Tunnels boren onder de luchthaven

Transcriptie

1 MAANDBLAD VAN DE VLAAMSE INGENIEURSKAMER INGENIEURSMAGAZINE Tunnels boren onder de luchthaven VIK, Herentalsebaan 643, 2160 Wommelgem jaargang 47, nummer 12, december 2009 maandelijks tijdschrift, verschijnt niet in juli en augustus afgiftekantoor ANTWERPEN X- P2A8632 Duurzame woonwijk in Ertvelde Elisabethbasis op Antarctica is nulemissieproject Pieter Kerremans over de beleidsadviezen van de SERV

2 I-mag december

3 Commentaar I-mag Ingenieursmagazine is een uitgave van de Vlaamse Ingenieurskamer vzw Lid van World Federation of Engineering Organisations (WFEO) van de UNESCO. Lid van de Unie van de Uitgevers van de Periodieke Pers (U.P.P.) VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Ing. Bart Demol MSc, Herentalsebaan 643, 2160 Wommelgem HOOFDREDACTEUR Ing. Noël Lagast MSc EINDREDACTIE Luc Vander Elst REDACTIERAAD Ing. I. Born MSc - Ing. B. Demol MSc Ing. H. Derycke MSc - Ing. K. De Wever MSc Ing. N. Lagast MSc - Ing. G. Roymans MSc Ing. W. Samyn MSc - Ing. L. Wezenbeek MSc REDACTIESECRETARIAAT Francine Demaret SECRETARIAAT VIK Herentalsebaan 643, 2160 Wommelgem Tel Fax Website: ing@vik.be Doorlopend open van uur tot uur LIDMAATSCHAPSBIJDRAGEN rek.nr.: ,00 voor technisch en industrieel ingenieurs, die meer dan drie jaar gediplomeerd zijn; voor geassocieerde leden 34,00 voor hen, die 3 jaar of minder dan drie jaar gediplomeerd zijn; voor een samenwonend lid; voor gepensioneerden 17,00 voor studenten-industrieel ingenieur 78,00 voor leden woonachtig in het buitenland 580,00 voor bedrijven, scholen, instellingen, enz. met meer dan 250 werknemers 280,00 voor bedrijven, scholen, instellingen, enz. met minder dan 250 werknemers DRUKKERIJ & LAY-OUT Drukkerij SLEURS nv, Overpelt Tel Fax Voor de ondertekende artikels zijn alleen de auteurs aansprakelijk. COVER Diabolo TUC RAIL De organisatie van ingenieurs Steeds weer horen we uit de mond van beleidsmakers het belang van innovatie voor de veiligstelling van onze welvaart en ons welzijn in de toekomst. Bij innovatie denkt men onmiddellijk aan hightech, aan nieuwe producten en productiemethoden en processen. Maar ook op vele andere domeinen zal men innovatief moeten zijn, wil men ons land, met zijn belangrijke loonkostenhandicap, competitief houden t.o.v. de ons omringende landen enerzijds en de productielanden anderzijds. Want welvaart en welzijn kosten geld en dat zal toch verdiend moeten worden. De ingenieur is de innovator bij uitstek op heel wat gebieden: dat trekken diezelfde beleidsmensen niet in twijfel. De maatschappelijke relevantie van de ingenieur staat dus vast en je zou van de beleidsmakers dan ook mogen verwachten dat ze die doelgroep koesteren en ze alle steun geven, zodat het hele innovatieproces geïntensiveerd wordt: veel paarden kweken om de zware kar van de innovatie te trekken en die beestjes veel haver geven, zodat ze de kracht kunnen ontwikkelen om te blijven trekken. Helaas ervaren wij dat in de praktijk niet altijd zo. Zo hebt u bijvoorbeeld kunnen volgen hoe mijn voorganger, Ing. Joseph Neyens MSc, gesteund door andere collega s uit de VIK-regionen, onvermoeid bleef rondtrekken om een regeling uitgewerkt te krijgen omtrent de titulatuur, de duur en de inhoud van de opleidingen voor onze industrieel ingenieurs t.o.v. van de ons omringende landen. Verschillende paren schoenen heeft hij bij die rondgangen versleten en hoewel wij daarover een duidelijke en onderbouwde visie ontwikkelden, wachten wij nog op de definitieve besluiten. Maar misschien moeten we verder ook in eigen boezem kijken? In zijn commentaar van ons blad in november schreef Joseph al over de gilden in het verleden. Wij kunnen vaststellen dat sterke gilden synoniem waren met een hoge economische ontwikkeling en een sterke toename van welvaart en welzijn. En dat is vandaag nog steeds zo. Als ingenieurs mogen en kunnen wij in dat middenveld niet ontbreken. Op ons vorig kaderweekend kwam dat sterk tot uiting: er was duidelijk consensus over het feit dat de VIK de organisatie van ingenieurs moet zijn. En er werd ook bij aangegeven wat dat betekent: een betere visibiliteit als belangenbehartiger bij het beleid; een partner bij het uitstippelen van dat beleid; een verdediger van de belangen van de ingenieur, zodat dit een aantrekkelijke loopbaan is. Om dat te bereiken zullen we onze organisatie voort moeten uitbouwen, zodat nog meer ingenieurs zich bij ons thuisvoelen. Permanente vorming en netwerkingsactiviteiten kunnen daarbij belangrijke troeven zijn. Ik ben fier dat ik de voorzitter mag zijn van een bestuursploeg die zich daarvoor inzet. Ing. Rik Baron JAEKEN MSc Voorzitter Raad van Bestuur VIK Ingenieurs starten! Ingenieursstudies staan garant voor persoonlijk succes. Alles over de enquête door VIK en K VIV vanaf pagina 40 in deze I-mag. 3 I-mag december 2009

4 Inhoud Commentaar Internationale erkenning laat op zich wachten Inhoudstafel Duurzame woonwijk in Ertvelde Technologie Geert Noels: België is een ClubMed-land Technologie Modern Times Technologie Ing. Wouter Souffriau ontwikkelde fietsrouteplanner Technologie Ing. Koen Van Hove runt Conrad Consulting Technologie Tunnels boren voor het Diabolo-project Technologie Belgische driekleur op Antarctica Samenleving Huldeboek Frank Swaelen Samenleving In de kijker: VIK-ingenieurshappening Afdeling Zuid-West-Vlaanderen Nieuws van de afdelingen Stages lucht- en ruimtevaart Centrum Lucht- en ruimtevaart Centrum industrie: lezing over poolstation Antarctica Centrum Industrie Erasmushogeschool investeert in stedelijke ontwikkeling Centrum Onderwijs Succesvolle tweede editie van VIK Space Netwerk Paul Donnersprijs Netwerk Pieter Kerremans over de SERV Netwerk Ingenieursstudies garantie voor persoonlijk succes Netwerk Ing. Rik Jaeken MSc voorzitter Raad van Bestuur Netwerk Activiteiten van de studiegroepen Studiegroepen Blijft inzetbaarheid ingenieurs op arbeidsmarkt verzekerd? Vik Vorming Contractenbeheer / Humanresourcesmanagement Vik Vorming Bestek bij bouwwerken / Kostenramingen van projecten Vik Vorming Cursusagenda Vik Vorming I-mag december

5 technologie TECHNOLOGIE Duurzame woonwijk in Ertvelde Bostoen nv stelt eerste nulenergieproject voor EKE. De Hoverije in Ertvelde wordt een echt duurzame woonwijk. Een absolute primeur in Vlaanderen, aldus bouwbedrijf Bostoen nv. De persconferentie die het bouwbedrijf organiseerde in Eke, waar het ook al enkele passiefhuizen bouwt, trok in elk geval veel volk. Onder de aanwezigen ook enkele opgemerkte sprekers als Tom De Saegher, die het kabinet van minister-president Peeters vertegenwoordigde, en Geert Noels, topeconoom en auteur van het boek Econoshock. Een duurzame woonwijk is een stap in de goede richting, maar zal vooral inzake mentaliteitswijziging de weg moeten wijzen. De Hoverije in Ertvelde zal vooral passiefhuizen bevatten die inzake energie en verwarming volledig zelfbedruipend zijn. De woonwijk, waaraan men vanaf volgende maand begint te bouwen, wordt dus een nulenergieproject. Maar het project probeert ook verder te denken. Het staat voor een andere manier van verkavelen, waarbij er ook accenten liggen op gemeenschappelijk en privégroen, autoluwte en centrale waterrecuperatie. Het idee van de Hoverije groeide uit een nieuw maatschappelijk bewustzijn rond energiegebruik en klimaatbeheersing. Het groen krijgt een centrale plaats in het geheel. Elke bewoner heeft naast zijn eigen, afgebakende privétuin ook de beschikking over veel gemeenschappelijk groen. Op de hoofdstraat geven alleen onverharde zijlanen uit, die zo verschillen- De passiefkijkwoning in Eke kost aan energie gemiddeld 30 euro per maand. De passiefwoningen die daar in opbouw zijn, gebruiken in plaats van de 1800 watt elektrische verwarming van de kijkwoning niet direct de meest milieuvriendelijke of zuinige verwarmingsbron, al een warmtepomp en zonnepanelen. Daar zakken de energiekosten al tot 6 euro per maand. Maar we scoren zelfs met elektrische verwarming al wel 60% beter dan in een klassieke woning. In 2.0-passiefhuizen gebruiken we geen elektrische verwarming meer. Een klassieke woning verliest ook ongeveer 12 keer zijn inhoud door lekken en tocht. De luchtdichtheid van een passief- In Eke bouwt Bostoen ook al enkele passiefhuizen. 5 I-mag december 2009 de lobs vormen. Doorgaand verkeer is onmogelijk in die dreven en lanen. Dat verzekert het autoluwe karakter en het verhoogt de leefbaarheid voor bewoners en kinderen. Binnen de verschillende lobs zijn alle woningen zongericht ingeplant. Alle beschikbare ruimte wordt optimaal benut zonder de aandacht voor de individuele woning uit het oog te verliezen. Redelijke prijs De Hoverije in Ertvelde wordt de eerste, volledig passieve woonwijk in Vlaanderen. De passiefhuizen in de Hoverije worden verwarmd met zonnewarmte, een grondsonde en warmterecuperatie. Optimale isolatie en ventilatie zorgen voor een constant aangenaam lenteklimaat binnenshuis. Een traditioneel passiefhuis zorgt al De Hoverije in Ertvelde wordt de eerste, volledig passieve woonwijk in Vlaanderen. Een traditioneel passiefhuis zorgt al voor een energiebesparing van 90 procent. Voor de nulenergiewoningen in de Hoverije is de uiteindelijke energiefactuur nul. Tom De Saegher stelde het Vlaams regeringsbeleid voor. voor een energiebesparing van 90 procent. Voor de nulenergiewoningen in de Hoverije is de uiteindelijke energiefactuur nul. Bostoen maakt op die manier via de klassieke woningbouw ook passiefhuizen toegankelijk voor het grote publiek. Daar ligt wellicht de grootste verdienste: dat de mensen voor een redelijke prijs toch een woning kopen, waarin ze bewust zullen kunnen omspringen met hun energieverbruik zonder te moeten inleveren op comfort of luxe. De Hoverije zal 75 passiefwoningen tellen. Bostoen haalde in het verleden al voor een honderdtal passiefhuizen het passiefhuiscertificaat. Een passiefwoning hoort eruit te zien als een heel gewone woning. Uiterlijk zijn er slechts een paar kleine kenmerken die verschillen met gewone woningen. Deuropeningen en raamopeningen zijn zeer zorgvuldig tochtdicht gemaakt, het glas is dikker en isoleert beter en de muren zijn dikker, omdat de muurisolatie dikker is dan bij een klassiek geïsoleerde muur. Stephan Bostoen: Alle bouwstijlen zijn mogelijk en de mensen mogen niet inboeten aan comfort. We halen drie criteria: een laag verwarmingsvermogen van maximaal 15 kilowattuur per m² per jaar, geen oververhitting, waardoor je altijd een aangenaam binnenklimaat moet krijgen en een zeer goede luchtdichtheid. Nergens mag er koude lucht circuleren. De lucht die circuleert, is lucht aan binnentemperatuur. Dat voel je niet. Elektrisch verwarmd

6 Als je echt tot cradle to cradle wil komen bij de traditionele woningbouw, dan moet er nog heel wat veranderen. Passief is voor ons het begin van een evolutie. Met Passief 2.0 gaan we weer een stapje verder. Maar dan hebben we het nog niet over gezondheid, leefomgeving, materialen die geen gif afgassen. woning is 20 keer strenger. Bij harde wind mag er maar 0,6 keer de inhoud van je woning naar buiten gaan. Daar worden woning per woning luchtdichtheidstesten voor gedaan. Als alles perfect dicht is in een normale woning, dan zit er nog een gat in uw huis van een vierkante meter groot. In een passiefhuis is dat een gat met een doormeter van tien centimeter. Doordacht en luchtdicht isoleren is het belangrijkst bij passiefwoningen. Vlaams transitiemanagement Tijdens de persconferentie bij de voorstelling van de Hoverije zette Tom De Saegher van het kabinet van minister-president Peeters het beleid van de Vlaamse regering uit inzake duurzaam bouwen en wonen. Duurzaam bouwen is veel meer dan alleen maar kijken naar energie en het gebruik van materialen. Het gaat ook om ruimtelijke ordening, welzijn, gezondheid, binnenklimaat. Waar duurzaamheid vroeger werd gelinkt aan milieu en energie, is het nu veel ruimer opgevat. We willen in Vlaanderen overgaan naar een dagelijkse praktijk van duurzame ontwikkeling. Op dit moment werken tientallen administraties en organisaties samen in die transitiearena: economie, ecologie en sociaal zijn de drie pijlers van duurzame ontwikkeling. Ook de Vlaamse Confederatie Bouw is een actieve speler in die arena en participeert actief. Het Vlaams transitiemanagement heeft twee doelstellingen: we willen in de eerste plaats een transitiearena uitbouwen met een zo breed mogelijk draagvlak en zo veel mogelijk spelers. En daarnaast willen we een transitieagenda ontwikkelen, waarin op korte termijn acties worden ingebed in een langetermijnvisie tot Vanuit dat perspectief moeten we ervoor zorgen dat Vlaanderen tegen 2020 duurzaam bouwt en woont. We hebben dat project geïntegreerd in het project VIA 2020, de leidraad voor de komende jaren op het vlak van het Vlaams beleid. In zijn concept van het passiefhuis 2.0 verlaagt Bostoen het energieverbruik tot nul met warmtepompen, doorgedreven isolatie, zonnecellen en een ventilatiesysteem met warmterecuperatie. Daar combineren we het beste van isoleren met het beste van verwarmen. We gebruiken een warmtepomp van drie kilowatt. De warmtepomp in combinatie met de vloerverwarming is een extra kostprijs van tot euro per passiefwoning, maar in ons passiefhuis 2.0 kun je ook gezoneerd de temperatuur instellen. Zo verhogen we het comfort voor de hele woning. Dat is makkelijker bij een passiefwoning, precies omdat je maar met enkele graden verschil moet werken. Het hele huis is altijd koudebrugvrij. De 36 centimeter dakisolatie sluit heel nauw aan bij de muurisolatie. Ecologische materialen gebruikt Bostoen nog niet in het 2.0-project. We denken nu aan dakisolatie met papiervlokken, maar voor muurisolatie is dat nog een moeilijk verhaal, vooral om prijs-kwaliteit geschikt materiaal te vinden. We proberen eerst het passiefhuis rond te krijgen. Daarna kunnen we een volgende stap zetten. Als je echt tot cradle to cradle wil komen bij de traditionele woningbouw, dan moet er nog heel wat veranderen. Passief is voor ons het begin van een evolutie. Met Passief 2.0 gaan we weer een stapje verder. Maar dan hebben we het nog niet over gezondheid, leefomgeving of materialen die geen gif afgassen. We willen ook daar wel op inspelen, maar we gaan stap voor stap. We gaan door in duurzaam bouwen. Onze klanten gaan daarin mee, als de prijs goed zit. Daar moeten we ook rekening mee houden. Een instapwoning met een woonoppervlakte van 100 m² in Ertvelde kost euro all in: grond, woning, kosten, passief. Je koopt die woning, omdat je daar wilt wonen en omdat de prijs goed is. Het passieve element krijg je erbij. Dat is onze filosofie. We willen daarvan een standaard maken, omdat we goede producten willen maken. Doordat we een schaalgrootte hebben in die wijk kunnen we daar iets interessants maken. Tekst: Luc VANDER ELST Tekst en foto s: BOSTOEN en Luc VANDER ELST Het eerste element is het meten. Meten is weten. Het WTCB werkt nu in onze opdracht een Vlaamse maatstaf uit voor duurzaam bouwen. Er zijn heel wat initiatieven en meetinstrumenten ontwikkeld en we willen die op elkaar afstemmen. We willen een objectief referentiekader voor duurzaam bouwen. Dat willen we doen met een local sustainable building council, zoals dat principe nu in verschillende landen in Europa neerdwarrelt. Tweede belangrijk aspect is dat we niet alleen naar een meetinstrument moeten, maar dat er ook concrete realisaties moeten volgen. In het regeerakkoord staat duurzaamheid centraal voor bouwen, wonen en leven. Provinciale steunpunten, die structureel worden ondersteund, zijn een prioriteit voor de komende jaren. In elke provincie komt er zo n steunpunt, dat planadvies verleent, maar ook gemeenten en bedrijven kan bijstaan en adviseren over integratie van duurzame principes in grotere of complexere projecten op gebouwenniveau of wijkniveau. Grotere projecten vragen heel wat kennis. Die kennis is vaak heel versnipperd: er zijn energie-experten, milieuexperten, experten rond toegankelijkheid, enz. We willen die expertise allemaal samenbrengen in een steunpunt, dat instaat voor de dienstverlening rond duurzaam bouwen. Zo moet er bijvoorbeeld een leidraad komen over duurzaam bouwen op wijkniveau. In die zin hopen we ook dat het project in Ertvelde een inspiratiebron wordt voor andere projecten en dat het navolging krijgt. Zo kunnen we stapje voor stapje tot een duurzame samenleving komen. LVE I-mag december

7 TECHNOLOGIE België is een ClubMed-land Topeconoom Geert Noels over de karakteristieken en de toekomst van de Vlaamse woningbouw EKE. Geert Noels, topeconoom, zaakvoerder van Econopolis en auteur van het boek Econoshock, ging tijdens de persconferentie over de Hoverije in Eke Geert Noels dieper in op de karakteristieken van de Vlaamse woningbouw en poneerde daarbij enkele merkwaardige stellingen. Ik heb de karakteristieken van onze Vlaamse woningbouw een beetje in een Europese context gezet. Zo kunnen we evalueren waar we ons op dit moment bevinden. De baksteen in de maag van de Vlaming is nog lang niet groen genoeg. Beurswinst Bij passiefwoningen kunnen we een verbetering van 84% halen inzake energierendement. Op de beurs kun je zonder twijfel rendementen van die orde halen in negatieve zin. Een positief beursrendement van 84% ligt veel minder voor de hand. Een van de echt goeie investeringen is dus beleggen in energie-efficiënte huizen. Inzake verbruik en intrinsiek rendement moet je dat in feite zien als een investering. Noels pakte uit met enkele statistieken over de Europese situatie inzake broeikasgassen per hoofd van de bevolking. In een Europees perspectief zit België bij de slechtste leerlingen van de klas. Alleen Frankrijk, Spanje en Italië scoren nog slechter wat betreft uitstoot van broeikasgassen door woningen. Een tweede aspect daarbij is het energieverlies in de woningbouw. Ook daar scoren we heel slecht. Daar eindigen we zelfs als laatste. De uitstoot in België is het dubbele van het EU-gemiddelde. Er is dus heel wat ruimte voor verbetering en ik denk dat weinigen van onze landgenoten dat beseffen. De woning is voor een Belg Volgens Noels moet de overheid dringend werk maken van de promotie van duurzaam bouwen en wonen. In Nederland bijvoorbeeld behoren passiefwoningen al tot een soort van algemeen ideeëngoed. De prachtige wijk die Bostoen in Ertvelde wil bouwen, is een druppel in de oceaan. Nieuwbouw gaat heel traag en als we Vlaanderen willen veranderen, dan is vooral een mentaliteitsverandering heel belangrijk. De nieueen hoeksteen en toch scoren we daar heel slecht inzake kwaliteit. Als de Belg bouwt, dan wil hij binnenin een paleis. Aan de niet-zichtbare delen wordt vaak veel te weinig aandacht besteed. De modale Belg lijkt wel te bouwen alsof hij hier in een ClubMed-land woont. Onze woningen hebben dezelfde karakteristieken als die in zuiderse landen: slecht geïsoleerd, alsof het alle dagen zon is. Voor het gehele huizenpark scoren we heel slecht, al is er wel verbetering bij de nieuwe woningen. We zitten hier in het zuiderse gezelschap van Spanje, Portugal, Italië, Griekenland en Turkije. Naar isolatiedikte van de muren zijn we dus echt ClubMed. Bij passiefwoningen kunnen we een verbetering van 84% halen inzake energierendement. Een positief beursrendement van 84% ligt veel minder voor de hand. Een van de echt goeie investeringen is dus beleggen in energie-efficiënte huizen. Noels legde ook de vinger op het zere wondje van de ruimtelijke ordening in België: een belangrijke reden waarom we zo slecht scoren op energievlak. Meer dan de helft van onze woningen zijn open of halfopen bebouwingen. In andere landen wordt op een heel andere manier gebouwd en dat maakt inzake energieefficiëntie een heel groot verschil uit. Onze huizen zijn niet altijd goed gebouwd en door onze enorme lintbebouwing krijg je daarbovenop een heel inefficiënte planning en logistiek. Ook daardoor stijgt ons energieverbruik automatisch. De Hoverije in Ertvelde: investeren in passiefwoningen rendeert. 7 I-mag december 2009

8 TECHNOLOGIE Meer dan de helft van onze woningen zijn open of halfopen bebouwingen. In andere landen wordt op een heel andere manier gebouwd en dat maakt inzake energie-efficiëntie een heel groot verschil uit. Onze huizen zijn niet altijd goed gebouwd en door onze enorme lintbebouwing krijg je daarbovenop een heel inefficiënte planning en logistiek. Ook daardoor stijgt ons energieverbruik automatisch. we woonwijk zelf maakt in de totaliteit niet zo veel uit. Nieuwbouw neemt ook altijd maar een kleiner stuk van de totale markt in. Huizen hebben een levensduur van 80 tot 100 jaar. Je vervangt dus één procent woningen per jaar. Dan ben je heel lang bezig vooraleer je alles veranderd hebt. Nieuwbouw krimpt trouwens nog in onze bouwmarkt. Een van de hefbomen die de overheid zal moeten gebruiken om werkelijk een verschil te maken, is de renovatie. Renovatiepremies moeten werkelijk gericht worden op energiedoelstellingen en bij elk beleidsaspect zou men daar moeten rekening mee houden. het algemeen stevenen we af op een worldwide energyweb. Vroeger heeft men op energievlak altijd geopteerd voor grote energiecentrales. Nu gaan we meer naar gekoppelde energienetwerken die daardoor zorgen voor een meer efficiënte voorziening. Energie-efficiëntie Een van de aspecten van energieverbruik in de toekomst, is dat we veel meer gedecentraliseerd energie zullen opwekken: in huizen, in bedrijven, op daken, windmolens, enz. en dat we dat doen in een slim netwerk met nieuwe opslagtechnologie. Efficiëntie kan dan bijvoorbeeld veel beter worden gehaald op wijkniveau. In Nederland bijvoorbeeld spreekt men over passiefwijken, als niet elk huis zijn eigen boiler of verwarmingsinstallatie heeft. De energievoorziening wordt daar gegroepeerd op wijkniveau. Daardoor kan de energie-efficiëntie voor die grotere entiteiten verhogen met 30 tot 40%. Meer in Eke: links laagenergiewoningen en rechts passiefwoningen. Geert Noels concludeerde dat Belgische woningen gebouwd zijn voor ClubMedlanden en dat we ons daar ook naar gedragen: we hebben de minst economische woningen van Europa. Er is dus ruimte voor verbetering en die mag niet alleen komen van nieuwbouw. We zullen op elk aspect in de woningbouw enorme verbeteringen moeten maken. Dat betekent ook bij renovatie. Er is ook meer normering nodig. De Vlaming propageert inzake woningbouw vrijheid-blijheid. Onze vrijheid heeft als grote nadeel dat we procentueel veel meer energie verbruiken dan in onze buurlanden. Daar zullen we dus moeten op inbinden. Passiefhuizen waren vrij onbekend en er is nog veel missionariswerk nodig om de mensen daarin mee te nemen: dat het ecologisch is, dat het energie-efficiënter is, dat er een grotere restwaarde is, dat het goed is voor de economie en voor de handelsbalans. Ik denk dat de overheid daar ook een grote inspanning moet doen. Misschien moet men maar eens overwegen om bijvoorbeeld btw-incentives te geven voor ecologische huizen of voor ecologische renovaties. Ik weet dat zoiets in de bouw altijd goed ligt. Passiefdorp Passiefhuizen zijn trouwens maar één stuk van het verhaal. De Hoverije is een reeks passiefhuizen, maar ik zou het nog geen passiefwijk noemen. Een passiefwijk gaat nog verder, want dan spreek je bijvoorbeeld over gecentraliseerde energieproductie. In Nederland spreekt men zelfs over passiefdorpen. Heel het concept wordt ingericht om tot een soort van nulemissie te komen. En het past allemaal in een veel breder kader. Het project van Ertvelde zal er eerder toe bijdragen om mee de mentaliteit te veranderen. Het is meer een symbool en ik denk echt dat we ervan overtuigd moeten zijn dat dit maar een eerste stap is. Dat we in het beleid veel verder moeten gaan: energiebeleid, waterbeleid, logistiek beleid, passiefhuizen, passiefwijken, passiefdorpen. Dat dit een eerste stap is voor Vlaanderen om een duurzame economie uit te bouwen. Simulatie van de Hoverije: een druppel in de oceaan, maar nuttig om de trend te zetten. Tekst: Luc VANDER ELST Foto s: Luc VANDER ELST en BOSTOEN I-mag december

9 technologie TECHNOLOGIE MODERN TIMES MODERN TIMES Fietsen uit de automaat KLM op biobrandstof De Nederlandse luchtvaartmaatschappij KLM maakte op 23 november jl. als eerste luchtvaartmaatschappij ter wereld een demonstratievlucht op biokerosine met een Boeing 747. Een selecte groep passagiers mocht aan boord als proefpersoon. In Europa ging het meteen ook om de allereerste vlucht op biokerosine. Van de Boeing draaide één motor op een brandstofmix van de helft Camelina - duurzame biobrandstof - en de helft fossiele kerosine. Camelina is een biokerosine op basis van planten, maar KLM laat ook de mogelijkheden van algen voor biokerosine onderzoeken. KLM wil op die manier een impuls geven voor de verdere ontwikkeling van alternatieve brandstoffen. KLM en Air France willen voortrekkers zijn inzake duurzame ontwikkeling. Beide Europese luchtvaartmaatschappijen voeren in hun sector voor het vijfde jaar op rij de Dow Jones Sustainability Index aan. MyCommand wordt rijrevolutie MyCommand draait bij Mercedes op dit ogenblik proef als prototype op het LTE-internetnetwerk van Nokia in de omgeving van München. LTE staat daarbij voor long term evolution. Als het product het haalt, dan betekent dat een kleine revolutie voor de rijervaring. LTE moet kunnen instaan voor nog hogere datasnelheden dan UMTS. MyCommand zet voor een chauffeur de deur open om van in zijn auto zowat alle toepassingen te raadplegen die hij thuis op zijn computer heeft: verkeersinformatie, Google Maps, Google Street View, gps, (internet)radiostations,... Met MyCommand kun je zelfs het nieuws bekijken of een hotel of restaurant reserveren. Het systeem bestond al enigszins bij Fiat, zij het in een wat meer rudimentaire versie. Microsoft Auto 4.0 gebruikt spraakherkenning voor het handenvrije gebruik van telefoon en muziek in de auto. BMW werkt aan een versie waarbij de toepassingen op de voorruit van de wagen worden geprojecteerd. Als het systeem effectief wordt geïntroduceerd, wordt het wachten op de eerste regelgeving die het gebruik ervan beperkt met het oog op de verkeersveiligheid, zo lijkt ons. Bewaakte fietsenstallingen zijn vaak een doorn in het oog voor veel steden. Je hebt ze nodig, maar ze nemen veel plaats in, zijn vaak het doelwit van vandalen of dieven, het beveiligingssysteem is niet sluitend of al die factoren samen zorgen ervoor dat ze ook nog niet eens zo geliefd zijn bij de volhardende fietser. De oplossing komt nu uit Japan. Daar heeft men een fietsenstalling ontworpen die werkt volgens het principe van een reusachtige broodautomaat. Een broodautomaat die in de grond zit, wel te verstaan. En eentje waar je alleen je eigen brood fiets dus kunt instoppen en weer uithalen. Ingenieurs van het Japanse staalbedrijf JFE stelden de ingenieuze uitvinding voor. De cylindrische fietsenstalling kan tot fietsen bewaren in een beperkte ondergrondse ruimte. Voor 13 euro per maand krijg je een elektronisch pasje dat aan je fiets gekoppeld is. Als alles goed gaat, bied je je fiets aan bij de ingang, je laat je pasje inlezen en de automaat bergt je fiets veilig en wel op in de reusachtige cilinder. Wil je hem achteraf terug, dan tovert de automaat je fiets binnen ongeveer 15 seconden terug tevoorschijn uit de cilinder. Als je tenminste je pasje nergens hebt verloren gelegd. De eerlijkheid gebiedt ons ook om mee te geven dat Spanje al zo n opbergsysteem voor fietsen heeft, maar in plaats van kun je in Spanje amper een kleine honderd fietsen opbergen. Tekst: Luc VANDER ELST 9 I-mag december 2009

10 technologie Gsm wijst voortaan de weg voor je fietsroute Ing. Wouter Souffriau ontwikkelde online fietsrouteplanner voor Toerisme Oost-Vlaanderen GENT. Limburg profileert zich als fietsprovincie bij uitstek en het was ook die provincie die uit het zwart van de teloorgegane mijnen fondsen vrijmaakte voor de ontwikkeling van het eerste fietsknooppuntennetwerk. Dat netwerk is ondertussen voor grote delen van Vlaanderen en daarbuiten gemeengoed geworden. Ook Oost-Vlaanderen heeft zo n fietsknooppuntennetwerk, maar treedt een nieuw tijdperk binnen door daarop in te spelen met ICT-snufjes. De fietsrouteplanner die in 2008 werd gelanceerd, biedt nu al heel wat extra mogelijkheden. We hadden een gesprek met Ing. Wouter Souffriau MSc, bedenker van de elektronische fietsroutes op maat. Wie volgens het knooppuntensysteem een route wil fietsen, koopt een fietsroutekaart bij de toeristische dienst en tekent zijn route uit van knooppunt tot knooppunt. Daarna prik je die kaart onder een beschermend plastic mapje vooraan op je fiets en je kunt vertrekken. Tegenwoordig kan het ook anders. Bij Toerisme Oost- Vlaanderen bijvoorbeeld, tik je op de website je voorkeuren in en prompt krijg je een fietsroute op maat voorgeschoteld. Bijsturen (figuurlijk dan) kan ook nog. De eerste tien dagen na de lancering probeerden maar liefst bezoekers het innovatieve idee op de website van Toerisme Oost-Vlaanderen uit. In oktober 2008 lanceerde Oost-Vlaan - deren als eerste Vlaamse provincie de fietsrouteplanner. Daarmee kunnen fietsers snel en gemakkelijk van thuis uit hun trips op de Oost-Vlaamse fietsnetwerken samenstellen, overzichtskaartjes bekijken en hun eigen trajecten op maat afdrukken of zelfs downloaden naar gps. De eerste tien dagen na de lancering probeerden maar liefst bezoekers dat innovatieve idee op de website van Toerisme Oost-Vlaanderen uit. In de eerste helft van 2009 hadden al meer dan mensen de weg naar de routeplanner gevonden. Voorkeuren Ing. Wouter Souffriau: Aan de hand van de knooppunten kon iedereen al een eigen fietsroute samenstellen op basis van een kaart. Bij de online formule kon je via een webtoepassing je route plannen. In feite werd de fietsroutekaart gewoon geprojecteerd op je scherm. Nu kunnen we automatisch routes plannen op basis van de voorkeuren van de gebruiker. Bij de basistoepassing kies je een startpunt en het soort route die je graag zou afleggen; bijvoorbeeld een rit van 50 kilometer. Dan krijg je een suggestie die voldoet aan je voorkeur. Je kunt er bijvoorbeeld ook voor opteren om onverharde wegen te vermijden. Ik vertrek vanuit Gent en ik wil bijvoorbeeld per se langs Sint-Martens-Latem rijden. Kan ik dat programmeren? Andere voorkeuren zitten er momenteel nog niet in, maar die uitbreiding zit wel in onze planning. Ook hellingen vermijden of ze net expliciet opnemen zal tot de mogelijkheden behoren. En we willen ook de gegevens van autovrije wegen opnemen. Je kunt een route ook manueel aanklikken. De planner berekent dan de lengte van de route. Als je niet tevreden bent met de route die je automatisch wordt aangeboden, dan kun je ze laten herberekenen. Wie in Oost-Vlaanderen wil gaan fietsen, kan alles plannen via de website van Toerisme Oost-Vlaanderen. Een aparte tool aankopen is niet nodig, want alles is online beschikbaar. Als je tevreden bent met de route die je voorgesteld wordt, kun je die route opslaan, afdrukken of zelfs op Facebook met je vrienden delen. Zo blijft fietsen een sociaal gebeuren. Je kunt een route selecteren en via Facebook vrienden uitnodigen om mee te rijden. Of je kunt de routes die je bevielen, aanbevelen bij je vrienden. Als je tevreden bent met de route die je voorgesteld wordt, kun je die route opslaan, afdrukken of zelfs op Facebook met je vrienden delen. De toepassing bouwt eigenlijk voort op het doctoraatsonderzoek waar ik al enige tijd mee bezig ben. Dat doctoraat gaat over automatische beslissingsondersteuning in toerisme. Je komt bijvoorbeeld toe in een onbekende stad en je wilt een reisplan dat voldoet aan je interesses, je beschikbare tijd en je context. Je staat op een bepaald punt op een bepaald uur en je hebt vier uur tijd en interesse voor klassieke kunst en architectuur: wat is voor jou de meest ideale route? Met een algoritme lossen we dat probleem voor jou in een seconde op. Gratis Toerisme Oost-Vlaanderen koos voor een gratis online fietsrouteplanner, terwijl toeristische diensten vaak leven van de verkoop van fietsroutekaarten. Ing. Wouter Souffriau ziet daar geen tegenspraak in. Ze hebben daar lang over nagedacht bij Toerisme Oost-Vlaanderen, maar uiteindelijk bleek dat de verkoop van hun kaarten niet daalde, maar zelfs licht steeg. Het bleek nog altijd nuttig om zo n kaart mee te nemen om er bijvoorbeeld te kunnen op terugvallen bij onduidelijkheid van de bewegwijzering of om de route onderweg nog te kunnen aanpassen. Je kunt ook I-mag december

11 TECHNOLOGIE Wouter Souffriau Ing. Wouter Souffriau MSc Ing. Wouter Souffriau studeerde in 2002 af als industrieel ingenieur elektronica, optie ICT. Daarna volgde hij een masterna-masteropleiding bij de K.U.Leuven. Na die master in artificial intelligence begon hij te werken als projectingenieur bij Siemens in Ninove. Eind 2005 stopte hij daar om aan zijn doctoraat te kunnen beginnen. Bij de programmeerjob bij Siemens had ik het na zes maanden wel gezien: weinig nieuwe uitdagingen, altijd hetzelfde product, zij het met een paar punten en komma s verschil. Ik wou nieuwe horizonten en de mensen van het Centrum voor Industrieel Beleid waren daarmee bezig. Zij hadden vooral wiskundige kennis. Iets praktisch toepassen lag moeilijker. Precies daardoor werd dat een heel goede samenwerking tussen mijn collega, Pieter Vansteenwegen, en mezelf. LVE werken via je gsm. Als je aan je fietstocht begint bij een infobord, dan stuur je een sms met daarin Fiets, het nummer van het infobord en het aantal kilometer dat je wil afleggen. Enkele seconden later krijg je een sms terug met daarin de knooppunten die je kunt volgen. De toegestuurde route vertrekt en eindigt vlakbij het infobord, zodat je een mooie lus kunt fietsen. Het systeem werkt snel en eenvoudig. Op zowat 40 inrijpunten langs de fietsnetwerken kun je je auto achterlaten op een parking en met de fiets de knooppunten oprijden. Op infoborden vind je, behalve de routes, ook de uitleg over de nieuwe smsdienst en hoe je die activeert en gebruikt. Het is de bedoeling om op termijn de fietsrouteplanner volledig gebruiksvriendelijk te maken voor mobiele digitale toepassingen, zoals smartphones. Via die mobieltjes met internetverbinding moet je overzichtskaarten van de fietsroutes kunnen bekijken en suggesties krijgen, compleet met een overzicht van alle bezienswaardigheden langs het traject en gerichte tips voor afstapplaatsen. Een sms versturen en ontvangen kost 0,50 euro. Voor amper een euro bestel je dus zo n route via je gsm. De sms-dienst is een samenwerkingsverband tussen KaHo Sint-Lieven uit Gent, de K.U.Leuven en Toerisme Oost-Vlaanderen. De vakgroep IT van KaHo Sint-Lieven is gespecialiseerd in geavanceerde wiskundige heuristieken die efficiënt een groot aantal combinaties kunnen doorzoeken. Algoritmes Een fietssuggestie berekenen is heel wat complexer dan de traditionele routeberekening, die de kortste of snelste route berekent tussen twee punten. Voor elke suggestie is er een enorm aantal combinaties mogelijk. Traditionele algoritmes doen er uren over om zo n suggestie te berekenen. De vakgroep IT van KaHo Sint-Lieven is gespecialiseerd in geavanceerde wiskundige heuristieken die efficiënt een groot aantal combinaties kunnen doorzoeken. Daardoor slaagden zij erin een suggestie te laten berekenen in een tijdsspanne van gemiddeld één seconde. Ing. Wouter Souffriau leverde het grootste deel van het werk voor de fietsrouteplanner zelf af. Hij heeft wel nauw samengewerkt met Pieter Vansteenwegen van het Centrum Industrieel Beleid van de K.U.Leuven. Of hij plannen heeft om later professioneel door te gaan in de business? We bekijken nu of we daar een bedrijfje kunnen rond oprichten. We gaan na wie er klant zou kunnen zijn. Er zijn veel partijen betrokken bij zo n systeem, maar de eindgebruiker laten betalen ligt moeilijk. Steden en provincies zijn ook niet de ideale klanten om zoiets commercieel uit te baten. Op termijn zouden we natuurlijk ook de fietsrouteplanner kunnen combineren met de citytripplanner. We zouden kunnen de bezienswaardigheden opnemen langs een fietsroute. Of je zou een route van 40 kilometer kunnen plannen en vragen dat er ongeveer halverwege een mogelijkheid wordt ingebouwd om iets te drinken in een fietscafé. Dat moet mogelijk worden. Tekst: Luc VANDER ELST Foto s: Luc VANDER ELST en TOERISME OOST-VLAANDEREN 11 I-mag december 2009

12 technologie Een echte bureaujob zou niks voor mij zijn Ing. Koen Van Hove MSc Ing. Koen Van Hove MSc runt succesvol evenementenbureau Conrad Consulting HASSELT. In 1987 studeerde Koen Van Hove in Hasselt af als industrieel ingenieur elektriciteit, optie elektronica, specialiteit chipdesign. Nadien werkte hij nog zonder omzien de eerste twee jaren van economie af aan de toenmalige Limburgse Economische Hogeschool. Die waren nog niet afgelopen of hij had met drie medestudenten al het cvba tje Clever opgericht dat softwarepakketten maakte. Deze man was voorbestemd om zijn eigen bedrijf te hebben. Al vroeg zat het in mij om te organiseren, te netwerken, te verkopen, dingen tot stand te brengen, zegt de 45-jarige Van Hove. In mijn laatste jaar was ik ook al preses. Ik organiseerde grootse fuiven in de Grenslandhallen. Halverwege mijn tweede jaar economie investeerden drie medestudenten en ikzelf elk frank in de oprichting van Clever. Ik was zowat de verkoper. Drie maanden later, op 1 april 1989, heb ik als zelfstandige Conrad Consulting opgericht. Ondanks mijn specifieke opleiding heb ik dus nooit echt als ingenieur pur sang gewerkt. De fondsenwerving, de publiciteit: voor de oprichting van Conrad deed ik alles zelf. Ik sprak mijn connecties aan uit de fuivenwereld van op de unief. Een jaar later stapte mijn huidige partner, Stefan, mee in de zaak. Geen bandwerk De baseline van Conrad Consulting is special events engineering. Waarom staat dat engineering erbij? Onze core business is het bedenken en uitwerken van events op maat, van scratch tot het eindproduct. We willen geen band- werk maken. De uitdaging is om telkens dat ietsje meer te doen, zodat van elk evenement toch weer iets blijft hangen bij de deelnemers. We willen er altijd iets ingenieuzer van maken. Dat engineering op maat maakt natuurlijk dat we qua efficiëntie niet zo n goede ratio behalen. We maken evenementen die je maar één keer kan doen. Een volgende keer doen we dat weer anders. Qua omzet en marge zou het beter zijn om bandwerk te maken, maar dat willen we niet. Deze manier van werken is veel uitdagender, interessanter. Wij spelen regelmatig in op actualiteit, op nieuwe films, enzovoort. Hoe zit het bedrijf in elkaar? Conrad Consulting is een klein bedrijfje met een heel vlakke structuur. Mijn zakenpartner Stefan en ikzelf zijn de gedelegeerd bestuurders, maar we zitten met zijn achten in één open ruimte bij elkaar. De diploma s van onze mensen spelen niet zozeer een rol, ze moeten vooral heel goed zijn in organiseren. Ik ben de enige met een ingenieursdiploma; enkelen hebben een I-mag december

13 TECHNOLOGIE communicatieopleiding. De mees ten van hen hebben we leren kennen via bevriende organisaties. En het feit dat we al vele jaren met dezelfde werknemers zijn, is ook een goed teken in onze sector. Ook al zijn Stefan en ik de bazen, toch doen wij grotendeels hetzelfde als de anderen. We werken in duo s en bij het ene project ben ik projectleider, maar bij het andere ben ik gewoon assistent en word ik aangestuurd door een van de anderen van ons groepje. Ik kan me daar perfect in vinden. Het veldwerk schrikt me niet af, integendeel. Ik blijf dat plezant vinden. Het is een geweldige afwisseling voor het bureauwerk. s Nachts tenten of blokhutten opstellen en daarin de elektriciteit aanleggen tot vlak voor het evenement moet beginnen, dat blijft een kick geven. Ik sta graag heel dicht bij het werk en ik ben dat nog lang niet beu. Ik blijf het veldwerk plezant vinden. Het is een geweldige afwisseling voor het bureauwerk. Ik sta graag dicht bij het werk en ben dat nog lang niet beu. Ingenieursachtergrond Op die manier trek ik de collega s ook vooruit. Ze zien dat wij die dingen ook aanpakken en dat maakt duidelijk dat wij ook veel van hen verwachten. Zij moeten vaak nacht- of weekendwerk doen, maar wij doen dat zelf ook. Een strikte bureaujob zou niets voor mij zijn. Waarvoor gebruik je je ingenieursachtergrond nog? Ieders achtergrond speelt een rol bij ons bedrijf. Stefan is kok van opleiding: als we met een traiteur onderhandelen over de catering van een evenement, dan maken ze hem niks wijs. Mijn ingenieursopleiding komt naar boven bij de techniciteit van de opdrachten. Ik sta sterk genoeg in mijn schoenen om een ontwerp te maken of om bijvoorbeeld een brandweercommandant van antwoord te dienen over noodverlichting of andere technische kwesties. Mijn ingenieursachtergrond komt heel goed van pas, als we voor een event een constructie moeten opzetten. Dat gaat van ontwerptekening over technisch plan tot fabricage. Ik zal bijvoorbeeld nooit een koorddanser over een stalen kabel laten stappen die aan een gebouw is vastgemaakt zonder grondig na te gaan welke druk dat gebouw ondergaat en ik er absoluut zeker van ben dat het gebouw zo n attractie aankan. Daarin maken wij vaak het onderscheid met onze concullega s in de sector: er zitten nogal wat cowboys in de eventorganisatie voor wie alles kan tegen een lage prijs, maar vaak laten zij brokken achter. Als wij een prijsofferte maken voor een klant, moeten we het vaak afleggen tegen die goedkope cowboys, maar de klanten moeten beseffen dat wij een ernstig bedrijf zijn dat zijn organisaties degelijk op poten zet. In de twintig voorbije Conradjaren is er zo goed als niets verkeerd gegaan. Dat is onmiskenbaar het resultaat van onze ervaring, onze kwaliteit en ons netwerk van betrouwbare partners. Dat weerspiegelt zich natuurlijk in onze marktprijs, maar de klanten krijgen een duidelijke meerwaarde bij ons; daar mag ook een extra kost tegenover staan. Hoe leg je die extra kosten dan uit aan de klant? Het is niet gemakkelijk om klanten de gevaren van goedkoop te leren herkennen en de tekortkomingen van die organisaties te doen inzien. Dat is een rol die ik ook speel als vice-voorzitter van de ACEA, de Association of communication and event agencies. Daar probeer ik de kwaliteit en het imago van onze zwaar onderschatte sector te upgraden. Qua wetgeving zit er bijvoorbeeld nog een en ander scheef in deze sector. En ook de meeste opleidingen event marketing die voor onze arbeidsmarkt gegeven worden, zijn mijns inziens van een belabberd niveau. Ellende Door de jaren hebben we een goed netwerk opgebouwd van betrouwbare en kwalitatief hoogstaande partners op alle vlakken. We kunnen op niveau met al onze partners spreken. Dat gaat van lassers over plotters tot signalisatie, elektriciteit, videoen audiobedrijven, enzovoort. We hebben op die manier een grote mate van zelfredzaamheid opgebouwd. Dat levert de klanten een belangrijke toegevoegde waarde op vanaf de start van het project tot aan het event. Nog niet te veel ellende meegemaakt? Ik hou graag controle over het project van A tot Z. Dat voorkomt onaangename ver- We werken in duo s en bij het ene project ben ik projectleider, maar bij het andere ben ik gewoon assistent en word ik aangestuurd door een van de anderen van ons groepje. Ik kan me daar perfect in vinden. rassingen. Het zou niet de eerste keer zijn dat een of andere traiteur vier koffiepercolators aansluit op één stroomkring en daardoor in de zaal ernaast de plasmaschermen van een andere onderaannemer om zeep helpt vijf minuten voor de presentatie op die schermen moet gebeuren. Dat soort toestanden vermijden wij door met ervaren en betrouwbare partners te werken. Geen last van de crisis? De zaken draaien goed, maar vorig jaar hebben we toch een klein effect gevoeld van de crisis. Dat was even slikken. De telefoon rinkelde minder vaak, de budgetten waren kleiner, het was moeilijker om een degelijke prijsofferte binnen te halen. We maken nu weer een betere periode door. De IT-sollicitatie-events zijn bijvoorbeeld stilgevallen, maar we zijn erin geslaagd om een andere markt aan te boren. We zijn nu meer actief in verscheidene sectoren en doen ook meer speciale privéfeestjes. Uit de sport hebben we ons zo goed als teruggetrokken: daar hebben we te veel mistoestanden gezien. Een (internationaal) ingenieurscongres, een symposium in Centrum Duurzaam Bouwen, een ingenieus galabal, een hightech klanten/personeelsfeest, een technisch uitdagende teambuilding, een multimediale roadshow, dat zien we echter wel zitten! Tekst en foto s: Dirk VANDER ELST 13 I-mag december 2009

14 technologie Te laat eindigen is geen optie Diabolo-project noordelijke ontsluiting luchthaven perfect op schema ZAVENTEM. Dante en Niña hebben hun werk perfect gedaan: op 29 oktober jongstleden, dag op dag perfect op schema, beëindigde de gigantische boorkop van acht meter diameter zijn graafwerk voor twee enkelsporige tunnels van elk meter lengte, zestien meter onder de startbaan 25R van de luchthaven van Zaventem. Daarmee is het meest nauwkeurige en risicovolle onderdeel van het Diabolo-project feilloos verlopen. Deel 1 van de PPS-Opdracht: Spoorproject Uitvoeringsmethodes: Dante begon in april te boren en werkte dagelijks vijftien meter af. Per anderhalve meter brachten de bouwvakkers betonnen segmenten aan die nu de tunnelwanden vormen. Na drie maanden zeven dagen op zeven onafgebroken boren kwam Dante vlak voor de zomer nauwelijks 20 millimeter onder zijn mikpunt en 14 millimeter te veel naar links uit. Zo goed als de perfectie dus. Het 66 meter lange gevaarte werd gedemonteerd en weer naar de startplaats gebracht voor de tweede tunnelboring, Niña. Ook die verliep feilloos en eindigde perfect op schema. Veel deelprojecten ir. Kurt Scherpereel is als projectmanager de eindverantwoordelijke van het hele Diabolo-project. Met TUC Rail doen wij het volledige projectmanagement voor spoorinfrastructuurprojecten vanaf de voorbereidende studie en het projectontwerp, de haalbaarheidsstudies, het milieueffectenrapport, de bouwaanvraag, de studie en de bestekopmaak en de aanbesteding, de opvolging van de uitvoering van de werken als vervangend bouwheer voor Infrabel, tot de oplevering en de homologatie tot indienstneming van de infra- structuur. Andere lopende projecten van ons zijn onder meer de spoortunnel voor de Liefkenshoek en het GEN, het gewestelijk expresnet. De noordelijke spoorontsluiting van de luchthaven omvat een aantal klassiek aanbestede deelprojecten: de aansluiting naar Brussel in Haren-Schaarbeek op het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, de aanleg op de middenberm van de E19 en de aansluiting in Mechelen. Daarnaast is er nog de afzonderlijke privaat-publieke samenwerking die de werken voor dit spoorproject vanaf de verkeerswisselaar Machelen-Vilvoorde van de E19 tot op het terrein van de luchthaven zelf uitvoert, met als speerpunt de boring van de twee tunnelkokers. Daar komt bij deze PPS-opdracht nog een ander projectgedeelte bovenop van het Agentschap Wegen en Verkeer van de Vlaamse overheid. Zij willen dat binnen het grote kader (laten) uitvoeren. Dan gaat het bijvoorbeeld om de heraanleg van het op- en afrittencomplex aan de E19, de aanleg van een viaduct dat het vrachtvervoer rechtstreeks van de snelweg Brucargo laat binnen- of buitenrijden en een apart fietspad dat zwakke weggebruikers moet weghouden van de drukke verkeerszone. Return De begrote kostprijs van het volledige Diabolo-spoorproject bedraagt 540 miljoen euro, waarvan 290 miljoen door Northern Diabolo, gefinancierd in de privaat-publieke samenwerking. ir. Scherpereel: Die samenwerking tussen overheid en privé maakt het geheel nog extra bijzonder, doordat de contractuele omgeving heel anders is dan bij een klassieke aanbesteding. Er zijn naast het bouwcontract ook concessieovereenkomsten, protocolovereenkomsten, enzovoort. In geen enkel project ben ik met zoveel contracten en juristen in contact geweest. Het is een uitdaging om met al die complexe materies binnen het kader van één project te kunnen werken. Na een traject van meer dan een kilometer kwam de boorkop maar een paar millimeter verkeerd uit: de boring verliep feilloos. I-mag december

15 TECHNOLOGIE In geen enkel project ben ik met zoveel contracten en juristen in contact geweest. Het is een uitdaging om met al die complexe materies binnen het kader van één project te kunnen werken. Cut & Cover Open bouwput} methode Ontsluiting Zaventem Met het Diabolo-project wil Infrabel de nationale luchthaven van Zaventem rechtstreeks aansluiten op bestaande spoorlijnen en de doortocht van de hst mogelijk maken. Dat is zuidelijk al gebeurd op de lijn Leuven-Brussel met de zogenaamde Bocht van Nossegem en het nu is volop aan de gang aan de noordelijke kant van de luchthaven. Het ondergrondse treinstation in Zaventem moet worden aangepast en verbonden met de nieuw aan te leggen spoorlijn op de middenberm van de E19 Brussel-Antwerpen. Daarvoor moesten twee enkelsporige tunnels onder de belangrijkste startbaan 25R door geboord worden, terwijl die startbaan de hele tijd operationeel moest blijven. Vanop de E19 aan de Brucargo-zijde maken onder meer ook een nieuw op- en afrittencomplex en een rechtstreeks vrachtviaduct vanuit Brucargo naar de snelweg deel uit van het project. Ter hoogte van Mechelen sluit het middenbermtraject weer aan op de bestaande spoorlijn Brussel-Mechelen. Aan de oostelijke zijde sluit het nieuwe traject in Haren aan op de bestaande infrastructuur. Meer info: of DVE Geboorde tunnels Uitbreiding station Die privépartners willen uiteraard hun investering zien renderen. Hun return halen ze uit een vaste jaarlijkse bijdrage van Infrabel, een deel van de totale jaarlijkse ticketverkoop van de NMBS en sinds kort ook een extra toeslag van iets meer dan 2 euro op de prijs van de treintickets van en naar de luchthaven. Die toeslag op de tickets zal trouwens worden verdubbeld bij de indienstneming van de volledige spoorinfrastructuur na afwerking van het project in Perfect op schema Dit project staat geweldig in de kijker, zowel qua tijdsplanning als qua budget, beseft ir. Scherpereel. Het is een van de eerste grote infrastructuurwerken in België met privaat-publieke samenwerking. Er ligt dan ook een zware druk op de planning. Voorlopig zijn we twee jaar bezig en zitten we perfect op schema. In klassieke projecten is het niet altijd gemakkelijk om de aannemers te motiveren om tijdig opdrachten uit te voeren. Er is in die projecten niet de druk van zware boetes, maar in dit project begrijpelijkerwijs wel. Doordat we de deelprojecten goed begeleiden en opvolgen, kunnen we voorlopig bogen op een feilloos parcours qua planning. De noordelijke ontsluiting moet helemaal opgeleverd worden op 25 februari Dan moet de homologatie van de spoorlijn kunnen beginnen en vanaf juni 2012 moeten de treinen erover rijden. Te laat eindigen met ons project, is dus absoluut geen optie. De hoge geldboetes per kalenderdag zorgen hier voor een stok achter de deur, ingeval de planning niet zou worden gehaald. Projectmanagement Binnen het project zijn momenteel zes à zeven opdrachten tegelijk bezig, met zowat 35 tot 50 mensen van TUC Rail op de werven, vervolgt ir. Scherpereel. De construction contractmanagers hebben de leiding over een deelproject en worden bijgestaan door meestal één siteleader en (afhankelijk van de grootte van de opdracht) twee tot zes site-inspectors. De siteleaders doen de coördinatie van het toezicht op de werf. Bij de CCM s en de siteleaders zijn er zeven burgerlijk ingenieurs (zowel bouwkunde als andere technieken) en zes industrieel ingenieurs, meestal de siteleaders. Aangezien we de volledige spoorinfrastructuur in feite sleutel op de deur afleveren, is er naast de bouwkunde ook nood aan technische ervaring van andere, specifieke technieken, zoals bijvoorbeeld elektromechanica en elektrotechniek, voor de opdrachten van seininrichting en kabelaanleg, aanleg van bovenleidingen en spooraanleg. De construction contractmanager staat met zijn werfploeg in voor de dagelijkse opvolging van kwaliteit, planning, budget en vooral de veiligheid. Ervaring in project- en peoplemanagement is daarbij heel belangrijk. Inhoudelijk moet hij - of zij, want er zijn drie vrouwelijke CCM s betrokken bij dit project - voor het project samenwerken met veel actoren, zoals in de eerste plaats de aannemers, maar ook de bouwheren, de verschillende overheden, de politie, de diensten van Infrabel, enzovoort. Er wordt samengewerkt met twee gewesten, met het Agentschap Wegen en Verkeer, met andere studiebureaus, enzovoort. Het Diabolo-project, waar de twee tunnelboringen deel van uitmaken, neemt indrukwekkende proporties aan. 15 I-mag december 2009

16 TECHNOLOGIE Tunnelervaring ir. Kurt Scherpereel (42) is projectmanager van het Diabolo-project en chief engineer voor de PPS-opdracht in het project. Hij studeerde in 1992 af als burgerlijk ingenieur Bouwkunde aan de K.U.Leuven. Na tien maanden werken aan de universiteit stapte hij in april 1993 over naar TUC Rail, waar hij eerst vijf jaar op de studiedienst projecten werkte. Nadien begon hij de uitvoering van zijn eerste spoorwegprojecten op te volgen met onder meer de ontdubbeling van de spoorlijn vanaf Herent naar Leuven en de stalen spoorwegbrug in Leuven. Van 2001 tot 2006 zorgde hij ervoor dat de treinen vanaf Berchem ondergronds gingen om zo van het station van Antwerpen Centraal een doorgaand station te maken. In 2007 werd hij al in de onderhandelingsfase bij het Diabolo-project betrokken, dat hij nu leidt. DVE De veelheid aan partners, de complexiteit van het werk en de frequente statuswijzigingen van de verschillende werven maken er een boeiend project van. ir. Kurt Scherpereel Onze projecten zitten niet in de klassieke omgeving van bouwkunde en infrastructuur, maar meestal in een spooromgeving. Dat vraagt een heel specifieke omgeving en heeft veel impact op de veiligheidsaspecten. En de situatie van de werven verandert bijna dagelijks. Dat maakt het projectmanagement een stuk complexer dan gewoonlijk. De site-inspectors op de werven zijn meestal technici, A1 s en A2 s in zowel bouwkunde als elektromechanica of elektrotechniek (bv. voor de bovenleiding). De profielen van de mensen die de aannemer tewerkstelt, zijn vergelijkbaar. Daarnaast zijn er uiteraard de vele tientallen arbeiders van de verscheidene aannemers die zich op de werf bevinden. Peoplemanagement Net als elke construction contractmanager moet ook projectmanager ir. Kurt Scherpereel een behoorlijk deel van zijn tijd besteden aan peoplemanagement. Mijn tijd is zowat fiftyfifty verdeeld tussen het inhoudelijke projectwerk en de begeleiding van de mensen op de diverse deelopdrachten. Er zijn de regelmatige samenkomsten met de werfverantwoordelijken, allerlei coördinatiemeetings, overlegmomenten met andere partijen, enzovoort. Maar je mag het peoplemanagement niet onderschatten. Dat neemt ook twintig, dertig procent van mijn tijd in: coördinatie en begeleiding van de mensen op het project, evaluatie en performantiemeting, rekrutering en opleiding van nieuwe mensen, Het laatste kalenderjaar werden bij TUC Rail ongeveer 150 nieuwe mensen aangeworven. Velen van hen komen in een nieuwe omgeving terecht met tunnelbouw, spooraanleg, bovenleiding, enzovoort. I-mag december 2009 Ook extern zijn we het aanspreekpunt voor alle stakeholders van het project. Bijvoorbeeld bij klachten van omwonenden moeten we bemiddelen tussen bewoners en aannemers. Ook extern zijn we samen met de buurtbewonerscel van Infrabel het aanspreekpunt voor alle stakeholders van het project. Bijvoorbeeld bij klachten van omwonenden moeten we bemiddelen tussen bewoners en aannemers. Een mooi voorbeeld van peoplemanagement op de werf kwam naar boven bij de buitenlandse arbeiders die de tunnelkokers hebben geboord. Zowel bij de start van de eerste tunnelboring als bij de tweede boring is dat voorafgegaan door een ingetogen protestantse viering waarbij men de zegen en bescherming vroeg van de Heilige Barbara, beschermheilige van heel wat gevaarlijke beroepen als mijnwerkers, brandweerlui en genisten. Dan moet je als projectleider de ruimte bieden om dat soort momenten te laten plaatsvinden, want die arbeiders houden enorm aan die tradities. Het is prachtig om dit soort project te kunnen aansturen. Het project staat heel erg in de schijnwerpers, wordt ondersteund door veel partners die elk hun eigen inbreng willen realiseren en de stevige druk op planning en budget maken er een hele uitdaging van. Tekst: Dirk VANDER ELST Foto s: TUC RAIL en Dirk VANDER ELST 16 De bouwelementen voor de tunnelkokers. Knowhow van TUC Rail TUC Rail is een ingenieurs- en projectmanagementsbureau met ongeveer 800 werknemers, dat gespecialiseerd is in spoorwegtechnologie. Als dochter van Infrabel heeft het de knowhow van spoorinfrastructuurwerken in handen, o.a. via de aanleg van de hst in België. TUC Rail krijgt 95% van zijn opdrachten via Infrabel, maar richt zich ook op het buitenland met kleinere projecten of als partner in een tijdelijke vennootschap, zoals de hsl Perpignan-Figueras, spoorprojecten in Roemenië en Saoedi-Arabië. DVE Het boren verliep feilloos.

17

18 samenleving Belgische driekleur op Antarctica Prinses Elisabeth eerste milieuvriendelijke basis ter wereld De poolbasis oogt futuristisch. Johan Berte Gaston de Gerlache schrijft ge schie denis door de eerste Belgische basis op Antarctica te bouwen. De Bel gische trots kreeg de naam Koning Boude wijnbasis mee. Tien jaar lang zou de basis operationeel blijven. Door geldgebrek raakte de basis in onbruik en sneeuwde ze onder. In 1967 deed een wetenschapper er als laatste het licht uit en de deur dicht. Met de ondertekening van de Antarctic Treaty had België nochtans zijn verantwoordelijkheid in Antarctica opgenomen Alain Hubert en zijn team van de International Polar Foundation (IPF) schrijven geschiedenis. België bouwde veertig jaar na zijn eerste basis de enige zero emission-basis op Antarctica. Zesentwintig landen hebben een wetenschappelijke basis op dat continent, maar geen enkel werkt volledig op hernieuwbare energie. Die tweede Belgische trots werd Prinses Elisabethbasis gedoopt. De kans dat de basis hetzelfde lot ondergaat als haar voorganger, is klein. De Prinses Elisabeth is gebouwd op een rots die tien meter boven de sneeuw uitsteekt en is omringd door heuvels. Volgens specialisten gaat de basis daarom 25 tot 30 jaar mee, maar door de bouwkwaliteit kan ze in principe eeuwen mee, zegt Johan Berte. Als projectleider van het Prinses Elisabeth Station Project is de ontwerpingenieur verantwoordelijk voor het ontwerp en de bouw van de basis. Hoe is het project gegroeid? Johan Berte: De International Polar Foundation is in 2002 opgericht en zet educatieve projecten op in de strijd tegen de klimaatsverandering. Toen oprichter Alain Hubert een schoolvoorbeeld wou, heeft hij zich achter de bouw van een poolbasis geschaard. Het Prinses Elisabeth Station Project is ontstaan als een privéproject. Met de overheid werd overeengekomen dat het IPF volledig verantwoordelijk zou zijn voor het ontwerp en de bouw, maar dat de overheid financieel zou inspringen om de basis operationeel te maken. De kosten werden geschat op 22 miljoen euro, waarvan de federale overheid 6 miljoen betaalde. Waar werd de basis gebouwd? Ons uitgangspunt was dat we Antarctica niet zouden benaderen als een vijandige omgeving, maar als een regio met opportuniteiten. We wilden specifiek naar Oost- Antarctica, omdat daar na het verdwijnen van de Koning Boudewijnbasis een gat ontstaan was in een netwerk van logistiek Alain Hubert en zijn team van de International Polar Foundation (IPF) schrijven geschiedenis. België bouwde veertig jaar na zijn eerste basis de enige zero emission-basis op Antarctica. en wetenschap. Onze basis moest ook tegen de westelijke zijde van een gebergte gebouwd worden. Zo konden we een natuurlijk schild creëren tegen de oostelijke Katabatische stormwinden. Aan de andere kant wilden we ook niet middenin een gebergte staan, omdat we dan te afhankelijk waren van het lokale terrein, maar wel naast een gletsjer die toegang zou geven tot het hoogplateau en het gebergte. Het belangrijkste was een rots te vinden die relatief klein was om met sneeuwvoertuigen te benaderen, maar waar wel windturbines konden worden op gebouwd. De ideale plaats bleek op 180 kilometer van de zee te liggen, op een granieten kam van het Sor Rondane-gebergte in Dronning Maud Land. Haar exacte coördinaten zijn: Z O. Hoe werd de basis ontworpen? We wilden bewust geen esthetisch project, maar een basis die uitblonk op technische aspecten als aerodynamica en energie-efficiëntie. De leefmodule die I-mag december

19 SAMENLEVING Het team is er klaar voor. Montage van de basis. plaats biedt aan 12 tot 16 mensen, werd op palen geplaatst waarbij het zwaartepunt op de kortste palen en op de rots lag. De leefmodule, die concentrisch is opgebouwd, werd ontwikkeld rond een technische kern waar de bioreactoren, het sanitair en de keuken zich bevinden. De minst essentiële kamers bevinden zich aan de buitenkant. De bewoners slapen in het oosten, waar het effect van de windimpact het kleinst is en waar het dus ook het stilst is. De westkant is enkel een circulatieruimte. De noordkant en de zuidkant met hun prachtig uitzicht zijn respectievelijk de bureau- en de ontspanningszones. Een trap leidt de bewoners van de leefmodule naar de garages in de sneeuw. Op die manier gebruiken we het terrein maximaal. In die trappentoren stockeren we ons afvalwater en bouwden we een controlekamer die rechtstreeks uitkijkt op de mensen op het terrein. De bewoonbare oppervlakte bedraagt 490 m². De technische ruimte van de garages omvat ongeveer m². Een satellietantenne van vijf meter diameter moet ervoor zorgen dat de basis een voldoende bandbreedte heeft om operationeel te zijn. We wilden bewust geen esthetisch project, maar een basis die uitblonk op technische aspecten als aerodynamica en energie-efficiëntie. De leefmodule die plaats biedt aan 12 tot 16 mensen. We kozen, waar mogelijk, ook voor niettechnische oplossingen voor een technisch probleem. Bijvoorbeeld in de ruimte aan de noordkant kon het puur door gebruik van passieve zonne-energie makkelijk 40 graden worden. De basis is in de zomer te efficiënt. We hebben helemaal geen verwarming nodig. Omdat het beste systeem geen systeem is, kozen we niet voor een airco om die noordkant af te koelen, maar voor panoramische ramen die laag werden ingebouwd en zo verhinderen dat de zon te diep in het gebouw zou komen. De dakvensters zorgen ervoor dat er geen direct zonlicht is, maar dat het wordt gereflecteerd. Wat is er zo vernieuwend aan de isolatielaag? De grootste innovatie steekt in het ontwerpproces. De puzzelstukken op zich zijn weinig innoverend, de puzzel des te meer. Zo grepen we zelfs terug naar heel oude bouwfysische oplossingen. Voor de constructie van de wand kozen we voor massief hout. De wand is afgewerkt met een viltachtige brandvertragende stof. Daarachter zit een dampscherm uit aluminium. Een massief houten wand van 74 mm breedte is via duizenden houten staven van 40 mm diameter verbonden met een massief houten buitenwand van 47 mm. Tussenin zitten met grafiet geladen polystyreenblokken. Het schuim is geen deel van het mechanisch concept. Alles zit naadloos aaneen, maar niets is gelijmd. De buitenhuid wordt gevormd door een waterdichtingslaag in PDM en door een schuimlaag. De inox platen aan de buitenkant bieden bescherming tegen de aerodynamische onder- en bovendruk, maar ook tegen de impact van ijskristallen. We kozen dus niet voor een sandwichpaneel. De buitenhuid, cold skin genaamd, is open van structuur. We laten toe dat lokaal smeltijs in de wandstructuur loopt en dat het er onderaan terug kan uitstromen. Thermische dilataties gaan op lange termijn namelijk delamineren. Wij vermijden dat. Wat was de grootste uitdaging bij de bouw? Zeker en vast de Katabatische winden. De aerodynamica van het gebouw moest perfect zijn, want zo raakte de Koning Boudewijnbasis ondergesneeuwd. We hebben een concept uitgewerkt, waarbij je verticaal een vrij ronde vorm ziet en horizontaal een veelhoek. Door die aerodynamische structuur wilden we constant variërende drukzones vermijden, de wind goed begeleiden. De mechanische belasting, de sneeuwerosie van het terrein en de accumulatie onder het gebouw werden daardoor geminimaliseerd en de drukzones gecontroleerd. De speciale vorm onderaan het gebouw moet bijvoorbeeld de airgap en zo de boven- en onderdruk controleren. De basis is bestand tegen windsnelheden tot 75 meter per seconde. Hoe creëert men een zero emission-basis? In totaal maken we gebruik van 400 m² thermische en fotovoltaïsche zonnepanelen en negen windturbines, goed voor 54 KW. Op die manier is ons volledig energieverbruik duurzaam, ook de opwarming van water en het smelten van ijs. Voor de energieopslag maken we gebruik van vier batterijclusters, samen goed voor Ah. Via een smartgrid P-load wordt elke verbruiker individueel gevoed. Dat coördinatieproces verloopt computergestuurd, waarbij met ongeveer parameters rekening moet worden houden. Via aerobe en anaerobe reactoren zuiveren we 100 procent van ons afvalwater en daarvan wordt 75 procent hergebruikt. Voor de veiligheid installeerden we ook enkele noodgeneratoren. Welk wetenschappelijk doel dient de Prinses Elisabeth? De basis biedt voor elk wat wils: ze ligt halverwege een kilometer breed niemandsland tussen het Japanse Syowastation en het Russische Novolazarev - skaya-station, vlak bij de bergen, in het hoogplateau en dicht bij de kust. Het klimaatonderzoek is maar een heel klein deel van het onderzoek op Antarctica. Ook wetenschappers in de microbiologie, glaciologie en geologie worden op hun wenken bediend. Antarctica is een onontgonnen gebied, dat krioelt van de onbekende organismen. Veel enzymen die worden gebruikt in de farmaceutica werden ontdekt op Antarctica. Het is mooi dat het kleine België daarbij kan helpen en dat we bewijzen dat we met de juiste instelling, zonder grote budgetten en dure middelen toch baanbrekend werk kunnen afleveren. Tekst: Florian VANDE WALLE Foto s: INTERNATIONAL POLAR FOUNDATION Zie ook Centrum Industrie: lezing over de Belgische Zuidpoolbasis op dinsdag 9 februari 2010 om uur in het VIK-huis. 19 I-mag december 2009

20 samenleving Een onafgewerkte symfonie Frank Swaelen aan basis van wetgeving en onderwijshervorming Onlangs vond in de Senaat de voorstelling plaats van het huldeboek aan wijlen Frank Swaelen. Frank Swaelen was een geliefde persoon en een grote persoonlijkheid. Ook na zijn overlijden is hij dat gebleven. Dat bewezen de ruim 800 aanwezigen die de voorstelling van het boek in de Senaat bijwoonden. Frank Swaelen wordt beschouwd als de peetvader van de industrieel ingenieurs. Hij lag onder meer aan de basis van de Structuurwet van 7 juli 1970 voor het hoger onderwijs en meer specifiek van de wet van 18 februari 1977 die betrekking had op de industrieel ingenieurs. Die wetten zullen automatisch de erkenning inhouden van de mastergraad voor de industrieel ingenieurs. Helaas gaat het om een eenjarige master, daar waar een tweejarige een gangbare studieduur is voor industrieel ingenieurs. Op vraag van de samenstellers van het boek schreef collega Noël Lagast het hoofdstuk 'Van technisch naar industrieel ingenieurs. Het geeft een stand van zaken tot en met de invoering van de bachelor-master. Daaruit blijkt dat het werk van Frank Swaelen en zijn tijdgenoten (politici) niet afgewerkt is en achterblijft als een onvoltooide symfonie. Het huldeboek wordt uitgegeven door Lannoo in Tielt. Al in 1964, als secretaris-generaal van de Nationale Confederatie van ouderverenigingen, werd hij geconfronteerd met de problematiek van de toenmalige technisch ingenieurs. Dat probleem sleepte toen al ruim dertig jaar aan. De titel van technisch ingenieur was sinds 1933 bij wet beschermd, maar er bestond geen wettelijke regeling van de studies. Daardoor ontstond willekeur bij de invulling van studieprogramma s en wildgroei van scholen met een te lage bezettingsgraad. De onderlinge concurrentie werd bikkelhard en de kwaliteit van de opleiding ging er op achteruit. Dat werkte de onderwaardering van de graad en het diploma in de hand. Vooral bij de openbare diensten werden de technisch ingenieurs stiefmoederlijk behandeld. De onrust bij studenten en afgestudeerden groeide, stakingen en prikacties volgden, het onderwijsministerie werd bezet. Media en gaandeweg ook politici kregen aandacht voor die acties. Hoger onderwijs Het siert Frank Swaelen dat hij, als beginnende specialist in de onderwijsmaterie, WOMMELGEM. Wie het in ingenieurskringen heeft over de hervorming van de ingenieursstudies, verwijst vaak naar wijlen Frank Swaelen. De hervorming van de studies van technisch ingenieur naar industrieel ingenieur was een van zijn geestes kinderen.! Van onze hoofdredacteur ook de problematiek van de technisch ingenieurs ter harte nam en ze aankaartte in de toenmalige Kamercommissie van Nationale Opvoeding, waarvan hij tot 1969 secretaris bleef. De hardwerkende Swae - len stelde voor om het hoger onderwijs in ons land in zijn geheel te herschikken. De vele wetsvoorstellen en voorstellen van werkgroepen en commissies, al dan niet geïnstalleerd door de verschillende ministers van Nationale Opvoeding, leidden uiteindelijk tot een wet over de algemene structuur van het hoger onderwijs, die de Kamer op 7 juli 1970 stemde. Het hoger onderwijs werd ingedeeld in universitair onderwijs en zeven categorieën van hoger onderwijs buiten de universiteit (Hobu). Op voorstel van Frank Swaelen werd het Hobu ingedeeld in hoger onderwijs van het korte type (Hokt, het vroegere graduaat ) en het hoger onderwijs van het lange type, afgekort als Holt. Op aandringen van de Vlaamse Ingenieurskamer had Swaelen een amendement ingediend om ook aan het Holt het statuut van universitair onderwijs toe te kennen. Het werd meerderheid tegen minderheid aangenomen. Hervorming Internationaal ziet men studies van universitair niveau als studies, die onderwezen worden aan een universiteit en niet aan een hogeschool. De wet van 18 februari 1977 stelde voor het eerst de graad en de titel van kandidaat industrieel ingenieur en van industrieel ingenieur in. De studieduur werd overal in het land uniform op vier jaar gebracht. Er kwam een beperkt aantal studierichtingen - acht in totaal - en in heel het land werd het aantal scholen teruggeschroefd van 53 tot 23. Vooral de rationalisatie en samensmelting van scholen was een moeilijke politieke opgave. In de periode was er tussen de onderwijsnetten van het hoger onderwijs een nooit geziene spanning ontstaan. Frank Swaelen kon als geen ander de partijen met elkaar verzoenen. De wet van 18 februari 1977 over de inrichting van het hoger onderwijs en in het bijzonder dat van het technisch en agrarisch hoger onderwijs van het lange type, werd met een ruime meerderheid gestemd. Ze zou de basis vormen van het Vlaams decreet van 4 april 2003 voor een nieuwe herstructurering van het hoger onderwijs in Vlaanderen, in uitvoering van de verklaring van Bologna. Gelijkstelling Aan de wet van 18 februari 1977 ging het wetsontwerp 595 vooraf, gebaseerd op een omstandig en gedetailleerd verslag van Frank Swaelen. Aan de opmaak ervan had hij uren besteed en in de bijlage definieerde hij talrijke begrippen. Het verslag omvatte ook een geschiedenis van de studies van technisch ingenieur, eerst in de I-mag december