Preventie van rugklachten in de sector van de kinderverzorging

Transcriptie

1 Preventie van rugklachten in de sector van de kinderverzorging Maart 2007 Algemene Directie Humanisering van de Arbeid

2 Dit handboek werd samengesteld door een team van PREVENT bestaande uit: Jean-Philippe DEMARET, ergonoom en licentiaat kinesitherapie en lichamelijke opvoeding; Frédéric GAVRAY, ergonoom, kinesitherapeut en licentiaat gezondheidsopvoeding Dankbetuiging Dank aan Doctor DELAVIGNETTE en de dienst Arbeidsgeneeskunde van Cockerill-Sambre voor de illustraties bij de brochure Vivre en harmonie avec son dos. Eveneens dank aan alle kinderkribben en kleuterscholen en de ondernemingen die belangstelling voor dit werk hebben getoond en ons hebben in staat gesteld dit handboek te illustrereren met foto s in een levensechte situatie: de personeelsleden van de dienst kinderkribben van de stad Brussel (in het bijzonder mevrouw Kenza ACHOUR); de personeelsleden van kinderkribbe P tit abeille uit Beaufays; de personeelsleden van de kinderkribbe van het ministerie van Landsverdediging van Luik; de personeelsleden van de vzw Sonefa van Namen; het pedagogische kader en de directie van de gemeenteschool van Ferrières; de kinderen die hun vrolijke snoetjes hebben geleend voor de foto s en video s: Alix,William, Lora,...; de mensen die hebben meegewerkt aan de illustratie van het document met foto s: Caroline, Géraldine,...; Linda CHIN A PAW van de vennootschap PRONK ERGO bv (2718 RM Zoetermeer, Nederland), Linda VAN TIEL van de vennootschap DE TOL bv (6581 AX Malden, Nederland), John VAN NEER van de vennootschap INTERIEUR MAATWERK VOF (6112 BA St. Joost, Nederland), Colinda DEN HARTOG van de vennootschap DEN HARTOG VOF (8253 PR Dronten, Nederland), PROMOTOR VAN HET PROJECT FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg Algemene Directie Humanisering van de Arbeid Ernest Blerotstraat Brussel Dit handboek kwam tot stand met de steun van de Europese Unie Europees Sociaal Fonds Deze publicatie kan eveneens geraadpleegd worden op de website : M/V De termen "kinderverzorgster", "kleuterleidster" en "preventieadviseur" in deze brochure verwijzen naar personen van beide geslachten. Cette brochure peut être également obtenue en français. De verveelvoudiging van teksten uit deze brochure voor niet-commmerciële doeleinden is toegelaten mits bronvermelding en, in voorkomend geval, vermelding van de auteurs van de brochure.voor de verveelvoudiging voor commerciële doeleinden moet de voorafgaandelijke toelating gevraagd worden van de Directie van de communicatie van de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg. Dit handboek werd samengesteld op vraag van de Algemene Directie Humanisering van de Arbeid van de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg Coördinatie: Directie van de communicatie Omslag en grafische leiding: Hilde Vandekerckhove Druk en vormgeving: Boone-Roosens Wettelijk depot: D/2007/1205/26 Verantwoordelijke uitgever: FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg. Ernest Blerotstraat Brussel Deze brochure is gratis te verkrijgen: telefonisch op het nummer: door rechtstreekse bestelling op de website van de FOD: schriftelijk bij de Cel Publicaties van de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg Ernest Blerotstraat Brussel Fax: publicaties@werk.belgie.be

3 Voorwoord Dit handboek voor de preventie van rugklachten in de sector van de kinderverzorging is de tweede van een reeks brochures in die specifiek gewijd zijn aan de preventie van musculo-skeletale aandoeningen. Dit initiatief kadert in de Europese campagne 2007 voor veiligheid en gezondheid op het werk, die de bestrijding van musculo-skeletale aandoeningen als thema heeft. Het handboek werd ontwikkeld door de Algemene Directie Humanisering van de Arbeid met de financiële steun van het Europees Sociaal Fonds. Het project RUGKLACHTEN is begonnen in 2000 op basis van een concept ontwikkeld door het Centre de promotion du travail dat tot doel had het risico van rugklachten en rugpijnen in de sector van de kinderverzorging te bestrijden door opleidingen aan te bieden aan kinderverzorgsters en kleuterleidsters. Het project werd gevoerd in samenwerking met het Instituut PREVENT. Steunend op zijn succes strekt dit project zich ook uit tot andere sectoren zoals de landbouw, de bouw en de thuishulp. Dit handboek streeft voornamelijk drie doelstellingen na: de werking van de rug kennen, begrijpen hoe hij kan worden aangepast en aangepaste oplossingen ontwikkelen. Het richt zich bij voorrang tot beroepsmensen uit de sector van de kinderverzorging, zoals kinderverzorgsters en kleuterleidsters, maar ook tot de verantwoordelijken van crêches en scholen en de preventieadviseurs, die zorgen voor de verbetering van de arbeidsomstandigheden in de sector van de kinderverzorging. 3

4 Inhoud 1. Inleiding Waardoor wordt rugpijn veroorzaakt? De anatomie: hoe zit mijn rug in elkaar? A. Het belangrijkste: de wervelkolom B. Verschillende onderdelen van de wervelkolom De schokdemper: de tussenwervelschijf a) Twee onderdelen b) Twee taken c) Twee bijzonderheden De achterste gewrichten De ligamenten De zenuwen De spieren Risicofactoren A. Herhaling of langdurig aanhouden van dezelfde positie Ik buig voorover (ronde rug) Ik draai naar de zijkant en buig naar voor Ik blijf langdurig zitten Ik blijf langdurig geknield of gehurkt B. Heffen en dragen Kenmerken van de last Tilafstand Aangepaste houding a) De last heffen terwijl men voorover buigt (ronde rug) b) De last heffen terwijl men voorover buigt (ronde rug) en naar de zijkant draait c) De last heffen terwijl men sterk naar achter helt d) De last heffen terwijl men de knieën sterk plooit C. Stress Natuurlijke veroudering van de wervelkolom en enkele pathologieën A. Natuurlijke veroudering en artrose B. Beschadiging van de ligamenten en achterste gewrichten C. Spiervermoeidheid D. Discusbeschadiging Stadium 1: Stadium 2: Stadium 3: Stadium 4: Is een chirurgische ingreep onvermijdelijk in geval van een discushernia? E. Lumbago Preventie: wat doen om een goede rug te behouden? A. Aanpassing van de werkpost Luiertafels a) Hoogte van de tafel b) Diepte van de tafel c) Andere kenmerken d) Opbergen van kleren, luiers en toiletartikelen e) Inrichting van de toegang tot de werkpost Kinderboxen a) Een mobiele wand plaatsen

5 b) Hoogte c) Diepte d) Doorgang Slaapzalen a) Bedden (1) Bedden voor niet-zelfstandige kinderen (2) Bedden voor zelfstandige kinderen b) Toegankelijkheid rond de bedden c) Werkbladen in de slaapzaal Speelruimte Sanitaire ruimten Inkomhal Maaltijden a) Voeding van de baby s b) Voeding van de middelgrote kinderen c) Voeding van de grootsten d) Maaltijdwagentjes Bergingen Hekken Huishoudtoestellen B. Aanpassing van het werk in zithouding: aanbevelingen voor zithoudingen C. Bewegingen en houdingen aanpassen Taken uitgevoerd zonder last a) Een houding aannemen met geplooide knieën, gehurkt of op de knieën b) De natuurlijke lordose behouden c) Gebruik van een voorwaartse steun d) Veranderen van houding (1) Een kind aankleden (2) Met een kind spelen Heffen en dragen a) de last omkaderen b) Behoud van de natuurlijke krommingen van de wervelkolom c) Plooien van de knieën Dragen a) Een kind van de grond tillen b) Een kind vanuit een bedje optillen c) Een kind dragen d) Een kind optillen uit een kinderstoel D. Gebruik van aangepaste kledij E. Lichaamsbeweging Regelmatig van houding veranderen Een goede conditie behouden door regelmatige lichaamsbeweging Hoe kan men zijn rug beschermen door aan lichaamsbeweging te doen? Welke zijn de aanbevolen sporten? Welke oefeningen kan ik thuis doen? a) Stretchoefeningen b) Spieroefeningen c) Oefeningen om de rug te mobiliseren Referenties

6 1. Inleiding In België lopen op dit ogenblik 8 mensen op 10 het risico van rugklachten in de loop van hun leven. Rugklachten staan niet alleen op de eerste plaats op de lijst van gezondheidsproblemen die te maken hebben met het werk, maar ze zijn ook de meest voorkomende oorzaak van werkonderbrekingen van lange duur. Mensen die kleine kinderen verzorgen, lopen dagelijks het risico van rugklachten door de houdingen die ze moeten aannemen vanwege de kleine gestalte van de kinderen en de verzorging daarvan (het kind dragen, aankleden, eten geven, een luier omdoen ). 2. Waardoor wordt rugpijn veroorzaakt? Het is dikwijls moeilijk om de bron van rugpijn te definiëren, aangezien er vaak meerdere oorzaken zijn. In het algemeen spreekt men over risicofactoren en onderscheidt men drie categorieën: de individuele factoren: - daartoe behoren: leeftijd, overgewicht, gebrek aan beweging en ook het gebruik van tabak de lichaamsbelastende factoren - de houding: zich voorover buigen, herhaaldelijk en langdurig draaien en gelijktijdig bukken - heffen en dragen de psychosociale en organisatorische factoren - tijdsdruk, gebrek aan autonomie, aan hulp, aan samenwerking, aan kennis en ontevredenheid over het werk. In de volgende hoofdstukken proberen we te begrijpen in hoeverre deze risicofactoren aan de basis liggen van rugpijn. 6

7 3. De anatomie: hoe zit mijn rug in elkaar? A. Het belangrijkste: de wervelkolom Onze romp heeft een centrale zuil, die we de wervelkolom noemen. Deze heeft drie belangrijke kwaliteiten: Stevigheid: de combinatie van onbuigzame elementen, de wervelbeentjes, en van vervormbare elementen en schokdempers, de tussenwervelschijven, biedt een zeer grote weerstand tegen de krachten die op de wervelkolom worden uitgeoefend. Mobiliteit: de tussenwervelschijven, de ruggewrichten en spieren maken zeer uiteenlopende bewegingen mogelijk. Bescherming: ze beschermt het ruggenmerg met wervels die errond zitten. De wervelkolom bestaat uit 5 zones die telkens bestaan uit wervels met een vergelijkbare morfologie. Voor de identificatie worden de eerste letter van de zone en een cijfer gebruikt dat de positie van de wervel aangeeft (de nummering gebeurt van boven naar beneden): 1) de zeven halswervels (C1 tot C7) 2) de twaalf rugwervels (D1 tot D12) waaraan de twaalf ribbenparen bevestigd zijn 3) de vijf lendenwervels (L1 tot L5) 4) het heiligbeen (vijf samengegroeide wervels, van S1 tot S5) Aan weerszijden van het heiligbeen bevinden zich twee grote botten, de lendenbeenderen die samen met het heiligbeen het bekken vormen. Het heupgewricht ligt aan de kant van het lendenbeen, tussen het darmbeen en het dijbeen. 5) het stuitbeen (3 of 4 samengegroeide wervels) De rug- en lendenelementen zijn voorwaarts gewelfd; deze welving aan de voorkant wordt lordose genoemd. De rugkromming is achterwaarts gekromd en wordt kyfose genoemd. Deze krommingen stemmen overeen met wat gemeenzaam de natuurlijke krommingen van de wervelkolom wordt genoemd. Druk en spanning op de schijven, ligamenten en spieren zijn minimaal wanneer deze krommingen zich in natuurlijke houding bevinden, dit wil zeggen in rechtopstaande verticale houding, zonder spiercontracties. 7

8 B. Verschillende componenten van de wervelkolom 1. De schokdemper: de tussenwervelschijf a) Twee onderdelen De tusenwervelschijf (2), die tussen twee wervels ligt(1), bestaat uit twee delen: de kern en de ring de kern, in het midden van de schijf, ziet eruit als een zeer dichte gelatine. Deze bestaat voor 10% uit proteïnen die water aantrekken (de proteoglycanen) en voor de resterende 90% uit water; de ring bestaat uit schuine vezels in afwisselende concentrische lagen. b) Twee taken wit: vezels van de ringen geel: de kern oranje: vasthechting aan de wervels 1. opvangen van schokken. Net als een goed opgeblazen band vangt de schijf verschillende drukvariaties op. 2. beweging mogelijk maken. Door de kern, die werkt als een mechanisch kogelgewricht, kan de wervelkolom buigen, zich uitrekken en draaien. 8

9 c) Twee bijzonderheden Afwezigheid van zenuwcellen De ring en de kern van de schijf hebben geen zenuwstructuur; de zenuwvezels (afgebeeld in het groen) bevinden zich enkel aan de achterste rand van de ring. De eerste letsels binnen in de schijf zijn dan ook pijnloos en stil. Afwezigheid van bloedvaten De schijf heeft geen bloedvaten. Om zich te voeden, werkt de schijf als een spons. Door drukveranderingen, veroorzaakt door bewegingen of veranderingen van houding, kan de schijf zich voeden en gifstoffen afvoeren. Gebrek aan beweging en een zittend leven betekenen dus een verhoogd risico voor onze rug. 9

10 2. De achterste gewrichten Achteraan klikken de twee wervels in elkaar ter hoogte van de achterste gewrichten (3). Deze zijn bedekt met kraakbeen dat een schokdempend weefsel is. 3. De ligamenten De wervelkolom wordt samengehouden door elastische banden, de ligamenten (4). 4. De zenuwen De grote zenuwkabel wordt ruggenmerg genoemd (5) en loopt van de schedel langs elke wervel aan de binnenkant van het wervelkanaal. Het ruggenmerg splitst zich dan in zenuwwortels (6), waar verschillende zenuwen ontspringen. De heupzenuw is heel goed gekend en voorziet het bovenbeen, het been en de voet gedeeltelijk van zenuwen. 5. De spieren De spieren houden de rug in een bepaalde stand en zorgen ook voor de stabiliteit en de beweging van de wervelkolom. De paravertebrale spieren (7) zitten vast aan de achterkant van de wervelkolom en verbinden twee of meer wervels met elkaar. 10

11 4. Risicofactoren A. Herhaling of langdurig aanhouden van dezelfde positie 1. Ik buig voorover (ronde rug) De romp helt naar voor en de wervelkolom rondt zich, de lendenlordose verdwijnt. Deze omkering van de lendenkromming gaat gepaard met veranderingen in de verdeling van druk en spanning van de verschillende delen: de schijf wordt vooraan samengedrukt; de druk op de schijf wordt enkel nog gedragen door het voorste deel van de schijf; de druk op de tussenwervelschijven wordt verhoogd. Voor een persoon van 60 kg stijgt ze van 40 kg in rechtopstaande houding naar ongeveer 240 kg in deze voorovergebogen positie (6 keer groter). De toename van de druk op de tussenwervelschijven wordt verklaard door het fysische mechanisme van de hefboomarm. de achterste ligamenten en het achterste deel van de schijf rekken uit. 2. Ik draai naar de zijkant en buig naar voor De romp helt naar voor en de wervelkolom rondt zich, de lendenlordose verdwijnt. De rotatie van de romp impliceert een bijkomende last voor het wervelsegment. het voorste en zijdelingse deel van de schijf worden samengedrukt terwijl het achterste (zwakste) deel sterk wordt uitgerekt; wegens de rotatie van de romp ontstaan er scheurtjes in de vezels van de ring; de druk op de tussenwervelschijven wordt verhoogd: ze stijgt van 40 kg in rechtopstaande houding naar ongeveer 265 kg in deze voorovergebogen en naar de zijkant gedraaide houding (de draaibeweging verhoogt de druk met 10% tot 20% ten opzichte van een axiale of normale positie). De combinatie van beide bewegingen verhoogt het risico op scheurtjes van de vezels van de vezelachtige ring. Dergelijke beweging is dus een zware belasting voor de rug. 11

12 3. Ik blijf langdurig zitten De zithouding veroorzaakt een daling of een omkering van de lendenkromming (door de buiging van de heupen en de druk van de heupbeenderen (onderste deel van het bekken) op de stoel). Dit leidt tot identieke veranderingen als in voorovergebogen houding: het voorste deel van de schijf wordt samengedrukt; het achterste gedeelte en de ligamenten worden uitgerekt; de druk op de tussenwervelschijven van de lenden verhoogt. Deze kan oplopen tot een waarde van ongeveer 100 kg; een langdurige zithouding belemmert de voeding van de schijf. De statische zithouding is dus niet bevorderlijk voor de drukveranderingen die ervoor zorgen dat de schijf zich kan voeden. 4. Ik blijf langdurig geknield of gehurkt Het feit dat de knieën en ook de heupen sterk worden gebogen, veroorzaakt spontaan een omkering van de lendenkromming (behalve wanneer men zijn houding corrigeert, zie hierna) en daarom wordt het voorste deel van de schijf samengedrukt. Het plooien van de knieën verhoogt eveneens de druk op het kraakbeen van het gewricht. Ook al wordt deze houding vaak aangeraden om de rug te sparen, toch is de gekromde rug niet echt een goede houding voor de rug of de knieën. 12

13 B. Heffen en dragen Het dragen van een kind of een last vermoeit niet alleen de armen en schouders, maar ook de rug. Verschillende factoren zijn bepalend voor het risico in verband met het heffen. We bekijken er drie: 1. Kenmerken van de last Het gewicht van de last is de factor die vaak als een behoorlijke belasting wordt aanzien. Een massa van 25 kg voor een man en van 15 kg voor een vrouw, geheven in een goede houding op een regelmatige ondergrond wordt als het maximum beschouwd. Andere kenmerken maken de taak nog moeilijker: Kenmerken in verband met het heffen van een inerte last groot volume instabiliteit van de last gewicht geen zichtbaar verband met volume ongelijke verdeling van het gewicht moeilijk hanteren (geen handgrepen) het snijdende, glijdende of vuile aspect van het oppervlak van de last Kenmerken in verband met het tillen van een kind opgewondenheid van het kind geen medewerking van het kind moeilijke schatting van het gewicht van het kind beperkte tilmogelijkheden 2. Tilafstand Het dragen van een last of een kind verhoogt uiteraard de druk op de tussenwervelschijf. De belasting op de onderkant van de wervelkolom hangt af van de afstand waarop de last wordt getild. Voorbeelden van belasting voor een persoon van 60 kg: 13

14 3. Aangepaste houding Zoals we reeds zagen, worden druk en spanning door de houding over de verschillende wervelstructuren verdeeld. Sommige houdingen zijn uiterst belastend: a) De last heffen terwijl men voorover buigt (ronde rug) De romp helt naar voor en de wervelkolom rondt zich, de lendenlordose verdwijnt. Deze omkering van de lendenkromming gaat gepaard met veranderingen in de verdeling van druk en spanning van de verschillende componenten: het voorste deel van de schijf wordt samengedrukt, terwijl het achterste deel van de schijf en de achterste ligamenten worden uitgerekt; de druk op de tussenwervelschijven wordt verhoogd: voor het heffen van een last van 15 kg stijgt deze van 100 kg in rechtopstaande houding met de last tegen de romp naar ongeveer 440 kg in deze voorovergebogen houding. b) De last heffen terwijl men voorover buigt (ronde rug) en naar de zijkant draait De belasting is zeer groot bij de rotatie van de romp omdat de vezels van de schijf kleine scheurtjes kunnen vertonen. Het tillen van een last van 15 kg langs de zijkant kan leiden tot een samendrukking van de lenden tot bijna 230 kg. De combinatie van deze rotatie met een voorovergebogen houding verhoogt druk en spanning op de tussenwervelschijven van de lenden. Diezelfde last van 15 kg die zijwaarts op 50 cm van de romp van de vloer wordt getild, kan de druk op de lendenschijven doen toenemen tot 490 kg. 14

15 c) De last heffen terwijl men sterk naar achter helt Het heffen van de armen en het rekken van de rug naar achter veroorzaken een verhoging van de lendenkromming. Het achterste deel van de schijf en de achterste gewrichten worden samengedrukt. De druk kan oplopen tot 250 kg. d) De last heffen terwijl men de knieën sterk plooit Wonderlijk genoeg is het volledig plooien van de knieën in combinatie met een houding waarbij de voeten dicht bij elkaar staan, te vermijden, zelfs al werd ons dit vroeger aangeraden om onze rug te beschermen (buig door je knieën!). Men merkt op dat de wervelkolom sterk naar achter wordt gekromd waardoor het fenomeen van samendrukking van de schijf naar voren en druk naar achter ontstaat. De samendrukking van de tussenwervelschijven kan oplopen tot 440 kg. Deze handeling is niet alleen gevaarlijk voor de gewrichten, maar eveneens vermoeiend voor het spierstelsel en het hart. Idealerwijze mag het plooien van de knieën niet groter zijn dan een hoek van

16 C. Stress Stress, het geheel van aanpassings- en verdedigingsmechanismen die bij onze voorhistorische voorouders evolueerden in de strijd tegen de toenmalige toevalligheden verloor zijn overlevingsfunctie in onze moderne tijd en geeft vaak aanleiding tot pathologieën. Vandaag beschouwen we stress eerder als het antwoord van de werknemer op de eisen van de toestand waarbij hij twijfelt over de nodige middelen te beschikken en waarmee hij de confrontatie moet aangaan (De Keyser en Hansez, ULg). In kinderkribben zijn er vele situaties die een mogelijke bron van stress vormen. Ze kunnen in drie categorieën worden ingedeeld. problemen in verband met de uit te voeren taken groot aantal te beheren kinderen vermoeiende houdingen hoge vereisten inzake hygiëne talrijke taken omgevingsfactoren (geluid, warmte,...) administratieve verplichtingen problemen in verband met de beschikbare middelen om aan de vraag te voldoen arbeidsplaats ongeschikt wegens onvoldoende plaats of geld onaangepast, versleten materieel tijdgebrek beperkt personeel onvoldoende opleiding problemen in verband met de sociale ondersteuning gebrek aan erkenning vanwege meerderen of ondergeschikten onvoldoende steun van collega s en familie Stress kan een ernstige weerslag op lichaam en geest hebben, waaronder spierspanning, zonder dat men dit merkt. Deze toestand van contractie kan zich voordoen aan de rugspieren en zo de druk op de tussenwervelschijven verhogen en uiteindelijk een negatieve invloed hebben op hun voeding. Stress kan ook een focaliserend effect op pijn hebben met een kettingreactie tot gevolg die eveneens negatieve effecten op de wervelkolom heeft: slapeloosheid, depressie, afnemende verplaatsingen, opsluiten in zichzelf,... 16

17 5. Natuurlijke veroudering van de wervelkolom en enkele pathologieën A. Natuurlijke veroudering en artrose De cellen van de wervelkolom ontsnappen niet aan het gewicht der jaren. Als gevolg van herhaalde bewegingen kan het kraakbeen van de gewrichten slijten. Het onderliggend bot wordt niet langer beschermd door het schokdempend weefsel en reageert dan ook op de gevoelde druk en ontwikkelt kleine gezwellen, "papegaaienbekken" genoemd (osteofieten voor de artsen). Deze veranderingen aan het kraakbeen komen overeen met artrose. Met de jaren bevat de kern niet meer zoveel water en wordt de schijf minder dik, dit noemt men discusverzakking. De papegaaienbekken kunnen ook aan de voorkant van de wervels ontstaan (blauwe pijlen). De verminderde hoogte van de schijven en de botveranderingen die worden aangetoond door x-stralen, vormen meestal een normale evolutie veroorzaakt door de leeftijd; de artrose is even banaal als grijze haren! B. Beschadiging van de ligamenten en achterste gewrichten Herhaling van vermoeiende houdingen, hefbewegingen en trillingen alsook het gebrek aan beweging en fysieke activiteit, eventueel nog verergerd door een eerder psychische belasting (stress) gaan de veroudering van de wervelcomponenten versnellen of letsels veroorzaken. Zo is de weerstand van de ligamenten onder spanning die door bepaalde houdingen (voorovergebogen met ronde rug, bijvoorbeeld) worden veroorzaakt, niet eeuwig. Deze herhaalde handelingen met grote amplitude kunnen op termijn kleine scheurtjes van de vezels veroorzaken. Daar de ligamenten zeer geïnnerveerd zijn (vele kleine gevoelige zenuwen) zal de beschadiging ervan pijn op de gekwetste plaats veroorzaken. Ook de achterste ligamenten kunnen een bron van pijn zijn: zich bruusk naar de zijkant draaien of sterk naar achter hellen, kan een overdruk op het kraakbeen veroorzaken die wordt vertaald in pijn. C. Spiervermoeidheid Wie heeft nog nooit pijn aan de dijen gevoeld na een fietstocht of een langere of intensere wandeling dan normaal? De oorsprong van deze pijn moet worden gezocht in de aanwezigheid van toxines die worden veroorzaakt door de dijspiercontracties. Bepaalde aanhoudende activiteiten, zoals het dragen of verzorgen van kinderen bijvoorbeeld, veroorzaken de voortdurende contractie van de (paravertebrale) rugspieren. Deze te zwaar belaste spieren lozen de toxines niet snel genoeg waardoor rugpijn ontstaat. 17

18 D. Discusbeschadiging Het fenomeen van discusbeschadiging verloopt dikwijls traag en progressief. Om beter te begrijpen wat er eigenlijk gebeurt, wordt dit fenomeen opgedeeld in verschillende stadia. 1. Stadium 1: Dit komt overeen met de intacte staat van een discus van iemand jonger dan 15 jaar. 2. Stadium 2: Bij herhaalde buigbewegingen of buig-draaibewegingen met te grote amplitude, kunnen er kleine scheurtjes ontstaan in de vezels. Deze scheurtjes zijn niet pijnlijk (aangezien er geen zenuwreceptoren zijn), maar creëren een zone die minder bestand is op mechanisch vlak, op niveau van de ring. 3. Stadium 3: De kern infiltreert door deze scheurtjes, wat nog versterkt wordt door het voortzetten van bewegingen in ongunstige omstandigheden, en vordert naar de rand van de ring, wat zelfs kan leiden tot opzwellen van de ring (de artsen hebben het dan over discusuitstulping). Daardoor kan het achterste deel van de ring onder spanning komen en pijn veroorzaken. 4. Stadium 4: In dit stadium is de ring zeer broos geworden en een banale beweging, zoals een potlood van de vloer opnemen, kan de laatste lagen van de ring doen scheuren waardoor een deel van de ring uit de kern uitstulpt: dat is de discushernia. Niet elke discushernia is pijnlijk: 3 tot 20% van de volwassenen in goede gezondheid zou een discushernia hebben zonder pijn, maar die kan enkel worden aangetoond met een scanner of door beelden met magnetisch nucleaire resonantie (IRM). 5. Is een chirurgische ingreep onvermijdelijk in geval van een discushernia? Chirurgen zijn van mening dat zelfs zeer intense pijn nog geen afdoende reden is voor een operatie. Chirurgie wordt pas overwogen in geval van een verlamming. Gelukkig verdwijnt deze hernia na verloop van tijd (75% van de gevallen binnen een jaar). Misschien moet de verklaring voor dit fenomeen worden gezocht in de enzymen die de hernia verteren. E. Lumbago Al deze beschadigingen kunnen acuut optreden, zowel na een zware inspanning als na een banale beweging. Wanneer ze grote en plotse pijn veroorzaken, hebben we te maken met een lumbago. De persoon neemt automatisch een herkenbare houding aan ( krom van de pijn ), veroorzaakt door een intense en zeer pijnlijke spiercontractuur en het zoeken naar de minst pijnlijke houding. Een lumbago bij iemand met intacte wervelgewrichten komt zelden voor. Hij is vaak het resultaat van een belasting die in de loop der jaren werd opgebouwd door talrijke foute bewegingen en houdingen. Het is de druppel die de emmer doet overlopen. 18

19 6. Preventie: wat doen om een goede rug te behouden? Gezien de talrijke factoren die aan de oorsprong van rugklachten liggen, moet men, wanneer men de rug wil sparen, zowel betreffende het individu als zijn omgeving een reeks maatregelen nemen. Deze laatste zijn wat men noemt de ergonomische aanpassingen van de arbeidsvoorwaarden. A. Aanpassing van de werkpost De diversiteit van een kinderkribbe vereist specifieke aanpassingen voor elke werkpost. We kunnen enkele algemene adviezen geven die evenwel met meer specifieke aanbevelingen moeten worden aangevuld. 1. Luiertafels Om een comfortabele rechte houding toe te laten, moeten bepaalde kenmerken van de tafel worden aangepast volgens de volgende criteria: a) Hoogte van de tafel Tafels met regelbare hoogte (ideaal) 1. voor het liggend wisselen van de luier moet de tafel regelbaar zijn (luierkussen inbegrepen) tussen 90 cm en 105 cm 2. voor het rechtopstaand wisselen: tussen 56 cm en 83 cm 3. voor kinderen van meer dan 15 kg met handicap zou men gebruik kunnen maken van een tafel met hefinrichting Tafels met vaste hoogte Wanneer er een groot lengteverschil tussen de personeelsleden bestaat en de hoogte van de tafel niet regelbaar is, kan men de hoogte van de tafel het best aanpassen aan de grootste personen ( cm) en een opstapje van 5 à 10 cm voor de anderen gebruiken. Trede Trede 19

20 b) Diepte van de tafel De tafel moet minstens 70 cm diep en 90 cm lang zijn om de luiers zowel rechtopstaand als liggend te kunnen verversen. Het luierkussen ligt het best in de breedte om een goede rughouding van de kinderverzorgster en een goede relatie met het kind te bevorderen. c) Andere kenmerken Om zo dicht mogelijk bij de tafel te kunnen staan, kunnen twee dingen worden gedaan: een rand tussen het verticale vlak en het werkblad van de tafel van minstens 2 cm (ideaal 10 cm) een uitsnijding voor het plaatsen van de voeten onderaan de verticale wand van minstens 10 cm (ideaal 15 cm) d) Opbergen van kleren, luiers en toiletartikelen Om de verschillende voorwerpen die nodig zijn voor het toilet van het kind, vlot te kunnen nemen, moeten ze worden opgeborgen overeenkomstig de volgende gegevens inzake comfort: horizontale afstand voor het nemen van deze voorwerpen: maximum 60 cm opberghoogte: cm (tussen heup en schouders) e) Inrichting van de toegang tot de werkpost Om de tafel gemakkelijk te bereiken, kan men: in een voldoende ruimte voor de luiertafels voorzien: ten minste 80 cm de tafel in of in de buurt van de leefruimte plaatsen om grote afstanden te vermijden inrichtingen (vaste of mobiele trappen of zelfs een psychomotriekmodule) installeren zodat de autonome kinderen zelf op de tafel kunnen klimmen of eraf kruipen (glijden) 20

21 2. Kinderboxen Vaak vormen de hoogte van de spijlen en de hoogte van de bodem van de box ten opzichte van de vloer een belemmering voor het tillen of neerzetten van het kind. Om deze belastingen te vermijden, moeten de volgende parameters worden aangepast: a) Een mobiele wand plaatsen Wanneer een van de zijkanten van de box kan worden geopend, kan de kinderverzorgster dichter bij het kind komen. b) Hoogte Wanneer men de box hoger plaatst, vermijdt men het buigen van de rug. Een bodemhoogte tussen 85 cm en 100 cm ten opzichte van de vloer kan volstaan. Het sluitsysteem moet niet alleen gebruiksvriendelijk zijn voor de kinderverzorgster, maar ook veilig voor het kind. Ook de hoogte van de spijlen moet aangepast zijn aan de motorische bekwaamheden van het kind. c) Diepte Een te diepe vloer van de box vergroot de afstand om het kind te tillen. Om deze belasting te vermijden, ligt de diepte van de vloer idealerwijze op: 90 cm wanneer de box aan de zijkant open kan 160 cm wanneer de box aan beide zijkanten open kan d) Doorgang De vrije zone voor de opening van de box met voldoende zijn: 60 cm voor de lage boxen 80 cm voor de hoge boxen 21

22 3. Slaapzalen a) Bedden (1) Bedden voor niet-zelfstandige kinderen Zoals voor de boxen beperken bedden op een hoogte tussen 85 en 110 cm vermoeiende houdingen voor de rug. Verschuifbare spijlen moeten met één hand kunnen worden bediend (kind op de arm). Best verschuiven zij geluidloos. Deze bedden blijven openstaan nadat de kinderverzorgster het kind eruit heeft gehaald, zodat ze nadien niet moeten worden geopend met een kind op de arm. (2) Bedden voor zelfstandige kinderen De bedden op de slaapzaal moeten gemakkelijk bereikbaar zijn voor de zelfstandige kinderen (maximaal 30 cm hoog). Een alternatief voor de vaste bedden zijn de lichte bedden (type veldbed) die gemakkelijk kunnen worden opgeruimd. b) Toegankelijkheid rond de bedden Het bed moet langs ten minste één kant vlot toegankelijk zijn en er moet een doorgang van ten minste 60 cm tussen de bedden zijn (ideaal 80 cm). c) Werkbladen in de slaapzaal Het schoonmaken van de matrassen wordt vergemakkelijkt door de aanwezigheid van een hoog werkblad. Dit blad zal tevens kunnen worden gebruikt om de slaapzak van het kind op te zetten. 22

23 4. Speelruimte Dikwijls moet men op de grond gaan zitten om zich bezig te houden met het kind. Deze houding wordt al snel belastend voor de wervelkolom. Het gebruik van een naar voren hellende sokkel (een dertigtal centimeter hoog) geeft een comfortabele zithouding op de knieën en laat toe een natuurlijke curve van de wervelkolom te behouden door het bekken naar voren te kantelen. Op die manier zit men ook snel op handen en knieën wanneer de kinderverzorgster zich moet verplaatsen. Om het opruimen van het speelgoed te vergemakkelijken, kunnen kleine truukjes worden gebruikt. Men kan een beroep doen op de kinderen zelf of gebruik maken van een schrobschuiver om het speelgoed in rechtopstaande houding op te ruimen. Het speelgoed wordt in bakken met wieltjes verzameld om het transport te vergemakkelijken. 5. Sanitaire ruimten Toiletten en wastafels die aan de grootte van het kind zijn aangepast en zo zijn ontworpen dat ze gemakkelijk door de kinderen kunnen worden gebruikt, bevorderen de zelfstandigheid van het kind. Deze grotere autonomie vermindert de tussenkomst van de kinderverzorgster en spaart haar rug. Indien de aanwezigheid van een volwassene vereist is, is een krukje op wieltjes een goede hulp tijdens de verzorging. Een voldoende ruimte rond de sanitaire installaties is eveneens aangewezen. Indien de wastafels zich op de hoogte van een volwassen bevinden, moet een opstapje worden voorzien voor het gemak van het kind. 6. Inkomhal De inkomhal, die een belangrijke overgangszone is, moet zo worden ingericht dat de taken van de ouders en de kinderverzorgsters worden vergemakkelijkt. De mogelijkheid om het kind op een hoog werkblad te zetten of het uit te nodigen erop te kruipen dankzij een beveiligde trap die niet toegankelijk is voor een kind alleen, vereenvoudigt de taak van het aankleden. Een alternatief bestaat erin de volwassenen een stoel ter beschikking te stellen, zodat ze het kind in zithouding kunnen aankleden. Steun 23

24 7. Maaltijden De maaltijden, die een belangrijke activiteit zijn in het leven van een kinderkribbe, moeten in optimale omstandigheden verlopen voor zowel de volwassene als het kind. Op basis van de leeftijd van het kind moeten bijzondere aanpassingen worden gedaan: a) Voeding van de baby s Het gebruik van een stoel met een comfortabel zitvlak en rugleuning is een minimum, gezien de tijd die deze activiteit in beslag kan nemen. Een elleboogsteun blijkt vaak noodzakelijk voor de ondersteuning van de arm van de kinderverzorgster. Een voedingskussen van het type peluw kan ook zeer nuttig zijn. Een voetsteun kan ook een welkom hulpmiddel zijn voor kleinere personen. b) Voeding van de middelgrote kinderen Zodra het kind kan zitten, wordt de kinderstoel gebruikt voor de maaltijden en knutselactiviteiten. Indien er een tafelblad is, moet dit verwijderbaar zijn, zodat men zo dicht mogelijk bij het kind kan komen of het kind zo dicht mogelijk bij de tafel kan worden geschoven. c) Voeding van de grootsten De aan de grootte van de kinderen aangepaste stoelen en tafels zijn comfortabel voor de kinderen, maar een nachtmerrie voor de rug van de kinderverzorgsters. Om deze belasting te vermijden, moet aandacht worden besteed aan de volgende punten: de kinderverzorgster moet op een stoel voor volwassenen kunnen zitten om de slabbetjes bij de rechtopstaande kinderen om te binden; gebruiken van een regelbaar krukje op wielen om de verplaatsingen van de kinderverzorgster te vergemakkelijken. 24

25 Verschillende alternatieven bestaan ofwel in het gebruik van stoelen waarmee het kind aan een tafel voor volwassene kan zitten, maar toch aangepast zijn aan de grootte van het kind, ofwel in het gebruik van een podium dat is beveiligd met een balustrade en is voorzien van een trap zodat de kinderen op aan hun grootte aangepaste stoelen kunnen zitten en de kinderverzorgster kan zitten op een stoel met wieltjes ofwel kan blijven rechtstaan. d) Maaltijdwagentjes Een rolwagentje met één niveau (of twee niveaus afhankelijk van het aantal maaltijden) vermijdt het heen- en weergeloop tussen de keuken en de eetruimte. De hoogte van het plateau is aangepast, zodat voorovergebogen houdingen worden vermeden. Deze ligt tussen 100 en 120 cm. Het onderste plateau mag niet lager liggen dan 70 cm. De hoogte van de handgrepen ligt tussen 90 en 120 cm. 25

26 8. Bergingen A B Bij het opruimen van de lasten in de rekken en kasten moet met drie factoren rekening worden gehouden: het gewicht van de lasten: zware lasten worden ter hoogte van het bekken opgeborgen (fig. A) gebruiksfrequentie van de voorwerpen: de meest gebruikte voorwerpen worden ter hoogte van de schouders en de bovenbenen opgeborgen. Zelden gebruikte voorwerpen worden op de andere vakken van de rekken geplaatst, maar nooit 20 cm hoger dan schouderhoogte (fig. B) diepte van de tabletten: indien een tablet te diep is, moet men zich te ver vooroverbuigen om de achteraan opgeborgen voorwerpen te pakken Bij de lasten moet met een aantal overwegingen rekening worden gehouden: de lasten mogen niet meer dan 15 kg bedragen voor vrouwen (25 kg voor mannen). Deze aanbeveling is van toepassing voor het dragen van een kind, maar indien een zwaarder kind moet worden gedragen, moeten technische middelen worden gebruikt het volume van de te heffen lasten mag niet meer bedragen dan: lengte: 40cm breedte: 30cm hoogte : 30cm 9. Hekken Een grendel ter hoogte van de heup van de kinderverzorgster (85 cm) vermijdt dat de hekken een belemmering zijn voor de verplaatsingen van de kinderverzorgster. 10. Huishoudtoestellen Huishoudtoestellen, zoals wasmachine, droogkast en vaatwasmachine, indien ze regelmatig worden gebruikt, worden zo geplaatst dat de onderkant van de zone voor het vullen zich tussen 70 en 85 cm van de grond bevindt. 26

27 B. Aanpassing van het werk in zithouding: aanbevelingen voor zithoudingen In zithouding op een stoel of zelfs op de grond verliest de wervelkolom zijn natuurlijke kromming: de lendenlordose verdwijnt of wordt zelfs omgekeerd, de schijven worden naar voren samengedrukt en de achterste ligamenten worden uitgerekt. Bovendien is een langdurige zithouding niet bevorderlijk voor de voeding van de tussenwervelschijven. Het behoud van de natuurlijke kromming van de wervelkolom (lendenlordose) moet dus worden bevorderd, alsook een afwisselende houding. Hoe de lendenlordose behouden? door het zitvlak naar voren te kantelen door de rugleuning naar achteren te kantelen door een steun ter hoogte van de lendenholte te plaatsen door de rugspieren samen te trekken C. Bewegingen en houdingen aanpassen Indien de hoogte van het werkvlak niet kan worden gewijzigd, indien de taak op de grond moet worden uitgevoerd of indien de last of het kind zich op de grond bevindt, kan men de belasting van de rug beperken door de meest geschikte houding. 1. Taken uitgevoerd zonder last a) Een houding aannemen met geplooide knieën, gehurkt of op de knieën De spontane neiging om zich te bukken met ronde rug om dichter bij een voorwerp te komen (of het op te rapen) dat lager dan de handen ligt, is slecht voor de rug. Het plooien van de knieën is een goed alternatief voor deze beweging. De romp blijft verticaal en de wervelkolom wordt minder belast. Deze beweging, die vaak door therapeuten wordt aanbevolen, wordt weinig toegepast, hetzij door onachtzaamheid, hetzij door gebrek aan training. Deze gewoonte zou het gevoel van vermoeidheid ter hoogte van de dijen nochtans snel wegnemen. 27

28 b) De natuurlijke lordose behouden In bepaalde situaties is het plooien van de knieën niet mogelijk of onvoldoende wegens het moeilijk bereiken van het voorwerp en moet de romp toch naar voren worden gebogen. Het alternatief voor deze ronde rug bestaat in het behouden van de natuurlijke kromming van de lenden (lordose). Het naar voren buigen van de romp gebeurt vanuit de heupen. Wegens het behouden van deze lendenlordose wordt de druk over een grotere oppervlakte verdeeld en het vooraan samendrukken van de schijf vermeden. Het behouden van de natuurlijke lendenlordose verdeelt de druk op de volledige schijf. c) Gebruik van een voorwaartse steun Bij het gebruik van een voorwaartse steun kan men een hand plaatsen op een steun die zich vóór de romp bevindt (tafel, stoel, muurtje,...). De voorwaarste steun kan tevens door de hand of elleboog op het geplooid been te plaatsen. Op die manier wordt de druk op de wervelkolom aanzienlijk verminderd. 28

29 Deze handelwijze kan worden vergeleken met het gebruik van een loopbrug met twee steunpunten terwijl het zich buigen zonder steunpunt kan worden vergeleken met het principe van een kraan. Het bijkomend behouden van de natuurlijke lordose wordt aanbevolen om de druk over de hele tussenwervelschijf te verdelen. d) Veranderen van houding Men kan best niet te lang in dezelfde houding blijven, ook al lijkt die correct; de schijven hebben absoluut nood aan beweging om zich te voeden en de toxines af te voeren. Regelmatige versoepelingsoefeningen houden het spierstelsel soepel, maar herstellen eveneens de voeding van de weefsels die wordt belemmerd door statische houdingen. Enkele toepassingen in de omgeving van het kleine kind (1) Een kind aankleden Bij de allerkleinsten moet u ervoor zorgen dat de luiertafel op een hoogte staat die is aangepast aan volwassenen (ter hoogte van de heupen), en dat u er zo dicht mogelijk bij gaat staan om elk hefboomeffect tussen uw romp en het kind te vermijden. Leg ook alle kledingstukken klaar die het kind nodig heeft om onnodige verplaatsingen uit een relatief comfortabele zone te vermijden. Als een bepaald voorwerp toch te ver ligt, moet de voorkeur worden gegeven aan een voorwaartse steun met de hand om dit te nemen. Voor de grotere kinderen kan men, bij afwezigheid van een verhoging, gebruik maken van de "galante ridderhouding". (2) Met een kind spelen Op de grond zitten om met een kind te spelen, wordt al snel een uiterst lastige houding. Het regelmatig veranderen van houding of zelfs het behoud van de lendenwelving is ook hier belangrijk, bijvoorbeeld wanneer men (op de knieën) op de grond zit. 29

30 2. Heffen en dragen Het heffen van een last waarbij de belasting van de rug wordt beperkt, berust op drie basisaanbevelingen: a) de last omkaderen Door het plaatsen van de voeten in een rechte hoek kan men dichter bij de last komen. In geval van een kleine last kunnen de voeten parallel aan weerszijden van de last worden geplaatst. b) Behoud van de natuurlijke krommingen van de wervelkolom Wanneer de lendenkromming naar voren (lendenlordose) wordt behouden, kan de druk op de tussenwervenschijven worden verdeeld. Wanneer men zich vóór de last plaatst, vermijdt men eveneens scheurvorming wegens de rotatie. Vergelijking van de druk op de tussenwervelschijven van de lenden wijst op het voordeel van het gebruik van een geschikte techniek voor het heffen van een last. Voor een last van 15 kg druk van 210 kg op schijf L5/S1 met een goede techniek 500 kg bij gestrekte benen, ronde rug c) Plooien van de knieën Wanneer de last op de grond staat of zich lager dan handhoogte bevindt, moeten de knieën worden geplooid om te vermijden dat de romp te fel naar voren helt. We hebben er reeds op gewezen dat de knieën niet volledig mogen worden geplooid en dat de plooihoek idealiter niet groter dan 90 mag zijn. Het steunen van de vrije hand bij het heffen van een last met handgreep draagt ertoe bij dat de druk op de lendenwervelkolom wordt verminderd en men gemakkelijker rechtkomt. 30

31 3. Dragen De principes van het heffen zijn vergelijkbaar met deze die hierboven worden beschreven, maar sommige bijkomende voorzorgen moeten in acht worden genomen wanneer het gaat om een kind: a) Een kind van de grond tillen Als het kind klein is, een galante ridder -houding aannemen en zich met de rompt dicht tegen het kind plaatsen en het eerst op het bovenbeen zetten. Een groter kind kan men optillen door de knieën te plooien en de natuurlijke kromming van de lage rug te bewaren

32 b) Een kind vanuit een bedje optillen De aanwezigheid van spijlen maakt een voldoende kromming van de knieën moeilijk. Men moet dus de natuurlijke kromming van de lendenen vrijwaren. c) Een kind dragen Altijd het kind zo dicht mogelijk tegen het lichaam houden, voor baby s kan het gebruik van een "kangoeroezak" nuttig zijn. Als het om oudere kinderen gaat, moet het kind een actieve houding aannemen door zich met de benen vast te klampen aan de volwassene. Men plaatst het in steun op de buik of regelmatig afwisselend op een heup. d) Een kind optillen uit een kinderstoel Voor de kinderstoel gaan staan. De knieën plooien met gestrekte rug. Het kind naar zich toe brengen. 32