STIGMA EN DRUGGEBRUIK BIJ ADOLESCENTEN IN BEGELEIDING

Transcriptie

1 FACULTEITPSYCHOLOGIEENPEDAGOGISCHEWETENSCHAPPEN VAKGROEPORTHOPEDAGOGIEK Academiejaar STIGMAENDRUGGEBRUIKBIJADOLESCENTENINBEGELEIDING INDEBIJZONDEREJEUGDBIJSTAND: EENEXPLORATIEFONDERZOEKINBEGELEIDINGSTEHUIZEN. SofieDEROY Masterproefneergelegdtothetbehalenvandegraadvanmasterindepedagogische wetenschappen,afstudeerrichtingorthopedagogiek Promotor:Dr.VeerleSoyez

2 Auteursrechten De auteur en de promotor geven de toelating deze masterproef voor consultatie beschikbaar te stellen en delen ervan te kopiëren voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingenvanhetauteursrecht,inhetbijzondermetbetrekkingtotdeverplichtinguitdrukkelijkde brontevermeldenbijhetaanhalenvanresultatenuitdezemasterproef. Theauthorandpromotorgivethepermissiontousethisthesisforconsultationandtocopypartsof itforpersonaluse.everyotheruseissubjecttothecopyrightlaws,morespecificallythesourcemust beextensivelyspecifiedwhenusingresultsfromthisthesis. Promotor, Auteur, VeerleSoyez SofieDeRoy Gent,juni2010 II

3 Abstract Dezethesisbeschrijfthetdruggebruikenhetstigmahieromtrentbijadolescenteninbegeleidingin de bijzondere jeugdbijstand. Er werd een vragenlijst afgenomen bij deze jongeren met bijzondere aandachtvoordeprevalentievanmiddelengebruik.nadienwerdenenkeledeelnemersgeïnterviewd omtrenthuneigendruggebruik,hunverblijfineenvoorzieningenhetstigmadatrondbeideheerst. Dit kwam tot stand met behulp van een semi gestructureerd interview. De jongeren werden geïnterviewdinhunvertrouwdeomgevingindevoorziening. Er werden 53 jongeren uit 10 verschillende voorzieningen uit Oost Vlaanderen, Vlaams Brabant en Brussel geëvalueerd. De informatie werd verkregen met behulp van een vragenlijst. Uit de 53 jongeren werden 14 jongeren geselecteerd om een interview bij af te nemen. Hier werd dieper ingegaanopdemogelijksaanwezigestigma s. Uit de analyse van de vragenlijsten blijkt dat tabak het meest frequent gebruikte middel onder adolescenten is (73,60%). Alcohol wordt door de meeste jongeren (84,90%) gebruikt. Cannabis daarentegen is het meest gebruikte illegale middel(49,10%). Er werd geen verschil gevonden met betrekkingtothetgeslachtvandejongeren. Uit de interviews blijkt dat jongeren in beperkte mate een stigma ervaren ten opzichte van hun druggebruik. Hun verblijf in een voorziening ervaren ze daarentegen in grotere mate als stigmatiserend. Deze vorm van stigmatisering gebeurt vooral door buitenstaanders en niet door vrienden. Erkangeconcludeerdwordendatjongereninbegeleidinginaanzienlijkematemiddelengebruiken. De leeftijd waarop ze voor de eerste keer een middel gebruiken is relatief jong. Bij sommige middelen is de meerderheid van de jongeren jonger dan 13 jaar. Daarnaast kan er gesteld worden datereengroterstigmaheerstronddejongerenhunverblijfineenvoorzieningdanrondhetfeitdat zedrugsgebruiken. III

4 Dankwoord Het ontwerpen van een thesis is een opdracht die gedurende een heel academiejaar veel tijd en energieinbeslagneemt.graagwilikvandegelegenheidgebruikmakenomeenaantalmensente bedanken. Alseerstewilikmijnoudersbedankenomdatzijhetvoormijmogelijkgemaakthebbenomverderte studeren en me daarbij, samen met mijn zussen en broer, steeds gesteund hebben op moeilijke momenten.mijnpapaleoenzuskarenwilikpersoonlijkbedankenvoorhetnalezenvanmijnthesis. Graagwilikallevoorzieningenenjongerenbedankendiedeelgenomenhebbenaanhetonderzoek. Zonderhuninteresseenmedewerkingwasditonderzoeknietmogelijkgeweest. Ook wil ik mijn vriend Koen bedanken voor zijn ondersteunende woorden tijdens de moeilijke momenten. Tenslottewilikmijnpromotor,Dr.VeerleSoyez,bedankendiedezescriptieopdegoedewegheeft gezet en mij vele nuttige tips en adviezen heeft gegeven die hebben bijgedragen tot het eindresultaat. IV

5 Inhoudsopgave I. INLEIDING... 1 II. LITERATUURSTUDIE Watisdruggebruik? Conceptueledefinitie Gevolgenvandruggebruik Lichamelijkegevolgen Socialegevolgen Gevolgenvoorgezondheid Maatschappelijkegevolgen Middelengebruikbijschoolgaandeadolescenten Prevalentiecijfers Middelengebruikbijadolescentenindebijzonderejeugdbijstand Watisdebijzonderejeugdbijstand? Adolescentenindebijzonderejeugdbijstand:eenrisicogroep? Prevalentiecijfersmiddelengebruikindebijzonderejeugdbijstand Risico enprotectievefactoren Risicofactoren Peers Thuissituatie Subpopulatie Maatschappelijkmilieu Zelfbeeld Meervoudigeproblemen Protectievefactoren Redenenmiddelengebruik Motievenvoorniet gebruik Motievenvoorgebruik Watiseenstigma? Definitiestigma Stigmaprocessen Gevolgenvanstigmatisering Stigmabijjongereninbegeleidingindebijzonderejeugdbijstand...19 V

6 Institutionalisatie Algemeen Jongerenindebijzonderejeugdbijstand Deïnstitutionalisatie Stigmabijdruggebruikers...22 III. PROBLEEMSTELLING IV. METHODOLOGIE Kwantitatiefonderzoek Kwalitatiefonderzoek Procedure Selectievanvoorzieningen Selectieeninformerenvandejongeren Informerenvandeouders Afnamevragenlijst Afnameinterview Onderzoeksgroep Instrumenten Druggebruik:gestructureerdevragenlijst Stigma:interview Data analyse Vragenlijst Interview Kwaliteitvanhetonderzoek Kwantitatiefonderzoek Betrouwbaarheid Validiteit Kwalitatiefonderzoek Betrouwbaarheid Validiteit...33 V. RESULTATEN Onderzoeksgroep Devragenlijst Hetinterview...35 VI

7 2. Onderzoeksvraag 1: Wat is de prevalentie van middelengebruik bij jongeren in begeleiding in eenresidentiëlevoorziening? Tabak Alcohol Medicatie Cannabis Andereillegaledrugs Onderzoeksvraag2:Ervarenjongereninbegeleidingindebijzonderejeugdbijstandeenstigma tenopzichtevanmiddelengebruik? Watisverslaving? Eigengevoelens Angstvoorreactie Discriminatie Etikettering Schaamte Reactiederden Andersdenken Andersgaanbehandelen Angstomtepraten Begripvol Latenvallen Mindergebruiken Minderkunnenenontlopen/vermijden Onderzoeksvraag3:Ervarenjongereninbegeleidingindebijzonderejeugdbijstandeenstigma tenopzichtevanmiddelengebruik? Eigengevoelens Angstvoorreactie Discriminatie Etikettering Schaamte Reactiederden Andersdenken Andersgaanbehandelen Angstomtepraten Latenvallen Minderkunnenenontlopen/vermijden...48 VII

8 5. Onderzoeksvraag 4: Is er een samenhang tussen het stigma rond middelengebruik bij adolescentenenhetstigmarondhetverblijfindebijzonderejeugdbijstand? MiddelengebruikBijzondereJeugdbijstand Combinatievoorzieningendruggebruik...50 VI. DISCUSSIE Besprekingonderzoeksresultaten Prevalentiemiddelengebruik Visieomtrenteigendruggebruik Visieomtrentbijzonderejeugdbijstand Algemenevisiebijzonderejeugdbijstandendruggebruik Beperkingenvanhetonderzoekenaanbevelingen Beperkingenvanhetonderzoek Aanbevelingenvoorverderonderzoek Aanbevelingenvoordepraktijk...58 VII.CONCLUSIE VIII.BIBLIOGRAFIE IX. BIJLAGEN Bijlage1:Briefvoorvoorzieningen Bijlage2:Briefvoorouders Bijlage3:Jongerenvragenlijst Bijlage4:Formuliergeïnformeerdetoestemmingjongeren Bijlage5:Interview Bijlage6:Boomstructuur...77 VIII

9 I. INLEIDING Jongeren in begeleiding in de bijzondere jeugdbijstand ervaren problemen op diverse levensdomeinen. Eén van deze problemen kan het druggebruik van de jongere zijn. Druggebruik is immerseenmaatschappelijkerealiteit.daarnaastkanhetlevenineenvoorzieningvoordejongere zwaardoorwegenophetdagelijkseleven. In deze masterproef wordt er in de eerste plaats getracht een bijdrage te leveren aan een grootschalige studie naar de prevalentie van middelengebruik bij adolescenten in de bijzondere jeugdbijstand.erwordthierbijdieperingegaanophetdruggebruikinderesidentiëlecentra.bijgaand wordt er aandacht besteedt aan het zicht krijgen op een mogelijk aanwezig stigma rond middelengebruikindebijzonderejeugdbijstandeneenmogelijkaanwezigstigmarondhunverblijfin eenvoorziening. Inheteerstehoofdstukwordteenliteratuurstudieaangereikt.Daarbijwordterdieperingegaanop wat druggebruik juist inhoudt en wat de mogelijke gevolgen zijn. Hieromtrent worden de prevalentiecijfers rond het druggebruik bij schoolgaande adolescenten en adolescenten in de bijzonderejeugdbijstandaangeboden. In een tweede deel wordt er kort verduidelijkt wat bijzondere jeugdbijstand juist inhoudt en of adolescentenindezecategorieeenrisicogroepvormen.deeventuelerisico enprotectievefactoren diepresentzijnwordenaangehaaldgevolgddoormogelijkeredenenvoormiddelengebruik. Tot slot wordt er in dit hoofdstuk dieper ingegaan op wat er verstaan wordt onder een stigma, mogelijkestigmaprocessenenwatdegevolgenhierbijkunnenzijn.alslaatsteonderdeelwordthet stigma bij jongeren in begeleiding in de bijzondere jeugdbijstand en stigma bij druggebruikers besproken. Inhettweedehoofdstukbelichtenwedeprobleemstellingendedaaruitvertaaldeonderzoeksvragen om in het derde hoofdstuk tot de methodologie te komen. Hier wordt eerst een duidelijke afbakening van de onderzoeksgroep gevormd om daarna te komen tot de benutte procedure en instrumentendiewordengehanteerdomtotdeonderzoeksresultatentekomen. Hoofdstukvierbespreektdeeigenlijkeonderzoeksresultaten.Hierwordteenantwoordgegevenop de vier onderzoeksvragen. Als eerste wordt de prevalentie van middelengebruik bij jongeren in begeleidingindebijzonderejeugdbijstandbeschreven.daarnawordteenantwoordgegevenopde vraagnaareenmogelijkstigmatenopzichtevandruggebruikindebijzonderejeugdbijstand.verder wordt het verblijf in de voorziening aangehaald en het al dan niet ervaren van het verblijf als stigmatiserend.totslotwordthetmogelijksstigmatiserendeffectopdruggebruikenhetverblijven indebijzonderejeugdbijstandbeschreven. In het laatste hoofdstuk wordt er een conclusie geformuleerd waarin de belangrijkste elementen vanuithoofdstukvierwordengeïnterpreteerd. 1

10 II. LITERATUURSTUDIE 1. Watisdruggebruik? 1.1. Conceptueledefinitie Vooraleer te komen tot een definitie rond druggebruik is het noodzakelijk om eerst te beschrijven waterverstaanwordtonder drugs enwelkedefinitieshieromtrentwerdenontwikkeld. Drugsiseenverzamelnaamvoorallestoffendieeeninvloeduitoefenenopdemanierwaaropmen denkt,zichgedraagt,zichvoeltendezakenomzichheenwaarneemt(broekaert&vanhove,2005). Drugswordenvaakingedeeldinverdovende,opwekkendeengeestesverruimendemiddelen. Over het algemeen kan er bij druggebruik onderscheid gemaakt worden tussen niet problematisch en problematisch gebruik. Middelengebruik zorgt immers niet altijd voor problemen voor de gebruikeren/ofzijnomgeving(geirnaert&lambrechts,2004). Er zijn reeds verscheidene definities ontwikkeld omtrent druggebruik. Traditionele definities focussen zich op criteria van afhankelijkheid en ontwenning. Men kwam echter tot het inzicht dat gebruikersvaakoccasioneelgebruikenengeenfysiekeafhankelijkheidontwikkelen.ditzorgdevoor eenherzieningvandetraditioneledefinities.erwerdgekozenomdieperintegaanopdedefinitie vandruggebruikgeformuleerdindediagnosticandstatisticalmanualofmentaldisorders(dsm IV) (Kader1).Hierinwordteenonderscheidgemaakttussenafhankelijkheidenmisbruikvandrugs. Onder afhankelijkheid wordt een patroon van onaangepast gebruik van een middel verstaan dat significante beperkingen of lijden veroorzaakt zoals blijkt uit drie [of meer]vandevolgendecriteriadiezichopeenwillekeurigmomentindezelfdeperiode vantwaalfmaandenvoordoen: 1. tolerantie,zoalsgedefinieerddoortenminsteéénvandevolgendecriteria: o eenbehoefteaanduidelijktoenemendehoeveelhedenvanhetmiddel omeenintoxicatieofdegewenstewerkingtebereiken. o een duidelijk verminderd effect bij voortgezet gebruik van dezelfde hoeveelheidvanhetmiddel. 2. onthouding,zoalsblijktuittenminsteéénvandevolgendecriteria: o het voor het middel karakteristieke onthoudingssyndroom [verwijs naarcriteriaaenbvandecriteriavooronthoudingvaneenspecifiek middel]. o hetzelfde [of een nauw hiermee verwant] middel wordt gebruikt om onthoudingsverschijnselenteverlichtenoftevermijden. 3. hetmiddelwordtvaakingroterehoeveelhedenofgedurendeeenlangeretijd gebruiktdanhetplanwas. 4. er bestaat de aanhoudende wens of er zijn weinig succesvolle pogingen om hetgebruikvanhetmiddelteverminderenofindehandtehouden. 5. eengrootdeelvandetijdgaatopaanactiviteiten,nodigomaanhetmiddelte 2

11 II.LITERATUURSTUDIE komen [bv. verschillende artsen bezoeken of grote afstanden afleggen], het gebruikvanhetmiddel[bv.kettingroken],ofaanhetherstelvandeeffecten ervan. 6. belangrijkesocialeofberoepsmatigebezighedenofvrijetijdsbestedingworden opgegevenofverminderdvanwegehetgebruikvanhetmiddel. 7. hetgebruikvanhetmiddelwordtgecontinueerdondanksdewetenschapdat ereenhardnekkigofterugkerendsociaal,psychischoflichamelijkprobleemis datwaarschijnlijkveroorzaaktofverergerdwordtdoorhetmiddel[bv.actueel cocaïnegebruikondankshetbesefdateendepressiedoorcocaïneveroorzaakt wordt of doorgaan met drinken van alcohol ondanks het besef dat een maagzweerverergerdedoorhetalcoholgebruik]. Onder misbruik wordt een patroon van het onaangepast gebruik van een middel verstaan dat significante beperkingen of lijden veroorzaakt, zoals in een periode van twaalfmaandenblijktuittenminsteéén[ofmeer)vandevolgendecriteria: 1. herhaaldelijkgebruikvanhetmiddelmetalsgevolgdathetnietmeerluktom inbelangrijkematetevoldoenaanverplichtingenophetwerk,schoolofthuis [bv. herhaaldelijk absent of slecht werk afleveren in samenhang met het gebruikvanhetmiddel;methetmiddelsamenhangendeabsentie,schorsingof verwijderingvanschool;verwaarlozingvankinderenofhethuishouden]. 2. herhaaldelijkgebruikvanhetmiddelinsituatieswaarinhetfysiekgevaarlijkis [bv. autorijden of bedienen van een machine als men onder invloed van het middelis]. 3. herhaaldelijk,insamenhangmethetmiddel,inaanrakingkomenmetjustitie [bv. aanhouding wegens verstoring van de openbare orde in samenhang met hetmiddel]. 4. voortdurend gebruik van het middel ondanks aanhoudende of terugkerende problemen op sociaal of intermenselijk terrein veroorzaakt of verergert door deeffectenvanhetmiddel[bv.ruziemetdeechtgenootoverdegevolgenvan deintoxicatie,vechtpartijen]. Kader1.DefinitievandruggebruikvolgensdeDSMIV(Groos,2001). De DSM IV concentreert zich echter voornamelijk op stoornissen in de volwassenheid terwijl stoornissen tijdens de adolescentie niet in kaart worden gebracht. Hierdoor is er een gebrek aan specifieke criteria die bijdragen tot de beschrijving van aan middelen gebonden stoornissen voor kinderenenadolescenten(solhkhah&armentano,2002). Ondanks de beperkingen van deze definitie wordt ervoor gekozen om hiermee verder te werken omwille van de algemene impact. Ze draagt eveneens bij tot een beeldvorming van de begrippen druggebruiken misbruikinhetalgemeen. Wanneerdedefinitiegebruiktwordtmoeterrekeningmeegehoudenwordendatdezeomschrijving dusvooralgerichtisopvolwassenenennietopadolescenten. 3

12 II.LITERATUURSTUDIE Naast de definitie omtrent druggebruik in de DSM IV zijn er ook verschillende definities terug te vindenindeliteratuurwaardeernstvanhetdruggebruikinrekeningwordtgebracht.deernstvan gebruik wordt onderverdeeld in vier stadia: de fase van kennismaking en experimenteren, de fase van geïntegreerd gebruik, de fase van het overmatig gebruik en de fase van verslaving (Tabel 1) (Bogaerts et al., 2005; De Ridder, 2006; De Ridder et al., 1995). Binnen elke fase is er een wisselwerking tussen 3 termen, namelijk mens, middel en milieu. De mens handelt naargelang zijn persoonlijkheid die hij/zij ontwikkeld heeft door ervaringen in het verleden. Hier wordt er gepeild naarderedenenvaniemandsgebruik(loutervoordeontspanning,nieuwsgierigheid, ).Hetmiddel gaatoverhetsoortvanproduct,deeffecten,defrequentieendehoeveelheid.alslaatsteaspectheb jehetmilieudateenbelangrijkerolspeelt.ditgaatoverdegezinsomstandigheden(echtscheiding, ziekte, )endemaatschappelijkeperspectieven(bogaertsetal.,2005). Tabel1 Faseninernstvangebruik FASEN BENAMING 1 ste fase Fasevankennismakingenexperimenteren 2 de fase FasevanGeïntegreerdgebruik 3 de fase Fasevanovermatiggebruik 4 de fase Fasevanverslaving Indeeerstefasegaandejongerenkennismakenmetdrugs.Ditvindtsteedsopjongereleeftijdplaats (Peeters, 1995). Experimenteren is een leerzame fase voor de jongeren. Ze zijn nieuwsgierig, doen hetuitverveling,willenzelfstandigworden, (Bogaertsetal.,2005).Inditstadiumgaanzezichzelf en hun eigen grenzen leren kennen. Het gebruik gaat in deze fase zeldzaam escaleren (Peeters, 1995). Sommigen stoppen het gebruik terwijl anderen verder gaan tot de fase van geïntegreerd gebruik(andries,2005). Indezetweedefasevangeïntegreerdgebruikgaanjongerenregelmatigergebruikenzonderdatde omgevingerweetvanheeftofhindervanondervindt.ookdegebruikerzelfzietgeenbelemmering inhetregelmatigegebruik.dezefasehoeftnietaltijdtotproblementeleiden.depositieveeffecten zoals roes en het zich gelukkig voelen gaan overheersen. Toch kan er ook sprake zijn van risicogedrag.risicogedragbetekenthiernognietdathetgedragautomatischtotnegatievegevolgen moetleiden,maardekansbestaatopeennegatieveuitkomst(andries,2005).bogaertencollega s (2005)noemendezefaseookweldehoneymoon fase.doorhetgroteenthousiasmegaatmenook anderenproberenbetrekkenbijhetgebruik. In de derde fase, de fase van overmatig gebruik, gaat druggebruik over in drugsmisbruik. Dit is de meestkritiekefasevoordejongere.hierbijwordthetgebruikeengewoonteenwordterteveelen te vaak gebruikt. Dit heeft tot gevolg dat er zich problemen gaan ontwikkelen op verscheidene gebieden(bv.relatiediestukloopt,werkverliezen, )endatdegebruikerfrequentergaatgebruiken. Na verloop van tijd kan er tolerantie optreden. De betrokkene gebruikt niet langer voor de sfeer, maaromtevluchtenvannegatieveemoties(deridder,2006).dejongeregaatindezefasevooral individueelgebruikenenvaakineenhogeredosis.mengaatgebruikenomzichnietslechttevoelen (Bogaertsetal.,2005). 4

13 II.LITERATUURSTUDIE Langzaam gaat het overmatig gebruik evolueren tot verslaving. In deze laatste fase gaat de afhankelijkheiddebovenhandnemen.hetgebruikgaathethelelevenvandepersoonoverheersen. ZoalseerdergeblekenisuitdedefinitievandeDSM IVheeftditzowelfysische,psychischealssociale consequenties. De gebruiker heeft niet langer controle over zijn eigen gebruik. De drugs worden enkelnoggebruiktomdenegatieveeffectentegentegaan(deridder,2006;groos,2001;peeters, 1995).Bogaertsencollega s(2005)benoemenditookwelalshetjunkiesyndroom.ditbestaatuit4 andere syndromen namelijk het preoccupatiesyndroom, het toedieningssyndroom, het verheimelijkingssyndroomenhetherkenningssyndroom.bijhetpreoccupatiesyndroomismenaltijd bezig met de producten. Bij het toedieningssyndroom daarentegen gaat men de producten ook aanraden aan anderen en dit ook omwille van financiële redenen. Bij het derde syndroom, het verheimelijkingssyndroom, proberen de verslaafden hun gebruik te verbergen. Liegen wordt een tweede natuur voor hen. Als laatste syndroom heb je het herkenningssyndroom waar verslaafden heelgemakkelijkandereverslaafdengaanherkennen Gevolgenvandruggebruik Meerdanvolwassenenondervindenadolescentenbelangrijkegevolgenvanovermatigdruggebruik. Adolescenten bevinden zich namelijk in een kwetsbare periode, enerzijds omwille van de vatbaarheid voor de ontwikkeling van middelengebruik, anderzijds omwille van de overgangsfase waarinzezichbevinden.indezeperiodevindenernamelijkeenverscheidenheidaanveranderingen plaatsenditzowelopfysiek,cognitief,psychosociaalalsemotioneelvlak(andries,2005;deridder, 2006). Adolescentie is een cruciale fase in de ontwikkeling van een individu waarin psychiatrische stoornissen met inbegrip van psychoactieve stoornissen door druggebruik ontstaan en worden herkend (Kaminer, 1994; Plant & Plant, 1992). Het is een fase waarin adolescenten hun omgeving verkennenenactiefervaringenopdoen(ansoms,1993).druggebruiktijdensdeontwikkelingsfaseis met andere woorden enerzijds normaal en van relatief korte duur. Anderzijds is het een riskante periode daar de psychologische, sociale, lichamelijke en maatschappelijke gevolgen voor jongeren veelgroterzijndanvoorvolwassenen(ansoms,1993;geirnaert&lambrechts,2004) Lichamelijkegevolgen Lichamelijkegevolgenkunnenzichzowelopeenpositievealsopeennegatievemanierpresenteren. Depositievegevolgenwordeningevulddoorlachbuienmetdaarnaasthetfeitdatjongerenerrustig en ontspannen van worden. (Vander Laenen, 2008). Aanstaande negatieve gevolgen focussen zich vooral op het overmatig gebruik van alcohol. Hieromtrent is reeds veel onderzoek verricht. Een gevolgishetfeitdatdrugsverslavendwerkenendatjenaverloopvantijddedrugnodighebtomde dag door te komen. Het kan een afbrekend effect hebben op de hersenen die op dat moment kwetsbaarzijn.(nigz Alcoholvoorlichting,2006;VanderLaenen,2008). Uithersenscansblijktdatereenverstoringvandehersenontwikkelingkanplaatsvindenbijmensen dievroeg,frequentenzwaarmiddelengebruikkennen.uitdezescanswordtduidelijkdathetgebruik negatieveeffectenheeftopdefysiekeencognitieveontwikkelingvandehersenentenopzichtevan deontwikkelingvanmensendienietverslaafdzijn(boelemaetal.,2009;nigz Alcoholvoorlichting, 2006;Verdurmenetal.,2005) Naast de hersenscans verduidelijkt het CAM (2008) (Coördinatiepunt Assessment en Monitoring nieuwedrugs)datvooraladolescententotdekwetsbaregroepbehorenendatmiddelengebruikeen 5

14 II.LITERATUURSTUDIE verstorend effect kan hebben op de ontwikkeling van de hersenen. Hersenen blijven immers in ontwikkelingtotdeleeftijdvan20jaar.hierdoorbehorenadolescententotdekwetsbaregroep(de Bellisetal.,2000;Moss,2008;Ward&Snow,2010). Hierbij aansluitend dient vermeld te worden dat elk gebruik van alcohol en drugs risico s inhoudt, ookvoormensendieniettotdekwetsbaregroepbehoren(cam,2008) Socialegevolgen Naastdelichamelijkegevolgenkunnenerooksocialegevolgenzijn(Geirnaert&Lambrechts,2004). Ondersocialegevolgenverstaatmenindeeersteplaatsdegevolgenophetlevenvandegebruiker zelf.zokangebruikleidentotrelatieproblemen,schulden,contactenmetdepolitieofconflictenmet defamilieofdebuurt,problemenophetwerkofmetdestudies(deridderetal.,1995;geirnaert& Lambrechts, 2004; Matthys, 2008). Uit recent onderzoek blijkt immers dat alcohol en cannabisgebruikdekansopschooluitvalenspijbelenvergroot(terbogtetal.,2009). Hetgebruikvandrugskanookgrotegevolgenhebbenophetgezinsleven.Zoleeftéénkindoptienin eengezinwaaréénvanbeideouderseenalcoholprobleemheeft.hetaantalkinderendatsamenleeft met drugsverslaafde ouders wordt in België op 5000 tot 7000 geschat. Bij jonge kinderen kan zich hierdoor een achterstand ontwikkelen en dit zowel op vlak van algemene ontwikkeling als op vlak vantaalkennisen gebruik(geirnaert&lambrechts,2004) Gevolgenvoorgezondheid Overmatig druggebruik kan effect hebben op de gezondheid van druggebruikers. Zo vermindert cannabishetconcentratie enreactievermogen.daarnaastishetalomgewetendatbijhetrokenvan cannabis veel kankerverwekkende stoffen in het lichaam terecht komen. Bij langdurig gebruik kan heteveneenspsychosenuitlokken(smitetal.,2003).hetgebruikvanillegaledrugskanmetandere woordenenormeeffectenhebbenophetlichaam.zokantevenszorgenvooreentehogebloeddruk enhartritmestoornissen.ecstasykanbijvoorbeeldleidentotlever,nier enspierbeschadiging. Ook alcohol kan effect hebben op de gezondheid van personen. Overmatig alcoholgebruik kan weefselsenorganenbeschadigen.vooraldeleverishierheelgevoeligaan(geirnaert&lambrechts, 2004) Maatschappelijkegevolgen Ten slotte brengt het gebruik van drugs verschillende maatschappelijke gevolgen met zich mee, bijvoorbeeld op financieel vlak. De kosten van gespecialiseerde hulpverlening, ziekteverzuim en schade zijn maar enkele voorbeelden van de kosten voor de maatschappij, waardoor het kostenplaatje hoog op loopt. De maatschappelijke kost van alcoholmisbruik in Nederland bedraagt per jaar naar schatting 1 tot 2,5 miljard euro(trimbos instituut, 2002). In België is duidelijk dat de maatschappelijke kost van alcohol het hoogst ligt. Uit recent onderzoek komt naar voor dat de nettokostvooralcoholgebruikinbelgiëbijna180miljardbelgischefrankbedraagt.ditkomtovereen metbijna1,8%vanhetbrutonationaalproduct(pacolet,2003).demaatschappelijkekostvoortabak komtopdetweedeplaatsgevolgddoordekostvoorillegaledrugs(vanhaletal.,2007).daarnaast zorgt druggebruik voor een aantal maatschappelijke problemen zoals het gevoel van onwelzijn, onveiligheid, (DeRidderetal.,1995). De Ridder en collega s (1995) halen naast de financiële gevolgen voor de maatschappij ook nog financiële en juridische problemen voor de gebruiker aan. Deze hebben onrechtsstreeks ook een invloedopdemaatschappij.omaandefinanciëlebehoeftentevoldoen,gaansommigegebruikers dealen. Anderen belanden in de prostitutie, diefstal of criminaliteit. Omwille van de illegaliteit van 6

15 II.LITERATUURSTUDIE sommigemiddelenkunnengebruikersincontactkomenmetjustitie.voorbeeldenhiervanzijnrijden onderinvloed,diefstal,geweld... Ditallesisnatuurlijkafhankelijkvandehoeveelheidendefrequentievangebruik.Hoemeerenhoe vakermengebruikt,hoeernstigerdatdegevolgen(deridderetal.,1995;geirnaert&lambrechts, 2004) Middelengebruikbijschoolgaandeadolescenten Prevalentiecijfers Een studie op scholieren en hogeschool studenten uit 2007 uitgevoerd door Adlaf en Paglia Boak (2007)toondeaandatdruggebruikhoofdzakelijktoeneemtgedurendedeadolescentie.Zoblijktuit onderzoekdatjongerenbijhuneerstecontactmetalcoholendrugsgemiddeldeenleeftijdhebben tussen12en14,5jaar(robins&mcevoy,1990). DezetrendwordtbevestigdineenonderzoekvanESPAD(EuropeanSchoolSurveyProjectonAlcohol andotherdrugs).indezestudiekomthetmiddelengebruikbijeuropeseleerlingentussen15en16 jaar naar voren. Dit onderzoek werd verricht in 35 verschillende landen, waarin ook Vlaamse leerlingen werden betrokken. Uit deze resultaten blijkt dat het geconsumeerde alcoholpercentage gedurendedelaatste12maanden(83%)voorhetonderzoekongeveerdezelfdewasalshetespadgemiddelde(82%).voordronkenschapgedurendedelaatste12maandenvoorhetonderzoekscoort België lager dan het gemiddelde. Ook de resultaten betreffende het roken van sigaretten liggen in België lager. Aan de andere kant scoort België iets hoger dan het gemiddelde omtrent het gebruik vancannabis(24%)(hibelletal.,2009). Het meest recente syntheserapport van de VAD (Vereniging voor Alcohol en andere Drugproblemen)geeftderesultatenweervaneenstudieuitgevoerdopjongerenuithetsecundair onderwijsindeperiodejanuari2008 juni2008. Wat het alcoholgebruik betreft, blijkt dat 78,3% van de leerlingen ooit alcohol hebben gedronken. Alcoholblijftéénvandemeestgebruiktepsychoactievemiddelenonderdejongeren.Deprevalentie neemthetmeesttoebijeenleeftijdtussen12en13jaar.deprevalentievanhetregelmatigalcohol drinkenstijgthetsterksttussen15en16jaar(kinable,2009).daarnaastblijktalcoholookhethoogst tescorenalsgenotmiddelonderdejongeren. WathettabakgebruikonderdeVlaamsejongerenbetreft,isereensterketoenameinprevalentiebij jongeren tussen 13 en 14 jaar. Deze leeftijdscategorie komt ongeveer overeen met deze van alcoholgebruik.vandestudentenuithetsecundaironderwijshebben37,8%ooittabakgerookt.het dagelijksgebruikonderdejongerenstijgtvooralronddeleeftijdvan16en18jaar(kinable,2009). Naalcoholentabakblijkenmedicatieencannabisookpopulairtezijnonderdejongeren.88,0%van dejongerenheeftaleenseenlichtepijnstillergenomen,terwijlditbijcannabis slechts 20%is.Net alsbijdevorigemiddelenwordtookbijcannabisdesterkstestijgingopgemerkttussen15en16jaar entreedtregelmatiggebruikoptussen17en18jaar(kinable,2009). Wat het geslacht betreft, is er een significant verschil tussen het gebruik bij jongens en meisjes. MeisjesgebruikenmeermedicatiedanjongensterwijlditvoorADHD medicatieomgekeerdis.onder medicatie wordt er evenwel een onderscheid gemaakt tussen lichte en zware medicatie. Ook cannabis wordt het meest gebruikt door jongens. Uit de bevraging blijken dubbel zoveel jongens cannabis te gebruiken dan meisjes. Bij alcohol en tabak worden er geen significante verschillen 7

16 II.LITERATUURSTUDIE opgemerkt(kinable, 2009). In tegenstelling tot het onderzoek van Kinable blijkt uit onderzoek van Hibellencollega sdatergeensignificantverschilistussenjongensenmeisjes(hibelletal.,2009) Middelengebruikbijadolescentenindebijzonderejeugdbijstand Druggebruikbijadolescentenindebijzonderejeugdbijstandiseenveelvoorkomendfenomeen.De adolescentenbevindenzichineenkwetsbareperiodediegekenmerktwordtdooreenveelheidaan veranderingen, dit zowel op het fysiek, cognitief, psychosociaal als emotioneel vlak wat van deze periode een belangrijke overgangsfase in de ontwikkeling van het kind maakt (Andries, 2005; De Ridder,2006) Watisdebijzonderejeugdbijstand? Debijzonderejeugdbijstand(BJB)iseenonderdeelvaneengroteroverkoepelendgeheelnamelijkde integrale Jeugdhulp. Tot de BJB behoren het comité voor bijzondere jeugdzorg, de bemiddeling inzake bijzondere jeugdbijstand, de gerechtelijke jeugdbijstand en de verderzetting van hulpverleningbijmeerderjarigheid.debjbomvatduszoweldevrijwilligejeugdhulpverleningalsde gedwongenofgerechtelijkehulpverlening(hellinckx&vandenbruel,1993;osbj,2010).vooreen duidelijke structuur omtrent de onderverdeling van de voorzieningen, wordt er verwezen naar de websitevanjongerenwelzijn( DeBJBstreefternaarzoveelmogelijkvrijwilligehulpverleningteverwezenlijken.Ditgebeurtviahet comitévoorbijzonderejeugdzorg.verplichtehulpververleningkanenkelwordenopgelegddoorde jeugdrechter. Dit wijst erop dat alle mogelijkheden tot vrijwillige hulpverlening zijn uitgeput en gedwongenhulpverleningnogdeenigeuitwegbiedt(vanreybrouck,1995). De BJB heeft een dubbele opdracht namelijk preventief risicofactoren opsporen en daadwerkelijk hulpverlenen.deeerstepreventieveopdrachtbestaateruitsituatiesindesamenlevingoptesporen dieleidentotproblematischeopvoedingssituaties.vervolgenswordtergezochtnaarmogelijkheden en oplossingen om deze negatieve invloed tegen te gaan. Als tweede opdracht is er het daadwerkelijk verlenen van hulp en dit op de plaats en moment waar er zich een problematische opvoedingssituatievoordoet(hellinckxetal.,2001;vettenburgetal.,2003). DevoorzieningenvoordeBJBzijninitiatievendiekinderen/jongeren(van0tot18jaar,inbepaalde gevallen tot 21 jaar) en hun gezin residentieel, semi residentieel of ambulant begeleiden. Dit zijn voornamelijkprivateinitiatievendiehiervoorerkendzijndoordevlaamsegemeenschapinhetkader vandegecoördineerdedecreteninzakebijzonderejeugdbijstandvan4april1990.daarnaastzijner ook instellingen die door de Vlaamse Gemeenschap zelf worden georganiseerd namelijk de gemeenschapsinstellingen(roose,2006). DejongerendieindeBJBterechtkomen,kampenvaakmeteencomplexeproblematiekwaarbijer sprake is van een kluwen op verschillende levensdomeinen. Druggebruik is vaak één van deze problemen. Alcohol en drugs zijn een realiteit die niet meer weg te denken zijn uit onze maatschappij. Overal wordt je er mee geconfronteerd: als je uitgaat, op straat, bij vrienden, (VanderLaenen,2008). 8

17 II.LITERATUURSTUDIE Adolescentenindebijzonderejeugdbijstand:eenrisicogroep? Jongeren met gedrags en/of emotionele stoornissen worden in de literatuur omschreven als een kwetsbaregroepvoordruggebruik.hetisimmerszodatdebjbzichrichtopkinderenenjongerenin een problematische opvoedingssituatie die een kluwen aan problemen ervaren op verschillende levensdomeinen(vanderlaenen,2008).eenproblematischeopvoedingssituatiewordtgedefinieerd als een toestand waarin de fysieke integriteit, de affectieve, morele, intellectuele of sociale ontplooiingskansen van minderjarigen in het gedrang komen, door bijzondere gebeurtenissen, door relationele conflicten of door de omstandigheden waarin zij leven (Vlaams Parlement, 1990). Dat jongerenindebjbeenrisicogroepvormen,blijkttevensuiteenstudievangrietens(2007).hijgeeft aan dat de problemen van de jongeren gevarieerd en ernstig zijn. Ze vertonen problemen op meerdere domeinen: emotionele problemen, agressieproblemen, antisociaal gedrag, school en leerproblemen,psychosomatischeproblemen,...ookproblemenindeopvoedingzijnernstig.vooral een verstoord ouder kind interactie kwam hier naar voor. Dit alles is er mede de oorzaak van dat jongeren in de BJB gevoeliger zijn voor het gebruik van drugs, en daarmee gepaard het problematischgebruik. Dit werd bekrachtigd in een studie van Ward (1998). Deze stelt dat jongeren in begeleiding een grotere kans maken op het gebruiken van drugs. Als deze jongeren gebruiken, zullen ze sneller negatievegevolgenondervindenvanhundruggebruik(hollar&moore,2004).ditisvooraltewijten aan de afwezigheid van beschermende factoren en een veelheid aan risicofactoren. Hier wordt in dieper op ingegaan. Lloyd ging in zijn studie van 1998 een stap verder en maakte een onderscheid tussen kwetsbare groepen op basis van bepaalde risicofactoren. Zo onderscheidde hij daklozen, prostituees, jongeren met gedrags en emotionele stoornissen, jonge delinquenten, jongerendiegeschorstzijnopschool,spijbelaars, Daaruitblijktdatkwetsbaregroepeneengroter risico lopen op misbruik van drugs en alcohol(lloyd, 1998). Jongeren met gedrags en emotionele stoornissen hebben namelijk in vele gevallen reeds vele watertjes doorzwommen en tegenslagen verwerkt, wat een mogelijke verklaring kan zijn voor het hogere risico dat deze personen lopen (Aaronsetal.,2008). IndethesisvanDepandelaereMieke( )werddevraaggesteldofjongerenindeBJBeen risicogroep vormen. Het antwoord dat ze hierop biedt, is zowel positief als negatief. Negatief aangezien druggebruik experimenteergedrag is en wat eigen is aan de adolescentie. Dit werd ook reeds aangehaald bij de verschillende fasen van druggebruik. Daarnaast geeft ze ook aan dat jongereneengrotematevanvrijheidmoetenbelevenzodatzeeigenervaringenkunnenopdoenen hieruitookietsleren. Er is echter ook positief antwoord op de vraag. Dit is het geval wanneer het druggebruik niet bij experimenteren blijft. Wanneer de jongere de drugs nodig heeft, wordt het antwoord op de vraag positief.jongerengaanhetgebruikenvandrugsdanzienalseenoplossingvoorhunproblemen,om hunangstenteontvluchten, AlsjeopdezemaniernaardruggebruikbijjongerenindeBJBkijkt,is het duidelijk dat de kwetsbare positie van de jongeren een groter risico vormt om drugs te misbruiken. Uitdeverschillendeonderzoekenhierbovenbeschreven,komtnaarvoordatjongerenindeBJBeen risicogroep vormen. Het is echter zo dat het behandelen van mogelijke drugproblemen geen primaire opdracht is van de BJB. De bijzondere jeugdbijstand heeft een dubbele opdracht namelijk eenpreventieveopdrachteneenopdrachtgerichtophulpverlening(grietensetal.,2005). 9

18 II.LITERATUURSTUDIE Prevalentiecijfersmiddelengebruikindebijzonderejeugdbijstand In de literatuur zijn tot op heden slechts een gering aantal wetenschappelijke studies omtrent de prevalentie van middelenbruik bij adolescenten in de BJB te vinden. Bovendien is het beschikbaar materiaalonderlingmoeilijktevergelijken(aaronsetal.,2001). Uitinternationaalonderzoekblijktdathetdruggebruikvanjongerendieineeninstellingverblijven tottweekeerzohoogisalsbijjongerenvandezelfdeleeftijdindealgemenebevolking(edmondset al.,2005;vanderlaenen,2008).tochdienendezecijfersgenuanceerdteworden.zosteldengress enboss(1996)inhunonderzoekvastdatleerlingentussen14en18jaarmetgedrags enemotionele stoornissen iets meer rookten dan jongeren in het gewoon onderwijs, maar wel minder alcohol en illegaledrugsgebruiktendanjongereninhetgewoononderwijs. OnderzoekverrichtinVlaandereniseerderbeperkt.Hierisdanookeengroottekortaanliteratuur. Onderzoek in Vlaanderen peilt naar de nood aan ondersteuning voor hulpverleners in de BJB voor hetlerenomgaanmetalcohol endruggebruik.denoodaanondersteuningvoorhulpverlenersblijkt ook uit de verscheidene problemen waarmee ze in contact komen. De meest voorkomende problemenwordenhoofdzakelijkveroorzaaktdoorhetgebruikvancannabis(10,1%).opdetweede plaats komen problemen door gebruik van andere illegaledrugs(15% regelmatig). Voor alcohol en medicatieligtditaandeelbeduidendlager,respectievelijk9,7%en8,8%(baeten&rosier,2002). UitonderzoekvanAaronsencollega s(2001)blijktdatmiddelengebruikbijjongereninbegeleiding groter zou zijn dan de omvang van het gebruik in de algemene populatie. De hoogste percentages zijn teruggevonden in de alcohol en drughulpverleningen en in de sector van het jeugdrecht namelijk40,8%.inhetjeugdwelzijnswerkginghet slechts over19,2%.ditkantewijtenzijnaanhet feitdatjongereninbegeleidingvaaktemakenhebbenmetrisicofactoren. VanderLaenen(2008)enGrietens(2005)benadrukkenhetbelangvanonderzoekdatzichfocustop prevalentieendeaardvanhetdruggebruikbijjongerendieinbegeleidingzijnindebjb.daarnaast pleitgrietensvoormeergespecialiseerdehulpverleninginbestaandevoorzieningen Risico enprotectievefactoren Uitonderzoekblijktdaterverscheidenefactorenzijndieeeninvloeduitoefenenophetdruggebruik bij adolescenten. Adolescenten gaan immers niet zomaar drugs misbruiken. Vele auteurs hebben zichgewaagdaanhetbenoemenvanmogelijkrisico enprotectievefactoren. Risicofactorengaanvoorafaanhetmiddelengebruikenverhogendewaarschijnlijkheiddatmisbruik zich zal voordoen (Swadi, 1999). Protectieve factoren gaan, in tegenstelling tot risicofactoren, de veerkracht verhogen en de kans verkleinen dat een adolescent middelen gaat gebruiken (Swadi, 1999) Risicofactoren Indeliteratuurzijneenhoeveelheidvanmogelijkerisicofactorenverschenen.Erzalhierechterniet ingegaanwordenopalderisicofactorenmaarslechtsopeenselectie.dezeselectiewerdgemaaktop basisvandemeestvoorkomendefactorenindeliteratuurendefactorendiehetmeestaansluiting vindenbijjongerenindebjb.alseerstewordthetbelangvanleeftijdsgenotenaangehaald.hierop volgend worden de thuissituatie, subpopulatie, maatschappelijk milieu, zelfbeeld en meervoudige problemenaangeboden. 10

19 II.LITERATUURSTUDIE Peers Éenvandemeestinvloedrijkerisicofactorenishetbelangvanleeftijdsgenotenofdepeers(Aaronset al.,2001;elling deboer,1991;hibelletal.,2009).tijdensdepuberteitmerktmeneenverschuiving in de vriendengroep van de jongeren op. De relatie met de ouders, die daarvoor centraal stond, veranderd in de adolescentie. Het wordt moeilijker om op de ouders terug te vallen. De leeftijdsgenotengaaneenondersteunenderolbeginnenspelen.dezeleeftijdsgenotenkunnendruk uitoefenen waarbij jongeren worden overtuigd om te experimenteren met drugs. Dit wordt in de literatuurgedefinieerdalsexterne,directegroepsdruk.interneofindirectegroepsdrukkomtechter frequentervoor.ditheefttemakenmethetinternaliserenvandenormenenwaardenvandegroep om erbij te horen (Bernaert & Kinable, 2003). Dit wordt ook wel peer influence model genoemd (Rhodes et al., 2003). Rhodes(2003) geeft ook aan dat een andere motivatie voor het gebruik van middelen het peer selection model is. Dit is een model dat ervan uitgaat dat jongeren, vanuit de behoefte om te gebruiken, hun vrienden selecteren. Druggebruik wordt hier dan gezien als een keuze binnen de selectievoorwaarden van sociale relaties. Deze keuze wordt slechts door een minderheidvandejongerengemaakt(ubergetal.,2003) Thuissituatie Naastdeleeftijdsgenotenisdethuissituatieeentweedebelangrijkerisicofactor.Deadolescentgaat zijn gedrag aanpassen aan zijn directe omgeving. Het gebruik van middelen hangt hierdoor sterk samen met de mate waarin ouders gebruiken (Lombaert, 2005). Dit komt ook naar voor in een reviewvanhöflerencollega s(1999).dezegevenaandateenfamiliegeschiedenisvanstoornissenin het gebruik en eerdere ervaringen met drugs een belangrijke rol spelen in de vroege ontwikkelingsfasenvangebruik. Interacties binnen het gezin kunnen tevens bepalend zijn bij het gebruik van de jongere. Zo kan slechte communicatie een effect hebben op de gezinsleden. Uit onderzoek blijkt dat gezinnen met middelenmisbruikersmeermeningsverschillenhebbeninvergelijkingmet normale gezinnen(mead & Campbell, 1972). Ze gaan open communicatie vermijden en voornamelijk communiceren met negatieve boodschappen (Reilly, 1979). Andere factoren die kaderen binnen de directe context (gescheiden ouders, misbruik en mishandeling, ouderlijke deprivatie, ) kunnen het risico verhogen bijhetontwikkelenvaneendrugproblematiek(deridder,2006;soyez,2005). Verderkaneengebrekaancontroleenmonitoringleidentothogereniveausvanmiddelengebruik. Dejongerenkrijgendandekansomveeltijddoortebrengenmetdevianteleeftijdsgenoten.Teveel ouderlijkecontrolekanevenzeerleidentotprobleemgedragbijdejongere(ripple&luthar,1996). Naast de ouders hebben de broers en zussen een belangrijke invloed (Hibell et al., 2009). Oudere broersofzussenkunneneeninvloeduitoefenenopdevriendenkeuze.daarnaasthebbenzeimmers eenbepaaldemodelfunctiewaardoordejongerenaarzijnbroerofzusgaatopkijken(pomeryetal., 2005). Uit onderzoek blijkt dat broers of zussen van personen die middelen gebruiken, een groter risicolopenomzelfookmiddelentegaangebruiken(windle,2000). Er is echter ook onderzoek dat aangeeft dat de thuissituatie geen invloed heeft op de jongere. Zo geeftlombaert(2005)aandatdegezinsstructuur,debetrokkenheidbijdeouders,desteun, niet ofnauwelijksbepalendzijnvoorhetmiddelengebruikvandejongere Subpopulatie Uitresultatenblijktdatrisicofactoreninbepaaldesubpopulatiesmeervoorkomendaninandere.Zo kan het gebruik varieren volgens geslacht. Jongens lopen meer risico dan meisjes (Kinable, 2009). 11

20 II.LITERATUURSTUDIE Lombaert (2005) geeft aan dat het effect van het geslacht verschillend is naargelang het middel. Jongens gaan op een meer regelmatige basis alcohol nuttigen en meer cannabis en andere illegale drugs gebruiken en misbruiken. Meisjes daarentegen gaan meer met geneesmiddelen experimenteren(kinable,2009;lombaert,2005). Kinable(2009)geeftookaandatdeonderwijsvormeenrolspeeltinhetaldannietgebruikenvan drugs.jongereninhettsoofksomakenmeerkansophetontwikkelenvaneendrugsverslavingten opzichtvanjongereninhetaso. Naast het geslacht en de onderwijsvorm is de leeftijd waarop de jongere in contact komt met middeleneenbelangrijkefactor.deaanvangsleeftijdenfrequentievangebruikzijncrucialefactoren. Hetrisicoisgrotervoordiegenewiensgebruikstartteindeperiodevoordeadolescentie(Palmeret al.,2009) Maatschappelijkmilieu Een vierde risicofactor is het maatschappelijke en cultureel historisch milieu. Maatschappelijke veranderingen zoals verhoogde individualiteit, toegenomen prestatiedruk, kunnen immers bijdragen tot middelengebruik. Het is reeds lange tijd bekend dat alcohol en andere drugs deel uitmakenvandeleefwereldvandejongeren(deridder,2006) Zelfbeeld Hetzelfbeeldvaneenjongerekanzoweleenprotectievealseenrisicofactorvormen.Zoweleente hoog als een te laag gevoel van zelfwaardering kunnen aanleiding geven tot middelengebruik bij jongeren(alcoholhulp, ).Adolescentenzijngevoeligvoorkritiekwaardoormensnellereen laag zelfbeeld gaat ontwikkelen. Dit beeld kan ontstaan door afkeuring, pesten of bepaalde ideaalbeelden. Daarnaast zorgen negatieve emoties zoals angst, schaamte en schuld ook voor een negatief zelfbeeld (Truwant, ). Onderzoekers rapporteren een samenhang tussen een negatief zelfbeeld enerzijds en middelengebruik anderzijds (Kuther, 2000; Neumark Sztainer et al., 1998). Een verklaring hiervoor kan zijn dat adolescenten met een laag zelfbeeld minder goed weerstandkunnenbiedentegensocialedruk.zegaanacceptatiezoekendoorzichteconformeren aanleeftijdsgenoten(chassin&ritter,2001).ditblijktookuiteenreviewvanhöflerencollega sin 1999(Höfleretal.,1999) Meervoudigeproblemen Meervoudige problemen bij jongeren in de BJB die kunnen leiden tot middelengebruik worden als laatste risicofactor besproken. Tal van onderzoeken en publicaties geven het verband aan tussen middelenmisbruik en andere stoornissen. Adolescentie is een cruciale ontwikkelingsfase voor het ontstaan en de erkenning van psychiatrische stoornissen met inbegrip van stoornissen in gebruik (Kaminer,1994).Onderzoektoondeaandathetproblematischegebruikvanalcohol,afemtamines, cocaïne, cannabis en tabak samen voorkomen met stoornissen zoals stemmingsstoornissen, persoonlijkheidsstoornissen, (Pagliaro&Pagliaro,1996). 1. Reeds verscheidene onderzoeken hebben het verband tussen ADHD (Attention Deficit/HyperactivityDisorder)enmiddelengebruikonderzocht.ZogafGoldstein(2001)aan datkinderenmetadhdmeerkansvertonenopdruggebruikindeadolescentie.zegaan,in vergelijking met leeftijdsgenoten zonder ADHD, ook vroeger drugs gebruiken en over het algemeenmeergebruiken(gezondheidsraad,2000;rosiers,2004;windle,1993). 12

21 II.LITERATUURSTUDIE Wanneerernaardehulpverleningzelfwordtgekeken,wordtduidelijkdateengrootaantal jongerendieindedrughulpverleningverblijvenadhd patiëntenzijn.eenonderzoekgericht op cliënten in de alcohol en drughulpverlening gaf aan dat minstens 12% ADHD heeft (Trimbos instituut, 2003). Andere studies tonen aan dat er een hoge prevalentie van druggebruik is bij adolescenten die sinds hun kinderjaren ADHD hebben(biederman et al., 1997;Weiss&Hechtman,1986). Toch is er geen eensgezindheid over het verband tussen ADHD en middelengebruik. Onderzoek uit Nieuw Zeeland en Amerika toont aan dat ADHD een risicofactor is voor het ontwikkelenvanmiddelenmisbruik,maardatdezestoornishiervoorweldientvoortekomen in combinatie met de risicoverhogende factor CD (conduct disorder) (Crowley et al., 1998; Lynskey & Fergusson, 1995). CD is een gedragsstoornis die vaak bij jongeren met ADHD voorkomt. Uit een longitudinaal onderzoek bleek er echter enkel een verband of relatie te bestaantussenadhdenrokenenniettussenadhdenalcoholenillegaledrugs(elkinsetal., 2007;Fergussonetal.,2007;Floryetal.,2003;Lynskey&Hall,2001;Rosiers,2004). De veronderstelling dat de comorbiditeit tussen CD en ADHD gelinkt wordt aan middelengebruik werd in een ander Amerikaans onderzoek bij adolescenten niet gevolgd (Molinaetal.,2002;Rosiers,2004). 2. Zoals hierboven vermeld, wordt CD of gedragsstoornissen in sterke mate geassocieerd metmiddelenmisbuik(fergussonetal.,2007;lynskey&fergusson,1995;rosiers,2004).zo heeft onderzoek een sterk verband aangetoond tussen gedragsstoornissen en alcohol en druggebruik (Silberg et al., 2003).Genetische, omgevingsfactoren en een combinatie van beide zijn een mogelijke verklaring voor het tot stand komen van CD en middelengebruik (Brooketal.,1996). CD en antisociale persoonlijkheidsstoornis zijn geruime tijd in verband gebracht met middelengebruik(kaminer,1994;westermeyeretal.,1994).ditverbandkangedeeltelijkte wijten zijn aan het feit dat middelengebruik één van de diagnostische criteria is voor een antisociale persoonlijkheidsstoornis. In een longitudinaal onderzoek werd duidelijk dat een gedragsstoornis vaak voorafgaat aan de ontwikkeling van drugs en alcoholproblemen (Disney et al., 1999). Dit werd ook bevestigd door Clark en collega s (Clark et al., 1997). RobbertenPrice(1991)gaaneenstapverderengevenaandateengrootaantalsymptomen vaneengedragsstoorniskunnenleidentoteengroterdrugmisbruikindeadolescentie. IntegenstellingtotvorigestudieskwamKandelencollega s(1999)inhunonderzoektotde conclusie dat adolescenten met drugafhankelijkheid 20,3 keer meer kans hebben om ook met een gedragsstoornis te worden gediagnosticeerd dan adolescenten zonder drugafhankelijkheid.hiergaanzeerdusvanuitdatdeadolescentenreedsmiddelengebruik kennen,vooraleerdediagnosegedragsstoornistekrijgen. 3. Post traumatische stress stoornissen (PTSS) worden vaak in associatie gebracht met middelengebruik(lipschitzetal.,2003;sareenetal.,2006;ste Marieetal.,2006).Eriseen hoog aantal nieuwe gevallen van trauma s en symptomen van PTSS aanwezig bij adolescenten (Kandel et al., 1999). Het ervaren van een trauma wordt in een studie van FayneenHien(1993)geassocieerdmetlaterdruggebruik.Zoheeft48%vandeadolescenten 13

22 II.LITERATUURSTUDIE de aanwezigheid van een trauma samen met een stoornis in alcoholmisbruik (Clark et al., 1997). Adolescenten zijn globaal gezien gevoeliger voor drugmisbruik tijdens stressvolle periodes. Onderzoeken wijzen er ook op dat PTSS voornamelijk gediagnosticeerd wordt bij meisjes(bukstein,2001;clarketal.,1997). 4. Naast PTSS worden ook stemmingsstoornissen in combinatie gebracht met middelengebruik.hoewelstemmingsstoornisseneerdereengevolgzijnvanmiddelengebruik dan een risicofactor, hebben stemmingswisselingen ook een invloed op het gebruik. Bij stemmingswisselingenkanhetzijndatdehoeveelheidgebruiktedrugsenalcoholtoeneemt (Miklowitz,2002). 5. Als vijfde mogelijk meervoudig probleem wordt schizofrenie aangehaald. Wanneer er naardeprevalentiewordtgekeken,blijktvolgenskaminer(1994)tussende25%en50%van deschizofrenepatiëntenpsychoactievestoffentegebruikengedurendehunleven. Uit een studie door Emck en collega s (2001) blijkt dat bij 62% van de jongeren die vanaf 1995aangemeldzijn,middelengebruikwordtgediagnosticeerd.Hiervangebruikt38%vande jongerendagelijks.deaanvangsleeftijdvoorgebruikisgemiddeld15jaar.hetisvolgenshen zodatmiddelengebruikvakervoorkomtbijdeschizofrenesubgroepdanbijdesubgroepmet psychotischestemmingsstoornis. 6.Hetsamenvoorkomenvanmiddelengebruikeneetsstoornissenisenormtoegenomen bij adolescenten in de algemene populatie (Bukstein, 2001; Solhkhah & Armentano, 2002; Westermeyer et al., 1994). Druggebruik kan helpen bij gewichtsbeheersing en het mogelijk verlies van controle (Curran & K., 2006). Uit onderzoek blijkt dat eetstoornissen vooral voorkomenbijvrouwen,90%tot95%zijnvrouwen(katz,1990). Onder de eetstoornissen wordt er een onderscheid gemaakt tussen anorexia en boulimie. Kaminer (1994) heeft in zijn studie een hoog aantal nieuwe gevallen van middelengebruik gevondenbijpatiëntenmetboulimieinvergelijkingmetpatiëntenmetanorexianervosa.de percentages variëren van 6% tot 31%. Mensen met boulimie hebben dus meer kans op middelengebruikdanmensenmetanorexia(blinderetal.,2006;bukstein,2001;wiederman &T.,1996). Een kwart van alle patiënten met een eetstoornis hebben een geschiedenis van middelengebruikof misbruik.insommigegevallengebruikendepatiëntennogsteeds(katz, 1990) Protectievefactoren Elke risicofactor kan ook een protectieve factor zijn (Spooner, 1999). Zo kunnen weinig vrijetijdsbestedingengezienwordenalseenrisicofactor.bovendienzorgteenactievebetrokkenheid insocialeactiviteitenvooreenprotectievefactor(rhodesetal.,2003). Leeftijdsgenoten, vriendenkring en ouders kunnen, net zoals bij de risicofactoren, ook bij de protectieve factoren een belangrijke rol spelen. Wanneer de jongere kan terugvallen op een ondersteunend netwerk, die drugs uitsluit, kan dit als beschermend werken (Rhodes et al., 2003; Spooner,1999). Daarnaast is het karakter van de adolescent zelf een belangrijke protectieve factor. Zo kan zelfvertrouwen en het gevoel van competentie als protectieve factor op de voorgrond komen. Dit 14