de vergrijzing, omhoog, stellen de SER en de WRR: in 2040 moet vrouwenparticipatie tien procentpunten hoger zijn dan in Het huidige kabinetsbeleid leidt tot een stijging van vijf procentpunten. We hebben dus nog vijf procentpunten te gaan, reageert Lucy Kok. Zij gaf leiding aan de studie die de kosten en baten van het participatiebeleid doorrekende. Het rapport gaat uit van de gedachte dat mensen zoveel uren werken, dat een optimale combinatie van consumptie en vrije tijd wordt gerealiseerd. Vrouwen maken een afweging tussen betaalde en onbetaalde arbeid, en vrije tijd. Ze nemen een betaalde baan als het geboden loon hoger is dan wat ze minimaal willen verdienen. Dit hangt af van de hoeveelheid onbetaalde arbeid die ze verrichten en wat het kost om dat uit te besteden: hoe hoger de kosten van het uitbesteden hoe meer ze willen verdienen. Ook het gezinsinkomen speelt een rol. Heeft de partner een hoog inkomen, dan wil de vrouw niet werken voor een laag loon en geeft zij de voorkeur aan vrije tijd. Welvaartsgroei Tegen deze achtergrond kan de overheid meerdere maatregelen nemen en in het rapport is berekend welke het grootste effect hebben. Kok: De grootste invloed op arbeidsparticipatie van vrouwen heeft de hoogte van hun eigen loon. Neemt dat met één procent toe, dat gaan zij 1,76 procent meer uren werken. Wordt de kinderopvang één procent goedkoper, dan stijgt de participatie met 0,06 procent en wordt het gezinsinkomen met één procent verlaagd, dan gaan 0,08 procent meer vrouwen aan het werk. Dit zijn overigens de eerste-orde effecten. Pas als wordt doorgerekend wat een hogere vrouwenparticipatie betekent voor de hele economie, kunnen de structurele welvaartseffecten worden berekend. Uit deze kosten-batenanalyse blijkt dat de afschaffing van de heffingskorting (ook wel de aanrechtsubsidie genoemd) voor de afhankelijke partner een grote invloed heeft. Deze maatregel vergroot het nettoloon van vrouwen die de arbeidsmarkt betreden, legt Kok uit, en doet het gezinsinkomen dalen. Dat is voor vrouwen een stimulans om te gaan werken. Bovendien stijgen dan de belastinginkomsten met 1,65 miljard euro, waardoor de tarieven omlaag kunnen, wat het nettoloon weer doet stijgen. Uiteindelijk zal de arbeidsparticipatie van vrouwen met een partner in ,2 procent hoger zijn vergeleken met de autonome groei van participatie. De welvaart in Nederland stijgt met 5,3 miljard euro. Een andere optie is een verhoging van de aanvullende combinatiekorting. Dat kost de overheid 330 miljoen euro, want het is een belastingkorting. Deze maatregel leidt tot een hoger nettoloon van vrouwen, zegt Kok. Niet dat de participatiegraad daarmee sterk omhoog gaat, wel gaan werkende vrouwen meer uren maken. De welvaart zal door deze maatregel met 0,7 miljard euro stijgen. Het gratis maken van kinderopvang leidt slechts tot substitutie van informele voor formele opvang. De belastingtarieven moeten fors stijgen om het te financieren, zegt Kok. Het nettoloon van mannen en vrouwen daalt, terwijl de arbeidsparticipatie van vrouwen nauwelijks verandert. Wordt kinderopvang gratis, dan zullen de productie en welvaart zelfs dalen. L. Kok, P. Hop, H. Pott-Buter (m.m.v. P. Berkhout, L. Janssen en C. Teulings): Kosten en baten van participatiebeleid. In opdracht van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SEO-rapport 960). Vliegen door een kattenluikje Het water staat aan de rand van de dijk, zo drukt Guillaume Burghouwt de capaciteitsproblemen van Schiphol uit. In 2008, 2009 is de nationale luchthaven helemaal vol binnen de huidige milieurandvoorwaarden. Als vliegtuigmaatschappijen bestaande of nieuwe dan nog slots aanvragen, kunnen die niet meer worden gehonoreerd. Er zijn voorlopig geen concrete plannen voor een zesde baan en ook niet voor een luchthaven in zee. In het Regeerakkoord staat dat moet worden onderzocht in hoeverre de overloop van Schiphol naar Lelystad en andere regionale luchthavens mogelijk is. Een optie is dat er een luchthavensysteem in het leven wordt geroepen. Sleutelwoord in dit debat is, aldus planoloog Burghouwt, selectieve mainportontwikkeling. Er is verkeer op Schiphol dat belangrijk is, ander verkeer zoals charters en vluchten van prijsvechters draagt minder bij aan het netwerk van de mainport. Het belangrijke verkeer zou voor Schiphol bewaard moeten blijven, ander luchtverkeer zou kunnen worden verplaatst naar kleinere luchthavens waar wel nog capaciteit is, zoals Lelystad. Dat wordt nu gebruikt voor luchtvaartopleidingen en rondvluchten en herbergt enkele privé-vliegtuigjes. Maar als de ontwikkeling van Lelystad niet door de overheid wordt gestuurd, dan staat waarschijnlijk als eerste Ryanair op de stoep. Schiphol heeft daar weinig aan: Ryanair vliegt nog niet vanuit Schiphol, en een nieuwe maatschappij op Lelystad doet de druk op Schiphol niet verminderen. Nu heeft de overheid de mogelijkheid, op grond van een EU-Verordening, om een luchthavensysteem aan te wijzen: een aantal luchthavens bij elkaar die het verzorgingsgebied vormen van Randstadbewoners. De overheid kan vervolgens criteria opstellen aan de hand waarvan bepaalde luchtvaartmaatschappijen wel en andere niet mogen komen. De overheid mag echter niet discrimineren, door bijvoorbeeld maatschappijen uit het Oostblok te weigeren, zegt Burghouwt. Wel kun je bijvoorbeeld bepalen dat vliegtuigen een minimumgrootte moeten hebben om te mogen landen en vertrekken. Schiphol loopt in rap tempo tegen haar grenzen aan. Mogelijk is er nog capaciteit te winnen als een luchthavensysteem wordt ingesteld. Netwerkbijdrage Lelystad is de enige luchthaven binnen het Randstedelijk luchthavensysteem waar in de nabije toekomst nog capaciteit is. Verwacht wordt dat maximaal zo n zeven procent van de vluchten op Schiphol naar Lelystad kan worden overgeplaatst. Maar wie zijn dat? Burghouwt en zijn medeonderzoekers stellen een systeem voor dat werkt als een kattenluikje. Dat luikje gaat op Schiphol voor een bepaalde periode open: vliegmaatschappijen die dan besluiten Schiphol te verlaten, krijgen voorrang op Lelystad. Het risico bestaat dat de vrijgekomen capaciteit op Schiphol snel wordt opgevuld met maatschappijen die weinig toevoegen aan het netwerk van de mainport, zoals Ryanair, EasyJet of Air Berlin. Ook de toetreding op Schiphol moet je reguleren, door het kattenluikje aan te vullen met lokale regels over toewijzing van slots aan luchtvaartmaatschappijen. Maar ook dat mag niet discriminatoir zijn. Wel mag worden gekozen op grond van de meerwaarde die een maatschappij of route heeft voor de mainport. In een pilot-analyse hebben wij per luchtvaartmaatschappij en per route berekend wat hun bijdrage aan het netwerk van de mainport is. Zo kun je zien wat van belang is voor Schiphol en wat eventueel kan worden uitgeplaatst naar Lelystad. Uit het onderzoek blijkt dat KLM en haar partners van groot belang zijn, maar ook Lufthansa, Emirates en enkele andere grote maatschappijen. Voorbeelden van routes met een hoge netwerkbijdrage zijn de vluchten van Northwest op Detroit, Singapore Airlines op Singapore, KLM op Atlanta en Lufthansa op Frankfurt. De charters en prijsvechters betekenen veel minder voor het netwerk van Schiphol. Kosten en baten Als het kattenluikjessysteem in werking treedt, zou maximaal twee à drie jaar groeiruimte kunnen worden gecreëerd. We moeten de mogelijkheden van dit systeem niet overschatten, zegt Burghouwt. En ook zouden we de kosten en baten van dit systeem nog moeten onderzoeken. Maar de boodschap is duidelijk: de overheid moet eerst helder maken wat haar doelstellingen zijn met een luchthavensysteem, bijvoorbeeld het ondersteunen van de mainportdoelstelling. Ook in het buitenland is vaak niet duidelijk wat met het eigen luchthavensysteem wordt beoogd. Daar kunnen wij van leren: zorg dat overheid en exploitanten op één lijn komen te zitten. J. de Wit, G. Burghouwt (beiden SEO Economisch Onderzoek), M. Cornelissen (NACO) en P. Mendes de Leon (IILRR): Luchthavensystemen. In opdracht van DGTL (ministerie van Verkeer en Waterstaat) (SEO-rapport 980). 7

5 later op bezoek komt, kan het te laat zijn: de ondernemer heeft misschien al een negatieve houding tegenover de fiscus ontwikkeld, die onomkeerbaar is. Een goed moment voor fiscaal contact is bij de aanname van het eerste personeel, stelt Leenheer. Dan krijgt de onderneming te maken met allerlei nieuwe fiscale regelingen. Niet alleen de timing van fiscale contactmomenten is een moeilijke kwestie, ook de compliance zelf is een lastig fenomeen omdat het moeilijk is waar te nemen of een bedrijf compliant is. Enkele jaren geleden heeft het ministerie van Justitie de Tafel van elf ontwikkeld, een instrument aan de hand waarvan kan worden bepaald hoe burgers zich aan het overheidsgezag onderwerpen. SEO Economisch Onderzoek heeft deze Tafel van elf nu voor het eerst toegepast op de fiscaliteit. De elf indicatoren voor compliance kunnen in verschillende branches worden gemeten. De Belastingdienst kan zo zien waar de compliance nog onvoldoende is. In het roemruchte Altmark-arrest heeft het Europese Hof van Justitie een aantal voorwaarden genoemd waar compensaties aan Diensten van Algemeen Economisch Belang (DAEB s) aan moeten voldoen om niet als ongeoorloofde staatssteun te worden aangemerkt. Op startende ondernemingen krijgt de Belastingdienst lastig grip. Het is wel een belangrijke groep: als de fiscus in een vroeg stadium een goede relatie met starters opbouwt, dan kan de belastinggetrouwheid duurzaam worden verhoogd. SEO Economisch Onderzoek heeft daarvoor handvatten ontwikkeld. Startende ondernemingen kunnen belastinggetrouwer worden Indicatoren De Tafel van elf bevat enkele indicatoren waarop de fiscus zelf grote invloed kan uitoefenen. Een van die indicatoren is de kennis van de belastingregels. Weten ondernemers voldoende over de belastingwetgeving, dan zijn ze beter in staat een correcte aangifte te doen. Ook de kosten en baten van de aangifte vormen een indicator voor compliance die de Belastingdienst zelf in de hand heeft. Als ondernemers weinig inspanning hoeven te verrichten om formulieren goed in te vullen, neemt de belastinggetrouwheid toe. Het hele proces van aangifte moet soepel verlopen, met een goede telefonische bereikbaarheid en een gebruikersvriendelijke elektronische aangifte. Een andere indicator waarop de Belastingdienst kan sturen is de pakkans, met name via het uitvoeren van controles: als er actief wordt gecontroleerd, leidt dat tot een betere naleving van de regels. Sommige indicatoren, zoals normgetrouwheid en acceptatie van de regelgeving, zijn echter veel minder goed te beïnvloeden. Volgens Leenheer zal de Belastingdienst twee rollen moeten vervullen: een restrictieve (opsporende en sanctionerende) en een dienstverlenende. Aan de hand van de ontwikkelingsfasen en de toepassing van de Tafel van elf kan de fiscus nu beter zien wanneer welk instrument kan worden aangewend om de compliance te verhogen. Zo krijgen ondernemers bij de aanmelding een dikke startersmap. Daarin staat alle benodigde informatie, maar wie trekt er twee dagen voor uit om dat allemaal te lezen? Als je de starter niet bereikt, dan is het maar de vraag of je op de lange termijn compliance kunt realiseren. We weten dat veel starters fiscale informatie uit de branchebladen halen. Op die rubrieken zou de fiscus meer invloed kunnen proberen uit te oefenen. J. Leenheer en P.A. Risseeuw: De compliance van startende ondernemingen. In opdracht van de Belastingdienst (SEO-rapport 959). Staatssteun en compensatie Samengevat zeggen deze Altmark-criteria dat een compensatie niet hoger mag zijn dan nodig is om de kosten van de DAEB inclusief een redelijk rendement te dekken, zegt senior onderzoeker Koert van Buiren. Van Buiren werkt aan een proefschrift over de relatie tussen staatssteun en concurrentie. Tevens ondersteunt hij bedrijven en overheden met onderzoek en advies op dit gebied. Het werk dat SEO Economisch Onderzoek op het gebied van staatssteun doet is vaak vertrouwelijk en de resultaten worden dan ook vaak niet gepubliceerd. Op dit moment ondersteunt SEO Economisch Onderzoek provinciale overheden bij de aanbesteding van openbaar vervoer. De voorwaarden waartegen openbaar vervoer moet worden aangeboden maken de exploitatie vaak onrendabel, waardoor een compensatie aan de vervoerder nodig is. Europese staatssteunregels staan dergelijke compensaties toe, zolang er geen sprake is van een overcompensatie. Aan de hand van kosten en opbrengsten en het risico op het geïnvesteerd vermogen berekenen wij het compensatiebedrag dat een gezonde exploitatie mogelijk maakt, maar geen overcompensatie in zich herbergt. Overcompensatie kan door de begunstigde onderneming worden gebruikt om activiteiten op andere markten te subsidiëren en dit verstoort de concurrentie. Een probleem dat volgens Van Buiren vaak over het hoofd wordt gezien is dat de verstrekking van de compensatie zelf en het achteraf terugvorderen van gebleken overcompensaties het risico voor de onderneming beïnvloeden. Je kunt daarom niet zonder meer volstaan met het rendement van vergelijkbare ondernemingen of het gemiddelde rendement in de sector. Stel dat je als overheid invulling geeft aan de staatssteunregels door gedurende het contract iedere overcompensatie af te romen en iedere ondercompensatie aan te vullen. Dan wordt de exploitatie van de DAEB een vrijwel risicovrije belegging. Als je dan uitgaat van een marktconform rendement betaal je als overheid teveel en is er feitelijk sprake van overcompensatie. Wie een creatief idee heeft voor een eigen bedrijfje, zal niet op dag één naar de Belastingdienst lopen om zijn zaakjes te gaan regelen. Het uitwerken mogelijk te bereiken, al was het maar omdat er soms al voor de formele oprichting economische activiteiten worden ontplooid en er sprake is van van het bedrijfsplan, het zoeken naar klanten en het realiseren belastingverplichtingen, zegt Leenheer. Daar komt bij dat starters vaak van omzet hebben meer prioriteit en zijn doorgaans ook leuker dan het weinig kennis hebben van de belastingregels. De belastingaangifte wordt Startende ondernemingen in vijf fasen invullen van belastingformulieren. Toch heeft de Belastingdienst er veel baat bij wanneer er wél in een vroeg dan niet correct gedaan. Veel fouten in aangiftes zijn overigens in het nadeel van de startende onderneming zelf. Een startend bedrijf doorloopt doorgaans vijf fasen. Deze indeling sluit nauw aan bij wetenschappelijke kennis over het MKB. In fase 0 stadium contact tot stand komt met een startend bedrijf. Als beginnende is de onderneming in oprichting. Er is sprake van voorbereidingsondernemers tijdig op de hoogte worden gesteld van de belastingregels Timing activiteiten, niet-geformaliseerde economische activiteiten of van maar ook weten welke diensten de fiscus kan leveren, kan al direct aan de belastingmoraal worden gewerkt. Die fiscale attitude werkt door als het bedrijf eenmaal volgroeid is. Als je kleine kinderen goed gedrag aanleert, dan nemen ze dat mee als ze volwassen zijn, zegt Jorna Leenheer. Samen met Peter Risseeuw onderzocht zij hoe de Belastingdienst meer grip kan krijgen op de compliance van startende ondernemingen. Startende ondernemingen vormen een lastig grijpbare groep. Voordat ondernemingen zich inschrijven bij de Kamer van Koophandel of Belastingdienst zijn ze moeilijk te traceren. Toch is het belangrijk ze al zo vroeg Maar wat is het beste moment om starters te benaderen? Bedrijven doorlopen in hun bestaan een bepaalde ontwikkeling, die door SEO Economisch Onderzoek in kaart is gebracht (zie kader). Niet iedere fase is even geschikt voor een fiscaal contactmoment. Een voorbeeld daarvan zijn de startersbezoeken. Leenheer: Wanneer kan de fiscus het beste bij een starter langskomen? Heeft hij net zijn bedrijfje opgericht, dan kan het te vroeg zijn. De fiscus kan dan wel veel informatie geven maar omdat de starter nog niet goed weet tegen welke zakelijke problemen hij gaat aanlopen, kan hij nog niet de juiste vragen stellen. Als de Belastingdienst jaren freelance werkzaamheden. Fase 1 is de startfase: de onderneming is ingeschreven bij de Kamer van Koophandel en er vinden economische activiteiten plaats. De maanden daarop loopt dit over in fase 2: de overlevingsfase. Vanaf fase 3, waarin doorgaans personeel wordt aangenomen, ontstaat een zekere mate van stabiliteit. In fase 4 gaat de onderneming groeien, wordt de financiële administratie uitbesteed en wordt soms gekozen voor een andere rechtsvorm (zoals de BV). En in fase 5 is de onderneming voldoende gegroeid om de financiële administratie weer door de eigen afdeling te laten doen. 8 9

6 Om bijstandsgerechtigden, WW ers en WAO ers aan het werk te helpen, moet diep in de buidel worden getast. Maar de maatschappelijke baten overtreffen de kosten met jaarlijks 1,1 miljard euro. Reïntegratie: het kost wat, maar dan heb je ook wat Te veel mensen doen niet mee aan het arbeidsproces. Wat kost het om hen aan het werk te krijgen, en wat levert dat de samenleving op? Onlangs rondde SEO Economisch Onderzoek een kosten-batenanalyse van reïntegratie af. Om 90 duizend bijstandsgerechtigden, 50 duizend WW ers, 33 duizend WAO ers en 50 duizend zieke werknemers weer aan een baan te helpen, kunnen reïntegratietrajecten worden aangeboden die jaarlijks 0,7 miljard euro kosten. Maar de geschatte maatschappelijke baten zijn veel hoger: 1,8 miljard euro. Het maatschappelijk rendement van reïntegratie bedraagt dus jaarlijks 1,1 miljard euro, zegt onderzoeker David Hollanders. Dat wordt behaald door de productie die de nieuwe werknemers gaan leveren, de verminderde uitvoeringskosten van UWV en gemeenten en verminderde uitgaven voor gezondheidszorg en criminaliteit, verklaart Hollanders. De daling van de uitkeringslasten is maatschappelijk overigens geen baat, maar een herverdeeleffect. Het rendement verschilt per categorie. Trajecten voor bijstandsgerechtigden leveren een rendement op van 36 procent. Trajecten voor WAO ers scoren hoger (237 procent), het meest rendabel zijn trajecten voor zieke werknemers: daarin hoeft maar 113 miljoen te worden geïnvesteerd, terwijl de baten 760 miljoen zijn. Het positieve rendement van 1,1 miljard euro kan volgens Hollanders nog worden opgetrokken. Op dit moment worden niet altijd de juiste instrumenten op het juiste moment ingezet bij de juiste persoon. Soms worden er te goedkope instrumenten ingezet, terwijl we weten dat duurdere instrumenten effectiever zijn. Trajecten voor WW ers worden vaak te vroeg begonnen, die van bijstandsgerechtigden weer te laat. Door instrumenten beter in te zetten, kan het maatschappelijk rendement toenemen naar 1,5 miljard euro per jaar. L. Kok, D. Hollanders en J.P. Hop: Kosten en baten van reïntegratie. In opdracht van Boaborea (SEO-rapport 928). Capaciteitsproblemen op Schiphol leiden ertoe dat slots veel waard zijn. Maar omdat deze niet mogen worden verhandeld, wordt de capaciteit op Schiphol niet efficiënt benut. Slothandel zou dat probleem kunnen verhelpen. Toch is Schiphol daar niet mee gebaat. Slothandel brengt op Schiphol geen verlichting Nederland krijgt op termijn een tekort aan hoogopgeleiden. Buitenlands talent zou dat gat kunnen opvullen. Maar de eisen die aan hen worden gesteld zijn veel te streng. Eisen aan kennismigranten zijn te streng Door de vergrijzing en de groeiende betekenis van de kenniseconomie staat de toekomstige arbeidsmarkt van hoogopgeleiden steeds meer onder druk. Tegelijkertijd is in de afgelopen jaren het aantal jonge buitenlanders dat in Nederland een opleiding in het hoger onderwijs komt volgen sterk toegenomen. Als een deel daarvan zich na de studie in Nederland zou willen vestigen, dan kan het tekort aan hoogopgeleiden deels worden opgevangen. De Kennismigrantenregeling bepaalt dat afgestudeerden van buitenlandse komaf hier alleen mogen blijven als ze binnen drie maanden na afronding van de studie een baan hebben en bovendien ruim 33 duizend euro bruto per jaar verdienen. Zijn ze 30 jaar of ouder, dan moeten ze ruim 45 duizend euro verdienen. Momenteel komen circa 30 duizend studenten (7 procent van het totaal) uit het buitenland, waarvan ruim 10 duizend van buiten de Europese Unie. Op deze laatste groep is de Kennismigrantenregeling van toepassing. De regeling werpt een zeer hoge drempel op, zegt Peter Berkhout, projectleider van het onderzoek naar de arbeidsmarktpositie van buitenlandse studenten. In het onderzoek ging hij na hoe snel autochtone studenten en studenten met een buitenlandse achtergrond een baan hebben en wat zij verdienen. Van de Nederlandse, Turkse en Marokkaanse studenten heeft ongeveer de helft een baan binnen drie maanden na afstuderen. Slechts 33 procent van de andere niet-westerse studenten lukt dat. Ook de inkomenseis wordt nauwelijks gehaald: 17 procent van de Nederlandse studenten zou voldoende verdienen om hier te mogen blijven, en zo n 20 procent van de Turkse, Marokkaanse en andere niet-westerse studenten. Berkhout: Door de strenge eisen lijkt het alsof Nederland alleen genoegen neemt met de allerbeste niet-nederlandse studenten. Aan hen worden eisen gesteld waaraan de meerderheid van de autochtone afgestudeerden niet voldoet. Pas als de eisen minder streng worden, kunnen hoogopgeleide kennismigranten ons tekort deels opvangen. P. Berkhout en T. de Hoop, m.m.v. J. Hartog: De arbeidsmarktpositie van studenten met buitenlandse achtergrond. In opdracht van de Adviescommissie voor Vreemdelingenzaken (SEO-rapport 955). Het is druk op Schiphol, erg druk. Misschien wel te druk. Zelfs de slotcoördinator heeft het druk. Zijn aanwezigheid is, op grond van Europese regels, verplicht voorgeschreven op luchthavens die gebukt gaan onder knelpunten. En op Schiphol knelt het. De slotcoördinator, een onafhankelijk persoon die door de rijksoverheid is benoemd, wijst de slots toe: het recht van een vliegmaatschappij om op een bepaald tijdstip te starten of te landen. De slotcoördinator hanteert daarbij zogeheten prioriteitsregels. Maatschappijen die regelmatig Schiphol aandoen hebben voorrang boven maatschappijen die incidenteel komen, lijnvluchten hebben voorrang boven charters. Maar bij de toekenning van slots moet ook rekening gehouden worden met grandfather rights, historische rechten. Wie in het verleden een slot kreeg, mag die blijven gebruiken. Dat systeem van toewijzing leidt tot grote capaciteitsproblemen. Omdat er sprake is van historisch opgebouwde rechten, ligt het grootste deel van de slots al vast, zegt hoogleraar luchtvaarteconomie Jaap de Wit. De speelruimte om slots toe te wijzen is dus uiterst beperkt. Historische rechten worden al na enkele jaren opgebouwd, maar maatschappijen moeten die rechten wel blijven gebruiken: hier geldt het adagium use it or lose it. Omdat die slots erg waardevol zijn ze vertegenwoordigen immers het recht om op Schiphol te mogen landen houden alle maatschappijen hun eigen rechten krampachtig vast. Nu er nauwelijks vrije slots voorhanden zijn, hebben nieuwe maatschappijen geen kans om ook op Amsterdam te vliegen. Neem Emirates, de maatschappij van de Verenigde Arabische Emiraten, licht Guillaume Burghouwt toe, die samen met De Wit het onderzoek naar de slots uitvoerde. Die willen gaan vliegen met grote A380 s, maar kunnen niet op Schiphol terecht omdat kleine maatschappijen met 25-zitters ook slots hebben. Die houden de toetreding van Emirates in feite tegen. Een bijkomend probleem is dat het niet is toegestaan de historische rechten te verkopen. De Wit: Aan de andere kant kunnen luchtvaartmaatschappijen, ook al bieden ze een grote zak geld, slots niet kopen. Hubfunctie De Europese Commissie komt eind 2007 met een voorstel waarin het verhandelen van slots wordt toegestaan. Dat zou de concurrentie tussen luchtvaartmaatschappijen bevorderen en een efficiënter gebruik van schaarse luchthavencapaciteit stimuleren. De Wit en Burghouwt onderzochten de effecten van slothandel. Met name secondary trading wanneer luchtvaartmaatschappijen onderling hun slots verhandelen kan de doelen realiseren die de Europese Commissie voor ogen heeft. Wel verwachten de onderzoekers weerstand bij maatschappijen. Zij moeten slots gaan kopen die nu nog gratis zijn. Ze vrezen dus een stijging van de kosten. Ze zien graag dat luchthavens hun capaciteit vergroten, maar beschouwen slothandel niet als een alternatief daarvoor. Alleen op de Londense luchthavens handelen de airlines dankzij een uitspraak van de Engelse rechter al in slots, en de resultaten daar zijn positief. Maar die luchthavens zijn niet vergelijkbaar met Schiphol, zeggen De Wit en Burghouwt. Slothandel is vooral geschikt als er veel grote vliegtuigen komen met weinig transferpassagiers. Maar Schiphol is vooral een overstapluchthaven, waar transferpassagiers worden aangevoerd met kleine vliegtuigen om de grote vliegtuigen mee te vullen. Dat vergt dus veel dure piekslots voor relatief kleine vliegtuigen. Door die hubfunctie zijn de positieve effecten van slothandel dan ook niet vanzelfsprekend. Juist omdat de toekomst van Schiphol onzeker is, adviseren De Wit en Burghouwt om nog niet over te gaan op handel in slots. Geluidsberekeningen, nieuwe banen, de rol van Lelystad het leidt allemaal tot onzekerheid. De prikkel om onderling slots te verhandelen daalt als luchtvaartmaatschappijen later alsnog te horen krijgen dat die slots gratis blijven dankzij extra capaciteit. Slothandel verplicht voorschrijven werkt dan niet. En dan nog is een flexibel toedelingsysteem in Europa beter, waarbij rekening wordt gehouden met de lokale situatie. J. de Wit, G. Burghouwt: The impact of secondary slot trading at Amsterdam Airport Schiphol. In opdracht van het ministerie van Verkeer en Waterstaat, DGTL (SEO-rapport 957)

7 12 De financiering van ziekenhuiszorg geschiedt steeds meer vraaggestuurd. Moet de zorg volledig worden geliberaliseerd? Of is het beter maatstafregulering in te voeren om te voorkomen dat ziekenhuizen hun macht misbruiken? De alternatieven op een rij. Maatstafregulering kent voor- én nadelen voor financiering ziekenhuiszorg Ziekenhuizen mogen op dit moment nog maar nauwelijks zelf bepalen hoe duur hun behandelingen zijn. Tot voor kort kregen zij zelfs grotendeels betaald voor het aantal bedden dat zij hadden staan. Of deze bedden leeg waren of vol maakte niet uit. De kosten werden in de hand gehouden door een budget toe te kennen. Als in november het budget op was, vertrokken de chirurgen bij wijze van spreken direct naar de wintersport, zegt Joost Poort. Gevolgen van deze wijze van financiering: wachtlijsten en inefficiënties. Tijd, aldus het kabinet, voor liberalisering van de gezondheidszorg. Om echter een zo belangrijke sector, die tegelijkertijd zelf nog redelijk ver staat van marktdenken veel ziekenhuizen kennen hun eigen kostprijzen niet eens zomaar los te laten, was politiek niet haalbaar. Vandaar dat er nu plannen zijn om de sector wel te liberaliseren, maar de eerste jaren na liberalisering regulering in te voeren als vangnet. In opdracht van het ministerie van Financiën rekenden Joost Poort en Aenneli Houkes verschillende varianten van regulering door en bekeken de effecten op prijzen, volumes, kwaliteit, kosten, administratieve lasten, innovatie en organisatie. Naast de vergelijkingsvariant in één klap liberaliseren hebben zij vier reguleringsmodellen onderzocht. De eerste is de stapsgewijze liberalisering, waarin wordt nagegaan op welke deelterreinen de meeste concurrentie is. Daar kan dan de liberalisering als eerste beginnen. De SEO-onderzoekers bestudeerden verder drie varianten van maatstafconcurrentie. Dat betekent dat ziekenhuizen voor hun behandelingen gemiddeld niet duurder mogen zijn dan het landelijk gemiddelde. Wie voor staar relatief duur is, maar voor open hartoperaties relatief goedkoop, mag dit met elkaar compenseren. Maar is een ziekenhuis gemiddeld duurder dan het landelijk gemiddelde, dan moet alles boven dat gemiddelde worden terugbetaald aan het Zorgverzekeringsfonds of de verzekeraars. Efficiëntie en kwaliteit Uit het onderzoek blijkt dat maatstafregulering heel goede stimulansen biedt om inefficiënties en machtsmisbruik aan te pakken. Het treedt immers hard en direct op bij iedereen die duurder is dan het gemiddelde. Tegelijkertijd heeft maatstafregulering als fors nadeel dat zij het kind met het badwater weggooit. Het bekostigingsysteem treedt niet alleen hard en direct op bij inefficiënties, maar is ook meedogenloos voor volledig gerechtvaardigde kostenverschillen, zegt Houkes. Hierbij kan worden gedacht aan hogere grondprijzen en duurder personeel in de Randstad, de inzet van meer tolken en meer onbetaalde rekeningen in grote steden, de behandeling van ingewikkelder patiënten in een gespecialiseerd ziekenhuis. En last but not least alle kostenverhogende kwaliteitsverbeteringen. Daarnaast is er nog een ander probleem met kwaliteit. Poort: Uit internationale studies blijkt dat bij de introductie van concurrentie wordt beknibbeld op voor patiënten onzichtbare kwaliteit, ten koste van zichtbare kwaliteit. Dit betekent dat zo lang patiënten nog weinig weten over de kwaliteit van hun zorg, liberalisering een kwaliteitsdaling stimuleert. Maatstafconcurrentie versterkt dit effect nog, omdat zij de concurrentie nog wat sterker afdwingt. Dit betekent dat het in ieder geval onafhankelijk van welk systeem wordt gekozen belangrijk is deze informatie sterk te verbeteren. De overheid is ook al begonnen met het openbaar maken van kwaliteit. Dit zal nog sterk moeten verbeteren, willen deze negatieve effecten niet optreden, reageren Poort en Houkes. Wellicht kunnen we daarbij inspiratie opdoen in Zweden en Engeland, waar al een uitgebreid kwaliteitssysteem bestaat. Uiteindelijk bepaalt de overheid de doelen die zij wil bereiken en aan de hand daarvan kan een bepaalde bekostiging worden ingevoerd. Moeten de administratieve lasten omlaag, dan kies je voor volledige liberalisering. Kies je voor efficiency, dan is maatstafregulering het beste. Wil je zeker geen kwaliteitverslechtering dan moet je juist geen maatstafregulering invoeren. Kies je voor volumebeperking, dan kun je weer beter vasthouden aan oude budgetsysteem, zo sommen de SEO-onderzoekers de mogelijkheden op. De keuze is aan de overheid. Dat wordt echter bemoeilijkt, nu de Zorgautoriteit op het laatste moment een nieuwe variant het geleidelijk invoeren van maatstafconcurrentie heeft bedacht, die SEO Economisch Onderzoek en andere partijen onvoldoende hebben kunnen analyseren. J. Poort, A. Houkes en I. Groot: Yardsticks and carrots. Assessment of transitory regulation of hospital care. In opdracht van het ministerie van Financiën (SEO-rapport 987). Emissierechten kunnen doelmatiger worden ingezet Broeikasgassen uitstoten mag, mits bedrijven maar over emissierechten beschikken. Die krijgen ze gratis van de staat. SEO Economisch Onderzoek bekeek of dat wel de meest efficiënte manier is. De ambitie was in 1997 in de Japanse stad Kyoto hoog, toen de industrielanden afspraken om de uitstoot van broeikasgassen fors te reduceren. De bedoelingen van de EU-landen zijn navenant: in 2010 willen ze acht procent minder CO 2 uitstoten dan in Een bedrijf dat CO 2 uitstoot, moet emissierechten kunnen overleggen. Het aantal emissierechten waarop een bedrijf recht heeft, wordt bepaald op basis van de hoeveelheid CO 2 die het bedrijf in 2001 en 2002 heeft uitgestoten. Wie niet over voldoende emissierechten beschikt, krijgt een boete van 40 euro per ton te veel geproduceerde CO 2. Behoorlijk veel, zegt Rob Aalbers. Daar bovenop moet het bedrijf de ontbrekende emissierechten alsnog bijkopen én naming & shaming is een bijkomende straf. Bedrijven zorgen dus wel dat ze voldoende emissierechten hebben. Maar hoe komen ze aan die emissierechten? Het zou voor de hand liggen dat bedrijven dergelijke rechten kopen van de overheid, die emissierechten uitgeeft. Maar die methode wordt (nog) niet in de praktijk gebracht. In de eerste zogeheten reguleringsperiode ( ) werden de emissierechten gratis, door de staat, weggegeven. Omdat dit jaar de eerste fase van het European Union Emission Trading System (EU ETS) afloopt, ontstond de noodzaak de economische effecten van de toewijzing van emissierechten te onderzoeken. Rob Aalbers leidde dit project namens SEO Economisch Onderzoek. Emissierechten zijn dan wel gratis, maar ze kunnen op verschillende manieren gratis worden weggegeven. De wijze waarop dit gebeurt, bepaalt de efficiëntie van het systeem. Aalbers: Ook al worden emissierechten gratis weggegeven, ze hebben wel een prijs. Stel dat die 20 euro per ton uitstoot bedraagt. Als je de eigen uitstoot omlaag kunt krijgen tegen kosten die lager zijn dan die 20 euro, dan ga je emissierechten verkopen. Maar als het omlaag brengen van de eigen uitstoot 40 euro zou kosten, dan koop je juist emissierechten. Bedrijven voeren die maatregelen uit die het goedkoopst zijn. Met andere woorden: er is een markt voor emissierechten, ook al krijg je ze gratis. Updating In Europa wordt het systeem van updating gebruikt om emissierechten (herhaaldelijk) gratis weg te geven. De emissierechten worden daarbij aangepast aan recente omstandigheden. Als bedrijven investeren in een nieuwe kolencentrale, dan krijgen ze de rechten daar gratis bij. En ze krijgen meer rechten bij een kolencentrale dan bij een gascentrale. In dit rapport onderzoekt Aalbers wat de kosten zijn van meerdere varianten van updating, maar ook van het veilen van emissierechten. Aalbers: Onder updating hoef je als je inves- teert dus nauwelijks bij te kopen want je krijgt veel rechten gratis toegewezen. Dat leidt tot subsidiëring van investeringen in kolencentrales en het lokt extra vieze productie uit. Updaten is dus een raar systeem. Wel zit er een logica achter: als bedrijven in de EU niet op deze manier worden gesubsidieerd, ontstaat er een concurrentienadeel met bedrijven buiten Europa, waar nauwelijks iets aan klimaatbeleid wordt gedaan. Het is een interessante vraag wat er zou gebeuren als je updating afschaft en de rechten gewoon gratis weggeeft. Vermoedelijk zouden enkele grote bedrijven uit de EU vertrekken. Is dat erg? Aalbers: Vooral voor bedrijven die een lage toegevoegde waarde hebben en veel energie gebruiken is het interessant om te vertrekken. Bij vertrek mogen ze de opbrengst van de emissierechten namelijk houden. Voor die sectoren is dat ingrijpend, maar voor de economie als geheel veel minder. Het vertrek van enkele grote bedrijven geeft de markt voor emissierechten namelijk lucht. Overigens betwijfelt Aalbers of het zo n vaart zal lopen: Nu het moment nabij lijkt dat ook de rest van de wereld klimaatbeleid gaat voeren, wordt vertrek uit Nederland een stuk minder aantrekkelijk. R. Aalbers: Het effect van toewijzingsregels op de doelmatigheid. In opdracht van het ministerie van VROM (SEO-rapport 982). 13

8 14 Faits divers Arbeid & Kennis Afgerond onderzoek Arbeidsmarktmonitor Zuidelijk Noord-Holland, Januari 2007, Arjan Heyma, Maarten Biermans (i.s.m. Douwe Grijpstra en Peter de Klaver, Research voor Beleid). Opdrachtgever: Programmabureau Platform Arbeidsmarkt en Onderwijs (PAO), SEO-rapport 990 Mind the Gap ; International Database on Employment & Adaptable Labour (IDEAL), Ernest Berkhout, Christian Dustmann, Piet Emmer. Opdrachtgever: Randstad Holding, SEO-rapport 968 Monitoring the entry of young people into the labour market: the potential of the EU-LFS, Peter Berkhout, Ernest Berkhout, Maarten Biermans (i.s.m. Johan van der Valk, CBS). Opdrachtgever: Eurostat, SEO-rapport 921 Exploratie van beloningsverschillen in het onderwijs , Arjan Heyma, Djoerd de Graaf, Chris van Klaveren. Opdrachtgever: ministerie van OC&W. Beleidsonderzoek Arbeidsmarkt en Personeelsbeleid Onderwijs, nr. 148 (op omslag 2007). ISBN Vergrijzing en ontgroening van de beroepsbevolking; gevolgen voor de arbeidsmarkt en de economie van Noordwest-Holland, P.M de Klaver, J.A. Korteweg, A. Heyma, en D.H. Grijpstra, Leiden: Research voor Beleid, 2006, Opdrachtgever: Kamers van Koophandel Noordwest-Holland De arbeidsmarktpositie van studenten met een buitenlandse achtergrond, Peter Berkhout, Thomas de Hoop (i.s.m. Joop Hartog, FEE, UvA). Opdrachtgever: Adviescommissie Vreemdelingenzaken, SEO-rapport 955 Studie en werk 2007: statische bijlagen: hbo tabellen & wo tabellen, Ernest Berkhout, Peter Berkhout, Fransje Smits. Opdrachtgever: Elsevier, SEO-rapport 989 Literatuuronderzoek effectiviteit van onderwijsinterventies, Maarten Biermans. Opdrachtgever: ministerie van OC&W, SEO-rapport 964 Internationale beloningsverschillen van wetenschappelijk personeel, Ernest Berkhout (SEO), Maarten Biermans (SEO), Wiemer Salverda (AIAS), Kea Tijdens (AIAS). Opdrachtgever: SoFoKles, SEO-rapport 981 Artikelen Peter Berkhout en Joop Hartog (2007). Nederland kieskeurig met kennismigrant in: Economisch Statistische Berichten, nr. 4505, Djoerd de Graaf, Uulkje de Jong en Ineke van der Veen (2006). Staken of switchen binnen het hbo: kunnen instellingen hun studenten behouden?, Tijdschrift voor Hoger Onderwijs, jaargang 24, 4, Bedrijfstakanalyse Afgerond Onderzoek Best practices in toezicht, Peter Risseeuw en Jorna Leenheer. Opdrachtgever: Actal, SEOrapport 924 De compliance van startende ondernemingen, Jorna Leenheer en Peter Risseeuw. Opdrachtgever: Belastingdienst, SEO-rapport 959 Snoeien doet groeien? Bedrijfsvergelijkend groenbedrijf onderzoek 2005, Jorna Leenheer, Marcel van den Berg en Jan Holleman. Opdrachtgever: Vereniging van Hoveniers en Groenvoorzieners VHG, SEO-rapport 958 Cedris Bedrijfsvergelijkend onderzoek 2005: resultaten op hoofdlijnen, Marcel van den Berg en Peter Risseeuw. Opdrachtgever: Cedris, SEO-rapport 973 Artikelen P.A. Risseeuw, Omzetgroei & herstructurering, Reflector, september 2006, blz M.R. van den Berg, Transparantie, rollen en instrumenten voor de brancheorganisatie, VM Verenigingsmanagemen 4, 2007, 1, Luchtvaart Afgerond Onderzoek The impact of secondary slot trading at Amsterdam Airport Schiphol, Jaap de Wit, Guillaume Burghouwt, (presentatie op de 1st Annual Airneth Conference, Den Haag april 2007), Opdrachtgever: DGTL, SEO-rapport 957 Op de lange baan? Prognoses voor Groningen Airport nader gewogen, Jaap de Wit. Opdrachtgever: VOLE (Vereniging Omwonenden Luchthaven Eelde), SEO-rapport 985 Publicaties en presentaties Guillaume Burghouwt (2007), Airline Network Development in Europe, Aldershot, Harmphire: Ashgate, ISBN Guillaume Burghouwt (6 juni 2007), The impact of airline network strategies for airports, presentatie op de Airport policy and planning course University of Westminster Guillaume Burghouwt (12 juni 2007), From hub to hybrid?, presentatie op het seminar n.a.v. de openbare verdediging van de dissertatie van Pere Suau Sanchez aan de Universidad Autonoma de Barcelona Jan Veldhuis (11-13 april 2007), The significance of Schiphol for The Netherlands, presentatie op Airneth Congres, Den Haag Jaap de Wit (8 mei 2007), Trends en ontwikkelingen in de luchtvaart en op de luchthavens, presentatie op de Ciroc symposium over lucht-havens en criminaliteit, VU Mededinging & Regulering Afgerond onderzoek Reacties op visies KPN, Vodafone en Orange inzake waardebepaling GSM-spectrum, Joost Poort, Matthijs Gerritsen. Opdrachtgever: ministerie van Economische Zaken, SEO-rapport 961 Telemarketing: irritatie geregeld? Onderzoek naar de perceptie van consumenten ten aanzien van telemarketing en effectiviteit van (zelf)regulering, Barbara Baarsma, Koert van Buiren, Matthijs Gerritsen, Jorna Leenheer en Jordy van Honk. Opdrachtgever: ministerie van Economische Zaken, SEO-rapport 963 Methodiek doorlichting VROM-beleid: opzoek naar publieke belangen, Barbara Baarsma, Floks Laverman, Bert Hof en Jules Theeuwes. Opdrachtgever: ministerie van VROM, SEO-rapport 966 Selectie sturingsinstrumenten: op weg naar een roadmap, Barbara Baarsma en Kieja Janssen, Inge Groot, Herbert ter Beek (Regioplan) Opdrachtgever: ministerie van SZW, SEO-rapport 967 De kunst van investeren in cultuur. Gerard Marlet (Stichting Atlas voor Gemeenten), Joost Poort en Floks Laverman (SEO). Opdrachtgever: ministerie van OCW, SEO-rapport 976 Het effect van toewijzingsregels op de doelmatigheid (emissierechtenhandel), Rob Aalbers. Opdrachtgever: ministerie van VROM, SEO-rapport 982 Yardsticks and carrots: assessment of transitory regulation of hospital care. Joost Poort, Aenneli Houkes, Inge Groot, Opdrachtgever: ministerie van Financiën. SEO-rapport 987 Artikelen Barbara Baarsma, Michiel de Nooij, Weero Koster and Cecilia van der Weijden (2007), Divide and rule: the economic and legal implications of the proposed ownership unbundling of distribution and supply companies in the Dutch electricity sector. Energy Policy, 35, pp Baarsma, B.E. (2007), Sociale advocatuur: over maatschappelijk verantwoord ondernemen en de gefinancierde rechtsbijstand, in: Nederlands Juristenblad, 2, p Poort, J., Boekbespreking (2007): Contouren van het Economisch Bureau NMa, in: ESB, 4504, p. 126 Poort, J., B. Baarsma ( 2006), De prijs van toegangsregulering, in: ESB-dossier Markt in werking, 4500S, p Zorg & Zekerheid Afgerond onderzoek Leidt de SVWW tot werk? De stimuleringsregeling Vacaturevervulling voor Werklozen en met werkloosheid bedreigde Werknemers vergeleken met andere reïntegratietrajecten, Marloes de Graaf-Zijl, Opdrachtgever: RWI, SEO-rapport 979. Ook verschenen in: Evaluatie SVWW. Den Haag: Raad voor Inkomen, ISBN Nederland werkt en moeder ook, Janneke Plantenga, Lucy Kok. Opdrachtgever: E-Quality, Den Haag: E-Quality, 2007 Kosten en baten van participatiebeleid, Lucy Kok, Peter Hop, Hettie Pott-Buter (UvA). Opdrachtgever: ministerie van SZW, SEO-rapport 960 Aftrek van buitengewone uitgaven 2005 door chronisch zieken en gehandicapten, Marianne Pannekeet-Helsen (NIVEL), Mieke Rijken (NIVEL), Lucy Kok, Peter Hop (SEO) Opdrachtgever: ministerie van SZW, Utrecht: NIVEL, 2007 Yardsticks and carrots: assessment of transitory regulation of hospital care. Joost Poort, Aenneli Houkes, Inge Groot, Opdrachtgever: ministerie van Financiën. SEO-rapport 987 Publicaties Justin van der Sluis (2007), Successful Entrepreneurship and Human Capital, proefschrift, 20 april 2007 I. Groot, M. Gent, D. de Graaf (2006) Het verdeelmodel voor het werkdeel van de WWB verdeelt niet naar daadwerkelijke behoefte, Maandblad Reïntegratie, 6, 12 I. Groot, M. de Graaf-Zijl (2007), De bijstand als vangnet, Rostra Economica, 53, (264), I. Groot, S. Onderstal (2007), No cure no pay, een goed idee. Economisch Statistische berichten, 92, (4502), D. Hollanders (2007), Aan economie valt niet te ontsnappen, Rostra Economica, 53, (264),

9 16 Het zal niemand zijn ontgaan dat Schiphol in de laatste twintig jaar een sterke ontwikkeling heeft doorgemaakt. Daarmee is tegemoet gekomen aan drie belangrijke doelstellingen. Ten eerste is op Schiphol de zogeheten mainportfunctie gerealiseerd: Schiphol als knooppunt en thuishaven van de KLM met de daaraan verbonden economische ontwikkeling in de regio. Een tweede, minder in het oog springende, doelstelling is het waarborgen van voldoende concurrentie op de luchthaven. Het accommoderen van concurrerende maatschappijen was niet alleen noodzakelijk om voor de KLM de nodige landingsrechten in het buitenland te verkrijgen. Ook de consument, de Nederlandse luchtreiziger, kon daarvan profiteren. De recente opkomst van de prijsvechters heeft daaraan verder bijgedragen. En passant is daar met de fusie tussen KLM en Air France nog een nieuw element aan toegevoegd: de concurrentie tussen de twee luchthavens Schiphol en Charles de Gaulle. De derde doelstelling was het houden van Schiphol aan de gestelde geluidsruimte. Hoewel het aantal klachten en de groei van het aantal vluchten anders doen vermoeden, is de opkomst van stillere vliegtuigen zodanig geweest dat het aantal gehinderde woningen wel degelijk is gedaald. Met de realisatie van deze drie doelstellingen konden de KLM, Schiphol, de regio, de luchtreizigers en zelfs de omwonenden elk hun eigen vruchten plukken. De overheid keek tevreden toe en deed daarbij tegelijkertijd een stapje terug: nu de grenzen van het speelveld waren vastgesteld en de noodzakelijke voorwaarden voor concurrentie waren gerealiseerd, zou de luchtvaartsector binnen dat speelveld aan deze drie doelstellingen zelf verder wel vorm kunnen geven. Deze vreugde is helaas van korte duur, want het blijvend realiseren van alle drie doelstellingen wordt steeds moeilijker. Nu de echt lawaaiige vliegtuigen goeddeels zijn verdwenen en van nieuwe geluidstechnologie op korte termijn minder kan worden verwacht, komen de gestelde geluidsgrenzen binnen enkele jaren toch weer in zicht en zijn nieuwe keuzes onvermijdelijk. Willen we blijven vasthouden aan de mainportfunctie én tegelijkertijd ook nog ruimte bieden voor voldoende concurrentie, dan dreigt dat binnen enkele jaren tot overschrijdingen van de geluidsruimte te leiden. De KLM heeft dat zelf herhaaldelijk aangegeven: als wij hier de mainportfunctie moeten blijven behouden én ook nog de concurrentie moeten aangaan met andere maatschappijen, moeten wij daarvoor in deze groei- en vechtmarkt wel de ruimte krijgen. Willen we anderzijds blijven vasthouden aan de geluidsruimte én ook nog voldoende concurrentie kunnen waarborgen, dan kan daarmee de knooppuntfunctie in het geding komen. De KLM zou daarvoor op Schiphol onvoldoende ontwikkelingsmogelijkheden hebben. Voor de KLM zou dat overigens wel eens minder erg kunnen zijn dan het lijkt. Met het geven van het groene licht voor de fusie met Air France, heeft de overheid de ontsnappingsroute naar Parijs wagenwijd open gezet. Met een slimme andere verdeling van de vluchten over beide luchthavens hoeft ondanks de ook eindige capaciteit van de luchthaven van Parijs het marktaandeel van de Air France/KLM combinatie niet in gevaar te komen. Ten slotte zouden we er nog voor kunnen kiezen vast te houden aan de mainportfunctie én de geluidsruimte. Dat betekent dat er niet meer voor iedereen plaats is op Schiphol. Eindelijk zal dan sprake kunnen zijn van een beginnend selectiviteitsbeleid. De KLM heeft recent al Jan Veldhuis Jongleren met drie doelstellingen aangegeven hoe daarover wordt gedacht. Laat Schiphol plaats bieden aan de mainportgerelateerde luchtvaartmaatschappijen en de rest vanaf andere luchthavens vliegen. Kort en goed betekent dat Schiphol voor de KLM en de charters en prijsvechters elders. Een klein stapje in deze richting wordt momenteel gezet: Lelystad zou zich uiteindelijk kunnen ontwikkelen tot een luchthaven met een capaciteit van vier miljoen passagiers en zou dan vooral deze charters en prijsvechters moeten accommoderen. Toch is dat stapje maar klein. Immers, vier miljoen passagiers op Lelystad is evenveel als twee jaar groei op Schiphol. Het geschetste dilemma wordt zo hooguit twee jaar vooruit geschoven. En als Lelystad zich zou ontwikkelen tot een basis van zo n prijsvechter zoals bijvoorbeeld Charleroi bij Brussel dan zou dat nog wel eens meer nieuw verkeer kunnen genereren. Er zullen dus in de komende jaren meer fundamentele keuzes moeten worden gemaakt. De overheid zal daarbij niet buiten spel kunnen blijven en zich opnieuw moeten beraden op een integraal luchthavenbeleid. Daarmee komt de overheid weer terug in het speelveld dat zij zelf heeft gecreëerd.