De markt gaat in deze tijd niet bouwen voor leegstand

Transcriptie

1 De markt gaat in deze tijd niet bouwen voor leegstand Over het totale aantal leegstaande vierkante meters en de omvang van het kansloze want onverhuurbare deel daarvan zijn de meningen verdeeld. Maar dat de kantorensector in grote problemen verkeert moge duidelijk zijn. Sowieso is het sappelen op de markt van zakelijk en bedrijfsmatig vastgoed. Want ook voor de herstructurering van verouderde bedrijventerreinen komt de economische recessie op een totaal verkeerd moment. Komt dat nog wel goed? Eric Harms Zomaar wat cijfers. DTZ Zadelhoff schat in zijn Factsheets kantoren- en bedrijfsruimtemarkt van medio 2010 het aanbod op de kantorenmarkt op 7 miljoen vierkante meter. Van het aangeboden kantoorvastgoed stond op 1 januari ,2 miljoen vierkante meter leeg (13,3 procent van de totale voorraad), waarvan 1,9 miljoen vierkante meter structureel. De opname is historisch laag, en zal naar verwachting over heel 2010 uitkomen op 1 miljoen vierkante meter, met dank aan enkele grotere transacties. Op de bedrijfsruimtemarkt wordt volgens de laatste ramingen van DTZ 9,4 miljoen vierkante meter aangeboden, ruim zeven procent meer dan eind Jones Lang LaSalle kwam in september met het bericht dat de leegstand in de kantorensector met 8,2 procent het hoogst was van de gehele Nederlandse vastgoedmarkt. Dat percentage zal in 2011 verder toenemen, zo is de verwachting. Volgens Jones Lang LaSalle is het onwaarschijnlijk dat de markt zich nog zal herstellen tot het niveau van voor de financiële en economische crisis. Daarvoor is de kijk op marktrisico s teveel veranderd. Daarvoor waren ook al de nodige berichten verschenen. Zoals het Vastgoedbericht 2009 van de FGH Bank, dat een stijging van het aantal incourante kantoormeters met geringe verhuurkansen signaleert van 24 procent in 2003 naar 40 procent in Of de Thermometer Kantoren van de NVB, Vereniging voor ontwikkelaars & bouwondernemers, die de leegstand ziet groeien tot 18 procent in De Nederlandse kantorenmarkt is ziek, erg ziek, zo luidt dan ook de conclusie. Dat beeld is voor de markt van bedrijfsruimten niet veel beter. Het aanbod overstijgt de vraag, wat zich onder meer vertaalt in een forse daling van de nieuwbouwproductie, zo blijkt uit de Thermometer Bedrijfsruimten van de NVB. Bovendien: De nieuwbouwproductie van bedrijfsruimten reageert altijd met een vertraging van anderhalf tot drie jaar op de economische ontwikkelingen. Door dit vertragingseffect profiteert de productie van bedrijfsruimten ook niet meteen van het eerste het beste beetje economisch herstel. De Thermometer Bedrijfsruimtemarkt voorziet tot halverwege 2011 dan ook geen wezenlijk herstel. Niet onopgemerkt De zorgwekkende situatie is bij de overheid niet onopgemerkt gebleven. Zo organiseerde het ministerie van VROM samen met de Vereniging van Institutionele Beleggers in Vastgoed Nederland in mei van dit jaar een meerdaagse Kantorentop. In dat kader werd een akkoord gesloten tussen gezaghebbende vertegenwoordigers van beleggers, ontwikkelaars, huurders, het rijk, de provincie Utrecht en de gemeenten Amsterdam en Heerlen om de structurele leegstand van kantoren samen te gaan aanpakken. Het Actieprogramma, waarin de afspraken concreet zijn uitgewerkt, zou in september worden gepresenteerd, maar laat nog even op zich wachten. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) kwam eind september alvast met een eigen voorstel om de nieuwbouw van kantoren te beteugelen en herontwikkeling, herstructurering en transformatie van bestaande maar overbodig geworden kantoren te bevorderen. Volgens de VNG moeten markt- 2010/72 8

2 partijen veel meer verantwoordelijkheid krijgen om zelf de leegstand van kantoren tegen te gaan. Gepleit wordt daarom voor invoering van een private SER-ladder. Is de leegstand in een regio hoger dan de nodige frictieleegstand en kiest een marktpartij desondanks voor nieuwbouw, dan zou deze daarvoor een toelage moeten betalen, te storten in een fonds voor de financiering van binnenstedelijke herstructureringsprojecten. Volgens Kees Jan de Vet, lid van de directieraad van de VNG, wordt het op die manier aantrekkelijker gemaakt om te kiezen voor een leegstaand kantoorpand zonder dat nieuwbouw onmogelijk wordt. Dit geeft marktpartijen zelf de sleutel in handen om te grote leegstand tegen te gaan. Diezelfde SER-ladder wordt al gehanteerd op de bedrijventerreinenmarkt. Overheden moeten eerst kritisch kijken naar de bestaande capaciteit op bedrijventerreinen en de mogelijkheden van herstructurering van verouderde terreinen onderzoeken voordat zij een nieuw bedrijventerrein mogen ontwikkelen. De diverse overheidslagen hebben hiertoe een Convenant Bedrijventerreinen afgesloten. Aan de basis daarvan lagen de aanbevelingen die in 2008 zijn gedaan door een commissie onder leiding van Peter Noordanus (oud Neprom-voorzitter, voormalig AMdirectievoorzitter, gewezen wethouder in Den Haag, nu burgemeester van Tilburg), en de uitvoeringsstrategie Regionale kansen voor kwaliteit die een werkgroep onder leiding van de Friese commissaris van de koningin John Jorritsma in november 2009 heeft uitgestippeld. De samenwerking met marktpartijen wordt nadrukkelijk gezocht, zo blijkt ook uit de Roadmap naar verzakelijking van de bedrijventerreinenmarkt, opgesteld door de ministeries van VROM en EZ, het Interprovinciaal Overleg en de VNG: Als toekomstperspectief zouden in 2030 bij een substantieel deel van de bedrijventerreinen private partijen actief betrokken kunnen zijn. Nu gebeurt dat hooguit op een paar procent van de terreinen. Natuurlijk is dat perspectief geen doel op zich: het gaat uiteindelijk om behoud en groei van de waarde van bedrijventerreinen. We kunnen verzakelijking van de bedrijventerreinenmarkt alleen stimuleren als we de publieke randvoorwaarden verbeteren. In november worden zes proefprojecten gestart, waarmee wordt nagegaan of dit uitgangspunt realistisch is. Het is wel duidelijk dat niemand gebaat is bij nóg meer leegstand. Asje van Dijk 2010/72 9 Beleid en praktijk Tot zover de theorie. De praktijk blijkt heel wat weerbarstiger, nu de gevolgen van de economische recessie voor steeds meer sectoren steeds duidelijker voelbaar worden. Zeker ook op de kantorenmarkt. Asje van Dijk, gedeputeerde Verkeer & Vervoer en Economie van de provincie Zuid-Holland prijst zichzelf in ieder geval gelukkig dat zijn provincie het nog relatief goed doet ten opzichte van andere delen van Nederland. Wij zijn met ruim 13 miljoen vierkante meter verhuurbaar vloeroppervlak de provincie met het grootste areaal kantoorruimte. De laatste cijfers zijn dat 1,8 miljoen vierkante meter te koop of te huur is, waarvan 1,5 miljoen leegstaat; dat is ruim 11 procent. Overigens is er geen sprake van één Zuid-Hollandse kantorenmarkt. Er zijn bij ons verschillende regionale markten, waarvan Haaglanden en de regio Rotterdam verreweg de belangrijkste zijn. Samen zijn ze goed voor ruim 80 procent van de voorraad en 80 procent van het aanbod. De provincie treedt vooral op als ruimtelijk regisseur. Ons beleid is erop gericht dat kantoren zo veel mogelijk bij OV-knooppunten worden gerealiseerd en niet op snelweglocaties. De gemeenten houden daar in hun bestemmingsplannen rekening mee. Toch lijkt dat niet genoeg. Het is denkbaar dat we, als de leegstand verder toeneemt, met de gemeenten afspraken moeten maken om de nieuwbouw van kantoren te beperken. Onderzoek staat aan de basis daarvan. Op dit moment laten wij onderzoek uitvoeren naar de Zuid- Hollandse kantorenmarkt. Gedeputeerde Staten bespreken de uitkomsten in november. We weten dan ook meer van het actieprogrogramma waar het ministerie van VROM mee bezig is. Want het is wel duidelijk dat niemand gebaat is bij nóg meer leegstand. Herontwikkeling van kantoren blijkt lastig, want is erg kostbaar en wordt gehinderd door ruimtelijke en bestemmingsplannen. Volgens Van Dijk is transformatie ook niet de maar slechts een van de oplossingen. We zien steeds meer initiatieven bij ontwikkelaars, beleggers en overheden om verouderde kantoren een nieuwe functie te geven, bijvoorbeeld een woonfunctie. Als gemeenten dit soort transformatieplannen bij ons indienen, in het kader van de ruimtelijke ordening, dan werken wij daaraan mee. Toch is dit niet het ei van Columbus. Ik schat dat tussen de 5 en 10 procent van alle langdurig leegstaande kantoren geschikt is voor transformatie. Er zijn zoveel belemmeringen: qua marktvraag, financieel,

3 bouwtechnisch, juridisch noem maar op. Een krachtige roep om transformatie betekent dus nog niet dat dit proces overal op gang zal komen. Zelfs al zouden overheden fiscaal en planologisch de goede prikkels geven, dan nog is het voor projectontwikkelaars of beleggers een moeilijke afweging tussen het continueren van een te hoog gewaardeerde balanspositie enerzijds en het nemen van verlies anderzijds. Opmerkelijk genoeg blijkt uit een provinciale vooruitblik voor dat voor de nieuwbouw van kantoren het afgesproken ambitieniveau van 1,2 miljoen vierkante meter kantooroppervlak erbij tot 2020 zal worden overschreden. De vraag is of dat wel zo wenselijk is, in een periode dat leegstand een steeds groter probleem aan het worden is. Ik geloof niet dat de markt in deze tijd gaat bouwen voor leegstand. Wat er momenteel wordt gebouwd, is vaak een uitvloeisel van investeringsbeslissingen die vier of vijf jaar geleden zijn genomen. Ook de planologische keuze te focussen op stations en andere knooppunten van OV zal in de huidige tijd gefaseerd tot stand komen. Overheden zullen dus lokaal via de bestemmingsplannen op volume en kwaliteiten sturen. De provincie zal daarop toezien en ook de SER-ladderbenadering, zoals bij de bedrijventerreinen, volgen. Storm in de kantorensector Stadsregio Arnhem Nijmegen op haar beurt maakt zich vooral zorgen over de gevolgen van de economische recessie voor de herstructureringsopgave in de kantorensector. In de Vastgoedrapportage 2010 wordt zelfs gerept van een storm op de kantorenmarkt: We zien het allemaal voor onze ogen gebeuren; leegstaande kantoorgebouwen met te koop of te huur is aan de orde van de dag. Het aanbod op de kantorenmarkt is in 2009 gestegen maar het aantal transacties is fors gedaald ten opzichte van 2008 met veel leegstand als gevolg. Gezien het deels structurele karakter van die leegstand stevenen we af op een probleem als we hier niet gezamenlijk op inzetten. Waar blijven de concrete herstructureringsprojecten? Op papier gebeurt er van alles maar het is tijd om de handen uit de mouwen te steken. Volgens directeur Carol van Eert is inmiddels sprake van een zeer sombere situatie. We zijn eind jaren negentig begonnen met een kantorenmarktvisie. Sindsdien zijn er honderdduizenden meters in de planning opgenomen. En in alle ruimtelijke gebiedsontwikkelingen in de regio is daar ook rekening mee gehouden, ook in de grondexploitatie van gemeenten. Nu blijkt dat de markt grotendeels De praktijk is dat de markt gewoon op slot zit. Carol van Eert 2010/72 10 is opgedroogd en ontstaan er problemen die op sommige locaties soms dramatisch te noemen zijn. Want niet alleen de kantorenmarkt maar ook de woningmarkt ligt stil. Er zijn allerlei ideeën hoe je minder courante kantoorgebouwen uit de markt kunt nemen en kunt herbestemmen. Maar er zijn nauwelijks investeerders voor te vinden. De theoretische benadering van de transformatie van kantoren is prachtig. Maar de praktijk is dat de markt gewoon op slot zit. Niemand beweegt meer. Om er weer beweging in te krijgen is schaarste nodig, aldus Van Eert. Niet door een bouwstop op te leggen, maar door projecten meer te faseren. Het grote probleem op dit moment is echter dat veel gemeenten kampen met grondexploitaties voor gebiedsontwikkelingen die negatief dreigen te worden. Er moet wel rente worden betaald, maar de locaties genereren geen opbrengsten. En diezelfde gemeenten hangt nu ook nog eens een korting op het Gemeentefonds boven het hoofd. En dus worden ze dubbel getroffen. Die omstandigheid versterkt de concurrentiestrijd met buurgemeenten. Het wordt daardoor ingewikkeld om als regio afspraken te maken over fasering. Iedereen wil zijn eigen kant op. Dat is begrijpelijk, maar toch moeten we dit soort afspraken blijven maken. Van marktpartijen verwacht Van Eert in ieder geval niet veel op dit moment. Ik ben er somber over. De situatie is gewoon te ingewikkeld. Gebruikers blijven zitten waar ze zitten. Ontwikkelaars hebben op tal van plekken strategische grondaankopen gedaan maar komen nergens meer tot realisatie. Ondertussen gaan overheden de komende tijd een periode van bezuinigen in. Dat alles zal eerder tot een verdere krimp dan tot meer groei leiden. Het is in ieder geval een illusie om te denken dat we op dit moment iets kunnen doen om de markt weer in beweging te krijgen. De komende jaren blijven we nog even in een dip zitten. Markt niet op slot gooien Bart Kuil, directeur van AM Real Estate Development, is de eerste om te erkennen dat de jaren van ongebreidelde groei in de kantorenmarkt voorbij zijn. Voor nieuwbouw is er nog steeds ruimte, en die moet er ook zijn. Dynamiek op de markt blijft nodig, en die bereik je niet door de boel op slot te gooien. Maar de schaal van weleer is niet meer aan de orde. De toenemende leegstand verlegt de aandacht steeds meer naar herontwikkeling Kuil wijst er in dat kader op dat de leegstand geen uniform probleem is. We moeten het heel goed afpellen. Er is een leegstand

4 ontstaan van naar schatting 6,5 miljoen vierkante meter, waarvan een deel, circa 2,5 miljoen, is terug te voeren op frictieleegstand. Een deel is conjuncturele leegstand, ontstaan door het terugvallen van de economie. Het is met name spannend in hoeverre die De problemen in Amsterdam Zuidoost zijn compleet anders dan aan de Zuidas Bart Kuil 2010/72 11 meters weer ingevuld worden als de economie weer aantrekt. En dan is er nog zo n 2 miljoen vierkante meter structureel slecht: de verkeerde kantoren op de verkeerde plekken. De vraag van de komende jaren is wat we daarmee moeten gaan doen. Want die mismatch tussen vraag en aanbod is deels een kwalitatief en deels een kwantitatief probleem. Op de goede locaties is veelal sprake van meer vraag dan aanbod aan kantoren. Maar er zijn tegelijkertijd plekken waar te laat te weinig is geïnvesteerd. En die kampen nu met de problemen. Een uniforme aanpak zal niet helpen om die problemen op te lossen, verwacht Kuil. Niet voor niets pleiten de Neprom en IVBN voor een meer gebiedsgerichte aanpak. Want dat is hard nodig. De problemen in Amsterdam Zuidoost zijn compleet anders dan aan de Zuidas. Daar moet nieuwbouw dus gewoon worden toegestaan. Maar dat geldt in mindere mate voor Zuidoost. Je moet dus bijna tot op objectniveau heel goed kijken naar de oorzaak van de leegstand. En je afvragen of die wel structureel van aard is. Want dat is lang niet altijd gezegd. Is eenmaal de keuze voor herontwikkeling gemaakt, dan is vervolgens de vraag wie er voor de rekening gaat opdraaien. Kuil: Want die vraag wordt in de discussie over de leegstand op de kantorenmarkt niet goed beantwoord: wie slikt de hete aardappel? Wie draait op voor de kosten van het wegsaneren van de kansloze voorraad? Is dat de gebouweigenaar, die verkeerd heeft geïnvesteerd of jarenlang te weinig heeft geïnvesteerd in onderhoud? Is het de overheid, die op andere plekken overaanbod heeft gecreëerd en flink heeft verdiend aan gronduitgifte? Is het de ontwikkelaar, die ook heeft meegeprofiteerd van de realisatie van al die plannen? Of zijn het de eigenaren van omliggende gebouwen die ervan mee profiteren wanneer slechte meters uit de markt verdwijnen? Duidelijk is dat ons heil niet van de rijksoverheid zal komen, gezien alle bezuinigingen op dat niveau. Een moratorium op nieuwbouw is ook al geen oplossing. We zullen dus tot een regeling moeten komen, waaraan de markt, die als geheel heeft geprofiteerd van de goede tijden, nu ook als geheel moet bijdragen. De pijn verdelen en wegwerken. Dat hoeft niet op basis van vrijwilligheid te gebeuren. Ik denk meer aan een regeling die vergelijkbaar is met de slooppremie op auto s of de verwijderingsbijdrage op witgoed. Een soort heffing waarvan de opbrengst in een fonds terechtkomt waarmee de aanpak van de leegstand kan worden gefinancierd. Want laten we niet vergeten dat door het wegsaneren van bestaande meters er een nieuw marktevenwicht wordt gecreëerd met nieuwe schaarste. En daar profiteert uiteindelijk ook weer iedereen van. Redelijk succesvol De praktijk van de bedrijfsruimtemarkt toont aan dat de aandacht daar al redelijk succesvol verlegt wordt naar herstructurering. De provincie Zuid-Holland heeft de herstructurering van bedrijventerreinen tot een van de belangrijkste provinciale ruimtelijkeconomische doelstellingen gemaakt. Uit de Tussenrapportage uitvoeringsprogramma ruimte voor economie blijkt dat vanuit de Uitvoeringssubsidie Herstructurering Bedrijventerreinen (UHB) financieel is bijgedragen aan de herstructurering van 595 hectare bedrijventerrein. Hiermee is 80 procent van de doelstelling behaald om tijdens deze collegeperiode door middel van UHBsubsidie bij te dragen aan de herstructurering van 750 hectare bedrijventerrein. Inmiddels is de doelstelling zelfs al gehaald, zo stelt gedeputeerde Van Dijk. Hoewel de collegeperiode nog tot volgend jaar maart doorloopt, hebben wij nu al onze doelstellingen gehaald. Dat heeft voor een groot deel te maken met het regionale karakter van ons bedrijventerreinenbeleid. De provincie Zuid-Holland heeft op planmatige wijze invulling gegeven aan herstructurering. We hebben de provincie verdeeld in vijf regio s. In die regio s hebben we samen met de gemeenten een toptien van herstructurering bepaald. Regionaal zijn projecten procesmanagers ingezet die plannen van aanpak hebben gemaakt voor de prioritaire projecten. Zij hebben dat gedaan in samenwerking met bedrijven, gemeenten en projectontwikkelaars. Zuinig ruimtegebruik en kwaliteitsbehoud krijgen in de plannen volop aandacht. Het optimaliseren van kwaliteit van bedrijventerreinen draagt bij aan het functiebehoud op de langere termijn. Wij verwachten in dat verband veel van parkmanagement. Invoering van parkmanagement door gemeenten en bedrijfsleven wordt door de provincie gestimuleerd. Bij de herstructurering willen wij minimaal 10 procent ruimtewinst behalen. Bovendien staan we alleen toe om nieuwe terreinen te ontwikkelen als herstructurering niet kan. De subsidies van de provincie blijken hard nodig te zijn. Want het herstructureren van

5 bedrijventerreinen brengt een grote onrendabele top met zich mee. Gemeenten kunnen alle herstructureringen onmogelijk zelf financieren. Zeker niet als je kijkt naar het aantal en de omvang van deze projecten. Tijdens de periode hebben wij als provincie aan tachtig herstructureringsprojecten zogeheten UHB-subsidie toegekend. Dat zijn toch tachtig bedrijventerreinen waar de economie weer vooruit kan. Van Dijk is het eens met het streven om de bedrijventerreinenmarkt verder te verzakelijken. De betrokkenheid van marktpartijen helpt om bedrijventerreinen vitaal te houden. Het is een kwestie van goed samenwerken van provincie, gemeenten en bedrijfsleven. Als provincie leggen wij in de structuurvisie de behoefte aan bedrijventerreinen vast. Wij hanteren de zogeheten SER-ladder, die voorkomt dat er bedrijventerreinen worden aangelegd waar geen behoefte aan is of waarvoor geen draagvlak bestaat. Daarnaast voert de provincie zoals gezegd regie op het herstructureren van bedrijventerreinen, waartoe de gemeenten meestal het initiatief nemen. Maar het is ook goed als ontwikkelaars en beleggers meekijken en meedoen. Dat draagt bij aan functie- en kwaliteitsbehoud van bedrijventerreinen voor de lange termijn. Met als gevolg dat herstructurering of transformatie van bedrijventerreinen minder hoeft te gebeuren. Natuurlijk is het lastig om ondernemers, beleggers, projectontwikkelaars mee te laten investeren in bedrijventerreinen, aldus Van Dijk. Zeker in deze tijd van economische stagnatie. Maar het kan wel. Bijvoorbeeld door klein te beginnen. Keulen en Aken zijn ook niet op één dag gebouwd. Begin op kleine schaal en bouw het succes uit. Zuid-Holland heeft in Europa een achterland van 500 miljoen mensen. Een betere plek om te investeren in bedrijventerreinen is er niet. Goede grip In de Stadsregio Arnhem Nijmegen richt de aandacht zich ook op herstructurering. In de Vastgoedrapportage 2010 wordt met name gewezen op de leegstand die zich ook in dit segment steeds meer voordoet. Leegstand zien we helaas ook in de markt voor bedrijfsruimten. Oude bedrijfspanden die lang leegstaan omdat ze niet meer voldoen aan de hedendaagse eisen van de bedrijven. Uitbreidingsplannen van bedrijven worden uitgesteld en de behoefte aan bedrijventerreinen neemt af. De stadsregio speelt hierop in door vraag en aanbod regionaal op elkaar af te stemmen en zachte plannen pas in ontwikkeling te brengen als daar behoefte aan is. Daarnaast ligt de focus de komende jaren veel meer op herstructurering van bestaande terreinen. Regionaal afstemmen en investeren in bestaande terreinen is het motto. Verderop staat aangegeven hoe daaraan invulling wordt gegeven: Ook de stadsregio neemt maatregelen om veroudering en verrommeling van bestaande bedrijventerreinen tegen te gaan. Onder andere met het opstellen van het Economisch Programmerings- en Ontwikkelingsdocument (EPO), waarin regionale afspraken zijn gemaakt over de toekomstige ontwikkeling van nieuwe terreinen en de herstructurering van bestaande terreinen. Bovendien heeft de stadsregio een procesregisseur bedrijventerreinen aangesteld. Die zal zich de komende twee jaar richten op het beter afstemmen van vraag en aanbod van bedrijventerreinen en op het versnellen van het proces van herstructurering van bedrijventerreinen. De procesregisseur moet er vooral voor zorgen dat gemeenten de noodzaak blijven zien om te investeren in de herstructurering van bestaande terreinen, vertelt Carol van Eert. In de afgelopen vijf jaar hebben we woningbouwregisseurs gehad, die met name de kleine en middelgrote gemeenten hebben geholpen met het versnellen van plannen. Dat is zo goed bevallen dat we dat nu ook voor het revitaliseren van bedrijventerreinen aan het doen zijn. Want ook hier is specifieke kennis hard nodig om de herontwikkeling van de grond te krijgen. En die aanpak blijkt ook in dit segment zijn vruchten af te werpen. Ook Van Eert ziet er wel wat in om de marktpartijen meer te betrekken bij de revitaliseringsoperatie van bedrijventerreinen. Want het gaat er uiteindelijk om dat er waardevermeerdering ontstaat zowel van de gronden als de opstallen op bedrijventerreinen. Dat is ook in het belang van investeerders, in welke verschijningsvorm dan ook. In Engeland zetten beleggers bedrijfspanden neer en verhuren die vervolgens aan de gebruikers. Zij zijn gebaat bij langjarige betrokkenheid en hechten dus veel meer aan kwaliteit. Zo n zelfde ontwikkeling is ook hier mogelijk. Bart Kuil op zijn beurt is heel wat terughoudender. Op de bedrijfsruimtemarkt wordt voornamelijk gebouwd voor een specifieke eigenaar/gebruiker. Wij hebben die markt bewust nooit betreden. Binnen het BAM-concern, waar wij onderdeel van uitmaken, wordt er wel naar gekeken, maar dan meer vanuit de optiek als bouwbedrijf. Het is ook veel meer een op prijs gerichte markt, met relatief eenvoudige bouwsystemen. Daar kunnen we onze toegevoegde waarde als ontwikkelaars niet of nauwelijks inzetten. Bovendien: hoe meer overheid erbij komt kijken, hoe moeilijker het doorgaans wordt. Dus ik geloof niet dat private partijen nu zo staan te trappelen om zich op die markt te bewegen. Eric Harms is freelance journalist op het gebied van vastgoed. 2010/72 12