Gidsscenario De Groote oorlog in grote lijnen

Transcriptie

1 Gidsscenario De Groote oorlog in grote lijnen Hoe dit gidsscenario gebruiken? Dit scenario volgt de structuur van de tentoonstellingspanelen. Per paneel wordt in dit document de nodige achtergrondinformatie voorzien voor leerkrachten en gidsen. De opbouw van het scenario volgt de indeling van de panelen en per paneel wordt duiding gegeven bij de gebruikte foto s, die telkens een thema aanbrengen. De kernboodschap van elk thema wordt herhaald in een kadertekst. Waar mogelijk worden vragen gesuggereerd die je als gids kunnen helpen om het bezoek meer interactief te maken en/of te peilen naar de voorkennis van je groep. Per onderwerp worden enkele boeken, websites of activiteiten vermeld die het mogelijk maken om het thema individueel of in klasverband verder uit te diepen. Het eerste deel van de tentoonstelling belicht de geschiedenis van de Eerste Wereldoorlog op internationaal en Belgisch niveau. Het tweede deel bestaat uit 9 panelen die inzoomen op de oorlogsgebeurtenissen in de provincie Antwerpen. Beide delen kennen een aparte nummering. Disclaimer Het Instituut voor Veteranen - Nationaal Instituut voor Oorlogsslachtoffers, Oud-strijders en Oorlogsinvaliden stelde het algemene luik van dit gidsscenario op. De provincie Antwerpen werkte het scenario over de oorlog in provincie Antwerpen uit. Dit gidsscenario is bedoeld om afnemers en begeleiders van de tentoonstelling De Groote Oorlog in grote lijnen wat meer achtergrondinformatie te geven bij de thema s die aangehaald worden in de panelen en in staat te stellen eigenhandig een rondleiding te verzorgen. Het is een werkdocument. Net als de tentoonstelling zelf, maakt dit gidsscenario deel uit van de intellectuele eigendom van het Instituut voor Veteranen NIOOO (voor wat betreft deel I) en van de provincie Antwerpen (voor wat betreft deel II). Gelieve het document voor geen andere doeleinden te gebruiken dan hierboven beschreven. Indien u vragen heeft, kan u steeds contact opnemen met het Instituut via herinnering@warveterans.be. 1

2 Paneel 1. Algemene inleiding De tentoonstelling die we zullen zien, vertelt het verhaal van de Eerste Wereldoorlog, in België, maar ook tot ver daarbuiten. Je zal lezen over de soldaten, maar ook over het wel en wee van de mensen die achterbleven in bezet land. Mogelijke vragen om te peilen naar de voorkennis van de groep: - Wie kan me vertellen van wanneer en tot wanneer dat conflict duurde? - Als we het over de Eerste Wereldoorlog hebben, waar denken jullie dan aan? - Weten jullie ook hoe de Eerste Wereldoorlog tot stand kwam? 2

3 Paneel 2: Europa, een kruitvat Mogelijke vragen: - Heeft er iemand een idee hoe Europa er in 1914 uitzag? - Weet er iemand hoe de Eerste Wereldoorlog tot stand kwam? (Uitleg bij kaart Europa + spotprent Triple Entente en Triple Alliantie) Europa zag er in het begin van de 20 ste eeuw volkomen anders uit dan nu. Landen zoals Tsjechië, Slowakije, Slovenië, Polen, enzovoort, bestonden nog niet. De grote tendensen van de 19 e eeuw -kolonialisme, de industriële revolutie, de vorming van nieuwe staten- hadden de machtsverhoudingen in het toenmalige Europa door elkaar geschud. Frankrijk en Groot-Brittannië zagen hun leiderspositie bedreigd door het snel opkomende Duitsland dat pas in 1870 eengemaakt was. Oostenrijk-Hongarije, Rusland en het Ottomaanse rijk sloten het rijtje van invloedrijke mogendheden. De voortdurende dreiging van een openlijk conflict met een ander land dreef de Europese regeringen tot het sluiten van tijdelijke en wisselende bondgenootschappen. De grote spelers waren elkaars bondgenoot of niet, al naargelang er iets te rapen viel. Na verloop van tijd vormden zich grosso modo twee grote machtsblokken: enerzijds de Triple Alliantie met Duitsland, Oostenrijk- Hongarije en Italië en anderzijds de Triple Entente met Frankrijk, Groot-Brittannië en Rusland. Tijdens de 19 e eeuw werd Europa gekenmerkt door 3 grote tendensen: een kolonisatiegolf, de industriële revolutie, nationalisme en nieuwe staten (Duitsland en Italië). Die tendensen veroorzaken een machtsverschuiving in Europa. Landen sluiten wisselende bondgenootschappen met elkaar. Tegen 1914 kristalliseerden zich 2 grote machtsblokken: Triple Alliantie en Triple Entente Uitleg bij Schlieffenplan) Europa kende al enige tijd geen grootschalig conflict meer. Het laatste grote conflict, de Frans-Pruisische oorlog dateerde al van Dat wil niet zeggen dat niemand voorbereid was op een oorlog. Duitsland bijvoorbeeld was al lang voorbereid. Het land was te laat toen de overzeese kolonies verdeeld werden. Het voelde zich ingesloten sinds Rusland en Frankrijk de Triple Entente opgericht hadden. Duitsland was in recordtempo uitgegroeid tot een industriële natie, maar voelde zich beknot door de grootmachten. De Duitse beer begon zijn klauwen te scherpen: de Duitse vloot breidde uit, net als het spoorwegennet, de legermacht groeide aan en de stafchef van het leger, Alfred von Schlieffen, tekende in 1906 al een plan uit voor een aanval tegen Frankrijk. Door een snelle aanval, via het neutrale België, zouden de Duitsers de Franse verdediging omzeilen en het Franse leger in de tang nemen. De Duitsers gingen er immers vanuit dat het Franse leger vooral de Frans-Duitse grens zou verdedigen. De Duitse aanval in het westen moest in zes weken afgerond zijn. Zes weken, want zolang zou het volgens von Schlieffen duren vooraleer de Russen hun leger konden mobiliseren. Frankrijk inpalmen in zes weken, zodat ze nadien de trager mobiliserende Russen konden aanvallen. Een oorlog op twee fronten konden de Duitsers volgens von Schlieffen niet winnen. Von Schlieffen redeneerde als volgt: Rusland heeft 6 weken nodig om te mobiliseren. In die tijd moeten we Parijs veroveren, om een oorlog op 2 fronten te vermijden. De weg van de minste weerstand loopt door België. Zo kwam het neutrale land in het Duitse vizier terecht. 3

4 (Uitleg bij tekening moord Franz Ferdinand) De moord op de Oostenrijkse troonopvolger Franz Ferdinand was de vonk die Europa in brand zette. Op 28 juni 1914 was hij samen met zijn vrouw, Sophie Chotek, op staatsbezoek in Sarajevo. De aanslag op Franz Ferdinand was een complete farce. Het paar werd door Sarajevo gereden in een open auto. De samenzweerders reisden af naar Sarajevo en stelden zich op langs het parcours (ze waren met een aantal). Toen de wagen van Franz Ferdinand voorbijkwam gooide de eerste samenzweerder zijn bom niet omdat hij merkte dat er een politieagent achter hem stond. De tweede schoot niet uit medelijden met Sophie Chotek. De derde was bijziend. De vierde gooide zijn bom maar niet op het juiste moment en de bom ontplofte onder de volgwagen. De bomgooier Nedeljko Čabrinović probeerde zelfmoord te plegen door een flesje cyaankali te nemen, maar dat mislukte. Vervolgens rende hij weg en sprong in de rivier om zichzelf te verdrinken. Ook dat mislukte, want in dit gedeelte was die slechts 20 centimeter diep. In reactie op de aanslag werd de route van Franz Ferdinands wagen gewijzigd, maar niemand had de chauffeur daarvan op de hoogte gebracht. Toen hij een verkeerde straat indraaide werd hij gestopt en gevraagd te draaien. Op dat moment, op die plek, kwam Gavrilo Princip, één van de samenzweerders, uit een bar gestapt. Hij klom op de auto en schoot eerst Sophie Chotek en daarna de aartshertog dood. Pittig detail: het moordwapen was van Belgische makelij. Gavrilo Princip werd opgepakt. Politieke moorden waren op het eind van de 19 de en het begin van de 20 ste eeuw niet uitzonderlijk. In het eerste decennium van de 20 ste eeuw werden er minstens 20 politieke moorden gepleegd. Je zal maar een gezaghebbende politicus, koning of keizer geweest zijn De moord op Franz Ferdinand is niet de oorzaak van de Eerste Wereldoorlog, maar de druppel die de al volle emmer deed overlopen. Mogelijke aanvullende literatuur: Clark, C., Slaapwandelaars. Hoe Europa in 1914 ten strijde trok, Amsterdam, Koch, K., Een kleine geschiedenis van de Grote Oorlog , Antwerpen, Ponting, C., Thirteen days, Londen, De Geest, M., Brave Little Belgium, Antwerpen,

5 Paneel 3: t Is oorlog! Mogelijke vragen: - Hebben jullie enig idee hoe die ene moord in Sarajevo kon leiden tot een wereldoorlog? (Algemene inleiding paneel) Waarom had precies deze moord wel verstrekkende gevolgen? Servië wilde zijn macht in de Balkan uitbreiden, Oostenrijk-Hongarije wilde dat ook. Gavrilo Princip had in Servië gestudeerd en had er in kringen vertoefd die streefden naar een onafhankelijke Joegoslavische staat. Oostenrijk-Hongarije greep deze band met Servië aan om het land voor een ultimatum te stellen. De stafchef van het Oostenrijkse leger pleitte voor een oorlog tegen Servië. Uit vrees dat de Russen hun Servische bondgenoot zouden steunen vroeg de Oostenrijkse minister van buitenlandse zaken Duitsland om steun. Op 6 juli kwam een Duits antwoord. De Duitsers verklaarden dat ze geen stelling konden nemen over de moord, maar dat de Keizer in overeenstemming met het bondgenootschap zijn trouw uitdrukte aan Oostenrijk-Hongarije. Duitsland verwachtte niet meteen een oorlog en als die er al zou komen, zou die volgens hen beperkt blijven tot een lokaal conflict in Servië. De Duitse rijkskanselier hoopte dat met een oorlogsdreiging de Triple Entente, het samenwerkingsverbond tussen Frankrijk, Rusland en Groot-Brittannië uiteen zou vallen. Hoe langer de crisis duurde, hoe groter de kans daarop, was zijn redenering. De moord op Franz Ferdinand vormde de perfecte aangelegenheid om via een korte, lokale oorlog te bewijzen dat Oostenrijk- Hongarije nog steeds een grote mogendheid was. Op 23 juli 1914, drieënhalve week na de moord, stuurde de dubbelmonarchie een uiterst zwaar ultimatum naar Servië: Oostenrijk-Hongaarse agenten op Servisch grondgebied toelaten om een onderzoek te voeren of oorlog. De Serviërs riepen meteen de hulp in van de Russen die gedeeltelijk mobiliseerden in de hoop de Oostenrijkers af te dreigen. Het werkte averechts. De Serviërs stelden zich inschikkelijk op, gingen akkoord met alle punten van het ultimatum, behalve een: een Oostenrijkse onderzoek op Servische bodem was een inbreuk op de soevereiniteit. Oostenrijk-Hongarije verbrak meteen de gesprekken. Op 25 juli kondigde de Servische Koning de mobilisatie aan. Op 28 juli verklaarde Oostenrijk-Hongarije Servië de oorlog. (Uitleg bij tekening Dominostenen) Zowel in Frankrijk als in Groot-Brittannië lag niemand wakker van de moord op Franz Ferdinand. Zelfs de oorlogsverklaring van Oostenrijk-Hongarije lokte in eerste instantie niet veel reactie uit. In Frankrijk was een schandaal uitgebroken dat de mensen veel meer bezighield (de vrouw van een ex-minister had de hoofdredacteur van een krant neergeschoten) en in Groot-Brittannië eisten Ierse nationalisten een verregaande autonomie. Pas heel laat grepen beide landen in. Ze geloofden ook veeleer in bemiddeling dan in een oorlog. De Duitse kanselier ondernam nog maar eens een poging om het conflict lokaal te houden, maar zijn pogingen werden telkens afgeketst door de Oostenrijkers. Op 30 juli riep de Russische tsaar op tot algemene mobilisatie. Daarmee ging de bal aan het rollen, want als reactie daarop verklaarde Duitsland op 1 augustus de oorlog aan Rusland, waarop ook het Duitse leger mobiliseerde, dat lokte vervolgens een reactie van Frankrijk uit. Op 2 augustus trokken de Duitsers al Luxemburg binnen. Wat een gewapend conflict tussen 2 landen had kunnen zijn, escaleerde via de bestaande bondgenootschappen tot een Europese oorlog en zelfs een Wereldoorlog. Een week lang regende het oorlogsverklaringen. (Uitleg foto pro-oorlogsmanifestatie) De Europese bevolking was verdeeld over een mogelijke oorlog. Er vonden in Duitsland, Nederland, België en Frankrijk grote anti-oorlogscongressen plaats. Evenzeer waren er pro-oorlogsmanifestaties. In Brussel vond op 30 juli een grote anti-oorlogsmanifestatie plaats in het Koninklijk Circus. De socialistische politicus en grote tegenstander van de oorlog Jean Jaurès was er aanwezig. Een dag later werd de man in Parijs doodgeschoten door een Franse nationalist. Oorlog werd vooral door rechtse en nationalistische groepen overal in Europa 5

6 geromantiseerd. Door oorlog werd een mens beter, sterker, slimmer en volwassener, werden jongens in mannen veranderd. Voor en tegenstanders van de oorlog manifesteerden. (Uitleg foto Le Soir) Op 2 augustus stelde Duitsland België voor een ultimatum. Ze wilden een vrije doortocht door België, zonder weerstand. Het Schlieffenplan werd in werking gezet en dat voorzag immers in een snelle doortocht door ons land om Frankrijk aan te vallen. Aan de vooravond van de oorlog stelde de Duitse gezant in Brussel, von Below-Saleske, de burgers nog gerust. In de krant Le Soir vertelde hij dat we het dak van onze buren zouden zien branden, maar dat ons huis gespaard zou blijven. De Belgische regering weigerde het ultimatum op 3 augustus en op 4 augustus trokken Duitse troepen België binnen. Groot-Brittannië verklaarde daarop de oorlog aan Duitsland. Een dag eerder (3 augustus 1914) had Duitsland reeds Frankrijk de oorlog verklaard. Van de grote Europese mogendheden bleven (voorlopig) het Ottomaanse Rijk en Italië uit de oorlog. België besluit geen doorgang te verlenen aan de Duitsers en ons land te verdedigen. (Uitleg foto Nationale Bank) In België brak onder de burgerbevolking paniek uit. Het land was in chaos. Belgen bestormden winkels en begonnen massaal te hamsteren. Daarnaast trokken veel mensen naar de bank om papiergeld in te wisselen voor muntgeld. Ze waren bang dat papiergeld waardeloos zou worden. Muntgeld verliest zijn waarde niet of althans veel minder. Het Belgisch leger confisqueerde zowat alle voertuigen en paarden voor oorlogsdoeleinden. De bevolking slaat in paniek en leeft in onzekerheid. (Uitleg foto mobilisatie) België mobiliseerde zeer laat. Pas op 31 juli 1914 luidden de kerkklokken. Over het hele land werden mannen uit hun bed gelicht. Zowat Belgen meldden zich aan als oorlogsvrijwilliger. De soldaten verbleven grofweg gezien in het gebied tussen de steden Leuven, Tienen, Perwez en Waver, aan de Getelinie. Eén divisie werd naar de forten rond Luik gestuurd, een andere naar de forten rond Namen, aangezien ons land geen kant wilde kiezen en niemand wou provoceren. België was nog steeds niet zeker of de aanval uit Duitsland ging komen of uit Frankrijk. Het leger mobiliseerde erg laat en stelde zich op voor een aanval uit Duitsland of Frankrijk. Mogelijke aanvullende literatuur: Clark, C., Slaapwandelaars. Hoe Europa in 1914 ten strijde trok, Amsterdam, Koch, K., Een kleine geschiedenis van de Grote Oorlog , Antwerpen, Hénin, P-Y., Le plan Schlieffen, Parijs, Ponting, C., Thirteen days, Londen,

7 Paneel 4 + 5: De bewegingsoorlog in België Mogelijke vragen: - Weet er iemand waarom Duitsland ons land uiteindelijk binnenviel? - Waarom beschouwde de Belgische overheid Antwerpen als een zeer belangrijke stad? (Uitleg foto Koning naar parlement) Op 4 augustus 1914 trok de koning met zijn gezin naar het parlement. Langs de weg stonden de mensen rijen dik. Ze juichten hem toe, zwaaiden met Belgische vlaggen en schreeuwden Leve België, Vive La Belgique of Leve de koning, Vive le Roi. Er heerste een bedrukte, maar strijdbare sfeer. Om 10u in de voormiddag sprak de koning het parlement toe. De oorlog was ondertussen al twee uur bezig. In het parlement riep hij op om alle politieke meningsverschillen voor de duur van de oorlog opzij te zetten. Hij vroeg het Belgische volk om zich eendrachtig te verzetten tegen de Duitse invaller. Het applaus hield minutenlang aan. De koning belichaamde het Belgische verzet tegen de Duitse inval. (Uitleg foto ruiter Fonck) Om 7u30 s morgens viel het Duitse leger België binnen, nabij het plaatsje Gemmenich in de provincie Luik. Het eerste Belgische slachtoffer was Antoine Fonck, een ruiter die patrouilleerde nabij de Duitse grens. In het dorpje Thimister merkte hij dat er patrouillerende Duitse ruiters in zijn richting reden. Fonck beschoot hen meteen. Aanvankelijk vluchtten ze weg, maar daarna schoten ze terug en raakten het paard van Fonck. Toen hij omsingeld raakte, probeerde hij weg te vluchten, maar werd geraakt door een kogel in de nek en overleed te plaatse. Ruiter Antoine Fonck was de eerste gesneuvelde soldaat van het Belgisch leger in de Eerste Wereldoorlog. (Uitleg foto zeppelin Luik) De eerste grote Belgische stad die werd aangevallen was Luik, dat was namelijk het eerste obstakel op de weg naar Parijs. Luik was net als de steden Antwerpen en Namen omgeven door een fortengordel. Op 5 augustus konden de Belgen nog een aanval af slaan. Uit wraak bombardeerde een Duitse zeppelin de daaropvolgende nacht het centrum van Luik. Luik heeft de twijfelachtige eer de eerste plaats in de geschiedenis te zijn waar een luchtbombardement plaatsvond. 9 Mensen stierven in het bombardement, paniek brak uit in de stad. Kort na het bombardement, op 7 augustus, trokken de Duitsers Luik binnen. De forten rond Luik waren nog niet ingenomen, maar ze glipten tussen twee forten tussendoor. Het Belgisch leger had de stad al verlaten, enkel de forttroepen waren nog op post. Op 12 augustus begonnen de Duitsers de 12 forten rond de stad te beschieten met de beruchte Dikke Bertha-kanonnen. Op 15 augustus werd het laatste fort verpulverd. Op 16 augustus waren alle forten rond Luik ingenomen. De Duitsers schrokken van het onverwacht hevige Belgische verzet. Ze vreesden dat ze niet binnen de 6 weken in Parijs zouden staan, zoals het Schlieffenplan voorschreef. Luik, eerste struikelblok in de Duitse opmars. (Uitleg foto Mons) Tijdens de Duitse opmars door België schoten de Britten en de Fransen ons land te hulp. In de grensstreek van België met Frankrijk trok het Franse leger ons land binnen. Nabij Rossignol, in de Ardennen werd hevig gevochten door het Franse koloniale leger. Er werd aanvankelijk gevochten in Charleroi, Dinant en vervolgens Bergen. Deze episode wordt de Slag om de Grenzen genoemd. Tijdens de slag om Mons namen voor het eerst Britse soldaten deel aan de strijd. Op 24 augustus kregen ze de orders om terug te trekken. Op 27 augustus begon deze terugtocht onder voortdurende beschietingen. Namen en Bergen, het tweede struikelblok in de Duitse opmars. 7

8 Op 12 augustus wonnen de Belgische soldaten voor het eerst een gevecht. Tijdens de slag bij Halen, een stadje in de provincie Limburg, slaagden Belgische troepen erin de oprukkende Duitsers een tijdelijke halte toe te roepen. De Duitse ruiters betraden via een niet volledig vernielde brug Halen en stormden in een 19 de eeuwse cavaleriecharge richting de verschanste Belgische troepen. Die stopten door goed gericht geweer en mitrailleurvuur de Duitsers die hier een smadelijke nederlaag leden. De Slag bij Halen staat ook bekend als de Slag om de Zilveren Helmen. De Slag bij Halen wordt gezien als de laatste grote cavalerieslag aan het westelijke front en de enige overwinning van het Belgisch leger in de begindagen van de oorlog. (Uitleg foto s martelaarssteden) Om het verzet van het Belgische leger te breken, brachten de Duitsers Belgische burgers om. In verschillende dorpen werden mensen geëxecuteerd en huizen in brand gestoken. De meeste terreurdaden werden gepleegd tussen 6 en 22 augustus 1914, wanneer de geplande Duitse opmars vertraging dreigde op te lopen. De lijst misdaden is zeer lang. In Andenne richtten de Duitsers een waar bloedbad aan. Bijna de hele bevolking werd op het centrale plein verzameld. De mannen werden er van de vrouwen gescheiden en uiteindelijk werden er 262 mannen vermoord. De Duitsers beweerden steeds dat ze door francs-tireurs, gewapende burgers, onder vuur werden genomen en dat het dus hun volste recht was om burgers te executeren. Veelal waren er van francs-tireurs geen sprake. Burgemeesters hadden bij het uitbreken van de oorlog namelijk alle Belgen opgeroepen om hun geweren in te leveren. Bij de slag om de grenzen werden in Tamines ongeveer 600 mensen gebruikt als menselijk schild tijdens een tegenaanval van de Fransen. In Leuven werden op 25 augustus 248 burgers geëxecuteerd, 1500 anderen werden naar Duitsland gedeporteerd. Zowat 1000 huizen, waaronder enkele historische panden, zoals de Lakenhal waar de universiteitsbibliotheek was gehuisvest, werden in brand gestoken. Opnieuw werd verwezen naar francs-tireurs. Niet alleen in Leuven, Tamines en Andenne, maar ook in Dinant, Aarschot, Dendermonde en Visé gebeurden er oorlogsmisdaden. Daarom werden die 7 steden na de oorlog bekend als de 7 Martelaarssteden. Als reactie op vermeende verzetsdaden koelden de Duitsers hun woede op nietsvermoedende burgers. Steden werden verwoest, de bevolking uitgemoord. 7 Steden kregen na de oorlog de naam Martelaarsstad omwille van de wreedheden die de Duitsers er begingen in het begin van de oorlog. (Uitleg foto Slag om Antwerpen) De Belgische regering besprak al voor de oorlog het volgende plan: als er oorlog zou uitbreken, dan zouden het Belgisch leger en de koning zich terugtrekken in de Vesting Antwerpen. Antwerpen werd het Nationaal Reduit genoemd, het nationaal toevluchtsoord. Antwerpen was de sterkst beschermde stad in België en dat kwam voornamelijk omwille van de haven. Rond de stad lagen maar liefst 2 fortengordels. In eerste instantie probeerden de Duitsers enkel door het Zuiden van België op te rukken, ze wilden per slot van rekening in zes weken in Parijs staan, de rest van België interesseerde de Duitsers niet. Om de Duitse opmars te vertragen deed het Belgisch leger tegenaanvallen vanuit Antwerpen. De keizer en de opperbevelhebber van het Duitse leger besloten daarop korte metten te maken met Antwerpen. Op 27 september werd het vuur geopend op de forten rond de stad. Ongeveer tien dagen later, op 10 oktober, werd de stad ingenomen. Het Belgisch leger dreigde ingesloten te geraken. De soldaten werden in de nacht van 6 op 7 oktober in allerijl naar West-Vlaanderen gestuurd, naar de IJzer. Dat gebeurde over 2 pontonbruggen. Twee tijdelijke bruggen die werden aangelegd over de Schelde, waarover de soldaten zich moesten verplaatsen. Antwerpen was het nationale toevluchtsoord. Het leger lanceerde enkele aanvallen vanuit Antwerpen om de aandacht te trekken. Daarop volgde de Slag om Antwerpen. 8

9 (Uitleg foto vluchtelingen) Door de Duitse opmars en de berichten over de Duitse moorden op de burgerbevolking sloegen veel mensen op de vlucht. Inwoners van de provincies Antwerpen en Oost- Vlaanderen probeerden de grens over te steken naar Nederland. In de eerste oorlogsmaanden sloeg ongeveer een vijfde van de Belgen op de vlucht. Niet alleen naar Nederland, maar ook naar Frankrijk. Diegenen die een overzet konden betalen, trokken naar Groot-Brittannië. Een groot deel van die mensen keerde tijdens de oorlog terug naar huis. Sommige mensen bleven echter nog maanden of zelfs jaren in het buitenland wonen. De mensen die naar Nederland vluchtten, werden opgevangen in vluchtelingenkampen. Doordat die vlucht in veel gevallen chaotisch verliep, raakten kinderen hun ouders kwijt. Door affiches en aanplakbiljetten probeerden ze de kinderen terug bij hun ouders te krijgen. De Duitse opmars werd gekenmerkt door een mishandeling en terechtstelling van Belgische burgers en verwoestingen van steden en gemeenten. Door de Duitse gruwelen kwam er een ware exodus op gang naar onze buurlanden. Mogelijke aanvullende literatuur: Koch, K., Een kleine geschiedenis van de Grote Oorlog , Antwerpen, Goossens, P., Meiresonne, L., Vlaanderen niemandsland Van gendarmen, vrijwilligers en burgerwachten tijdens de eerste oorlogsmaanden, Leuven, Lampaert, R., Van Maas tot IJzer. Wereldoorlog 1 in België, Erpe-Mere, Lyr, R., Nos héros morts pour la patrie, Bruxelles, Muls, J., De val van Antwerpen (10 october 1914), Parijs, Peeters, J., De Duitse inval in België 1914, Soesterberg, Donvil, R., De groote oorlog op kleine schaal, Leuven, Van Thuyne, D., 1914; De Duitsers komen, Tielt, Ureel, L., De kleine mens in de groote oorlog, Brugge, Tuchman, B., De kanonnen van augustus, Amsterdam, Velaers, J., Albert I, Tielt, Coolsaet, R., België en zijn buitenlandse politiek (hoofdstuk 9), Leuven, Zuckerman, L., De verkrachting van België, Antwerpen,

10 Paneel 6: In het (verre) oosten Mogelijke vragen: - In 1914 werd niet alleen in Europa gevochten. Hebben jullie enig idee waar er nog werd gevochten? - Waarom breidde de oorlog uit naar pakweg Samoa? Niet alleen in België en Frankrijk werd er gevochten. Duitsland had er op gerekend dat Rusland ongeveer zes weken nodig zou hebben om gemobiliseerd te raken en klaar zou staan om oorlog te voeren. De Duitsers hielden er dus geen rekening mee een tweefrontenoorlog te moeten voeren. (Uitleg foto Serviërs aan grens) Oostenrijk-Hongarije viel Servië binnen op 28 juli Hoe liep dat precies af? De Oostenrijkers lanceerden tot drie keer toe een aanval op Servië, zonder resultaat. Het Servische leger was beter dan verwacht. Op 15 december 1914 hebben de Serviërs uiteindelijk de Oostenrijkers buiten hun grenzen te dringen. De aanval op Servië draaide dus voor de Oostenrijk-Hongaren op niets uit. De reden waarvoor de oorlog begon? De Serviërs een lesje leren liep faliekant af voor de Oostenrijkers. (Uitleg foto Tannenberg) Op 17 augustus 1914 vielen Russische soldaten onverwacht Oost-Pruisen binnen, een deel van het toenmalige Duitsland. De Duitsers hadden die aanval niet verwacht, maar zetten er massaal troepen in om hetrussische offensief te stoppen. Ze slaagden erin het Russische leger in twee te splitsen en van elkaar te isoleren. De ene helft liep nabij Tannenberg in een hinderlaag. Meer dan Russen kwamen om of werden krijgsgevangen gemaakt. Ook de oorlogsbuit was groot. Er werden kanonnen, paarden, karren enzovoort buitgemaakt. Tot overmaat van ramp voor de Russen, werd de andere helft van het Russische leger dat Oost-Pruisen binnen viel, ook verslagen. De Duitsers brachten twee weken na het begin van de oorlog een smadelijk nederlaag toe nog voor het vastlopen van het offensief in het westen. (Uitleg prentkaart Samoa) De oorlog beperkte zich niet langer tot Europa of Rusland. Nog altijd in augustus 1914 trekken Nieuw-Zeelandse troepen Duits-Samoa binnen. Samoa is een eiland in de Stille Oceaan dat tussen Nieuw-Zeeland en Latijns-Amerika ligt. Samoa was een Duits protectoraat, een soort kolonie. De Nieuw-Zeelandse soldaten waren er aangekomen met bootjes, trokken naar de grootste stad, vervingen de Duitse vlag door een Nieuw-Zeelandse en Samoa was ingenomen, zo simpel kon het lopen. Samoa was helemaal niet beschermd en werd dus ingenomen zonder een schot te lossen. In september 1914 vielen Australische troepen Nieuw-Guinea, een andere Duitse kolonie, aan. Japan bood hulp aan Groot-Brittannië en zette begin september zijn zinnen op nog een Duitse kolonie: Tsingtao, wat nu tot China behoort. In oktober veroverde Japan bovendien nog enkele Duitse eilanden in de oceaan. Door de inzet van troepen in de Stille Oceaan mogen we vanaf september 1914 spreken van een echte wereldoorlog. (Uitleg tekening schepen) De Duitse zeemacht probeerde er alles aan te doen om de kolonies te beschermen, maar dat bleek een onmogelijke opdracht. Niet alleen lagen de Duitse kolonies te zeer verspreid over de wereld, bovendien was de Duitse zeemacht niet zo sterk als de Britse zeemacht. Bovendien kregen de Britten de hulp van de Franse zeemacht. In 1914 lieten de Britten en de Fransen nabij de kusten van Chili minstens vijf Duitse schepen zinken. De Duitse marine de trots van de keizer kon de verwachtingen niet waarmaken 10

11 11

12 Paneel 7: Het front loopt vast Mogelijke vragen: - Kaart: Waarom rukten zowel de Duitsers als de geallieerden op naar de zee? (Uitleg foto vluchtelingen) Begin september 1914, zowat veertig dagen na de mobilisatie, rukte het Duitse leger nog steeds op naar het zuiden. Op verschillende plaatsen staken de Duitse soldaten de Marne over. Ondanks veel tegenstand in België en het openen van een tweede front in het oosten, zaten de Duitsers min of meer op schema om Parijs in zes weken tijd te veroveren. In Parijs brak paniek uit. Op 2 september besloot de Franse regering uit te wijken naar Bordeaux, een derde van de Parijzenaars vluchtte voor het oorlogsgevaar. Toen het Duitse leger de Marne overstak, leek het kalf verdronken. (Uitleg foto Taxi s) Op 6 september 1914 begonnen de gevechten rond de Marne. Ruim anderhalf miljoen soldaten botste op elkaar. De Fransen lanceerden gerichte tegenaanvallen en slaagden erin om een deel van het Duitse leger te isoleren. In allerijl werden ongeveer Franse soldaten met 600 opgeëiste Parijse taxi s naar het front gestuurd. De Duitsers slaagden er niet in het Franse leger te verslaan. Na overleg trokken ze zich terug achter de rivier de Aisne. De Fransen, die op dat moment niet genoeg georganiseerd waren, slaagden er niet in het terugtrekken uit te buiten en de Duitsers nog verder terug te slaan. De Fransen spraken van het mirakel van de Marne, het Duitse oorlogsplan was mislukt. Tot nu toe was de Eerste Wereldoorlog een bewegingsoorlog, hier aan de Marne en ook aan de IJzer loopt die bewegingsoorlog vast en wordt het een loopgravenoorlog. (Uitleg foto Duitsers in eerste loopgraven) Wanneer de Duitsers zich achter de rivier Aisne terugtrokken, groeven ze zich in bij Chemin des Dames. De Fransen lanceerden nog een tegenaanval, de Duitsers hadden zich echter ingegraven. De tegenaanval liep stuk op de eerste loopgraven. De Duitse troepen groeven de eerste loopgraven, het begin van de loopgravenoorlog die nog 4 jaar zou duren. (Uitleg kaart) Nadat de Duitsers aan de Marne niet konden doorbreken, liep het front stilaan maar zeker vast. Er was nog één kans om door te breken voor de Duitsers, dat was aan de Franse kanaalhavens. Volgens hen was het de enige manier om de oorlog alsnog snel te beëindigen. De Fransen, die op de hoogte waren van de plannen van de Duitsers, probeerden hen de pas af te snijden. Wat volgde kan best omschreven worden als een wedloop naar de zee. Het front werd stelselmatig uitgebreid naar het noorden. Zowel de geallieerden als de Duitsers probeerden elkaar met omtrekkende bewegingen de pas af te snijden. Uiteindelijk lukte geen van die pogingen. In oktober 1914 zat het volledige front, van Zwitserland tot aan de Noordzee, volkomen vast. Het front strekte zich uit van Zwitserland tot aan de Noordzee. 12

13 Paneel 8: De IJzerslag Mogelijke vragen: - Hoe hielden de Belgen de Duitsers tegen? De koning, die zich na de uittocht uit Antwerpen eerst in Veurne, daarna in Diksmuide en vervolgens in De Panne installeerde, vroeg aan de soldaten om ten alle prijze stand te houden, om het laatste stukje België te vrijwaren van een Duitse bezetting. Hij wilde met het leger aanvankelijk Noord- Frankrijk binnentrekken, maar de geallieerden vroegen hem om alsnog stand te houden en een laatste keer een vuist te maken. Het Belgisch leger was er tegen dan slecht aan toe. Aan het begin van de oorlog was het leger allesbehalve voorbereid: inderhaast gemobiliseerd, slecht of niet getraind, slecht uitgerust,...veel soldaten liepen halverwege oktober 1914 nog op hun klompen rond. De Slagen rond Luik, Namen, Bergen en Antwerpen, de lange marsen,...ze waren uitgeput. Het zag er zeer slecht uit voor ons land. Het Duitse leger leek ieder moment te kunnen doorbreken. De soldaten van Albert I stelden zich op aan de IJzer, tussen Diksmuide en de Noordzee. Britse en Franse soldaten stonden in voor de streek rond Ieper. Hoewel het leger uitgeput en quasi verslagen was, maakten ze zich op voor een laatste strijd aan de IJzer, de laatste verdedigingslinie. Op 21 oktober vielen Duitse soldaten aan bij Langemark. Het betekende het begin van wat later de geschiedenis zou ingaan als de Eerste Slag bij Ieper. Voor het Duitse leger begon de slag met een valse noot, want het 26 ste Duitse reservekorps werd nabij Langemark in de pan gehakt. Dat was niet zo verwonderlijk: de Duitse soldaten waren vrijwilligers, studenten zonder training, en ze vochten tegen doorwinterde Britse beroepssoldaten. Ondanks het feit dat het Duitse leger tijdens die Eerste Slag bij Ieper nog de plaatsen Geluveld, Mesen en Wijtschate innamen, werd Langemark zeer belangrijk in de Duitse herinnering. Nu is er in Langemark een Duitse begraafplaats die ook wel het Studentenfriedhof wordt genoemd, de studentenbegraafplaats. Langemark is een belangrijke nederlaag in de Duitse oorlogsherinnering. Het Belgisch leger probeerde stand te houden, eerst voor, maar al snel vanachter de rivier de IJzer. Inzet van de strijd was het laatste stukje vrije België en men moest met man en macht proberen om de Duitsers aan de andere kant van de IJzer te houden. De rivier zelf was maar een kleine stroom, maar werd van nationaal belang in oktober Op 18 oktober 1914 begon de IJzerslag. Op 22 oktober slaagden de Duitsers er toch in om de rivier over te steken, ter hoogte van Tervate. De IJzer maakte er een lus en de Belgische verdediging was er kwetsbaarder. In het holst van de nacht slopen enkele Duitse soldaten naar de oever van de IJzer in Tervate en brachten er enkele Belgische wachten om. Tegen de volgende ochtend stonden ze aan de overkant. De Slag van Tervate volgde, er werd zwaar gevochten en het zag er voor België hoe langer hoe slechter uit. België leek verloren. In Tervate slagen de Duitsers erin om de IJzer over te steken. (Uitleg foto s Cogge en Geeraert en kaart onderwaterzetting IJzervlakte) De Belgische legerleiding besefte dat er dringend iets moest gebeuren en onderzocht een plan om de IJzervlakte onder water te zetten. De techniek van het onder water zetten was niet onbekend bij het Belgische leger. Er bestond namelijk ook al een plan om tijdens de verdediging van Antwerpen de streek rond het nationaal reduit onder water te zetten. Kapitein-commandant Nuyten vroeg op 13 oktober aan de hoofdsluiswachter van Nieuwpoort of de streek ten oosten van de IJzer onder water gezet kon worden. De nukkige sluiswachter verleende aanvankelijk zijn medewerking niet. Op 17 oktober stelde kapitein Robert Thys een beperkte onderwaterzetting van de IJzer tussen Nieuwpoort en Sint- 13

14 Joris voor, eveneens in de buurt van Nieuwpoort. Op 21 oktober opende een geniedetachement, samen met Hendrik Geeraert, een schipper, het sas van de kreek van Nieuwendamme. Een dag later stond het gebied onder water. De Belgische soldaten trokken zich terug achter de verhoogde spoorwegberm van Nieuwpoort naar Diksmuide. Tijdens crisisberaad op 25 oktober 1914 werd een mogelijke onderwaterzetting tussen de verhoogde spoorwegberm Diksmuide-Nieuwpoort en de linkeroever van de IJzer besproken. Karel Cogge, de opzichter van de Noordwatering van Veurne werd erbij geroepen. Het plan werd op 25 oktober goedgekeurd, niet alleen door het opperbevel, maar ook door de koning. Geniesoldaten werden aan het werk gezet om dijken op te hogen en grachten uit te graven. Daarna trokken Cogge, de reservekapitein Robert Thys en enkele soldaten naar de Oude Veurnevaart. Op 27 oktober werden de vloeddeuren geopend en verankerd, zodat zeewater het land kon overspoelen. Aangezien de onderwaterzetting niet snel genoeg ging werden in de nacht van 29 op 30 de schuiven en verlaten van de Noordvaart opengezet door een kleine ploeg soldaten onder leiding van kapitein Umé en schipper Hendrik Geeraert. Ze zetten acht kokers open bij hoog water. Zes uur later kwamen ze terug om ze naar benden te laten bij laag water. De volgende nacht gebeurde het zelfde. De onderwaterzetting was een feit. Het hele IJzerbekken stond onder water. Het water scheidde de Belgen van de Duitsers, maar het water stond niet overal even breed. Op sommige plekken bedroeg de afstand tussen beide legers enkele kilometers, maar ter hoogte van Diksmuide bijvoorbeeld was de waterbarrière slechts enkele tientallen meters breed. Door de onderwaterzetting van IJzervlakte slaagden de Belgen erin de Duitsers op afstand te houden en een laatste stukje grondgebied te vrijwaren. Daar aan het water zouden ze 4 jaar zitten. Mogelijke aanvullende literatuur: Lyr, R., Nos héros morts pour la patrie, Bruxelles, Lampaert, R., Van Maas tot IJzer. Wereldoorlog 1 in België, Erpe-Mere, De Vos, L., De Eerste Wereldoorlog, Leuven, Bauwens, J., De IJzer. Het ultieme front, Leuven, Van Pul, P., Oktober 1914: het koninkrijk gered door de zee, Aalst, Zuckerman, L., De verkrachting van België, Antwerpen, Dumoulin, M., Nieuwe geschiedenis van België, deel 2, Tielt,

15 Paneel 9: Het leven in de loopgraven Mogelijke vragen: - Hebben jullie enig idee hoe diep de eerste loopgraven waren? - Wat kregen de soldaten te eten in de loopgraven? - Hoe moesten de soldaten leven in de loopgraven? (Algemene uitleg paneel) We zullen thuis zijn voor Kerstmis, dat was de groet waarmee vele jonge mannen naar het front vertrokken. Soldaten uit beide kampen waren ervan overtuigd dat de oorlog van korte duur zou zijn. In Groot-Brittannië was er zelfs sprake van enig oorlogsenthousiasme: Britse jongeren zagen de oorlog als een unieke kans om op buitenlands avontuur te vertrekken en de rijen aan de inschrijvingsbureaus van het leger waren vaak erg lang. Eens de soldaten het front bereikten, bleef van het geromantiseerde beeld van de oorlog nog maar weinig over. De harde realiteit leek in niets op wat ze voor ogen hadden. (Uitleg foto Belgische soldaten in loopgraaf) De Belgische soldaten verschansten zich achter de verhoogde spoorwegberm van Diksmuide naar Nieuwpoort. Over een afstand van 30 kilometer legden ze ongeveer 400 kilometer aan loopgraven aan. De eerste loopgraven waren nauwelijks meer dan een diepe greppel. De Belgische loopgraven werden ook niet uitgegraven, daarvoor was de grond in de Westhoek veel te vochtig. Stak je een spade in de grond, dan kwam er water naar boven. De Belgische loopgraven moesten opgehoopt worden, met zandzakjes oftewel vaderlanderkes, zoals de soldaten de zakjes ook wel noemden, omdat ze het vaderland in zakjes aan het scheppen waren. Omdat de werken onder voortdurende beschietingen gebeurden, moesten de soldaten zo snel mogelijk bescherming opwerpen. Daarvoor gebruikten ze alles wat ze in hun handen konden krijgen: zandzakjes, maar ook afval, brokstukken en lijken. De eerste loopgraven waren zo ondiep dat de soldaten er op hun buik of knieën door moesten. De Belgische loopgraven aan de IJzer werden niet uitgegraven, maar opgehoopt met vaderlanderkes. (Uitleg foto luizenjacht) De levensomstandigheden waren er mensonterend, er was een voortdurend gevaar door de beschietingen en persoonlijke hygiëne was onbestaande: er waren geen toiletten, de soldaten konden zich niet wassen en werden geterroriseerd door luizen, vlooien, muizen en ratten. Wanneer ze probeerden te slapen kwamen de ratten aan hun tenen, vingers en neus knabbelen. Wanneer het regende hadden ze geen plaats om te schuilen en veranderde de loopgraaf in een modderpoel en er is heel wat regen gevallen in die 4 jaar in de loopgraven. De winters waren koud en de kledij was vaak onvoldoende bestand tegen het gure weer. De soldaten hadden een zeer zware bepakking die 30 tot 40 kilogram woog. Sluipen of neervallen was zeer lastig, rechtstaan soms onmogelijk. Op de foto zie je soldaten tijdens de dagelijkse luizenjacht. De omstandigheden in de loopgraven waren verschrikkelijk. (Uitleg foto soldaten op rust) De soldaten verbleven niet de hele tijd in een vooruitgeschoven loopgraaf, dicht bij de vijand. Een loopgravensysteem bestond uit drie linies. In het begin van de oorlog legerde de troepen om en bij de vier dagen in de eerste loopgraaf, daarna verplaatsten ze zich naar de tweede of derde linie. Daarenboven zaten de soldaten niet voor de hele duur van de oorlog in dezelfde sector. Het kon gebeuren dat één bepaalde soldaat eerst anderhalve maand in de buurt van het gevaarlijke Diksmuide werd ingedeeld en vervolgens naar het minder gevaarlijke Pervijze werd gestuurd. Op het einde van het rotatiesysteem mochten ze op kleine of grote rust. 15

16 De Belgische soldaten gingen op kleine rust, die een week tot enkele dagen kon duren, naar de dorpen achter het front. De grote rust brachten ze door in De Panne of elders en soms mochten ze zelfs naar Frankrijk of Groot-Brittannië. Van echte rust was geen sprake: ze moesten werken, trainen of parades lopen. Britse of Franse soldaten konden op groot verlof naar huis gestuurd worden, al gebeurde dat maximum één keer per jaar. Kleine rust betekende dat ze naar een dorp of stad achter het front moesten marcheren. In de praktijk trokken de Britse soldaten veelal naar Poperinge, de eerste stad achter het front die min of meer veilig was. De stad werd door de soldaten omgedoopt tot klein Parijs. Het was er dicht bevolkt, de kroegen op de Grote markt draaiden op volle toeren, er waren concerten en prostitutie tierde welig. Om een alternatief te bieden voor het liederlijke soldatenleven achter het front openden twee Britse legeraalmoezeniers er in 1915 een soldatenclub met de naam Talbot House. Het was een plaats waar soldaten konden herstellen van ziekte en waar ze enige rust konden vinden. Frontdienst werd afgewisseld met rust, maar dat betekende training, opleiding en paradelopen. (Uitleg foto voedselbedeling) Tijdens de eerste oorlogsmaanden was de voedselvoorziening niet goed georganiseerd. Vaak kregen de soldaten enkel droge beschuiten en sardienen. Het eten werd voornamelijk s nachts naar de loopgraven gebracht, aangezien het een activiteit was die veel beweging meebracht, overdag zouden degenen die het voedsel transporteerden een gemakkelijk doelwit vormen. Het feit dat het voedseltransport s nachts gebeurde had ook een nadeel. Het kon gebeuren dat de soldaten in het kluwen van loopgraven verloren liepen en dat het eten nooit aankwam. Het was niet verwonderlijk dat vele boerderijen in sneltempo kippen, konijnen of ganzen zagen verdwijnen. De waterbedeling leed onder dezelfde moeilijkheden. In de eerste maanden leden veel soldaten dorst, soms zo erg dat ze er niet beter op vonden dan te drinken van het verontreinigde grond- en regenwater dat in de artilleriekraters stond. Naarmate de oorlog vorderde, verliep de bevoorrading van eten en drinken een stuk vlotter. De bevoorrading van eten en drinken was vaak een probleem. (Uitleg foto kerstbestand) Bij aanvang van de oorlog waren de soldaten ervan overtuigd dat ze thuis zouden zijn voor kerstmis. Op kerstavond bevonden ze zich nog steeds in de kille, modderige loopgraven. Er vast van overtuigd om toch enige kerstsfeer te creëren, begonnen Britse soldaten liedjes te zingen en bepaalde Duitse soldaten lieten kerstboompjes aanrukken. In mindere mate deden ook Fransen en Belgen mee aan de tijdelijke wapenstilstand. In sommige sectoren van het westfront, kropen soldaten uit hun loopgraven en waren er voorzichtige ontmoetingen in het niemandsland. Er is een verhaal bekend van een Duitse soldaat die in zijn eentje door het niemandsland liep met opgeheven armen, vragend om een ontmoeting. Een Brit sprong uit de loopgraaf en stapte hem tegemoet. Wanneer de anderen merkten dat er niet geschoten werd, kwamen ook zij stelselmatig uit de loopgraven. Voor even was er wapenstilstand. De soldaten begroetten elkaar. Sommige Duitse soldaten, die voorheen als ober in Groot-Brittannië hadden gewerkt, functioneerden als vertaler. Soldaten wisselden cadeaus uit, er heerste een gemoedelijke sfeer. Op kerstdag zelf werden de lijken, die vaak her en der verspreid lagen in het niemandsland, begraven. Op sommige plaatsen vond een voetbalwedstrijd plaats tussen de Duitsers en de Britten. De kerstbestanden duurden in veel gevallen niet langer dan een paar uren. Er zijn uitzonderingen. Soms zwegen de wapens enkele dagen. Op 26 december, tweede kerstdag, riepen Duitse soldaten in de loopgraven nabij Diksmuide naar de Belgen. Ze vroegen naar een priester. De Duitsers hadden namelijk een monstrans gevonden en die wilden ze teruggeven aan de Belgen. De overdracht gebeurde op de dichtgevroren IJzer. De verschillende legerleidingen waren furieus. Naar aanleiding van de kerstbestanden, werden verschillende soldaten gestraft en aanvoerders gedegradeerd. Veel soldaten waren gedemotiveerd geraakt. Vaak probeerden ze nog met de vijand te communiceren, soms bonden ze briefjes vast aan de poten van een kat die ze door het niemandsland joegen. Ook de 16

17 volgende jaren waren er rond Kerstmis hier en daar gelijkaardige initiatieven, maar nooit meer zo belangrijk als in Tijdens kerstdag 1914 waren er langs het westfront verschillende tijdelijke wapenstilstanden. Mogelijk aanvullende literatuur: Christens, R., De Clercq, Frontleven 14/18. Het dagelijkse leven van de Belgische soldaat aan de IJzer, reeks Retrospectief, Tielt, Van de Weyer L., Koning Albert en zijn soldaten,, Antwerpen, Standaard Uitgeverij, Debaeke, S., Het drama van de dodengang, Brugge, Jürgs, M., De kleine vrede in de groote oorlog, Roeselare,

18 Paneel 10: Bezet België Mogelijke vragen: - Was het leven tijdens de bezetting hetzelfde als voorheen? - Hebben jullie enig idee waar de regering en de koning verbleef tijdens de oorlog? (Algemene uitleg paneel) Eind 1914 was België bijna volledig bezet. Enkel een klein stukje grondgebied bleef gevrijwaard. In het bezette gebied werd dan wel niet meer gevochten, dat betekende niet dat het leven er eenvoudig was. De Belgen vielen ten prooi aan de grillen van de Duitse bezetter. (Uitleg foto Le Havre) De Belgische regering vertrok op 17 augustus van Brussel naar Antwerpen, de nieuwe administratieve hoofdstad van ons land. Toen ook Antwerpen dreigde te vallen, verhuisde dezelfde regering op 15 oktober naar Frankrijk. De ministers vroegen toelating aan de Franse autoriteiten om zich op hun grondgebied te vestigen. Het militaire hoofdkwartier van de Belgen bevond zich in Calais, maar aangezien er in Sainte-Adresse, vlakbij Le Havre een nieuwbouwwijk volledig leeg stond, werden ze daar gehuisvest. De regering verbleef er voor de duur van de oorlog. Gedurende de oorlog verbleef de Belgische regering in Sainte-Adresse, vlakbij Le Havre in Frankrijk. (Uitleg foto koning en koningin) De koning was de regering gevolgd naar Antwerpen, maar opteerde om niet naar Le Havre uit te wijken. Hij bleef in België wonen, aanvankelijk in Veurne, daarna samen met zijn hele gezin in De Panne, dicht bij het front en zijn troepen. De Panne werd op die manier de officieuze hoofdstad van het vrije België. Het koningspaar verhuisde in de zomer van 1917 naar de Belgische Moeren, om een jaar later terug te komen naar De Panne. Het koningspaar verbleef tijdens de oorlog in De Panne. (Uitleg kaart) Bezet België werd door de Duitsers administratief in verschillende zones verdeeld, het grootste deel van het land werd onderverdeeld bij het Generalgouvernement of Okkupationsgebiet. Een stuk van West-Vlaanderen, een groot deel van Oost-Vlaanderen, noordelijk Henegouwen en ook een gedeelte van de provincie Luxemburg vielen onder het Etappengebiet (zie verschillende zones op de kaart). In West-Vlaanderen lag het Operationsgebiet, het gebied waar daadwerkelijk werd gevochten. Binnenin dit Operationsgebiet bestond nog een afsplitsing, het Marinegebiet, waar de Duitse marine de plak zwaaide. De grenzen die op de kaart worden getoond zijn de grenzen die eind 1914 werden gehanteerd. Gedurende de oorlog veranderde de grens af en toe. In 1916 werden bijvoorbeeld verschillende Oost-Vlaamse gemeentes bij het Generalgouvernement gevoegd. De grenzen van het Etappengebiet in Luxemburg waren niet te achterhalen. In de verschillende gebieden golden andere regels. In het Generalgouvernement werd het Belgische bestuursapparaat zoveel mogelijk intact gehouden, weliswaar onder Duitse supervisie. De ministeries van buitenlandse zaken, kolonies en oorlog werden afgeschaft, de anderen gingen over in Duitse handen. De Belgische ambtenaren bleven, met toestemming van de regering in Le Havre, aan het werk. Algemeen genomen gold: hoe dichter bij het front, hoe strenger de bezetter optrad. Bezet België werd administratief onderverdeeld in drie verschillende gebieden. (Uitleg Passierschein) Onder de bezetting veranderde het leven van de Belgen grondig. De Duitsers vaardigden quasi elke week nieuwe verordeningen uit. Zo was het in bepaalde gemeentes verboden om duiven te hebben, werden dieren en voertuigen opgeëist en werden er extra belastingen geheven. Er was nauwelijks nog openbaar vervoer. In sommige gemeentes was het verboden om je 18

19 te verplaatsen met de fiets en wie het dorp of de stad wilde verlaten had een speciale toelating, een Passierschein (foto) nodig. De bezetting liet zich in België hard voelen. (Uitleg foto leeggemaakte fabriek) De Duitsers zagen België als een wingewest. Volledige fabrieken, zoals deze foto van een zinkfabriek in Balen-Wezel, werden volledig ontmanteld. Alles wat de Duitsers bruikbaar achtten, voornamelijk machines, werd naar Duitsland gestuurd. Vanaf december 1914 moest België 40 miljoen Belgische frank per maand aan oorlogsschatting betalen aan de Duitsers. Niet alleen bedrijven, eveneens gewone burgers hadden last van de vele opeisingen. Paarden, auto s, karren, zelfs fietsbanden werden geconfisceerd. Boeren zagen een groot deel van hun oogst verloren gaan aan de Duitsers. De burgemeester van Brussel, Adolphe Max, verzette zich tegen de maatregelen en werd opgepakt. Gedurende de hele Eerste Wereldoorlog werd hij opgesloten. De Duitsers zagen België als een wingewest. Mogelijke aanvullende literatuur: De Schaepdrijver, S., De Groote oorlog, Amsterdam, Ureel, L., De kleine mens in de groote oorlog, Brugge, Zuckerman, L., De verkrachting van België, Antwerpen, Wilssens MA, Bij leven en welzijn, een eeuw dagelijkse leven in België,, Tielt,

20 Paneel 11: Poor little Belgium Mogelijke vragen: - Weten jullie wat er met het voedsel gebeurde dat de Belgische boeren produceerden? - Hoe werd het probleem van de voedselschaarste opgelost? (Algemene uitleg) De geallieerden hadden een economische blokkade opgeworpen tegen de Duitsers. Die blokkade zorgde ervoor dat er geen goederen en dus ook geen eten, naar Duitsland werd verscheept. Onrechtstreeks werd ook België daardoor getroffen. Door een tekort aan voedsel, vorderde de Duitse bezetter voedsel op. Duitsland verklaarde aan Groot-Brittannië - het land dat in grote mate verantwoordelijk was voor de blokkade - dat het België niet van voedsel kon voorzien. Op 26 oktober 1914 was er in ons land nog slechts voor vier dagen meel voorradig. De steden werden het hardst getroffen door het voedseltekort. Op het platteland kon de bevolking gemakkelijker aan voedsel geraken. Steden, gemeenten en liefdadigheidsorganisaties improviseerden om het nijpende tekort te verhelpen. In de eerste weken van augustus kochten de gemeenteraden van de nog onbezette gemeentes in allerijl graan in Nederland, gemeentelijke bakkerijen werden geopend, vrijwilligers gingen met een collectebus rond. Het eerste liefdadigheidskomiteit werd al op 13 augustus 1914 in Stekene opgericht. (Uitleg foto s Ernest Solvay + kinderen met Amerikaanse vlag) Kort na de Duitse inval richtten de Belgische bankier Emile Francqui en industrieel Ernest Solvay, samen met drie Amerikaanse ingenieurs, een hulpcomité op ten behoeve van de Brusselse bevolking. In sneltempo werden in alle Belgische provincies gelijkaardige comités opgericht. Op 29 oktober 1914 werd het Nationaal Hulpen Voedingscomité (ofwel de Komiteit ) gesticht, een overkoepelend orgaan met vertegenwoordigers van elke provincie. Het comité had twee grote taken: enerzijds zorgde het voor voedselbevoorrading en verdeling, anderzijds stonden ze in voor hulpverlening aan vluchtelingen, daklozen, werklozen en oorlogswezen. Tijdens de oorlog verdeelde het comité ongeveer 4,8 miljoen ton aan goederen, één vierde van de Belgische voedselvoorraad voor de oorlog. Er bleef dus een probleem van schaarste en woekerprijzen. Tijdens de oorlog brak er hongersnood uit in België. Het Nationaal Hulp- en Voedingscomité werd opgericht om de behoeftigen bij te staan. (Uitleg foto boot + Hoover + Affiches save Belgian Babies ) Op internationaal vlak kwam er een grote solidariteitsbeweging op gang voor die arme Belgen. In de VS (maar ook in Groot-Brittannië, Australië en Nieuw-Zeeland) werden allerlei initiatieven opgestart om de Belgen te helpen. Een van de acties bestond in het verkopen van vergeet-me-nietjes ten voordele van baby s. Herbert Hoover, mijningenieur en latere president van de Verenigde Staten, stond aan de wieg van een humanitaire hulporganisatie die de naam Commission for Relief in Belgium (CRB) kreeg. Het CRB verzamelde voedsel en overtuigde de neutrale landen om de invoer van levensmiddelen te verzekeren en om de totale uithongering van de Belgische bevolking te voorkomen. De voedseltransporten werden via Nederland ons land binnengebracht. Om het verzamelde eten te kunnen invoeren en de nodige garanties van de Duitsers te krijgen, werd beroep gedaan op neutrale bemiddelaars: Markies de Villalobar, een Spanjaard en Brand Whitlock, een Amerikaan, beiden ambassadeurs, namen de taak op zich. In 1915 kwam er nog een Nederlandse vertegenwoordiger bij. Toen de Verenigde Staten in 1917 de oorlog aan Duitsland verklaarden bleef de Commission for Relief in Belgium bestaan, maar Whitlock mocht niet meer optreden. De Spanjaard en de Nederlander traden verder op als bemiddelaar. Eens het voedsel in België was stond het Komiteit in voor de verdeling ervan. Internationale solidariteit voorkwam de uithongering van de Belgische bevolking. 20