De Nederlandse bedrijfsruimtemarkt 2012

Transcriptie

1 ndicatoren bedrijfsruimtemarkt ultimo vs 2011 Opname Aanbod Huurprijzen Beleggingsvol m² m² 45 per m² 350 mln. -10% -3% -50% +5,5% m² m² 46,5 per m² 702 mln. Economische indicatoren (in %) * 2014* Economische groei -3,5 1,7 1,0-1,0-0,5 1,0 Werkloosheid 4,8 5,5 5,4 6,4 7,8 7,8 nflatie 1,2 1,3 2,3 2,5 2,8 1,0 Export -9,2 10,8 4,3 2,2 3,3 5,0 nvoer -10,4 10,6 4,1 3,4 2,0 4,3 1 Economie en bedrijfsruimtemarkt Ondanks de korte economische opleving in het eerste halfjaar van is Nederland in het tweede halfjaar opnieuw in een recessie beland. Over het gehele jaar gemeten kromp de Nederlandse economie met 1%. De krimp wordt vooral veroorzaakt doordat zowel overheid als consumenten minder consumeren. Ook de investeringen van huishoudens en bedrijven liet een sterke terugval zien. Een belangrijke pijler onder de Nederlandse economie is de export. n was er nog wel sprake van een toename van de export, echter deze lag op een aanzienlijk lager niveau in vergelijking met de voorgaande twee jaren. Het aantal faillissementen is sterk gestegen in en lag op het hoogste niveau in 20 jaar. n totaal werd een faillissement uitgesproken van bedrijven (exclusief eenmanszaken) in, dit is een stijging van 19% ten opzichte van Vooral het MKB wordt hard geraakt door de economische crisis. Veel kleine bedrijven hebben onvoldoende reserves om tegenslagen op te vangen, waardoor ze sneller in de problemen raken. Het is niet de verwachting dat er op korte termijn verbetering op zal treden. Zowel het consumenten- als het producentenvertrouwen is nog steeds laag. Tegelijkertijd staat de overheid aan de vooravond van grote bezuinigingen. Dit alles zet de uitgaven van alle partijen sterk onder druk. * Betreft prognoses CPB, overige cijfers CBS Vooruitzichten 2013 De vooruitzichten voor de Nederlandse economie zijn voor 2013 niet gunstig. Opnieuw wordt een krimp van de economie verwacht (-0,5%). n het meest gunstige scenario zou de economie kunnen groeien met 0,5%, maar dan moeten de wereldhandel en de binnenlandse bestedingen sterk verbeteren. Op middellange termijn spreekt het CPB over 7 magere jaren na 2009, waarbij herstel wordt verwacht richting Voor de periode wordt een gemiddelde economische groei verwacht van 1,5% per jaar. De bouwsector staat ook dit jaar weer een moeilijk jaar te wachten, als gevolg van een huizenmarkt die nog steeds op slot zit en de commerciële vastgoedmarkt die terughoudend is in het doen van investeringen. Hierdoor zal de vraag naar bedrijfsruimte uit deze sector in 2013 verder afnemen. Ook het MKB krijgt het moeilijk, waardoor de vraag naar de kleinere bedrijfsruimtes (units) naar verwachting zal afnemen. Voor de logistieke sector wordt een stabiel beeld verwacht in 2013, waar de vraag vooral gericht zal zijn op moderne objecten. Door het oplopende aanbod blijven huurprijzen onder druk staan. Ook hier geldt dat vooral aan de onderkant van de markt (verouderde objecten) de druk het grootst zal zijn.

2 De beleggingsmarkt zal in 2013 naar verwachting een zelfde beeld laten zien als in. De vraag van beleggers is gericht op moderne (nieuwbouw) objecten. Het aanbod hiervan is echter beperkt, waardoor bruto aanvangsrendementen voor dergelijke objecten relatief stabiel zullen blijven. Voor verouderde objecten zullen de aanvangsrendementen verder oplopen. Opname De opname van niet-logistieke bedrijfsruimte kwam in uit op ruim 1,46 miljoen m². Dit is een daling van 12% ten opzichte van 2011 (opname 2011: 1,66 miljoen m²). De daling is vooral veroorzaakt door het lage opnameniveau in het eerste en het derde kwartaal, deze kwam uit op slechts m² (zelfde kwartalen in 2011: m²). 2 Vooruitzichten 2013 Aanbod Opname Huur Beleggingen BAR Moderne bedrijfsr. / / / Middensegment / Verouderde bedrijfsr. Opname niet-logistieke bedrijfsruimte per kwartaal (x m²) V 2011 V V Het aantal transacties lag, met 862 in, circa 11% lager in vergelijking met een jaar eerder (2011: 971). Het gemiddelde metrage per transactie kwam uit op m². Dit is nagenoeg hetzelfde als het gemiddelde metrage per transactie in 2011 (1.709 m²). Voor bijna alle grootteklassen geldt dat zowel het aantal transacties als de oppervlakte lager uitviel dan in Uitzonderingen hierop zijn de grootteklasse m² en de klasse meer dan m². Deze lieten een stijging zien in het aantal transacties.

3 Circa 43% van de niet-logistieke opname kwam voor rekening van de sector Handel en transport overig. De sector Bouw en industrie was goed voor circa 28% van de opname, gevolgd door de sector Diensten (15%). Veel transacties betreffen verplaatsing van verouderde panden op minder goede locaties naar modernere panden op betere locaties. Het gemiddelde bouwjaar van niet-logistieke transacties is omhoog gegaan van 1987 in 2011, naar 1990 in. Ook vinden er nog steeds relatief veel huurverlengingen plaats (40% meer in in vergelijking met 2011). Opname naar sector 15% 14% 43% Handel en transport overig Bouw en industrie Diensten Binnen de regio s zijn er meer lokaal ook grote verschillen. Zo kende de regio West een gemiddelde daling van de opname met 1%. De regio Amsterdam en Groot-Rijnmond kenden echter een stijging van de opname met respectievelijk 16% en 48%. Drechtsteden e.o. en Leiden Bollenstreek kenden een daling van respectievelijk 50% en 45%. Binnen de regio Midden kende alleen Flevoland een stijging van de opname (+11%). De regio Utrecht en Gooi-Eemland kenden een daling van respectievelijk 34% en 31%. Binnen de regio Zuid vallen vooral de regio s Eindhoven en Den Bosch op. Hier daalde de opname met respectievelijk 46% en 43%. n de regio Noord kende Groningen een stevige daling van de opname (-45%). De regio s Friesland en Drenthe lieten een tegengesteld beeld zien, hier steeg de opname met respectievelijk 49% en 34%. Binnen de regio Oost kende de regio Arnhem/Nijmegen een stijging van de opname met 36%. De opname in de regio s Twente en Zwolle/Deventer steeg licht, met respectievelijk 8% en 4%. De regio s Rivierenland (-34%), Achterhoek (-29%) en Veluwe -27%) kenden forse dalingen van de opname. 3 28% Overig/Onbekend Waar de opname landelijk een gemiddelde daling liet zien van 12%, liet de opname regionaal een wisselend beeld zien. n alle regio s daalde de opname in in vergelijking met n de regio West daalde de opname met slechts 1% en in de regio Oost daalde de opname met 6%. n de overige regio s daalde opname harder dan het landelijk gemiddelde. n de regio s Noord en Zuid daalde de opname met respectievelijk 18% en 19%. De regio Midden kende de grootste procentuele daling, namelijk 28% tot m² (opname in 2011: m²). n absolute cijfers zijn de regio s West en Zuid goed voor bijna tweederde (61%) van de totale opname van niet-logistieke bedrijfsruimte. Opname per regio Regio 2011 Δ% Noord % Oost % Midden % Zuid % West % Totaal % Deze cijfers kunnen echter in sterke mate worden vertekend door incidentele, grootschalige transacties. Er werden enkele grote transacties gerealiseerd in onder andere de regio Amsterdam en de regio Gooi-Eemland. De grootste transactie was de aanhuur van m² door DutchView in Hilversum.

4 Top 10 niet-logistieke gebruikerstransacties Plaats Locatie Huurder/koper m² Hilversum Media Park DutchView Amsterdam West Vollers Holland Houten Doornkade De Heertjes Rotterdam Poort van Charlois Jet Cars Amsterdam Westelijk Havengeb. Mondo Minerals Utrecht Lage Weide Sitar Numansdorp ndustriestraat Veldboeket Waalwijk Zanddonk Magna Tyres Ede Gld De Vallei Toyota Material hand Sittard Noord Eurocarbon Aanbod en opname niet-logistieke bedrijfsruimte (x m²) Aanbod niet-logistiek Opname niet-logistiek 4 Aanbod Het aanbod van niet-logistieke bedrijfsruimte is, ten opzichte van begin, met 5,3% gestegen. n totaal werd begin 2013 bijna 9,7 miljoen m² te koop of te huur aangeboden. Sinds 2008 is het aanbod met meer dan 50% toegenomen en een groot deel daarvan is structureel van aard. De forse toename van het aanbod op de bedrijfsruimtemarkt is vooral te wijten aan de sterk verminderde economische activiteit evenals de matige kwaliteit van een deel van de voorraad. Daarnaast speelt mee dat een belangrijk deel van de vraag bestaat uit vervangingsvraag, waarbij verouderde bedrijfsruimte wordt ingeruild voor (meer) moderne ruimte. Sinds begin 2011 loopt het aanbod minder sterk op dan in de jaren hiervoor. n nam het aanbod van niet-logistieke bedrijfsruimte bovengemiddeld toe in Midden (+10,4%) en Oost Nederland (+8,2%). De overige regio s zagen hun aanbod licht toenemen. De regio s waar het aanbod procentueel het meeste is toegenomen zijn Rivierenland (+33,7%), Drechtsteden (+27,5%) en Flevoland (+21,9%). n de regio s Groningen (-9%), Leiden-Bollenstreek (-8,2%), en Haarlemmermeer (-5,9%) was sprake van de grootste procentuele daling van het aanbod niet-logistieke bedrijfsruimte. Aanbod per regio Regio Ultimo 2011 Ultimo Δ Noord ,8% Oost ,2% Midden ,4% Zuid ,3% West ,9% Totaal ,3%

5 Het aantal aanbiedingen van niet-logistieke bedrijfsruimte is in toegenomen met circa 7%. Het aanbod is verdeeld over circa objecten. Het gemiddelde aanbodmetrage per object komt hiermee uit op circa m². Dit is circa 1,5% lager dan het gemiddelde aanbodmetrage ultimo 2011 (2.020 m²). Alle grootteklassen lieten een stijging zien van het aantal aanbiedingen. De stijging was het grootste in de klassen tot m² (+13,7%) en tot m² (+10,5%). huurtransacties is relatief beperkt, waardoor hoge of lage huurprijzen een relatief grote invloed kunnen hebben. Huurprijzen variëren daarnaast afhankelijk van het soort object. Zo kunnen huurprijzen voor moderne bedrijfsunits oplopen tot ruim boven de 80,-- per m². Terwijl voor sterk verouderde simpele hallen de huurprijs vaak niet eens boven de 20,-- per m² uitkomt. Gemiddeld liggen de meeste huurprijzen voor niet-logistieke objecten tussen de 30,-- en 45,-- per m². 5 Aanbod niet-logistieke bedrijfsruimte ultimo naar grootteklasse Metrageklasse Aantal Metrage in m² 500 tot tot tot tot en meer Totaal Huurprijzen De voortdurende economische onzekerheid en het oplopende aanbod heeft een drukkend effect op de huurprijzen. De gemiddelde gerealiseerde huurprijs in kwam uit op circa 45,-- per m². Dit is een daling van ruim 3% ten opzichte van de gemiddelde gerealiseerde huurprijs in 2011 (circa 46,50 per m²). Regionaal zijn er grote verschillen in de ontwikkeling van de gemiddelde gerealiseerde huurprijs. Zo daalde de gemiddelde gerealiseerde huurprijs in Oost-Nederland met -7%, terwijl in Noord-Nederland een licht hogere huurprijs werd gerealiseerd. Hierbij dient te worden opgemerkt, dat de huurprijzen sterk afhankelijk zijn van de locatie en de staat van het pand. De samenstelling hiervan kan per jaar verschillen, wat effect heeft op de gerealiseerde huurprijs. Vooral in de noordelijke bedrijfsruimtemarkt, die veel meer gekenmerkt wordt als een eigenaar/gebruikersmarkt, speelt dit een grote rol in de huurprijsontwikkeling. mmers het aantal Gemiddelde gerealiseerde huurprijzen niet-logistieke bedrijfsruimte (in ) Regio Δ Noord % West % Midden % Oost % Zuid % Landelijk % Nieuwbouw De planvoorraad voor nieuwe niet-logistieke bedrijfsruimte bedroeg begin 2013 circa m². Ten opzichte van de planvoorraad begin is deze met 22% afgenomen. Begin bedroeg de planvoorraad nog ruim 1,1 miljoen m². Bijna 40% hiervan is bestemd voor de bouw van bedrijfsunits. De overige 60% betreft bedrijfspanden, niet zijnde units en logistiek. Het grootste deel van de nog te realiseren bedrijfsruimte staat gepland in de provincies Gelderland ( m²), Noord-Brabant ( m²) en Zuid- Holland ( m²). Binnen de provincie Gelderland zijn de meeste nieuwbouwprojecten te vinden in de regio Arnhem/Nijmegen ( m²). n Noord-Brabant zijn de meeste projecten te vinden in de regio Eindhoven ( m²) en in Zuid- Holland zijn dit de regio s Haaglanden ( m²) en Groot-Rijnmond ( m²).

6 Beleggingsmarkt Het beleggingsvolume voor niet-logistieke bedrijfsruimte kwam in uit op ruim 120,6 miljoen. Dit is een forse daling ten opzichte van het volume in 2011, toen ruim 279 miljoen door beleggers werd geïnvesteerd. Het 5- jarig gemiddelde beleggingsvolume kwam uit op 202,6 miljoen. Dit onderstreept nogmaals de stevige terugloop in niet-logistieke bedrijfsruimte beleggingen in het afgelopen jaar. Het beleggingsvolume is, ten opzichte van het piekjaar in 2008, met 87% afgenomen. Beleggingsvolume niet-logistieke bedrijfsruimte per half jaar (in miljoen) Top 5 niet-logistieke beleggingstransacties Plaats Koper Metrage Koopsom ( mln) (deel) Portefeuille WDP ,9 Groningen Brivec ,0 Leiden Kolosnos ,9 Alkmaar Certitudo Capital ,6 Oss David Hart ,6 De aanvangsrendementen voor niet-logistieke bedrijfsruimten zijn gedurende licht opgelopen. Aan de onderkant van de bandbreedte stegen de rendementen regionaal met 20 tot 50 basispunten. Aan de bovenkant van de bandbreedte stegen de rendementen in sommige regio s met 150 basispunten. Ontwikkeling bruto aanvangsrendementen (k.k.) Bandbreedte 2011 Bandbreedte van tot van tot Beste locaties 8,0% 9,5% 8,2% 9,75% Overige locaties 9,0% 12,5% 9,25% 12,5% 6 Beleggingsvolume 1-jaar voortschrijdend gemiddelde De grootste aankoop betrof de aankoop van de Lakeside portefeuille door de Belgische belegger WDP. WDP kocht voor in totaal ruim 101 miljoen acht objecten (zowel logistiek als licht industrieel) met een totale oppervlakte van m². Grootste single-asset transactie betrof de aankoop van m² bedrijfsruimte door de particuliere belegger Brivec in Groningen. Met deze transactie was een bedrag van 8,0 miljoen gemoeid.

7 LOGSTEK De Nederlandse bedrijfsruimtemarkt Economie en logistiek De sectoren Handel en Vervoer en opslag zijn samen goed voor bijna 23% van de werkgelegenheid in Nederland. De ontwikkeling van de internationale handel en daarmee de transportsector is dan ook van groot belang voor de ontwikkeling van de Nederlandse economie. n groeide de relevante wereldhandel licht met 0,5%. De verwachting voor 2013 is een groei van 2,75%. m- en export groeiden in ook licht met respectievelijk 3,4% en 2,2%. Voor 2013 wordt een groei van respectievelijk 2% en 3,25% verwacht. Echter, de economische onzekerheid binnen de Eurozone is groot, wat een drukkend effect kan hebben op de ontwikkelingen. Uit het conjunctuurbericht van Transport en Logistiek Nederland (TLN) blijkt dat de bedrijvigheid in de transportsector is afgenomen in. Een ruime meerderheid van de ondernemers in de transportsector geeft aan dat de bedrijvigheid in gelijk is gebleven of gedaald. Ruim 38% geeft aan dat een slecht tot zeer slecht jaar is geweest. Financieel gezien was dan ook geen goed jaar. Hoewel ruim 54% van de ondernemers aangeeft winst te hebben gemaakt, is het percentage bedrijven dat verlies draait sterk gestegen van 13,1% in 2011 naar 20,7% in. Het aantal faillissementen is dan ook sterk gestegen in. n totaal gingen er in 218 bedrijven in het goederenvervoer over de weg failliet (2011: 168), dit is het hoogste cijfer in 5 jaar. Ondernemers in de sector verwachten dat 2013 een vergelijkbaar jaar zal zijn als. ets minder dan 50% verwacht dat de bedrijvigheid gelijk blijft, 23% verwacht een verbetering en 28% verwacht een daling. Opname De opname van logistieke ruimte is in licht gedaald met 5% tot 1,1 miljoen m². Het grootste deel van de opname betrof moderne logistieke ruimte. Bijna de helft, circa m², betrof een distributiecentrum met een bouwjaar van na Slechts m² betrof logistieke ruimte met een bouwjaar van voor Van de overige opgenomen logistieke ruimte had m² een bouwjaar tussen 2000 en 2005 en tussen 1990 en Deze cijfers laten duidelijk zien dat de vraag van logistieke dienstverleners zich vooral richt op moderne logistieke objecten. Aanbod en opname logistieke bedrijfsruimte (x m²) Aanbod logistiek Opname logistiek 7 Economische indicatoren (in %) * 2014* Economische groei -3,5 1,7 1,0-1,0-0,5 1,0 Export -9,2 10,8 4,3 2,2 3,3 5,0 Wederuitvoer -6,9 17,2 4,7 4,5 4,3 6,0 nvoer -10,4 10,6 4,1 3,4 2,0 4,3 Relevante wereldhandel -13,6 11,0 4,0 0,5 2,8 5,0 n totaal werden er in iets meer dan 80 koop- of huurtransacties gedaan, met een gemiddelde grootte van m². n 2011 ging het om bijna 100 transacties met een gemiddelde grootte van m². * Betreft prognoses CPB maart 2013, overige cijfers CBS

8 LOGSTEK De Nederlandse bedrijfsruimtemarkt Top 10 logistieke gebruikerstransacties Plaats Locatie Huurder/koper m² Son Ekkersrijt Rhenus Rotterdam Fruit Terminal Henry Bath Eindhoven GDC Acht Van Rooijen Maasbree Siberie Greenport Brand Loyalty Venray De Blakt Ceva Wijchen Bijsterhuizen Nabuurs Logistiek Almere Stichtse Kant A-ware Food Amsterdam Westpoort Unicontrol Commodity Tilburg Vossenberg ngram Micro Enschede De Marssteden Apollo Vredestein De mainports Rotterdam en Amsterdam/Schiphol lieten een zeer verschillend beeld zien in. Waar de opname in Rotterdam vrijwel gelijk was aan die van 2011, viel de opname in Amsterdam/Schiphol fors terug met een afname van 73%. De belangrijke logistieke hotspot Venlo/Venray liet juist een sterke stijging zien van de opname. Dit werd mede veroorzaakt door de in totaal m² die Microsoft aanhuurde in deze regio. De stijging van de opname in de regio Oss/Den Bosch/Eindhoven werd geheel in het tweede halfjaar van gerealiseerd, door de aanhuur van m² in Eindhoven door Van Rooijen Logistiek en m² in Son door Rhenus. West-Brabant zag de opname ook sterk teruglopen. n 2011 werd er nog m² logistieke ruimte verhuurd of verkocht in deze regio, terwijl dit in slechts m² was. De meest actieve partij hier was Broekman Logistics, die op bedrijventerrein Borchwerf in Roosendaal drie objecten aanhuurde met een totaal vloeroppervlak van m². Opname naar logistieke regio in m² Regio 2011 Δ Rotterdam e.o ,6% Venlo/Venray ,9% Amsterdam/Schiphol ,9% Tilburg e.o ,1% Tiel/Geldermalsen ,9% Oss/Den Bosch/Eindhoven ,3% West-Brabant ,5% Arnhem/Nijmegen ,5 Almere/Zeewolde Zuid-Limburg ,2%% Overige regio s ,3% Totaal ,0%% Aanbod Begin 2013 stond er 2,48 miljoen m² logistieke bedrijfsruimte te koop of te huur. Dit is een stijging van 7% ten opzichte van het aanbodniveau begin, toen het aanbod 2,32 miljoen m² bedroeg. Circa 70% heeft een bouwjaar van voor 2000, begin was dit nog circa tweederde en in %. De reden voor de toename van oudere objecten in het aanbod kan worden gezocht in de toenemende (vervangings)vraag naar moderne objecten. Van de opname in had circa tweederde een bouwjaar van na Het aanbod van modern, kwalitatief hoogwaardig logistiek vastgoed op goede locaties is relatief beperkt van omvang. Circa 13% van het aanbod heeft een bouwjaar van na

9 LOGSTEK De Nederlandse bedrijfsruimtemarkt Aanbod naar logistieke regio in m² Regio Stijging/daling Rotterdam e.o ,0% Venlo/Venray ,3% Amsterdam/Schiphol ,4% Tilburg e.o ,2% Tiel/Geldermalsen ,5% Oss/Den Bosch/Eindhoven ,3% West-Brabant ,5% Arnhem/Nijmegen ,0% Almere/Zeewolde ,2% Zuid-Limburg ,4% Overige regio s ,1% Totaal ,9% Binnen de logistieke hotspots is veruit het meeste aanbod te vinden in Noord-Brabant. De regio s Oss/Den Bosch/Eindhoven, West-Brabant en Tilburg zijn gezamenlijk goed voor circa 35% van het totale logistieke aanbod in Nederland. Alleen in de regio Tilburg nam het aanbod in af. Ondanks dat de opname in de regio Oss/Den Bosch/Eindhoven fors was gestegen, was hier toch sprake van een stijging van het aanbod. n Rotterdam nam het aanbod licht toe met 8%. Ook in de regio Amsterdam/Schiphol (+39%) nam het aanbod toe. Huurprijzen n was er vooral sprake van prijsdruk aan de onderkant van de markt. Het betreft hier veelal verouderde objecten die niet meer voldoen aan de kwalitatieve eisen van vandaag. De huurprijzen voor moderne logistieke bedrijfsruimte blijven relatief stabiel binnen een bandbreedte van 50,-- per m² tot 65,-- per m². Huurprijzen voor verouderde logistieke bedrijfsruimte liggen tussen de 25,-- per m² en 45,-- per m². De hoogste huurprijzen (tot circa 90,-- per m²) worden nog altijd gerealiseerd voor moderne logistieke bedrijfsruimte rondom de luchthaven Schiphol. Overigens is de gemiddelde vraaghuur voor logistieke bedrijfsruimte in de omgeving Haarlemmermeer circa 82,-- per m². Bandbreedte huurprijzen logistieke bedrijfsruimte naar regio (in per m²) Regio 2011 Rotterdam e.o Venlo/Venray Amsterdam Schiphol Tiel/Geldermalsen Oss/Den Bosch/Eindhoven West-Brabant Arnhem/Nijmegen Zuid-Limburg Almere/Zeewolde Ook bij de ontwikkeling van de vraaghuurprijzen is duidelijk te zien dat de druk op de onderkant van de markt ligt. Voor moderne logistieke ruimte met een bouwjaar na 2005 lag de gewogen gemiddelde vraaghuurprijs begin 2013 zelfs circa 4% hoger ten opzichte van begin. Terwijl de vraaghuurprijzen voor objecten met een bouwjaar van voor 1990 gemiddeld zo n 5% lager lagen. Ontwikkeling gewogen gemiddelde vraaghuurprijs (per m²) Bouwjaar Δ in % > , , ,5 < ,0 9

10 LOGSTEK De Nederlandse bedrijfsruimtemarkt Nieuwbouw n zijn 17 logistieke centra opgeleverd met een totaal verhuurbaar vloeroppervlak van circa m² (exclusief bouw voor eigen gebruik). Alle opgeleverde distributiecentra waren volledig verhuurd bij oplevering. Het grootste object betrof DC Lage Weide (fase ) in Utrecht voor Kuehne + Nagel. Het ging hier om een distributiecentrum van ruim m². Andere grote objecten betrof het distributiecentrum voor Koninklijke Mosa ( m²) in Maastricht en het distributiecentrum van Forever Direct ( m²) in Oud- Gastel (Roosendaal). Er werden in ook nog eens 14 distributie centra voor eigen gebruik opgeleverd. Het ging om totaal circa m² en betrof onder andere de distributiecentra voor Dascher ( m²) in Zevenaar en Timberland ( m²) in Almelo. Tevens werden er zes distributiecentra met een gezamenlijk vloeroppervlak van ruim m² voor PostNL opgeleverd. De verwachting is dat het totaal aantal opgeleverde meters in 2013 iets boven het niveau van zal uitkomen. Aan het begin van 2013 was er circa m² in aanbouw, waarvan voor m² geldt dat de oplevering in 2013 gepland staat. Daarnaast wordt er circa m² in eigenbouw ontwikkeld. De volledige planvoorraad van logistieke ruimte heeft begin 2013 een omvang van circa m². De regio Tilburg heeft de grootste planvoorraad. De plannen zijn vooral terug te vinden in Tilburg op bedrijventerrein Vossenberg (Prologis) en in Waalwijk op bedrijventerrein Haven (Roozen Van Hoppe). Ook in de regio Oss/Den Bosch/Eindhoven is een aanzienlijke planvoorraad. Hier zijn de plannen voor een belangrijk deel gelegen op het GDC Acht, aan de westzijde van Eindhoven. n de regio Amsterdam/Schiphol zijn de nieuwbouwplannen vooral geconcentreerd op en rond de luchthaven Schiphol. Opvallend is het ontbreken van plannen in de regio Rotterdam. Hier kan echter snel verandering in komen, zodra de Tweede Maasvlakte van start gaat. Buiten de logistieke regio s zijn er vooral plannen voor nieuwbouw in de regio Utrecht. De onverhuurde nieuwbouw is in een jaar tijd gedaald van circa m² begin naar m² begin Het betreft hier ruimte die vanaf het moment van oplevering nog niet verhuurd is geweest. Dit beeld bevestigt de vraag naar kwalitatief moderne objecten. Daarbij komt dat er op dit moment niet op risico ontwikkelingen worden gestart, waardoor de aanwas nihil is. De onverhuurde nieuwbouw in aanbod betreft bijna allemaal objecten met als bouwjaar Het betreft hier voornamelijk projecten die destijds op risico zijn ontwikkeld. Het grootste deel van de onverhuurde nieuwbouw is te vinden in de regio s Venlo/Venray (circa m²) en Amsterdam/Schiphol ( m²). Nieuwbouw logistieke ruimte naar regio en status (in m²) Regio Opgeleverd n aanbouw Nieuwbouw onverhuurd Planvoorraad in verhuur Rotterdam e.o Venlo/Venray Amsterdam/Schiphol Tilburg e.o Tiel/Geldermalsen Oss/Den Bosch/ Eindhoven West-Brabant Arnhem/Nijmegen Almere/Zeewolde Zuid-Limburg Overig Totaal Cijfers zijn exclusief nieuwbouw voor eigen gebruik Beleggingsmarkt n werd er circa 230 miljoen in logistieke bedrijfsruimten geïnvesteerd door beleggers. Dit is een daling van circa 45% ten opzichte van 2011 toen er ruim 420 miljoen in logistieke ruimte werd belegd. De vraag van beleggers 10

11 LOGSTEK De Nederlandse bedrijfsruimtemarkt richt zich vooral op moderne, langjarig verhuurde objecten. Het beleggingsaanbod van dergelijke objecten is echter zeer beperkt. De beleggingen in logistiek vastgoed betroffen voor meer dan 85% moderne objecten (bouwjaar na 2000) of nieuwbouw objecten. Bij slechts twee transacties ging het om distributiecentra met een bouwjaar van voor Beleggingsvolume logistieke bedrijfsruimte per half jaar (x miljoen) Top 5 logistieke beleggingstransacties Plaats Koper Metrage Koopsom ( mln) (deel) Portefeuille WDP ,9 Barneveld WDP ,7 Almelo Aspen Real Estate ,0 Moerdijk ProLogis ,7 Eindhoven Delin Capital AM ,0 De aanvangsrendementen voor moderne logistieke bedrijfsruimte zijn gedurende nagenoeg stabiel gebleven. Gemiddeld bewogen de aanvangsrendementen zich tussen de 7,2% en 10,6% (2011: 7,0% - 10,5%). Echter, er worden wel steeds meer transacties aan de bovenkant van de bandbreedte gerealiseerd, wat er op duidt dat er ook in het logistieke segment sprake is van een licht opwaartse druk op de aanvangsrendementen Beleggingsvolume 1-jaar voortschrijdend gemiddelde De aankoop van de Lakeside portefeuille (totaal 8 objecten) door de Belgische belegger WDP had een belangrijk aandeel in het totale beleggingsvolume in. Deze portefeuille bevatte o.a. vier recent opgeleverde, langjarig verhuurde, logistieke bedrijfsruimten (gemiddelde resterende looptijd van de huurcontracten: 12 jaar). Met de transactie van de logistieke bedrijfsruimten was bijna 71 miljoen gemoeid.

12 Onderzoeksverantwoording Troostwijk Research voert permanent onderzoek uit naar de ontwikkelingen op de diverse vastgoedmarkten in Nederland. Diverse gegevens zoals huurtransacties, beleggingen, projecten, aanbod, prijsontwikkeling en uitgifte bedrijventerrein worden op basis van zowel interne als externe bronnen verzameld en verwerkt in onze researchdatabase. De marktrapportages, referenties en andere onderzoeken en analyses van Troostwijk zijn gebaseerd op gegevens uit deze researchdatabase, eventueel aangevuld met gegevens van derden, in combinatie met eigen marktkennis van Troostwijk Taxaties en Troostwijk Real Estate. Definities Aanbod De hoeveelheid bedrijfsruimte vanaf 500 m² die voor verhuur of verkoop beschikbaar is. Het aanbod betreft uitsluitend reeds opgeleverde of nog in aanbouw zijnde complexen. Plannen worden niet in de cijfers meegenomen. Bedrijfsruimte Vastgoed dat is gebouwd voor bedrijfsactiviteiten, niet zijnde een kantoor of een winkel. Tot bedrijfspanden kunnen worden gerekend distributiecentra, bedrijfsverzamelgebouwen, fabrieksgebouwen en opslagruimten. Bedrijfscomplexen bestaan veelal uit een combinatie van verschillende componenten, zoals opslagruimte, productieruimte, logistieke ruimte, showroomruimte en kantoorruimte. ndien de kantoorruimte 50% of meer van het totale metrage beslaat, wordt het totale object niet meegenomen in het onderzoek. Beleggingstransactie Kooptransacties van bedrijfsruimte vanaf 2 miljoen door een belegger. Ook sale-and-leaseback transacties worden hierin meegenomen. Koop ten behoeve van herontwikkeling wordt alleen tot de beleggingstransacties gerekend indien het bestaande object nog minimaal vijf jaar wordt verhuurd. 12 Bruto aanvangsrendement De bruto huuropbrengsten als percentage van de koopsom Huurprijzen bedrijfsruimte Prijzen per vierkante meter vloeroppervlak. ncentives, BTW en servicekosten worden niet meegenomen. Logistiek Bedrijfsruimte vanaf m² met min. 5 loading docks, voornamelijk bestemd voor opslag-, overslag-, sorteer- en vervoerfuncties. Nieuwbouw Bedrijfsruimte niet ouder dan twee jaar. Nieuwbouw onverhuurd Betreft nieuwbouw die na oplevering nooit verhuurd is geweest. Opname Bedrijfsruimte vanaf 500 m² die op de vrije markt is verhuurd of verkocht, met uitzondering van sale-andleaseback transacties en nieuwbouw ten behoeve van eigenaar-gebruikers (eigenbouw). Huurverlengingen en koop door huurder worden eveneens buiten beschouwing gelaten. Transacties worden geregistreerd op het moment van wilsovereenstemming tussen betrokken partijen. Planvoorraad Bouwplannen voor nog te realiseren bedrijfsruimte. Voorraad Bestaande of in aanbouw zijnde bedrijfsruimte met een vloeroppervlak van 500 m² of meer.

13 Colofon De Nederlandse Bedrijfsruimtemarkt is een uitgave van Troostwijk. 13 Research & samenstelling: Sybe Nijboer Korné Loef Jasper Cnossen Contactgegevens: Troostwijk, afdeling Research Anderlechtlaan 181 Postbus AP Amsterdam Overname van teksten en cijfermateriaal is alleen toegestaan onder volledige bronvermelding. Alle gegevens zijn met zorg samengesteld, doch m.b.t. de juistheid van deze gegevens kunnen wij geen aansprakelijkheid aanvaarden. Troostwijk 2013