Verklaring Baggervolumes

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Verklaring Baggervolumes"

Transcriptie

1 Verklaring Baggervolumes 5 augustus Colofon Uitgegeven door: RWS-AGI Rapportnummer: AGI-2005-GPMP-026 Informatie: Telefoon: Fax: Uitgevoerd door: Sander Oude Elberink Datum: 5 augustus 2005 Status: definitief Versienummer: 1.0

2

3 Voorwoord Dit document is samengesteld uit een combinatie van een aantal deelproducten van het WINN project Verklaring baggervolumes, en kan beschouwd worden als eindresultaat van het project. De deelproducten zijn: - Afstudeerverslag Pim Kuus, getiteld Verklaring van verschillen in baggervolumes, AGI-rapport nr: AGI-2005-GPMP-016; - Concept bestekteksten voor Directie Limburg, getiteld Meetprotocol concept LB-8025.doc ; Bovenstaande documenten zijn geschreven door Pim Kuus, onder begeleiding van de projectgroep. Dit onderliggende document bestaat uit een selectie van teksten en paragraven van bovenstaande deelproducten. De selectie heeft plaatsgevonden om de leesbaarheid te vergroten; de tekst is hier en daar aangepast en aangevuld met andere literatuurteksten. Voor de lezers die geïnteresseerd zijn in het volledige afstudeerverslag van Pim Kuus, wordt verwezen naar het Kennisplein op het RWS-intranet. Namens de projectgroep, wens ik u veel leesplezier. Sander Oude Elberink Delft, 5 augustus Verklaring Baggervolumes

4 4 Verklaring Baggervolumes

5 Inhoudsopgave Voorwoord 3 1. Inleiding Achtergrond Doel Werkwijze Structuur 7 2. Grijze gebieden baggerprojecten Sambeek/ Belfeld Rijkelse Bemden Twentekanaal (verkennings-survey) Twentekanaal (baggeren) NHK-7405 Petroleum haven NZ-1703 Suppleties Stroomschema eis-meting-toets Algemeen stroomschema Nauwkeurigheidseis en toetsing Nauwkeurigheid: precisie (σ) en betrouwbaarheid Beoordeling werkplan/ kwaliteitsplan opdrachtnemer Conclusie Omgang met kwaliteit Inleiding Meetfout, precisie en nauwkeurigheid Systematische en toevallige fout Nauwkeurigheid per punt/ gebied Maaknauwkeurigheid Verwerking QMS Foutsoorten Foutenvoortplanting Conclusie Implementatietraject Technische verbeterpunten Verbetervoorstel 1: Opnemen van een begrippenlijst Verbetervoorstel 2: Plaatsing van informatie Verbetervoorstel 3: Nauwkeurigheidseis Verbetervoorstel 4: Toetsing nauwkeurigheidseis Verbetervoorstel 5: Grid Verbetervoorstel 6: Definieer gebieden Verbetervoorstel 7: Tolerantie Verbetervoorstel 8: Meetdichtheid Verbetervoorstel 9: Maaknauwkeurigheid Dienst Baggerondersteuning 46 5 Verklaring Baggervolumes

6 6. Conclusies 49 Bijlage A Overzicht eisen en toetsen 51 Meeteis 1 52 Meeteis Verklaring Baggervolumes

7 1. Inleiding Achtergrond Bij baggerprojecten gaan grote sommen geld om. Een aannemer wordt over het algemeen afgerekend op het baggervolume dat weggehaald is uit bijvoorbeeld een haven of een rivier. Huidige richtlijnen voor de uitvoering van de inpeiling en uitpeiling, verschillen per directie en het komt vaak voor dat eisen niet reëel zijn (veel te veel metingen, en onhaalbaar nauwkeurig). De inwinmethode moet op de toegestane marges ingesteld zijn, maar zo nauwkeurig mogelijk is echt niet te verkopen zonder uitleg erbij. Het verschil tussen een inpeiling (meting van de bodem vóóraf) en een uitpeiling (meting van de bodem achteraf) van het te baggeren gebied bepaalt het weggehaalde volume. Dit weggehaalde volume is regelmatig een onderwerp van discussie tussen publieke en private instellingen (meestal Rijkswaterstaat versus aannemer). De AGI heeft kennis en ervaring in huis met het verklaren van verschillen op puntniveau en vlakniveau (geostatistiek). Tot op heden is deze techniek nog nooit toegepast op baggervolumes. 1.2 Doel Met dit onderzoek wordt getracht antwoord te geven op de volgende kernvragen: Hoe kunnen nauwkeurigheidseisen worden verbeterd? Hoe kunnen toetsingseisen worden verbeterd? In welke documenten bij baggerprojecten zijn nauwkeurigheidsen toetsingseisen het best te plaatsen? Welke (onderdelen van) meetprocedures kunnen we verbeteren om verschillen zo veel mogelijk te beperken en nauwkeurigheid van baggervolumes te waarborgen? 1.3 Werkwijze Van een vijftal projecten zijn documenten verzameld waarin nauwkeurigheidseisen en meetprocedures zijn opgesteld. Uit deze stukken en interviews met betrokkenen worden de discrepanties en onduidelijkheden in kaart gebracht. Hieruit volgen verbeterpunten die in nieuwe baggerprojecten kunnen worden geïmplementeerd. 1.4 Structuur In hoofdstuk 2 worden enkele grijzen gebieden in besteksteksten beschreven. In hoofdstuk 3 staan in stroomschema s de koppelingen 7 Verklaring Baggervolumes

8 tussen eisen, de metingen en de manier waarop de metingen getoetst worden. Hoofdstuk 4 verduidelijkt diverse kwaliteitsbegrippen, omdat is gebleken dat een groot deel van de grijze gebieden ontstaat door terminologische verwarring. Vervolgens beschrijft hoofdstuk 5 hoe de projectresultaat geïmplementeerd worden binnen Rijkswaterstaat. In hoofdstuk 6 tenslotte worden de conclusies getrokken naar aanleiding van de kernvragen uit 1.2. In bijlage A wordt een overzicht gegeven van de meeteisen en toetsen zoals AGI die heeft opgesteld voor Directie Limburg ten behoeve van bestek LB Verklaring Baggervolumes

9 2. Grijze gebieden baggerprojecten In dit hoofdstuk zullen een aantal documenten worden bestudeerd waarin nauwkeurigheidseisen en meetprocedures zijn opgesteld. Hieruit volgen de aandachtspunten die in de rest van dit rapport worden uitgewerkt. Om een inzicht te krijgen in de nauwkeurigheidsomschrijvingen en meetprocedures die bij baggerprojecten worden gebruikt zijn van een vijftal projecten verschillende documenten verzameld. In tabel 2.1 staan per project de gebruikte documenten, opgesteld door opdrachtgever en opdrachtnemer Tabel 2.1 Verzamelde documenten. Project opdrachtgever opdrachtnemer Sambeek/ Belfeld bestek, meetprotocol geen werkplan Rijkelse Bemden bestek deelkwaliteitsplan Twentekanaal: verkennings-survey baggeren bestek aan te tonen eisen, programma van eisen offerte, eindrapport nog niet gegund Petroleumhaven bestek, kwaliteitsplan werkplan Strandsuppleties bestek meetprotocol Een opdrachtgever zal de projectomschrijvingen en eisen opstellen in een bestek. In veel gevallen wordt een meetprotocol of kwaliteitsplan, opgesteld door de MID, als bijlage toegevoegd waarin de (vereiste) meetprocedures worden omschreven. De opdrachtnemer levert een werkplan of surveyplan waarin hij zijn (survey)werkzaamheden beschrijft. Bij de bestudering van de beschikbare documenten worden telkens enkele vragen gesteld: hoe wordt er afgerekend? waar staat de afrekening beschreven? hoe wordt de nauwkeurigheidseis omschreven? waar wordt de nauwkeurigheidseis beschreven? welke eisen worden aan de toetsing gesteld? waar wordt de toetsing beschreven? Bij de bestudering zijn alle benoemde nauwkeurigheidseisen (instrument, systeem, gridcel enz.) beoordeeld. Met het begrip toetsing worden de controles en kalibraties bedoeld om de haalbaarheid van de nauwkeurigheidseisen te verifiëren. De onderzochte projecten uit tabel 2.1 zijn uitgewerkt in paragraven 2.1. t/m Verklaring Baggervolumes

10 2.1 Sambeek/ Belfeld In maart 2004 is door de meet- en informatie dienst directie Limburg (MID-DLB) een multibeam peiling uitgevoerd. Op basis hiervan is een schatting gemaakt van de te baggeren volumes. Deze peiling zou ook als inpeiling voor de opdrachtnemer dienen. Omstreeks november 2004 beginnen de werkzaamheden. De opdrachtnemer acht de verouderde data niet meer representatief en besluit zelf een inpeiling, ditmaal met singlebeam, uit te voeren. Hierop gaat de opdrachtgever nogmaals het gebied met multibeam in meten, er blijken inderdaad verschillen te bestaan met de oude data. Inmiddels is de opdrachtnemer al begonnen met baggeren waardoor opdrachtgever niet alle delen kan peilen. Opdrachtgever verzorgt de uitpeiling met multibeam voor de afrekening Figuur 2.1 Overzichtskaart van sluizen van Sambeek, rode gebieden zijn baggervakken. a) Bestek I Afrekening De opdrachtnemer wordt afgerekend op het volume gebaggerde specie. In het bestek staan richtvolumes ( m 3 ) die de aannemer eruit moet halen. Daarnaast moet de opdrachtnemer voldoen aan het theoretisch DTM (streef diepte). Het volume wordt bepaald door een verschil-dtm van inpeiling en theoretisch profiel + tolerantie. De tolerantie is een band boven en onder het theoretische model waarbinnen het gebaggerd profiel mag liggen. Voor aanvang van de uitvoering weet men dus al hoeveel er minimaal en maximaal afgerekend moet worden. Daar waar multibeam data van opdrachtnemer aanwezig is, wordt deze als referentie gebruikt. Voor de overige (vijf) vakken wordt singlebeam data van de opdrachtnemer gebruikt. Om de singlebeam data met de multibeam data van opdrachtgever te vergelijken hebben beide partijen besloten deze te corrigeren door het met een factor te vermenigvuldigen: 0,94 x singlebeam-data. Deze procedure stond niet gedefinieerd in het bestek. 10 Verklaring Baggervolumes

11 II Nauwkeurigheid In het bestek staan enkele dingen vermeld t.a.v. de meet nauwkeurigheid en toleranties. Hierbij is de definitie van nauwkeurigheid, zoals die binnen RWS is opgesteld, niet duidelijk gebruikt. Zo staat er bijvoorbeeld over de positionering tijdens baggeren: nauwkeurigheid dgps-systeem ± 1,00m of toegestane positieve afwijking 0,25m. Het is niet duidelijk of hier een standaard afwijking wordt bedoeld, en zo ja σ of 2σ? Over nauwkeurigheid van de peilingen worden geen meldingen gedaan. De baggergebieden worden niet goed afgebakend. Men geeft kilometer punten aan, maar het is niet vanzelfsprekend dat er over de gehele breedte van het kanaal gebaggerd wordt. Er worden in dat geval geen aparte eisen gegeven voor taluds. III Toetsing Ten aanzien van toetsing staat in het bestek alleen vermeld dat men van de gebruikte (digitale) meetapparatuur een kalibratiecertificaat of ijkverslag moet overhandigen die niet ouder dan 1 jaar is. Een dergelijk document verhoogt het betrouwbaarheidsaspect van de meting. Er wordt verder verwezen naar het meetprotocol. In het bestek staat wel dat men een overzicht wil van: de wijze van vastlegging, verwerking en presentatie.de wijze van meting en toe te passen (digitale) meet- en berekeningsmethoden en het tijdstip waarop deze gegevens moeten worden verstrekt.wijze waarop schattingen worden uitgevoerd... b) Meetprotocol I Nauwkeurigheid Voor de peilingen per punt wordt een nauwkeurigheidseis gegeven: in X,Y; 25cm 2σ in Z ; 10cm 2σ De nauwkeurigheidseis voor de peilingen zou men ook in het bestek verwachten te worden vermeld. De meetdichtheid wordt omschreven als: 95% van het grid gevuld meten, van oever tot oever.... Dit betekent dat een gebied van 5% niet ingemeten hoeft te worden. Aangezien er geen melding wordt gedaan over een normale verdeling van deze 95% mag je er vanuit gaan dat 5% van het hele gebied bij elkaar kan liggen en niet noodzakelijk hoeft te worden ingemeten! Dit is een ietwat flauwe intrepretatie, maar in een dergelijk belangrijk document als een meetprotocol moet zo n eis scherper staan. Bij multibeam lodingen over taluds zal het pad van de multibeam smaller worden, om een voldoende dekking te bereiken is het soms noodzakelijk om meerdere raaien te varen. 11 Verklaring Baggervolumes

12 II Toetsing In het meetprotocol volgt een beschrijving van de te gebruiken apparatuur, meetnauwkeurigheden, afnametest, en de uit te voeren kalibraties en regelmaat. Men wil voor aanvang van het meten de opdrachtnemer een afnametest laten uitvoeren. Hierbij worden plaatsbepaling, gyro kompas, geluidssnelheid, (multibeam)echolood kalibratie en waterstand gecontroleerd. Uit het meetprotocol wordt niet duidelijk hoe de multibeam dient te worden gecontroleerd op de stand (roll, pitch, yaw). De aannemer heeft singlebeam gebruikt dus een dergelijke kalibratie was niet nodig, men kalibreert dan alleen voor de pitch op een helling vlak voor de sluizen. Om de positionering te controleren moet de waterstand worden gemeten, en het verschil mag niet meer afwijken dan 3cm van een peilschaal. Het is de vraag hoe realistisch deze eis is i.v.m. de precisie van het te gebruiken plaatsbepalingsysteem RTK (2cm 2σ + 1ppm in XY, 4cm 2σ + 2ppm in Z 1 ). b) Werkplan Een werkplan van de opdrachtnemer t.b.v. de meetwerkzaamheden is er niet; opdrachtgever gaat ervan uit dat hij kan voldoen aan het meetprotocol. c) Conclusie Er wordt in het bestek en meetprotocol geen onderscheid gemaakt voor nauwkeurigheden of dekking per grid of gridcel. Het is beter de nauwkeurigheid te definiëren per gebied en niet per meting, in hoofdstuk 4.4 wordt dit verder behandeld. Alleen in het meetprotocol wordt ingegaan op de meetnauwkeurigheden, omdat er afgerekend wordt naar het gebaggerd volume is dit ook essentiële informatie voor in het bestek. De afrekening wordt immers bepaald door de peilingen. Het meetprotocol wordt over het algemeen alleen door mensen met een hydrografische achtergrond gelezen, het is echter belangrijke informatie voor andere betrokkenen, zowel bij opdrachtnemer als opdrachtgever. Het ontbreken van een werkplan is erg jammer, hierdoor heeft de opdrachtgever vooraf geen inzicht op de haalbaarheid van de meetnauwkeurigheden van de aannemer. 2.2 Rijkelse Bemden Eind jaren 90 is door RWS een stuk rivierverruiming uitgevoerd. De afgegraven gond is toen op vijf verschillende locaties gestort in de plas Rijkelse Bemden, figuur De precisie wordt bij RTK gegeven met een standaardafwijking en een constante fout welke afhankelijk is van de afstand tussenontvanger en referentie station, parts per million (ppm) 12 Verklaring Baggervolumes

13 Figuur 2.2 Luchtfoto stortlocaties Rijkelse Bemden. a) Bestek I Afrekening Er wordt afgerekend naar het gebaggerd (dus niet gestort) volume ten opzichte van het theoretisch profiel. DLB heeft zelf peilingen uitgevoerd om dit volume te schatten ( m 3 ). II Nauwkeurigheid De nauwkeurigheid voor de profielen geeft men aan door toegestane positieve en negatieve afwijkingen te geven. Voor de meetnauwkeurigheid worden standaardafwijkingen gegeven, X,Y; 50cm 1σ en Z ; 10cm 1σ. III Toetsing In het bestek wordt veel aandacht besteed aan een kwaliteitsplan dat van de opdrachtnemer wordt verwacht. Met het kwaliteitsplan wil de opdrachtgever afspraken maken over, en een inzicht krijgen in, toetsmomenten en verantwoording van de haalbaarheid van nauwkeurigheidseisen van het meetsysteem en de te leveren producten. b) Meetprotocol Meetprotocol ontbreekt in het archief. c) Deelkwaliteitsplan I Nauwkeurigheid Het deelkwaliteitsplan van de opdrachtnemer laat weinig informatie los over de gevraagde nauwkeurigheidseisen. Er worden geen uitspraken gedaan over de haalbaarheid van de hydrografische meetinstrumenten t.a.v. nauwkeurigheid. Metingen met totalstation of waterpas instrument blijft binnen de gestelde norm: (<5 cm)in X,Y en (<3 cm) in Z of hebben een maximale afwijking van 3 cm. 13 Verklaring Baggervolumes

14 II Toetsing Er wordt een onderscheid gemaakt tussen een statische toets en een dynamische toets. Het document maakt overigens niet duidelijk wanneer en hoe vaak de opdrachtnemer deze toetsen wil uit voeren. De statische toets bestaat uit een positie check met totalstation metingen, de methodiek voor bootgeometrie blijft onbesproken. De dynamische toets is niet meer dan een latency of time-delay test. Herhalingsraaien, absolute dieptecheck, gyro kalibratie, motion sensor kalibratie (oplijning), filterinstellingen en geodetische parameters worden niet behandeld. Peilingen worden met singlebeam uitgevoerd dus een standkalibratie (met name voor de pitch) is niet vanzelfsprekend maar geeft de meetconfiguratie wel meer betrouwbaarheid; het werd niet vermeld in het deelkwaliteitsplan. d) Conclusie In het bestek gaat men ruim in op het kwaliteitsplan dat ze willen ontvangen van de opdrachtnemer, maar over eisen voor peilingen wordt het niet concreet. Een meetprotocol of vergelijkbaar document is tot heden niet gevonden. Het is niet bekend of een dergelijk document überhaupt bestaat. Daarom is het lastig het deelkwaliteitsplan te beoordelen. Een vergelijking met het meetprotocol kan helaas niet worden gemaakt. De nauwkeurigheden van instrumenten beperkten zich in het deel kwaliteitsplan tot landmeet apparatuur, en zijn bovendien niet duidelijk omschreven. Kalibraties en toetsing (momenten) worden in het deelkwaliteitsplan niet volledig uitgelegd. 2.3 Twentekanaal (verkennings-survey) De vaarroute van Twente vormt een knelpunt voor veilige en efficiënte verkeersafwikkeling van en naar het oosten van Nederland. Voor de toegenomen scheepvaart en de verwachte toename dat zich op lange termijn zal doorzetten is besloten het Twentekanaal te verruimen. Verruiming is daarnaast ook noodzakelijk met het oog op vergroting van de waterafvoercapaciteit. Om de veiligheid tijdens baggerwerkzaamheden te garanderen en een beeld van de bodem te krijgen zijn side scan sonar en multibeam metingen uitgevoerd. Hiermee wilde men de bodemligging, bestortingen, grof vuil en explosieven in kaart brengen. a) Bestek I Afrekening Het Advies- en Kenniscentrum Waterbodems (AKWA) van RWS heeft dit bestek uitgeschreven en zit dus als zodanig in de rol van opdrachtnemer. AKWA is betrokken bij het ontwerpen en coördineren van baggerprojecten. Om een inzicht te krijgen in de bodemligging en een beeld van de bodem (bestortingen, bodemligging en fysische verontreinigingen) te krijgen heeft AKWA een verkenningssurvey 14 Verklaring Baggervolumes

15 uitbesteed. Na deze survey zouden er baggerwerkzaamheden beginnen, zie 2.4. Dit bestek was alleen uitgeschreven voor de survey, afrekening zal dus niet op basis van volumes zijn. II Nauwkeurigheid Er was geen apart meetprotocol opgezet, in het bestek wordt ruime aandacht geschonken aan survey eisen. Het bestek bevat duidelijke informatie over nauwkeurigheidseisen (standaardafwijkingen van X,Y en Z voor grondslag punten, multibeam- en side scan sonar data, eisen tav datadichtheid, overlap ed.). III Toetsing Er worden geen specifieke meldingen gedaan over kalibraties en controles. Bestek: De nauwkeurigheid en betrouwbaarheid van de meetresultaten dienen aantoonbaar te worden weergegeven. Het bestek gaat hier verder niet op in. Wel eist de opdrachtgever dat er na het opstarten van multibeam en sonar metingen een afgevaardigde zal meegaan tijdens metingen, hetzelfde geldt voor de interpretatie van de sonar data. De opdrachtgever wil vóór aanvang van de meting een bespreking van het meetplan en kwaliteitsplan. b) Offerte I Nauwkeurigheid De offerte beschrijft de werkwijze van de opdrachtnemer maar nergens staan er concrete uitspraken wat betreft nauwkeurigheid, alleen: positionering gebaseerd op dgps/rtk cm s nauwkeurigheid II Toetsing In de offerte van de opdrachtnemer wordt de werkwijze beschreven. Helaas wordt ook nu niet ingegaan op de kalibratieprocedures. De opdrachtnemer vermeldt wel dat er wordt gekalibreerd maar niet hoe. c) Eindrapport I Nauwkeurigheid In het eindrapport wordt ingegaan op welke nauwkeurigheid er is gemeten, maar niet in termen van een standaardafwijking: Z binnen de 3 cm en XY beter dan 5 cm. II Toetsing Er is een goede uitleg over de toetsing van alle onderdelen; controle grondslag punten, kalibratie multibeam, kruisje varen, bar-check, interpolatie onder bruggen e.d. d) Conclusie Blijkbaar heeft de opdrachtgever geen voorkeur op de toetsingseisen omdat dit niet vermeld wordt in het bestek en ook niet in de offerte van de opdrachtnemer. De haalbaarheid wat betreft de nauwkeurigheid 15 Verklaring Baggervolumes

16 van RTK, multibeam en side scan sonar is bij de opdrachtgever wel bekend maar wordt in de offerte nergens vermeld, pas in het eindrapport worden er concrete uitspraken gedaan over nauwkeurigheden. Het eindrapport was inhoudelijk goed beschreven (nauwkeurigheid, toetsing), maar jammer dat sommige informatie niet al in de offerte stond. Echter daar was niet expliciet om gevraagd in de offerte, en er zijn voor aanvang van de metingen en verwerking gesprekken geweest tussen opdrachtgever en opdrachtnemer waarin deze zaken werden behandeld, toetsingen zijn toen ook afgenomen. 2.4 Twentekanaal (baggeren) De baggerwerkzaamheden zijn nog niet begonnen; de opdracht is nog niet gegund. Een deel van de ontgraven specie zal worden gebruikt bij de aanleg van een weg nabij Almelo. Er zal op verschillende plaatsen op het Twentekanaal en een zijtak worden gebaggerd, figuur Figuur 2.3 Te baggeren Twentekanaal en zijtak. a) Bestek/Aan ten tonen eisen/ PVE I Afrekening De aannemer moet het kanaal op diepte brengen, hier staat een vergoeding tegenover. Er wordt dus niet afgerekend op basis van volumes. II Nauwkeurigheid In de bijlage van het bestek staan onder andere het Programma van Eisen (PVE) en de Aan te tonen eisen. De bijlage Aan te tonen eisen is een soort opsomming van het PVE. In beide documenten worden meetnauwkeurigheidseisen (1σ) gegeven ten aanzien van plaatsbepaling en lodingen. Er is geen onderscheid gemaakt tussen standaardafwijkingen per punt, grid of vak. Dit geldt ook voor de eis van de puntdichtheid, 95% dekkend, maar per swath, grid of vak? De profielen dienen met toleranties van +0,5 en 0m te worden gebaggerd. Gelden deze afwijkingen in 100% van de gevallen (van een steekproef)? Een standaardafwijking zou hier dus op zijn plaats zijn. 16 Verklaring Baggervolumes

17 III Toetsing Men wil de data..waarmee dieptecijferkaarten zijn geproduceerd.., en ook ruwe data. Beter is het om ruwe data, gevalideerde data én gegridde data te vragen. Er worden geen concrete meldingen gedaan over kalibraties en controles. De opdrachtgever moet wel rapporteren over: de peilingen waaruit middels metingen, controles en analyses van de gevolgde werkwijze blijkt dat het definitief ontwerp binnen de vastgestelde toleranties gerealiseerd is. b) Werkplan Niet beschikbaar: opdracht nog niet gegund. c) Conclusie In het bestek komen dezelfde onduidelijkheden te voorschijn; er wordt geen onderscheid gemaakt tussen standaardafwijkingen per gebied of punt. Ook de formulering van de toleranties van het profiel zijn niet duidelijk. De toetsing komt nauwelijks aan bod. Men wil wel dat de opdrachtnemer hierover rapporteert maar er is niet aangegeven hoe kalibraties en controles eruit moeten zien. De aannemer is dus vrij in zijn keuze voor toetsing. Dat is misschien niet per definitie verkeerd, maar er valt wat voor te zeggen om in het voortraject aan te geven hoe bepaalde kalibraties en controles eruit moeten zien. De tendens is echter dat er meer prestatie contracten worden gebruikt. Bij zulke contracten kan de aannemer zelf bepalen hoe bepaalde werkzaamheden, en dus ook toetsen uit worden gevoerd. Zolang echter de opdrachtnemer kan bewijzen een bepaalde prestatie binnen de gestelde marges te hebben gehaald. Er wordt niet afgerekend op basis van gebaggerde volumes. Bovendien zal de opdrachtnemer zelf een uitpeiling maken voor de ingebruikneming (openstellen voor scheepvaart) dus nauwkeurigheidseisen hoeven niet zo streng te zijn, voor de volledigheid echter hadden bepaalde zaken beter geformuleerd kunnen worden. 2.5 NHK-7405 Petroleum haven a) Achtergrond De Petroleumhaven in Amsterdam is een U-vormige haven (oppervlakte circa 18 ha) aan de zuidzijde van het Noordzeekanaal, figuur 2.4. Na de aanleg in 1887 (nog volledig met de hand uitgegraven) is de haven in gebruik genomen voor de op- en overslag van petroleum en kolen. Mors en ongecontroleerde afvalwaterlozingen hebben in de loop der jaren geleid tot zeer ernstige en grootschalige verontreinigingen. Een groot deel hiervan ontstond in de meidagen van 1940 toen de marine de naast de Petroleumhaven gelegen opslagtanks en vaten lekstak of opblies. Dit om te voorkomen dat de Duitse bezetter de olievoorraden in beslag zou nemen. 17 Verklaring Baggervolumes

18 Figuur 2.4 Luchtfoto Petroleumhaven. De vlakke bodemlaag bestaat uit een verontreinigde sliblaag bovenop een zandlaag. Een kleiveenlaag houdt een groot deel van de verontreiniging tegen. De kleiveenlaag is middels seismische metingen bepaald. De ontgraving van de vlakke bodem is variabel, het hangt af van de klasse baggerspecie, zie bijlage D voor de klasse omschrijving. Er bestaan ook twee hotspots waar de verontreiniging door de kleiveenlaag is doorgedrongen, hier zal tot op grotere diepte worden ontgraven en nieuw klei en zand lagen worden aangebracht, deze werkzaamheden zijn nog niet begonnen. In de rest van de haven wordt er naar gestreefd om de kleiveenlaag in tact te houden. Bij het ontwerpen van het theoretisch DTM is vertraging opgelopen door het definiëren van de oorsprong van de gridcellen. De MID gebruikte de linker onderhoek, terwijl de opdrachtnemer het middelpunt van de gridcel gebruikte. Hierdoor kwam er een verschuiving in het DTM; het DTM van de opdrachtnemer kwam het meest overeen waardoor besloten werd het theoretisch DTM van de opdrachtnemer te gebruiken. Ondanks deze vertraging heeft de opdrachtnemer van de Bouwdienst toestemming gekregen met baggeren te beginnen vóór er een DTM was, dit heeft uiteindelijk geresulteerd in overdieptes over een aantal roostervakken. Het havenmeubilair (aanlegsteigers) in het zuidoosten van de haven beperkte de peiling, de Bouwdienst is toen akkoord gegaan om het DTM voor dit gedeelte met het crane monitoring system (CMS) van de bakoe dredger te gebruiken. Van gevalideerde data worden 1x1m gridcellen gemaakt, hiermee worden de 5x5m roostervakken gevuld. Sommige delen van het talud vielen buiten de toleranties echter voor de taluds waren in het bestek geen aparte boete clausules op gesteld, daarom volgde geen consequenties. De opdrachtnemer besloot de gridcellen van 1x1 met gridcellen van 0,20x0,20m te vullen. De footprint van de bundels is vaak groter dan de gridcellen waardoor het DTM kan afwijken van de realiteit. b) Bestek I Afrekening Er wordt afgerekend op basis van het ontgraven volume ten op zichte van het theoretisch DTM. 18 Verklaring Baggervolumes

19 II Nauwkeurigheid In het bestek eist men multibeam echolood peilingen (200 of 240 khz) die voldoen aan een nauwkeurigheid van 0,05 m 2σ (z). De plaatsbepaling dient een nauwkeurigheid van 0,30 m 2σ in het horizontale vlak (x,y) te hebben. Bij het opstellen van het bestek zijn de nauwkeurigheidseisen overgenomen uit een ander project. Een diepte nauwkeurigheidseis van 0,05 m 2σ is in de Petroleum haven waar ongeveer 20 m water staat niet realistisch. Later is de eis na beoordeling door de AGI aangepast tot 11 cm 2σ. De MID had geen inspraak bij het opstellen van het bestek. De micro-tolerantie per baggervak is vastgesteld op een positieve afwijking van 15 cm en negatieve afwijking van 10 cm tov het theoretisch profiel. De macro-toleranties van het roostervak (5mx5m) zijn; positieve afwijking van 3,5 cm en negatieve afwijking van 1,5 cm tov het theoretisch profiel. III Toetsing Toetsing komt niet terug in het bestek, voor de kwaliteit van de peilingen wordt er verwezen naar het kwaliteitsplan in de bijlage. c) Kwaliteitsplan I Nauwkeurigheid/ Toetsing Het kwaliteitsplan is eigenlijk niet meer dan een lange opsomming van onderdelen t.a.v. peilingen die de opdrachtgever in de offerte van de opdrachtnemer wil zien. De MID stelt zelf geen eisen t.a.v. toetsingen, elke aannemer wordt in staat geacht de vereiste nauwkeurigheid te halen. De MID zijn niet zo zeer geïnteresseerd naar de toetsingsmethoden, wel in de resultaten die na oplevering van elk baggervak geleverd worden. De toevoeging van informatie bij een datset wordt meta-data genoemd, in 4.1. wordt deze term uitgelegd. d) Werkplan I Nauwkeurigheid De opdrachtnemer geeft aan welke nauwkeurigheid de gebruikte instrumenten hebben, dit is niet altijd even duidelijk omdat sommige termen door elkaar worden gebruikt. Er wordt niet gemotiveerd hoe ze tot een totale nauwkeurigheid komen. II Toetsing Wat betreft toetsing is het werkplan niet helemaal volledig. Zo ontbreekt er bijvoorbeeld uitleg over absolute diepte checks en de beschrijving van bootgeometrie is niet volledig. e) Conclusie De opdrachtnemer kreeg toestemming om met baggerwerkzaamheden te beginnen alvorens het theoretisch DTM bekend was. Delen van het DTM zijn gemeten met het CMS, de MID heeft aangegeven dit besluit van de Bouwdienst niet een goed alternatief te vinden voor lodingen. In 19 Verklaring Baggervolumes

20 het bestek is geen rekening gehouden met de invloed van gridcel groottes op de taluds. Gridcel groottes kleiner dan de foorprint kunnen de nauwkeurigheid van het DTM beïnvloeden. De MID was niet betrokken bij het opstellen van de nauwkeurigheidseis, daardoor is deze later nog bijgesteld. De MID is niet zozeer geïnteresseerd in de toetsingsmethodes, zolang de resultaten in orde waren. Het werkplan gaat niet duidelijk in op de totstandkoming van de nauwkeurigheid. 2.6 NZ-1703 Suppleties De werkzaamheden omvatten het uitvoeren van een vooroever/strandsuppleties langs de Nederlandse kust op negen percelen; Vlieland Oost, Texel, Bergen, Egmond, Heemskerk, Monster, Slufterdam, Voorne, Goeree en Zeeuws-Vlanderen. Alleen de strandsuppletie bij Egmond is voor dit onderzoek betrokken. Het zand wordt op zee met sleephopperzuigers gewonnen, zij varen met het zand naar de kust en pompen het zand bij een strandsuppletie naar het strand via daarvoor voor het werk op de zeebodem en het strand neergelegde pijpleidingen, figuur 2.5. Om het dynamisch karakter van de kustlijn te monitoren worden Jaarlijkse Kustmeting (Jarkus) uitgevoerd. Jarkus raaien bestrijken het gebied van de duinvoet tot ongeveer 1000 meter in zee. De raaien liggen loodrecht op de kust op 200 á 250 meter uit elkaar. Uit de Jarkus raaien bepaalt RWS de hoeveelheid te suppleren zand. Voor Egmond in 2005, m 3. Suppleties worden altijd met singlebeam ingemeten en uitgemeten. De raaien die worden opgenomen door de opdrachtnemer zijn niet altijd gelijk aan de raaien die worden opgenomen door RWS (RWS combineert zo veel mogelijk met Jarkus-raaien). Meestal worden er ongeveer 10 dezelfde raaien opgenomen puur om de loding van de aannemer te controleren. De gevraagde nauwkeurigheden zijn ook ruimer dan bij bagger projecten. Geen een meting is hetzelfde dus verschillen zullen er altijd ontstaan, de hoeveelheden gemeten door opdrachtgever en opdrachtnemer mogen echter niet significant verschillen. Het spreekt voor zich dat ruimere nauwkeurigheden ook een grotere marge oplevert Figuur 2.5 Strandsuppletie. a) Bestek I Afrekening Bij deze projecten zal de aannemer worden betaald door het gemeten beunkuub s die met het MARS-systeem (Monitoring and Registration 20 Verklaring Baggervolumes

21 System) worden berekend. Met het MARS-systeem wordt het netto grondvolume bepaald door het verschil tussen het grondvolume in de beun bij volschip en het grondvolume in de beun bij leegschip van een cyclus. Door deze aanpak ligt er minder druk op volumeberekeningen van de lodingen. II Nauwkeurigheid In het bestek staan dus wel eisen t.a.v. van nauwkeurigheid van peilingen maar deze lodingen zijn alleen ter controle. Voor Z 2σ 20cm en XY: ten minste 2,5m, waarschijnlijk bedoelen ze hiermee 2σ. In het bestek worden de hoeveelheden aan te brengen zand en de profielen gegeven, er worden geen toleranties of standaardafwijkingen gegeven. Er wordt een opsomming gegeven van te gebruiken survey-apparatuur. De begrippen precisie en nauwkeurigheid worden door elkaar gebruikt. III Toetsing De opdrachtgever wil van de opdrachtnemer een meetprotocol ontvangen waarin onder andere is opgenomen: nauwkeurigheden van alle afzonderlijke systemen met onderbouwing, procedures voor kalibraties of controles, scheepsgeometrie, informatie over de inwinning, geodetisch parameters, nauwkeurigheid van de totale prestatie, presentatie van lodingproducten e.d. b) Meetprotocol I Nauwkeurigheid De aannemer geeft van sensors de nauwkeurigheden op, maar is niet strikt met het gebruik van de termen σ en 2σ. Er wordt een berekening gegeven van nauwkeurigheid van de totale prestatie. II Toetsing De kalibraties van singlebeam, gyro, positionering en motion sensor worden beschreven. De presentatie van de loding producten komen overeen met de eisen van de opdrachtnemer. c) Conclusie Door de opdrachtgever is niet een apart meetprotocol opgesteld, de aannemer heeft een meetprotocol geschreven (voor Egmond) een daarmee gaat RWS akkoord. Hiermee legt opdrachtgever het initatief, bewust, bij de opdrachtnemer neer, maar peilingen zijn niet maatgevend voor de afrekening. Bij de gunning wordt de offerte wel door de opdrachtgever beoordeeld, maar het peilproces is dan niet doorslaggevend omdat bij de afrekening het MARS-systeem wordt gebruikt. In het bestek was meer aandacht geschonken aan toetsing omdat er niet een apart meetprotocol in de bijlage zat. De opdrachtnemer verzoekt in het bestek de nauwkeurigheden van alle afzonderlijke systemen, maar de nauwkeurigheid van het totale meetsysteem is interessanter omdat die onder andere bepaald wordt door de configuratie van alle afzonderlijk systemen. 21 Verklaring Baggervolumes

22 22 Verklaring Baggervolumes

23 3. Stroomschema eis-meting-toets Om een duidelijk beeld te krijgen van de acties tussen opdrachtgever en opdrachtnemer bij baggerprojecten ten aanzien van de nauwkeurigheidseisen en toetsingen zijn er een aantal stroomschema s opgesteld. De stroomschema s staan in bijlagen E t/m M, in deze paragraaf volgt de toelichting ervan. Het algemene stroomschema laat alle situaties zien die uit de onderzochte projecten naar voren kwamen (3.1.). Bij alle projecten doorlopen opdrachtgever en opdrachtnemer hetzelfde traject; voortraject, baggerwerkzaamheden en afrekening. Enkele belangrijke stappen in het schema, worden uitvergroot in aparte stroomschema s. Het nauwkeurigheidseis en toetsing stroomschema (3.2.) laat de samenhang van eis en toets zien. Bij het opstellen van een nauwkeurigheidseis moet goed omgaan met de betekenis van de begrippen precisie en betrouwbaarheid. Het stroomschema Nauwkeurigheid: precisie (σ) en betrouwbaarheid (3.3.) laat zien hoe men op deze onderdelen kan toetsen. De gunning van een offerte verloopt vaak op financiële basis, om onduidelijkheden bij de afrekening te voorkomen is het toch raadzaam om ook de bekwaamheid van een opdrachtnemer t.a.v. de nauwkeurigheids- en toetsingseis te beoordelen (3.4.). Elk project heeft zijn eigen verhaal dus de invulling van deze onderdelen verschilt wel eens. Van alle onderzochte projecten zijn daarom stroomschema s gemaakt (3.5. t/m 3.9.). 3.1 Algemeen stroomschema Het stroomschema laat de acties zien die opdrachtgever en opdrachtnemer ondernemen bij baggerprojecten, met de nadruk op hydrografische peilingen, figuur 3.1. Elk baggerproject kan men verdelen in drie fases: Voortraject: er is de noodzaak om een bepaalde hoeveelheid te baggeren. Deze hoeveelheid is vaak vastgesteld door lodingen van de opdrachtgever of in opdracht van, uitgevoerd. Een voor de hand liggende vraag is, wat de nauwkeurigheid van het te baggeren volume is. Deze eis wordt in het bestek opgenomen en meestal worden aparte documenten opgesteld waarin de nauwkeurigheid en de toetsing hiervan worden uiteen gezet. Er is geen eenduidige structuur voor bestekken waarin deze informatie staat. In de onderzochte projecten staat deze informatie in een meetprotocol of kwaliteitsplan. Het is belangrijk dat de nauwkeurigheidseisen en toetsingen duidelijk worden geformuleerd omdat de aannemer zijn bestek daarop baseert. Aan opdrachtgever is het dan de beurt om de offerte te beoordelen, en dus onder andere te toetsen op de gevraagde nauwkeurigheidseisen en toetsing. Op basis hiervan wordt een offerte geaccepteerd en de opdracht gegund. 23 Verklaring Baggervolumes

24 Baggerwerkzaamheden: alvorens de aannemer het DTM middels een inpeiling meet zullen enkele kalibraties en controles worden afgenomen (acceptatietest). De onderzochte projecten hadden overigens verschillende methodes van toetsing. Bij deze toetsing kan men al systematische fouten ontdekken, die vaak een verschil in baggervolumes veroorzaken. Ook de opdrachtgever maakt vaak een inpeiling, en soms ook van dezelfde opgenomen data van de aannemer. De inpeiling zal gedurende het hele project gelden als referentie dus een significant verschil tussen beide zal later onduidelijkheden veroorzaken. Dit is dus ook een essentieel toetsingsmoment; de opdrachtgever kan het DTM van de opdrachtnemer beoordelen en daarop besluit de opdrachtgever toestemming te geven om te baggeren of de inpeiling te verbeteren. Voor een volume bepaling mag de opdrachtnemer uiteraard pas beginnen met baggeren als het gebied is ingepeild. De criteria waarop een DTM wordt geaccepteerd kan de opdrachtgever in het bestek vermelden. Na afronding van het baggeren kan men vóór de uitpeiling nogmaals de meetconfiguratie toetsen, het is echter nog niet duidelijk of dat overal wordt gedaan. De uitpeiling en toetsing (criteria) moeten overeenkomen met die van de inpeiling, anders volgt geen eerlijke vergelijking. Afrekening: na de uitpeiling volgt een weggehaalde hoeveelheid, het gebaggerd volume. Ook nu weer kan dit worden vergeleken met waardes door opdrachtgever berekend. Op basis van het gebaggerd volume zal door de opdrachtgever worden afgerekend aan de opdrachtnemer mits het eventuele verschil accepteerbaar is. De gronden waarop een volume wordt geaccepteerd, of niet, kan de opdrachtgever in het voortraject aangeven. Als het gebaggerd volume niet wordt geaccepteerd zal de opdrachtnemer zijn berekeningen moeten herzien, er van uitgaan dat alle onderdelen tijdens de baggerwerkzaamheden al door de opdrachtgever zijn beoordeeld. 24 Verklaring Baggervolumes

25 Figuur 3.1 Algemeen stroomschema Opdrachtgever Nauwkeurigheidseis & Toetsing Algemeen stroomschema Opdrachtnemer Bestek Meetprotocol Offerte Surveywerkplan Kwaliteitsplan Voortraject Toets offerte Opdracht gegund Opdracht verworpen Toetsing (Acceptatietest kalibraties ed) DTM-inpeiling Verschil? DTM-inpeiling Accepteren? nee Ja Baggeren Toetsing (acceptatie?) DTM-uitpeiling Verschil? DTM-uitpeiling Accepteren? nee Ja Baggerwerkzaamheden Gebaggerd volume Verschil? Gebaggerd volume Accepteren? nee ja Afrekening 3.2 Nauwkeurigheidseis en toetsing Als er wordt inzoomd op het hokje Nauwkeurigheidseis & Toetsing (figuur 3.2) ziet men dat er al belangrijke beslissingen moeten worden genomen. Over nauwkeurigheid vraagt men zich af wat technisch én financieel reëel is. Wie stelt deze vragen; bij één project werd de nauwkeurigheidseis zonder overleg met de MID opgesteld. Achteraf bleek de opgestelde eis niet reëel. 25 Verklaring Baggervolumes

26 Figuur 3.2 Nauwkeurigheid en toetsing. De terminologie bij de formulering van de nauwkeurigheidseis zorgt vaak voor verwarring, met name bij de begrippen precisie en betrouwbaarheid. Elke eis dient toetsbaar te zijn, anders is het niet zinvol deze te eisen. Bij het opstellen van de toets moet men zich weer afvragen wat reëel is. Als een toets de nauwkeurigheidseis niet kan beproeven dan moet deze anders worden opgesteld. Het resultaat is dan een nauwkeurigheidseis en toets om het te controleren. De nauwkeurigheidseis én toets dient in de bijlage van het bestek te komen omdat deze specifieke projectinformatie vaak alleen door hydrografisch uitvoerenden worden gelezen. Bij de onderzochte projecten zijn we verschillende documenten tegengekomen, beide met hetzelfde doel (meetprotocol, kwaliteitsplan). Nauwkeurigheidseis & Toetsing Stel nauwkeurigheidseis Nauwkeurigheid Is eis de toetsbaar? nee Wat wil men? Wat is haalbaar (technisch/ financieel)? Ja Stel toets op Toets goed? nee ja Toetsing Toets Nauwkeurigheidseis MP/KP/CP Bestek 26 Verklaring Baggervolumes

27 3.3 Nauwkeurigheid: precisie (σ) en betrouwbaarheid Figuur 3.3 Nauwkeurigheid: precisie (σ) en betrouwbaarheid. Het begrip nauwkeurigheid is te ontleden in precisie en betrouwbaarheid (4.2.). Met precisie wordt met een standaardafwijking omschreven. Het begrip betrouwbaarheid is iets lastiger en wordt vaak verward met precisie, hiermee wordt vaak de kans bedoeld dat een meting foutloos (dus zonder uitbijters) is. Deze drie termen en ook de notaties van precisie (1σ óf 2σ is een heel verschil) zorgen vaak voor verwarring. Om dit te voorkomen is het raadzaam om ze in elk document te definiëren. Als we nogmaals inzoomen; ditmaal enkel op de nauwkeurigheidseis, dan kunnen we een onderscheid maken tussen eisen op punt- en gebiedsniveau. Helaas wordt dit niet overal gedaan, maar het is wel aan te bevelen. Vaak wordt alleen een σ per punt gegeven terwijl het bij volumes juist interessant is om de nauwkeurigheid van een gebied op te stellen (nb: een σ per punt geldt niet voor een gebied). De σ per punt wordt beïnvloed door de instrument beperkingen. Een programma als MEET, herhalingsraaien en het kruisje varen (kruis loden waarbij de σ van de buitenste bundels van een multibeam echolood wordt bepaald) zijn enkele methoden om de σ van je meetsysteem te achterhalen. Systematisch fouten, die vaak de oorzaak zijn van volumeverschillen, kan men ontdekken met kalibraties van het gyrokompas, motion sensor (MS), multibeam of singlebeam (MB/SB) en positie. 27 Verklaring Baggervolumes

28 3.4 Beoordeling werkplan/ kwaliteitsplan opdrachtnemer Het eerste toetsingsmoment is de offerte beoordeling. De offerte zal op financiële basis worden beoordeeld. Uit het ingeleverde werkplan of kwaliteitsplan kan de opdrachtgever al een inzicht krijgen op de bekwaamheid van de opdrachtnemer ten aanzien van de nauwkeurigheidseisen en toetsen. Acceptatie van de offerte betekent in het algemeen dat de opdrachtgever akkoord gaat met hetgeen de opdrachtnemer voorstelt. In deze eerste actie tussen opdrachtgever en opdrachtnemer kan de opdrachtgever al een inschatting maken van fouten bronnen die in een meetsysteem optreden. Het is ook een goed toetsingsmoment voor de opstellers van het bestek: zijn onze eisen juist geïnterpreteerd? Om beide op dezelfde lijn te zitten dient men een begrippenlijst bij het bestek op te stellen zodat er geen verwarring op treed in een later traject. De diverse manieren om de term nauwkeurigheid uit te drukken is hier het schoolvoorbeeld van. Het zou ideaal zijn als in het bestek een bepaalde begrippenlijst wordt afgedwongen door de aannemer te gebruiken. Er dient altijd overeenstemming te zijn over de gebruikte begrippen of definities. Beoordeel de uitleg die de opdrachtnemer in de offerte geeft; wat zijn de gevolgen als bepaalde (kritieke) nauwkeurigheidseisen of toetsen niet of onvolledig worden vermeld? De opdrachtgever kan besluiten zelf toetsen op te stellen of dit door de aannemer te laten doen. In beide gevallen kunnen de stroomschema s van Nauwkeurigheid: precisie (σ) en betrouwbaarheid en Nauwkeurigheidseis & Toetsing worden gebruikt om te beoordelen. Om een werk- of kwaliteitsplan juist te kunnen beoordelen zou de opdrachtgever in het meetprotocol of kwaliteitsplan alle reactiemomenten van hem richting opdrachtnemer moeten beschrijven. De opdrachtgever kan zich afvragen: Op welke gronden wordt een werkplan af- of goedgekeurd; vertrouwen, getallen? Op welke gronden wordt een acceptatietest geaccepteerd? Hoe groot mag het verschil zijn tussen DTM s van opdrachtgever en opdrachtnemer, wat zijn de gevolgen? Geef een gewicht aan belangrijke eisen en beoordeel ook zo de offerte van de aannemer. Hierin ligt een taak voor de MID of zelfs de AGI. Toekennen van een gewicht is project afhankelijk en ook een gevoelskwestie. In bepaalde gebieden kunnen eisen minder relevant zijn, denk aan een eis voor geluidssnelheidprofielen. In een riviermonding met overlappende zoet, zout waterlagen is het belangrijker hierover af te stemmen dan bij een zoet kanaal. Als in een kanaal echter grote temperatuur fluctuaties ontstaan zal het geluidssnelheidprofiel ook zwaarder gaan wegen. 28 Verklaring Baggervolumes

29 Figuur 3.4 Beoordeling werkplan / kwaliteitsplan opdrachtnemer. Beoordeling werkplan/ kwaliteitsplan opdrachtnemer Opdrachtgever Opdrachtnemer Opdrachtgever Begrippenlijst Begrippenlijst Hanteert dezelfde begrippen/ definities? nauwkeurigheidseis 1 Beschrijving totstandkoming nauwkeurigheidseis 1 nauwkeurigheidseis 1 aanwezig en volledig? toets 1 Beschrijving totstandkoming toets 1 nauwkeurigheidseis n Beschrijving totstandkoming nauwkeurigheidseis n nauwkeurigheidseis n aanwezig en volledig? toets n Beschrijving totstandkoming toets n 3.5 Conclusie Uit de bestudering van de verzamelde documenten blijkt dat er geen duidelijke lijn is bij het plaatsen van informatie, tabel 3.1. Details van peilingen worden vaak in aparte bijlagen gezet, maar ook daar is een variatie in. Het is opvallend dat nauwkeurigheidseisen niet altijd worden beschreven in documenten die voor uitvoerden en controlerende partijen bestemd zijn. Voor deze groep (MID) is het ontbreken van dergelijke belangrijke informatie een gemis. Uitgangspunt van dit onderzoek zijn baggerprojecten waar op basis van het volumeverschil, gemeten door in- en uitpeiling wordt afgerekend. Bij twee onderzochte projecten bleek de afrekening anders te lopen. Bij het Twentekanaal zal de opdrachtnemer een vergoeding krijgen voor de geleverde prestatie; het op diepte brengen van het kanaal. De gebaggerde specie mag de opdrachtnemer inzetten voor de wegbouw. Bij de strandsuppleties wordt volumeverschil met het MARS systeem bepaald. De lodingen zijn hier alleen ter controle van de het MARSsysteem en beoordelen van de gebaggerd profielen. Door deze afwijkende vormen van afrekening worden peilingen van minder belang, desondanks is het belangrijk nauwkeurigheidseisen duidelijk te formuleren. 29 Verklaring Baggervolumes

30 Tabel 3.1 Plaatsing van informatie door RWS. project afrekening nauwkeurigheidseis toetsing Sambeek/ Belfeld B B, MP MP Rijkelse Bemden B B B Twentekanaal: verkennings-survey baggeren B B B ATTE, PVE Petroleumhaven B B KP Strandsuppleties B B - B ATTE B MP ATTE PVE KP = bestek = meetprotocol = aan te tonen eisen = plan van eisen = kwaliteitsplan Uit alle onderzochte stukken blijken juist de nauwkeurigheidsomschrijvingen onduidelijk of verkeerd te worden gebruikt. Met name de begrippen en notatie van nauwkeurigheid, precisie en betrouwbaarheid, zorgen dikwijls voor verwarring. Ten aanzien van toetsing zijn er verschillende benaderingen. Soms worden bepaalde kalibraties en controles in een meetprotocol van de opdrachtnemer geëist. Er zijn ook projecten waarbij de opdrachtnemer vrij is naar zijn keuze voor toetsing. Het voornaamste is dat een gestelde eis ook daadwerkelijk en juist wordt getoetst. De stroomschema s laten de toetsingsmomenten in het traject zien. Dit zijn de momenten waarop een opdrachtgever het werk van de opdrachtnemer kan beoordelen, maar dan dient de nauwkeurigheidsen toetsingseis wel duidelijk te worden omschreven. 30 Verklaring Baggervolumes

31 4. Omgang met kwaliteit Figuur 4.1 Kwaliteit is een koepelbegrip. 4.1 Inleiding Termen als nauwkeurigheid, precisie en betrouwbaarheid kunnen we allemaal onderbrengen onder de paraplu kwaliteit. Kwaliteit is een koepelbegrip waarmee we een oordeel kunnen geven over een product, figuur 4.1. Nauwkeurigheid kunnen we onderverdelen in precisie en betrouwbaarheid. De precisie wordt met een standaardafwijking omschreven. Betrouwbaarheid geeft de kans dat een bepaalde fout gevonden kan worden. De actualiteit is een maat van de houdbaarheid van een dataset. Bij het project bij de sluizen van Sambeek/ Belfeld bleek bijvoorbeeld dat de eerst opgenomen dataset van DLB na een half jaar niet meer representatief was door de veranderlijke bodemvariatie. Deze meting heeft dus een lagere kwaliteit gekregen. Met beschikbaarheid worden de voorwaarden bedoeld waaronder een dataset kan worden gebruikt. Met een side scan sonar opname kun je bijvoorbeeld een duidelijk beeld krijgen van objecten die op de bodem liggen maar de dataset is niet te gebruiken voor een DTM waarbij alle punten een x,y,z positie hebben, zoals die met een multibeam wél ontstaan. Volledigheid is een maat voor dat deel van de gegevens dat daadwerkelijk in de dataset voorkomt. Het is bijvoorbeeld een misverstand dat met multibeam daadwerkelijk alles gemeten wordt. Delen tussen de bundels in worden niet altijd bereikt, 100% dekking met multibeam is dus niet vanzelfsprekend. Kwaliteit kan niet met een getal worden gewaardeerd, het is een verzameling informatie waarmee een dataset wordt beoordeeld. Punten met enkel x,y,z-posities hebben dus geen waarde zonder aanvullende 31 Verklaring Baggervolumes

32 informatie. Deze aanvullende informatie heet de meta-data, het vertelt het verhaal dat bij de data hoort. Hieruit volgt de vuistregel binnen RWS: Data zonder meta-data is géén data! 4.2 Meetfout, precisie en nauwkeurigheid Een meetfout is niets anders dan het verschil tussen de waarde die wij van het instrument aflezen en de werkelijke waarde van de variabele. Het probleem is nu dat we de meetfout niet kennen. Toch hebben we wel enig idee hoe groot de meetfout ongeveer is, en wat aannemelijke en minder aannemelijke waarden zijn voor de meetfout. Dit stelt ons in staat een kansverdeling van de meetfout op te stellen. We gaan nu dieper in op het begrip meetfout aan de hand van een voorbeeld. Veronderstel dat de diepte van de waterbodem op een vaste plek 12 keer vlak na elkaar is gemeten met een peillood. De uitkomsten staan in onderstaande tabel. Als we foutloos zouden meten dan waren alle 12 metingen gelijk aan elkaar èn gelijk aan de werkelijke diepte, maar dat is blijkbaar niet het geval. Stel dat de werkelijke diepte met een veel nauwkeuriger instrument is gemeten, waarvan de meetfout verwaarloosbaar klein is. Uit die foutloze meting (foutloos staat hier tussen aanhalingstekens omdat echt foutloos meten onmogelijk is) blijkt dat de werkelijke diepte gelijk is aan 4,83 m (afgerond op hele centimeters). De 12 afwijkingen van de metingen met het peillood ten opzichte van de werkelijke meting zijn ook in de tabel gegeven. Een histogram van de afwijkingen met daar doorheen getrokken een kansverdeling is gegeven in figuur Tabel 4.1 Twaalf waarnemingen van de diepte van de waterbodem t.o.v. NAP, alsmede de afwijking van de metingen ten opzichte van een foutloze meting. Meting Diepte (m) 4,72 5,03 4,86 4,90 4,80 4,99 5,07 4,77 4,90 4,86 4,86 4,93 Afwijking (m) 0,11 0,20 0,03 0,06 0,03 0,16 0,24 0,06 0,07 0,03 0,03 0,10 De gemiddelde waarde van de afwijkingen is 0,06 m, de standaardafwijking is 0,10 m. De gemiddelde waarde is in dit geval een maat voor de systematische fout in de metingen. Systematisch wil zeggen dat het bij elke meting opnieuw optreedt. Blijkbaar hebben we de neiging om met het peillood steevast gemiddeld een 6 cm grotere waarde voor de diepte af te lezen dan de werkelijke diepte. Naast een systematische fout is er ook sprake van een toevallige fout, deze wordt gekarakteriseerd door de standaardafwijking. Dit zijn fouten in de metingen die steeds een andere waarde aan kunnen nemen, de ene keer groot, de andere keer klein, de ene keer negatief, de andere keer positief. De toevallige meetfout verklaart waarom de afwijkingen zoals gegeven in de tabel niet allemaal gelijk zijn aan 0,06. Gemiddeld is de toevallige fout gelijk aan nul. De werkelijke fout is de som van de systematische en toevallige fout. In de continue kansverdeling zoals getekend in figuur 4.2 zie je de systematische fout terug als het gemiddelde van de kansverdeling en de toevallige fout als de standaardafwijking van de kansverdeling. 32 Verklaring Baggervolumes

Bijlage 2 behorende bij Raamovereenkomst Hydrografie met zaaknummer

Bijlage 2 behorende bij Raamovereenkomst Hydrografie met zaaknummer Bijlage 2 behorende bij Raamovereenkomst Hydrografie met zaaknummer 31081923 Dienstenbeschrijving Hydrografie Uitgegeven door Rijkswaterstaat Centrale Informatievoorziening Datum 5 juli 2013 Status definitief

Nadere informatie

Procedure Parameters Sensoren

Procedure Parameters Sensoren paginanummer : 1 van 23 Autorisatie Naam Paraaf Datum Auteur(s) H. van der Kaaij 13-05-2008 Toetser intern Wijzigingen B.C. Dierikx 16-12-2010 Toetser intern Autorisator Beheerder Rijkswaterstaat DID Procedure

Nadere informatie

Meetkundige Dienst

Meetkundige Dienst Notitie Ministerie van Verkeer en Waterstaat Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat Meetkundige Dienst Aan Monitoring Maas projectgroep Van Ardis Bollweg Marc Crombaghs Regine Brügelmann Erik de Min Doorkiesnummer

Nadere informatie

SIKB KALIBRATIEBIJEENKOMST 7 FEBRUARI 2017

SIKB KALIBRATIEBIJEENKOMST 7 FEBRUARI 2017 SIKB KALIBRATIEBIJEENKOMST 7 FEBRUARI 2017 KALIBRATIEDAG ELECTRONISCHE MEETMETHODEN BIJ BAGGERVOLUMEBEPALINGEN, ALTIJD BETER. 7 Februari 2017 HANS HUSSEM (HUSSEM CONSULTANCY) ANDREW DEVLIN (DELTA MARKING)

Nadere informatie

Validatie Richtlijn baggervolumebepalingen. Hans Hussem en Hans Tijhuis

Validatie Richtlijn baggervolumebepalingen. Hans Hussem en Hans Tijhuis Validatie Richtlijn baggervolumebepalingen Hans Hussem en Hans Tijhuis Vraagstelling Doel richtlijn Vergroten uniformiteit baggervolumebepalingen Vraag Reproduceerbaarheid van meetmethoden Selectie technieken

Nadere informatie

TECHNIEKEN VOOR BAGGERVOLUMEBEPALINGEN STAND VAN ZAKEN THEMADAG BAGGERNET 15 JANUARI 2015

TECHNIEKEN VOOR BAGGERVOLUMEBEPALINGEN STAND VAN ZAKEN THEMADAG BAGGERNET 15 JANUARI 2015 TECHNIEKEN VOOR BAGGERVOLUMEBEPALINGEN STAND VAN ZAKEN THEMADAG BAGGERNET 15 JANUARI 2015 HYDROGRAFIE IN NEDERLAND 2 INDELING Inleiding Probleemstelling Meettechnieken in vogelvlucht Nieuwe methoden Conclusies

Nadere informatie

Hiermee rekenen we de testwaarde van t uit: n. 10 ( x ) ,16

Hiermee rekenen we de testwaarde van t uit: n. 10 ( x ) ,16 modulus strepen: uitkomst > 0 Hiermee rekenen we de testwaarde van t uit: n 10 ttest ( x ) 105 101 3,16 n-1 4 t test > t kritisch want 3,16 >,6, dus 105 valt buiten het BI. De cola bevat niet significant

Nadere informatie

Voorwoord: status model RI&E SW

Voorwoord: status model RI&E SW Voorwoord: status model RI&E SW De Model RI&E voor de SW-branche kan gebruikt worden als basis voor een RI&E in uw SW-organisatie. De model RI&E is nadrukkelijk geen goedgekeurde branche RI&E en de inhoud

Nadere informatie

Practicum algemeen. 1 Diagrammen maken 2 Lineair verband en evenredig verband 3 Het schrijven van een verslag

Practicum algemeen. 1 Diagrammen maken 2 Lineair verband en evenredig verband 3 Het schrijven van een verslag Practicum algemeen 1 Diagrammen maken 2 Lineair verband en evenredig verband 3 Het schrijven van een verslag 1 Diagrammen maken Onafhankelijke grootheid en afhankelijke grootheid In veel experimenten wordt

Nadere informatie

Handreiking waterbodemkwaliteitskaart Delfland

Handreiking waterbodemkwaliteitskaart Delfland Handreiking waterbodemkwaliteitskaart Delfland Inleiding Het Hoogheemraadschap van Delfland heeft op 19 februari 2015 een waterbodemkwaliteitskaart (WBKK) vastgesteld. De WBKK van Delfland is een belangrijk

Nadere informatie

INMETEN VAN BOORPUNTEN EN WATERPASSEN

INMETEN VAN BOORPUNTEN EN WATERPASSEN 5 10 Protocol 2013 15 INMETEN VAN BOORPUNTEN EN WATERPASSEN 20 25 30 35 40 45 Versie 2.0, 27-9-2001 Pagina 1 van 8 50 Inhoud 1 PLAATS VAN DIT PROTOCOL IN HET KWALITEITSZORGSYSTEEM...2 1.1 VKB protocollen

Nadere informatie

Beoordelingsprotocol objectkenmerken

Beoordelingsprotocol objectkenmerken WAARDERINGSKAMER NOTITIE Betreft: Beoordelingsprotocol objectkenmerken Datum: 7 augustus 2018 Bijlage(n): - BEOORDELINGSPROTOCOL OBJECTKENMERKEN Inleiding De juiste registratie van alle gegevens over een

Nadere informatie

SCB in de praktijk. Ervaringen met S.C.B. In de uitvoering van UAV GC werken. GWW Advies 1

SCB in de praktijk. Ervaringen met S.C.B. In de uitvoering van UAV GC werken. GWW Advies 1 SCB in de praktijk Ervaringen met S.C.B. In de uitvoering van UAV GC werken GWW Advies 1 Inhoud presentatie Achtergronden SCB Praktijk werking Verbeteringen GWW Advies 2 Herkomst SCB gedachte SCB is vervolg

Nadere informatie

Populaties beschrijven met kansmodellen

Populaties beschrijven met kansmodellen Populaties beschrijven met kansmodellen Prof. dr. Herman Callaert Deze tekst probeert, met voorbeelden, inzicht te geven in de manier waarop je in de statistiek populaties bestudeert. Dat doe je met kansmodellen.

Nadere informatie

Procedure Valideren en Opslaan van hoogtedata

Procedure Valideren en Opslaan van hoogtedata paginanummer : 1 van 11 Autorisatie Naam Paraaf Datum Auteur(s) B.C. Dierikx 17-04-2012 Toetser intern Wijzigingen Toetser intern Autorisator Beheerder Rijkswaterstaat DID hoogtedata Versie beheer Datum

Nadere informatie

datum 2013 Handreiking Werkplan

datum 2013 Handreiking Werkplan datum 2013 Handreiking Werkplan Inhoud 1. ALGEMENE GEGEVENS... 3 1.1 ALGEMENE GEGEVENS... 3 1. WIE IS DE EIGENAAR / BEHEERDER VAN HET OPPERVLAKTEWATER- LICHAAM... 3 2. GEGEVENS VAN DE ADVISEUR VAN DE AANVRAGER

Nadere informatie

Kadaster Materiebeleid GEO. Handleiding kadastrale metingen met GPS. Aanvullingen op de HTW 1996 3.1. Materiebeleid GEO / PPB. Versie.

Kadaster Materiebeleid GEO. Handleiding kadastrale metingen met GPS. Aanvullingen op de HTW 1996 3.1. Materiebeleid GEO / PPB. Versie. Kadaster Materiebeleid GEO Aanvullingen op de HTW 1996 Auteur(s) Materiebeleid GEO / PPB Materiebeleid GEO 2 van 7 Aanvullingen op de HTW 1996 Opdrachtgever Kadaster Materiebeleid GEO Status Definitief

Nadere informatie

Gelijkwaardigheid van niet-geaccrediteerde laboratoria (conform NEN-EN ISO/IEC 17025)

Gelijkwaardigheid van niet-geaccrediteerde laboratoria (conform NEN-EN ISO/IEC 17025) Gelijkwaardigheid van niet-geaccrediteerde laboratoria (conform NEN-EN ISO/IEC 17025) NEa, 20-07-2012, versie 1.0 INTRODUCTIE In artikel 34 van de Monitoring en Rapportage Verordening (MRV) is beschreven

Nadere informatie

VOOR HET SECUNDAIR ONDERWIJS. Kansmodellen. 3. Populatie en steekproef. Werktekst voor de leerling. Prof. dr. Herman Callaert

VOOR HET SECUNDAIR ONDERWIJS. Kansmodellen. 3. Populatie en steekproef. Werktekst voor de leerling. Prof. dr. Herman Callaert VOOR HET SECUNDAIR ONDERWIJS Kansmodellen. Werktekst voor de leerling Prof. dr. Herman Callaert Hans Bekaert Cecile Goethals Lies Provoost Marc Vancaudenberg . Populatie: een intuïtieve definitie.... Een

Nadere informatie

Kenmerk ontheffing in de Bijstands Uitkeringen Statistiek

Kenmerk ontheffing in de Bijstands Uitkeringen Statistiek Centraal Bureau voor de Statistiek Divisie sociale en regionale statistieken (SRS) Sector statistische analyse voorburg (SAV) Postbus 24500 2490 HA Den Haag Kenmerk ontheffing in de Bijstands Uitkeringen

Nadere informatie

Onderzoek naar de informatiehuishouding. Twee vragenlijsten vergeleken

Onderzoek naar de informatiehuishouding. Twee vragenlijsten vergeleken Onderzoek naar de informatiehuishouding Twee vragenlijsten vergeleken Wat zijn de verschillen tussen een informatie audit vragenlijst en een e-discovery checklist en maak je een keuze of kunnen ze elkaar

Nadere informatie

Significante cijfers en meetonzekerheid

Significante cijfers en meetonzekerheid Inhoud Significante cijfers en meetonzekerheid... 2 Significante cijfers... 2 Wetenschappelijke notatie... 3 Meetonzekerheid... 3 Significante cijfers en meetonzekerheid... 4 Opgaven... 5 Opgave 1... 5

Nadere informatie

Samenvatting. A. van Leeuwenhoeklaan MA Bilthoven Postbus BA Bilthoven KvK Utrecht T

Samenvatting. A. van Leeuwenhoeklaan MA Bilthoven Postbus BA Bilthoven   KvK Utrecht T A. van Leeuwenhoeklaan 9 3721 MA Bilthoven Postbus 1 3720 BA Bilthoven www.rivm.nl KvK Utrecht 30276683 T 030 274 91 11 info@rivm.nl Uw kenmerk Gevoeligheid van de gesommeerde depositiebijdrage onder 0,05

Nadere informatie

Beoordelingsprotocol objectkenmerken

Beoordelingsprotocol objectkenmerken WAARDERINGSKAMER NOTITIE Betreft: Beoordelingsprotocol objectkenmerken Datum: 7 februari 2014 Bijlage(n): - BEOORDELINGSPROTOCOL OBJECTKENMERKEN Inleiding De juiste registratie van alle gegevens over een

Nadere informatie

KIJKEN ACHTER DE DIJKEN 20 JUNI 2017

KIJKEN ACHTER DE DIJKEN 20 JUNI 2017 KIJKEN ACHTER DE DIJKEN 20 JUNI 2017 IETS ANDERS 20 juni 2017 HANS HUSSEM (Met dank aan waterschap Noorderzijlvest) 3 Zee: Groter, dieper, ruiger, onherbergzamer. Binnenwater: Klein, ondiep, vlak, relatief

Nadere informatie

Meten is weten, dat geldt ook voor het vakgebied natuurkunde. Om te meten gebruik je hulpmiddelen, zoals timers, thermometers, linialen en sensoren.

Meten is weten, dat geldt ook voor het vakgebied natuurkunde. Om te meten gebruik je hulpmiddelen, zoals timers, thermometers, linialen en sensoren. 1 Meten en verwerken 1.1 Meten Meten is weten, dat geldt ook voor het vakgebied natuurkunde. Om te meten gebruik je hulpmiddelen, zoals timers, thermometers, linialen en sensoren. Grootheden/eenheden Een

Nadere informatie

Werken met de SCi-547 en SCi-548. Jody Schinkel, Suzanne Spaan, Ko den Boeft, Jan Tempelman

Werken met de SCi-547 en SCi-548. Jody Schinkel, Suzanne Spaan, Ko den Boeft, Jan Tempelman Werken met de SCi-547 en SCi-548 Jody Schinkel, Suzanne Spaan, Ko den Boeft, Jan Tempelman Inhoud presentatie 1. Doel van de protocollen 2. Inhoud protocollen Hoe meten / analyseren? Waarom registreren?

Nadere informatie

Rekenen aan wortels Werkblad =

Rekenen aan wortels Werkblad = Rekenen aan wortels Werkblad 546121 = Vooraf De vragen en opdrachten in dit werkblad die vooraf gegaan worden door, moeten schriftelijk worden beantwoord. Daarbij moet altijd duidelijk zijn hoe de antwoorden

Nadere informatie

Vraagspecificatie Eisen. Onderhoudsbaggeren Scheveningen Haven. Gemeente Den Haag

Vraagspecificatie Eisen. Onderhoudsbaggeren Scheveningen Haven. Gemeente Den Haag Gemeente Den Vraagspecificatie Eisen Onderhoudsbaggeren Scheveningen Haven Engineering & Construct-contract met toepassing van de Uniforme Algemene Voorwaarden voor geïntegreerde contracten 2005 (UAV-gc

Nadere informatie

Wiskunde Lesperiode 1

Wiskunde Lesperiode 1 Wiskunde Lesperiode 1 Proefwerk analyse & Voorbereiding op de herkansing of hoe je je wiskunde materiaal ook kunt gebruiken. Wat gaan we doen? Overzicht creëren. Planning maken. Fouten opsporen en verbeteren.

Nadere informatie

WEGWIJS IN DE: PROCESBEHEERSING VALIDATIE BORGING

WEGWIJS IN DE: PROCESBEHEERSING VALIDATIE BORGING INFOBULLETIN IN-WEGW WEGWIJS IN DE: PROCESBEHEERSING VALIDATIE BORGING Inleiding Cleaning Consultancy Delft bv. adviseert bedrijven die zich bezighouden met industriële reiniging. Onder deze bedrijven

Nadere informatie

Data analyse Inleiding statistiek

Data analyse Inleiding statistiek Data analyse Inleiding statistiek 1 Terugblik - Inductieve statistiek Afleiden van eigenschappen van een populatie op basis van een beperkt aantal metingen (steekproef) Kennis gemaakt met kans & kansverdelingen»

Nadere informatie

Een visie op het natuurkundig practicum

Een visie op het natuurkundig practicum Een visie op het natuurkundig practicum Martijn Koops, Peter Duifhuis en Floor Pull ter Gunne; vakgroep Nastec, FE, HU Inleiding Practicum is belangrijk bij het vak natuurkunde. Het kan de theorie ondersteunen

Nadere informatie

De Grids van het Actueel Hoogtebestand Nederland

De Grids van het Actueel Hoogtebestand Nederland Ministerie van Verkeer en Waterstaat jklmnopq Adviesdienst Geo-informatie en ICT De Grids van het Actueel Hoogtebestand Nederland Versie 1.3 28 januari 2004 Ministerie van Verkeer en Waterstaat jklmnopq

Nadere informatie

BEGRIP VAN BEWIJS. vrije Universiteit amsterdam. Instituut voor Didactiek en Onderwijspraktijk. Vragenlijst. Herman Schalk

BEGRIP VAN BEWIJS. vrije Universiteit amsterdam. Instituut voor Didactiek en Onderwijspraktijk. Vragenlijst. Herman Schalk Instituut voor Didactiek en Onderwijspraktijk BEGRIP VAN BEWIJS Herman Schalk Vragenlijst Toelichting bij de vragenlijst p. 3 Vragen bij de elementen van begrip van bewijs p. 4 vrije Universiteit amsterdam

Nadere informatie

tudievragen voor het vak TCO-2B

tudievragen voor het vak TCO-2B S tudievragen voor het vak TCO-2B 1 Wat is fundamenteel/theoretisch onderzoek? 2 Geef een voorbeeld uit de krant van fundamenteel/theoretisch onderzoek. 3 Wat is het doel van fundamenteel/theoretisch onderzoek?

Nadere informatie

Bouwproces volgens de visie van Veelzijdigbouw

Bouwproces volgens de visie van Veelzijdigbouw 2011 Bouwproces volgens de visie van Veelzijdigbouw Veelzijdigbouw Walnootstraat 26 2461 DV Ter Aar Telefoon 06-43822608 Fax 0847-593939 info@veelzijdigbouw.nl www.veelzijdigbouw.nl Het bouwproces volgens

Nadere informatie

Project: Kennisdocument Onderwerp: p90 Datum: 23 november 2009 Referentie: p90 onzekerheid Wat betekent de p90 (on)zekerheid?

Project: Kennisdocument Onderwerp: p90 Datum: 23 november 2009 Referentie: p90 onzekerheid Wat betekent de p90 (on)zekerheid? Project: Kennisdocument Onderwerp: p90 Datum: 23 november 2009 Referentie: p90 onzekerheid Wat betekent de p90 (on)zekerheid? De p90 onzekerheid staat in het kader van de garantieregeling voor aardwarmte

Nadere informatie

Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Directie Gezond en Veilig Werken t.a.v. mevrouw Simone Wiers Postbus 90801 2509 LV DEN HAAG

Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Directie Gezond en Veilig Werken t.a.v. mevrouw Simone Wiers Postbus 90801 2509 LV DEN HAAG Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Directie Gezond en Veilig Werken t.a.v. mevrouw Simone Wiers Postbus 90801 2509 LV DEN HAAG Meteren, 11 maart 2015 Rijksstraatweg 69 4194 SK METEREN Postbus

Nadere informatie

Netwerkdiagram voor een project. AOA: Activities On Arrows - activiteiten op de pijlen.

Netwerkdiagram voor een project. AOA: Activities On Arrows - activiteiten op de pijlen. Netwerkdiagram voor een project. AOA: Activities On Arrows - activiteiten op de pijlen. Opmerking vooraf. Een netwerk is een structuur die is opgebouwd met pijlen en knooppunten. Bij het opstellen van

Nadere informatie

Convenant Eenvormige Toetsing Gezondheidsonderzoek vanuit het Parelsnoer Instituut

Convenant Eenvormige Toetsing Gezondheidsonderzoek vanuit het Parelsnoer Instituut Convenant Eenvormige Toetsing Gezondheidsonderzoek De ondergetekenden: 1. Academisch Medisch Centrum Amsterdam... gevestigd aan... te..., vertegenwoordigd door... (hierna te noemen...) en 2...., gevestigd

Nadere informatie

Consultatiedocument Standaard 4400N Opdrachten tot het verrichten van overeengekomen specifieke werkzaamheden 30 juli 2015

Consultatiedocument Standaard 4400N Opdrachten tot het verrichten van overeengekomen specifieke werkzaamheden 30 juli 2015 Dit document maakt gebruik van bladwijzers Consultatiedocument Opdrachten tot het verrichten van overeengekomen specifieke werkzaamheden 30 juli 2015 Consultatieperiode loopt tot en met 21 september 2015

Nadere informatie

Nabespreking Reflectieopdracht 1 Zoek de fout!

Nabespreking Reflectieopdracht 1 Zoek de fout! Nabespreking Reflectieopdracht 1 Zoek de fout! Leerlingen formuleren zelf (samen) de criteria voor een goede onderzoeksvraag en passen die toe op hun eigen onderzoeksvraag. Het is enerzijds wel de bedoeling

Nadere informatie

handleiding Veiligheidsplanner voorwoord inleiding De stappen van de Lokale stap 01 profiel stap 02 wat is het probleem? stap 03 wat doen wij al?

handleiding Veiligheidsplanner voorwoord inleiding De stappen van de Lokale stap 01 profiel stap 02 wat is het probleem? stap 03 wat doen wij al? handleiding lokale veiligheidsplanner 1 veiligheid door samenwerking handleiding handleiding lokale veiligheidsplanner 2 Welkom bij de internettoepassing Lokale. Het Centrum voor Criminaliteitspreventie

Nadere informatie

OCAI. veelgestelde vragen

OCAI. veelgestelde vragen OCAI veelgestelde vragen OCAI, veelgestelde vragen OCAI online Vrouwenlaan 106 8017 HS Zwolle 038-2301503 www.ocai-online.nl OCAI online, september 2008 3 [ Over de uitslag Hoe kan het dat mijn collega

Nadere informatie

Q&A Onderzoek prestatie-indicatoren. 1. Algemeen. 1-1 In het protocol staat dat onjuistheden groter dan 2% (per indicator) worden vastgesteld?

Q&A Onderzoek prestatie-indicatoren. 1. Algemeen. 1-1 In het protocol staat dat onjuistheden groter dan 2% (per indicator) worden vastgesteld? Q&A Onderzoek prestatie-indicatoren 1. Algemeen 1-1 In het protocol staat dat onjuistheden groter dan 2% (per indicator) worden vastgesteld? 1-2 Hoe pas je de tolerantie van 2% toe op de verantwoorde indicatoren

Nadere informatie

Kwaliteit begrotingsprogramma's Gemeente Dordrecht Bijlage 1

Kwaliteit begrotingsprogramma's Gemeente Dordrecht Bijlage 1 Kwaliteit begrotingsprogramma's Gemeente Dordrecht Bijlage 1 Beoordelingskader, ofwel hoe wij gekeken en geoordeeld hebben Inhoudsopgave 1 Inleiding 2 2 Uitgangspunten 2 3 Beoordelingscriteria 3 4 Hoe

Nadere informatie

De bepaling van de positie van een. onderwatervoertuig (inleiding)

De bepaling van de positie van een. onderwatervoertuig (inleiding) De bepaling van de positie van een onderwatervoertuig (inleiding) juli 2006 Bepaling positie van een onderwatervoertuig. Inleiding: Het volgen van onderwatervoertuigen (submersibles, ROV s etc) was in

Nadere informatie

Registratie van boringen.

Registratie van boringen. Werkgroep Z-coördinaat. Registratie van boringen. Door: werkgroep Z-coördinaat Datum: 20 oktober 2016. Versie: 1.1. blad : 1 (9) 1 Inleiding. In dit document wordt beschreven hoe de loop van, als bijvoorbeeld,

Nadere informatie

Folkert Buiter 2 oktober 2015

Folkert Buiter 2 oktober 2015 1 Nuchter kijken naar feiten en trends van aardbevingen in Groningen. Een versneld stijgende lijn van het aantal en de kracht van aardbevingen in Groningen. Hoe je ook naar de feitelijke metingen van de

Nadere informatie

Statistiek voor Natuurkunde Opgavenserie 4: Lineaire regressie

Statistiek voor Natuurkunde Opgavenserie 4: Lineaire regressie Statistiek voor Natuurkunde Opgavenserie 4: Lineaire regressie Inleveren: Uiterlijk 15 februari voor 16.00 in mijn postvakje Afspraken Overleg is toegestaan, maar iedereen levert zijn eigen werk in. Overschrijven

Nadere informatie

De wijde wereld in wandelen

De wijde wereld in wandelen 127 De wijde wereld in wandelen Valrisico schatten door het meten van lopen in het dagelijks leven Om een stap verder te komen in het schatten van valrisico heb ik het lopen in het dagelijks leven bestudeerd.

Nadere informatie

ONDERZOEK NAAR KWALITEITSVERBETERING MBO OPLEIDINGSNIVEAU. ROC Midden Nederland te Utrecht. Sociaal cultureel werker

ONDERZOEK NAAR KWALITEITSVERBETERING MBO OPLEIDINGSNIVEAU. ROC Midden Nederland te Utrecht. Sociaal cultureel werker ONDERZOEK NAAR KWALITEITSVERBETERING MBO OPLEIDINGSNIVEAU ROC Midden Nederland te Utrecht Sociaal cultureel werker BRIN: 25LH Onderzoeksnummer: 276997 Onderzoek uitgevoerd in: Juli 2014 Conceptrapport

Nadere informatie

Wiskunde A. Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Woensdag 17 mei 13.30 16.30 uur

Wiskunde A. Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Woensdag 17 mei 13.30 16.30 uur Wiskunde A Examen VWO Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Woensdag 17 mei 13.30 16.30 uur 20 00 Als bij een vraag een verklaring, uitleg of berekening vereist is, worden aan het antwoord

Nadere informatie

Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een artikel over een diagnostische test of screeningsinstrument.

Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een artikel over een diagnostische test of screeningsinstrument. Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een artikel over een diagnostische test of screeningsinstrument. Behorend bij: Evidence-based logopedie, hoofdstuk 3. Toelichting bij de criteria voor

Nadere informatie

Exponentiële Functie: Toepassingen

Exponentiële Functie: Toepassingen Exponentiële Functie: Toepassingen 1 Overgang tussen exponentiële functies en lineaire functies Wanneer we werken met de exponentiële functie is deze niet altijd gemakkelijk te herkennen. Daarom proberen

Nadere informatie

Kenmerk ZKS Doorkiesnummer +31 (0) (0)

Kenmerk ZKS Doorkiesnummer +31 (0) (0) Memo Aan Jasper Fiselier (DHV) Datum Van Pieter Koen Tonnon Jan Mulder Kenmerk Doorkiesnummer +31 (0)88 33 58 464 +31 (0)88 33 58 446 Aantal pagina's 9 E-mail pieterkoen.tonnon @deltares.nl jan.mulder@deltares.nl

Nadere informatie

Aanbeveling: Ingangscontrole van antistoffen t.b.v. flowcytometrie

Aanbeveling: Ingangscontrole van antistoffen t.b.v. flowcytometrie Aanbeveling: Ingangscontrole van antistoffen t.b.v. flowcytometrie Augustus 2016 Werkgroep NVC ISO 15189 Leden: A. Bloem A. Claessen C. Koelman J. Lambers J. Leuvenink P. de Schouwer V.H.J. van der Velden

Nadere informatie

5.0 Voorkennis. Er zijn verschillende manieren om gegevens op een grafische wijze weer te geven: 1. Staafdiagram:

5.0 Voorkennis. Er zijn verschillende manieren om gegevens op een grafische wijze weer te geven: 1. Staafdiagram: 5.0 Voorkennis Er zijn verschillende manieren om gegevens op een grafische wijze weer te geven: 1. Staafdiagram: De lengte van de staven komt overeen met de hoeveelheid; De staven staan meestal los van

Nadere informatie

Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Woensdag 25 mei totale examentijd 3 uur

Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Woensdag 25 mei totale examentijd 3 uur wiskunde A1 Examen VWO - Compex Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Woensdag 25 mei totale examentijd 3 uur 20 05 Vragen 1 tot en met 13 In dit deel staan de vragen waarbij de computer niet

Nadere informatie

Examen VWO. Wiskunde A1,2 (nieuwe stijl)

Examen VWO. Wiskunde A1,2 (nieuwe stijl) Wiskunde A1,2 (nieuwe stijl) Examen VWO Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 2 Woensdag 18 juni 13.3 16.3 uur 2 3 Voor dit examen zijn maximaal zijn 88 punten te behalen; het examen bestaat

Nadere informatie

TU Delft. lodellering morfodynamisch adrag van de Drempel van answeert. C-13809 712 (bijlage) Aanvuliende berekeningen. M.D. Groenewoud.

TU Delft. lodellering morfodynamisch adrag van de Drempel van answeert. C-13809 712 (bijlage) Aanvuliende berekeningen. M.D. Groenewoud. Bibliotheek C-13809 712 (bijlage) lodellering morfodynamisch adrag van de Drempel van answeert Aanvuliende berekeningen Januari 1998 M.D. Groenewoud 1 Uitgevoerd in opdracht van het Rijksinstituut voor

Nadere informatie

Beoordelingscriteria scriptie Nemas HRM

Beoordelingscriteria scriptie Nemas HRM Beoordelingscriteria scriptie Nemas HRM Instructie Dit document hoort bij het beoordelingsformulier. Op het beoordelingsformulier kan de score per criterium worden ingevuld. Elk criterium kan op vijf niveaus

Nadere informatie

Examen HAVO. wiskunde B (pilot) tijdvak 2 woensdag 20 juni 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een uitwerkbijlage.

Examen HAVO. wiskunde B (pilot) tijdvak 2 woensdag 20 juni 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een uitwerkbijlage. Eamen HAV 0 tijdvak woensdag 0 juni 3.30-6.30 uur wiskunde B (pilot) Bij dit eamen hoort een uitwerkbijlage.. Dit eamen bestaat uit 0 vragen. Voor dit eamen zijn maimaal 8 punten te behalen. Voor elk vraagnummer

Nadere informatie

Arnold Maassen Holding BV. Verslag energieaudit. Verslag over het jaar 2014. G.R.M. Maassen

Arnold Maassen Holding BV. Verslag energieaudit. Verslag over het jaar 2014. G.R.M. Maassen Arnold Maassen Holding BV Verslag energieaudit Verslag over het jaar 2014 G.R.M. Maassen Inhoud 1 Inleiding... 3 2 Inventarisatie van energieverbruik en emissiebronnen... 3 3 Energieverbruik en CO 2 Footprint...

Nadere informatie

Reflectiegesprekken met kinderen

Reflectiegesprekken met kinderen Reflectiegesprekken met kinderen Hierbij een samenvatting van allerlei soorten vragen die je kunt stellen bij het voeren van (reflectie)gesprekken met kinderen. 1. Van gesloten vragen naar open vragen

Nadere informatie

1 Inleiding. 1.1 Probleemstelling. 1.2 Meetstrategie vaklodingenprogramma

1 Inleiding. 1.1 Probleemstelling. 1.2 Meetstrategie vaklodingenprogramma 1 Inleiding 1.1 Probleemstelling Rijkswaterstaat (RWS) heeft aan de Nederlandse Aardolie Maatschappij b.v. (NAM) gegevens van de bodemhoogte van de Waddenzee ter beschikking gesteld voor de periode 1985

Nadere informatie

ENERGIEMANAGEMENT ACTIEPLAN. 3 oktober 2013

ENERGIEMANAGEMENT ACTIEPLAN. 3 oktober 2013 ENERGIEMANAGEMENT ACTIEPLAN code: B1308 3 oktober 2013 datum: 3 oktober 2013 referentie: lak code: B1308 blad: 3/8 Inhoudsopgave 1. Inleiding 4 2. Onderdelen van het energiemanagement actieplan 5 2.1

Nadere informatie

Raad voor Accreditatie (RvA) Accreditatie van monsterneming

Raad voor Accreditatie (RvA) Accreditatie van monsterneming Raad voor Accreditatie (RvA) Accreditatie van monsterneming Documentcode: RvA-T021-NL Versie 3, 27-2-2015 Een RvA-Toelichting beschrijft het beleid en/of de werkwijze van de RvA met betrekking tot een

Nadere informatie

VEILIGHEIDSVOORRADEN BEREKENEN

VEILIGHEIDSVOORRADEN BEREKENEN VEILIGHEIDSVOORRADEN BEREKENEN 4 Soorten berekeningen 12 AUGUSTUS 2013 IR. PAUL DURLINGER Durlinger Consultancy Management Summary In dit paper worden vier methoden behandeld om veiligheidsvoorraden te

Nadere informatie

Mooie opgaven met mooie contexten. Maar je moet het wel snappen. Standaard aanpak van bekende opgaven werkt hier niet. Je moet de aanpak wel zien.

Mooie opgaven met mooie contexten. Maar je moet het wel snappen. Standaard aanpak van bekende opgaven werkt hier niet. Je moet de aanpak wel zien. Verslag examenbespreking pilot-examen VWO 2014 (eerste tijdvak) Utrecht, 20 mei 2014 Eerste resultaten: Totaal 36 kandidaten. Gemiddeld 39,7 punten. Algemene opmerkingen: Slechts twee leerlingen van te

Nadere informatie

Examen HAVO. Wiskunde A1,2

Examen HAVO. Wiskunde A1,2 Wiskunde A1,2 Examen HAVO Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs Tijdvak 1 Donderdag 25 mei 13.30 16.30 uur 20 00 Dit examen bestaat uit 19 vragen. Voor elk vraagnummer is aangegeven hoeveel punten met een

Nadere informatie

VERGELIJKENDE STUDIE VAN ALTERNATIEVE ONTWERPWAARDE SCHATTINGEN VAN SIGNIFICANTE GOLFHOOGTE

VERGELIJKENDE STUDIE VAN ALTERNATIEVE ONTWERPWAARDE SCHATTINGEN VAN SIGNIFICANTE GOLFHOOGTE Rapport aan isterie van de Vlaamse Gemeenschap Departement Leefmilieu en Infrastructuur Administratie Waterwegen en Zeewezen AFDELING WATERWEGEN KUST VERGELIJKENDE STUDIE VAN ALTERNATIEVE ONTWERPWAARDE

Nadere informatie

Onderzoeksvraag Uitkomst

Onderzoeksvraag Uitkomst Hoe doe je onderzoek? Hoewel er veel leuke boeken zijn geschreven over het doen van onderzoek (zie voor een lijstje de pdf op deze site) leer je onderzoeken niet uit een boekje! Als je onderzoek wilt doen

Nadere informatie

3. Een norm voor valide examenproducten norm voor valide examenproducten cesuur exameninstrumentarium

3. Een norm voor valide examenproducten norm voor valide examenproducten cesuur exameninstrumentarium Dit document is een onderdeel uit het advies Drie routes naar een valide examenproduct van mei 2016. De uitwerking van het advies vindt plaats vanaf augustus 2016 door de hiervoor aangestelde kwartiermaker

Nadere informatie

Evalueren van projecten met externen Kennisdocument Onderzoek & Statistiek

Evalueren van projecten met externen Kennisdocument Onderzoek & Statistiek Evalueren van projecten met externen Kennisdocument Onderzoek & Statistiek Zwaantina van der Veen / Dymphna Meijneken / Marieke Boekenoogen Stad met een hart Inhoud Hoofdstuk 1 Inleiding 3 Hoofdstuk 2

Nadere informatie

Kalibreren van meetapparatuur

Kalibreren van meetapparatuur Kalibreren van meetapparatuur Vanuit de wettelijk verplichte F-gassen regeling bent u als koeltechnisch bedrijf verplicht met gekeurde meetapparatuur te werken. Afgelopen periode heeft STEK geconstateerd

Nadere informatie

Energiemanagementprogramma HEVO B.V.

Energiemanagementprogramma HEVO B.V. Energiemanagementprogramma HEVO B.V. Opdrachtgever HEVO B.V. Project CO2 prestatieladder Datum 7 december 2010 Referentie 1000110-0154.3.0 Auteur mevrouw ir. C.D. Koolen Niets uit deze uitgave mag zonder

Nadere informatie

Monitor Volwaardige Arbeidsrelaties

Monitor Volwaardige Arbeidsrelaties Monitor Volwaardige Arbeidsrelaties in de architectenbranche QUICKSCAN mei 2013 Inhoud Monitor Volwaardige Arbeidsrelaties 3 Resultaten 6 Bureau-intermediair I Persoonlijk urenbudget 6 Keuzebepalingen

Nadere informatie

Hoofdstuk 1 Beweging in beeld. Gemaakt als toevoeging op methode Natuurkunde Overal

Hoofdstuk 1 Beweging in beeld. Gemaakt als toevoeging op methode Natuurkunde Overal Hoofdstuk 1 Beweging in beeld Gemaakt als toevoeging op methode Natuurkunde Overal 1.1 Beweging vastleggen Het verschil tussen afstand en verplaatsing De verplaatsing (x) is de netto verplaatsing en de

Nadere informatie

Kenmerk ontheffing in de Bijstands Uitkeringen Statistiek 2009 Versie 2

Kenmerk ontheffing in de Bijstands Uitkeringen Statistiek 2009 Versie 2 Centraal Bureau voor de Statistiek Divisie sociale en regionale statistieken (SRS) Sector statistische analyse voorburg (SAV) Postbus 24500 2490 HA Den Haag Kenmerk ontheffing in de Bijstands Uitkeringen

Nadere informatie

HOEBERT HULSHOF & ROEST

HOEBERT HULSHOF & ROEST Inleiding Artikel 1 Deze standaard voor aan assurance verwante opdrachten heeft ten doel grondslagen en werkzaamheden vast te stellen en aanwijzingen te geven omtrent de vaktechnische verantwoordelijkheid

Nadere informatie

Gevolgen van beperkt getij op het Volker-Zoommeer voor de waterdiepten van daaromliggende jachthavens. Datum 16 november 2010 Status Definitief

Gevolgen van beperkt getij op het Volker-Zoommeer voor de waterdiepten van daaromliggende jachthavens. Datum 16 november 2010 Status Definitief 3 Gevolgen van beperkt getij op het Volker-Zoommeer voor de waterdiepten van daaromliggende jachthavens Datum 16 november 1 Status Definitief Waterdiepte jachthavens Volkerak-Zoommeer 16 november 1 Colofon

Nadere informatie

Extra impuls gemeenten voor afvalpreventie en afvalscheiding huishoudelijk afval

Extra impuls gemeenten voor afvalpreventie en afvalscheiding huishoudelijk afval Extra impuls gemeenten voor afvalpreventie en afvalscheiding huishoudelijk afval Inhoud 1. Inleiding 3 2. Opzet plannen voor ondersteuning 4 3. Plannen voor verminderen huishoudelijk restafval 5 3.1 Eisen

Nadere informatie

Contextbeschrijving. Joost van Hagen. Vonk Industrial Contracting

Contextbeschrijving. Joost van Hagen. Vonk Industrial Contracting Contextbeschrijving Vonk Industrial Contracting Joost van Hagen Opmerking [W1]: Raamwerk 2007: U kunt de opmerkingentekst (on)zichtbaar maken onder Beeld optie Opmaak. Let op! Paginanummering is al ingesteld

Nadere informatie

{button Installeer Zelfstudie Bestanden, execfile(seedatauk.exe,tutorial.ctb;tutorial nn.see)}

{button Installeer Zelfstudie Bestanden, execfile(seedatauk.exe,tutorial.ctb;tutorial nn.see)} Kringnet Vereffening Deze zelfstudie maakt gebruik van de module Vereffening. Opmerking: Deze zelfstudie kan niet worden uitgevoerd met LISCAD Lite. Doelstelling Het doel van deze zelfstudie is om te laten

Nadere informatie

Duinaangroei na 1990 voor de kust van Noord- en Zuid-Holland

Duinaangroei na 1990 voor de kust van Noord- en Zuid-Holland Duinaangroei na 199 voor de kust van Noord- en Zuid-Holland Duinaangroei na 199 voor de kust van Noord- en Zuid-Holland november 26 in opdracht van Rijkswaterstaat, RIKZ Het verschil in het volume zand

Nadere informatie

Inleiding tot de natuurkunde

Inleiding tot de natuurkunde OBC Inleiding tot de Natuurkunde 01-08-2010 W.Tomassen Pagina 1 Hoofdstuk 1 : Hoe haal ik hoge cijfers. 1. Maak van elke paragraaf een samenvatting. (Titels, vet/schuin gedrukte tekst, opsommingen en plaatsjes.)

Nadere informatie

Alles over disfunctioneren!

Alles over disfunctioneren! Alles over disfunctioneren! In deze blog besteden wij aandacht aan de acties die u als leidinggevende kunt ondernemen als u niet tevreden bent over het functioneren van een werknemer. Daarbij besteden

Nadere informatie

CO 2 Managementplan Energie meetplan 2.C.2 & 3.B.2 & 4.A.2. Jade Beheer B.V. OFN OFS 2C. Autorisatiedatum: 19-03-2016 Versie: 1.0

CO 2 Managementplan Energie meetplan 2.C.2 & 3.B.2 & 4.A.2. Jade Beheer B.V. OFN OFS 2C. Autorisatiedatum: 19-03-2016 Versie: 1.0 CO 2 Managementplan Energie meetplan 2.C.2 & 3.B.2 & 4.A.2 Jade Beheer B.V. OFN OFS 2C Auteur: Coert van Maren Autorisatiedatum: 19-03-2016 Versie: 1.0 CO 2 management plan 2.C.2 & 3.B.2 & 4.A.2 1 Inhoud

Nadere informatie

Amsterdam lapt regels preventief fouilleren aan haar laars. 26 maart 2013, Peter van de Wijngaart

Amsterdam lapt regels preventief fouilleren aan haar laars. 26 maart 2013, Peter van de Wijngaart Amsterdam lapt regels preventief fouilleren aan haar laars 26 maart 2013, Peter van de Wijngaart Voorwoord In december 2012 constateerde ik in het besluit van de burgemeester over preventief fouilleren

Nadere informatie

FS150422.7A. A: Beschrijving van de voorgestelde werkwijze B: Toelichting op het MSP en identificatie proces

FS150422.7A. A: Beschrijving van de voorgestelde werkwijze B: Toelichting op het MSP en identificatie proces FS150422.7A FORUM STANDAARDISATIE 22 april 2015 Agendapunt: 7. Internationaal Stuk 7A. Notitie omgang met standaarden van het Europese Multistakeholder Platform on ICT Standardisation Bijlage A: Beschrijving

Nadere informatie

I Uitvoeren vrijgave metingen. Documentinformatie

I Uitvoeren vrijgave metingen. Documentinformatie besloten en bijzondere ruimten die I001-010 Uitvoeren vrijgave metingen Toepassingsgebied RWE Generation NL Geldigheid tot 01-09-2020 Documentinformatie Versie Versiedatum Autorisatie V01 01-09-2017 Manager

Nadere informatie

# $ + K @ Dwarsprofiel Ontwerp Overbrengen naar de Kaart. Selecteer Bestand/Openen om het bestand "Tutorial 28.SEE" in de map Tutorial op te roepen.

# $ + K @ Dwarsprofiel Ontwerp Overbrengen naar de Kaart. Selecteer Bestand/Openen om het bestand Tutorial 28.SEE in de map Tutorial op te roepen. # $ + K @ Dwarsprofiel Ontwerp Overbrengen naar de Kaart Deze zelfstudie maakt gebruik van de modules Profielen & Ontwerpen, DTM en Volumes. Doelstelling Het doel van deze zelfstudie is om een set ontwerp

Nadere informatie

SPEELWIJZE LEIDERSCHAPSSPEL

SPEELWIJZE LEIDERSCHAPSSPEL SPEELWIJZE LEIDERSCHAPSSPEL Bij werken, zowel betaald als vrijwillig, hoort leiding krijgen of leiding geven. De vraag wat effectief leiderschap is houdt dan ook veel mensen bezig. De meningen hierover

Nadere informatie

Werkwijze Cogo 2004. abcdefgh. Cogo publicatienr. 04-03. Ad Graafland Paul Schepers. 3 maart 2004. Rijkswaterstaat

Werkwijze Cogo 2004. abcdefgh. Cogo publicatienr. 04-03. Ad Graafland Paul Schepers. 3 maart 2004. Rijkswaterstaat Werkwijze 2004 publicatienr. 04-03 Ad Graafland Paul Schepers 3 maart 2004 abcdefgh Rijkswaterstaat Werkwijze 2/16 I Inleiding Verandering In 2003 is de organisatie van de ingrijpend veranderd. Twee belangrijke

Nadere informatie

De theorie voor leesvaardigheid in de vorm van een stappenplan

De theorie voor leesvaardigheid in de vorm van een stappenplan De theorie voor leesvaardigheid in de vorm van een stappenplan 1. Globaal lezen a. Lees eerst altijd een tekst globaal. Dus: titel, inleiding, tussenkopjes, slot en bron. b. Denk na over het onderwerp,

Nadere informatie

Statistiek voor Natuurkunde Opgavenserie 1: Kansrekening

Statistiek voor Natuurkunde Opgavenserie 1: Kansrekening Statistiek voor Natuurkunde Opgavenserie 1: Kansrekening Inleveren: 12 januari 2011, VOOR het college Afspraken Serie 1 mag gemaakt en ingeleverd worden in tweetallen. Schrijf duidelijk je naam, e-mail

Nadere informatie

{button Installeer Zelfstudie Bestanden, execfile(seedatauk.exe,tutorial 12.ctb;Tutorial 12.see;Design.SEE)}

{button Installeer Zelfstudie Bestanden, execfile(seedatauk.exe,tutorial 12.ctb;Tutorial 12.see;Design.SEE)} # $ + K Berekenen van Volume tussen Twee Vlakken Deze zelfstudie maakt gebruik van de modules Volumes, Digitaal Terrein Model en Tekenconstructies. Opmerking: Deze zelfstudie kan niet worden voltooid met

Nadere informatie

2.4 Tekstopbouw In deze paragraaf oefen je in het schrijven van een tekst met een indeling in inleiding, kern en slot.

2.4 Tekstopbouw In deze paragraaf oefen je in het schrijven van een tekst met een indeling in inleiding, kern en slot. Fase.4 Tekstopbouw In deze paragraaf oefen je in het schrijven van een tekst met een indeling in inleiding, kern en slot. 1 1 Lees onderstaande tekst. Daarna ga je zelf een soortgelijke tekst schrijven.

Nadere informatie