Hoe kinderen referentiële uitdrukkingen in verhalen met een topic shift produceren en interpreteren.

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Hoe kinderen referentiële uitdrukkingen in verhalen met een topic shift produceren en interpreteren."

Transcriptie

1 Hoe kinderen referentiële uitdrukkingen in verhalen met een topic shift produceren en interpreteren. Rekening houden met het perspectief van de ander. Ellis Wubs Rijksuniversiteit Groningen

2 Rekening houden met de ander: volwassenen Volwassenen kunnen zowel cognitief als linguistisch rekening houden met het perspectief van de ander. Volwassenen kunnen tijdens het spreken het gesprek monitoren en aanpassen voor een juiste interpretatie door de luisteraar.

3 Rekening houden met de ander: kinderen Rond vijf jaar: moedertaal grotendeels verworven; cognitief gezien houden ze rekening met de ander (Theory of Mind); linguistisch?

4 Onderzoeksvraag Zijn kinderen tussen de vier en zeven jaar al in staat om rekening te houden met het perspectief van de ander?

5 Bidirectionele Optimaliteitstheorie (Blutner, 2000; Blutner et al., 2006) Bi-OT: een formeel taalkundig model; integratie van productie en interpretatie; wederzijdse afhankelijkheid tussen keuze van de spreker en interpretatie door de luisteraar (en vice versa). Effect: spreker is niet te bondig voor de luisteraar; luisteraar begrijpt gebruik van niet-bondige vorm door spreker als markering van speciale betekenis.

6 Bi-OT en Taalverwerving Ontwikkeling van unidirectionele naar bidirectionele optimalisatie. (De Hoop & Krämer, 2005/6; Hendriks & Spenader, 2005/6) Als ontwikkeling nog niet is voltooid: voorspelling 1: kinderen produceren ambigue pronomina na een topic shift; voorspelling 2: kinderen interpreteren een NP niet als een signaal voor een topic shift; voorspelling 3: niet-volwassen antwoorden correleren met lagere werkgeheugenscore.

7 Experiment Experimenten: Productie van een verhaal Interpretatie van een verhaal Werkgeheugentest Participanten: 31 kinderen (4;3-6;5, gem.: 5;6) 23 volwassenen (20;7-30;9, gem.: 24;7)

8 Ontwerp productie-experiment Vier verhaaltjes met plaatjes: zes plaatjes per verhaaltje. Participanten: gevraagd een verhaaltje te vertellen. Verhaaltjes: ontworpen om een topic shift uit te lokken.

9

10

11

12

13

14

15 Voorbeeld kind Een piraat met de bal. Dan schopt hij hem. Dan is hij in het water. Dan gaat de ridder hem vangen. En hij heeft de, hij heeft de bal in een net. Nou heeft hij zijn bal terug.

16 Resultaten productie-experiment Productietest kinderen volwassenen Pronomen 1 NP 2 Anders 3

17 Ontwerp interpretatie-experiment Participanten luisteren naar acht verhaaltjes over twee personages. 4 verhaaltjes met topic shift 4 verhaaltjes zonder topic shift De laatste zin bevat een in principe ambigu pronomen.

18 Voorbeeld verhaaltje met topic shift 1 Een schoonmaakster wil de eendjes gaan voeren. 2 Ze haalt het oude brood uit de broodtrommel. 3 Ze vraagt aan een juf om mee te gaan. 4 De juf scheurt de broodjes van de schoonmaakster in stukjes. 5 En dan geeft de juf het brood van de schoonmaakster aan de eendjes. 6 Ze vindt eendjes hele lieve diertjes. Vraag: wie vindt eendjes hele lieve diertjes?

19 Resultaten interpretatie-experiment Interpretatietest Kinderen Interpretatietest Volwassenen = 50 = zonder topic shift met topic shift zonder topic shift met topic shift 10 0 Referent 1 1 Referent 2 2 Anders Referent 1 Referent 2 Anders Geen significante verschillen tussen condities. Significante verschillen tussen condities.

20 Resultaten werkgeheugentest 1,00 Children kinderen 0,80 Proportion Pronouns Proportie pronomina 0,60 0,40 0,20 R Sq Linear = 0,078 0,00 4,00 5,00 6,00 7,00 geheugenscore Memory Score 8,00 9,00 10,00 Lagere werkgeheugenscore meer pronomina

21 Discussie van de resultaten Productie: Kinderen produceren significant meer ambigue pronomina dan volwassenen (52% vs. 3%). Interpretatie: Kinderen gebruiken de aan-/afwezigheid van topic shift niet bij hun interpretatie van een ambigu pronomen.

22 Conclusie Productie: Kinderen lijken als spreker nog geen rekening te houden met de luisteraar. Interpretatie: Kinderen lijken als luisteraar nog geen rekening te houden met de keuzes van de spreker. Rekening houden met de keuzes van de gesprekspartner vereist een voldoende groot werkgeheugen.

Late fouten in het taalbegrip van kinderen

Late fouten in het taalbegrip van kinderen 1 Late fouten in het taalbegrip van kinderen Petra Hendriks Hoogleraar Semantiek en Cognitie Center for Language and Cognition Groningen Rijksuniversiteit Groningen 2 De misvatting Actief versus passief

Nadere informatie

Communication abilities of children with ASD and ADHD Kuijper, Sanne

Communication abilities of children with ASD and ADHD Kuijper, Sanne Communication abilities of children with ASD and ADHD Kuijper, Sanne IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document

Nadere informatie

Binding and Quantification in Monolingual and Bilingual Language Acquisition M.J.H. van Koert

Binding and Quantification in Monolingual and Bilingual Language Acquisition M.J.H. van Koert Binding and Quantification in Monolingual and Bilingual Language Acquisition M.J.H. van Koert Samenvatting in het Nederlands Binding en kwantificatie in eentalige en tweetalige taalverwerving Hoewel kinderen

Nadere informatie

Weg met de spreker-luisteraar 1. Petra Hendriks Center for Language and Cognition Groningen, Rijksuniversiteit Groningen

Weg met de spreker-luisteraar 1. Petra Hendriks Center for Language and Cognition Groningen, Rijksuniversiteit Groningen Weg met de spreker-luisteraar 1 Petra Hendriks Center for Language and Cognition Groningen, Rijksuniversiteit Groningen Abstract 10 20 Traditionally, in formal linguistics no distinction is made between

Nadere informatie

De relatie tussen presentatie modaliteit en verbaal leerprestatie in kinderen van 5 tot 16 jaar. Celeste Meijs Inge van der Wurff

De relatie tussen presentatie modaliteit en verbaal leerprestatie in kinderen van 5 tot 16 jaar. Celeste Meijs Inge van der Wurff De relatie tussen presentatie modaliteit en verbaal leerprestatie in kinderen van 5 tot 16 jaar Celeste Meijs Inge van der Wurff Pagina 2 Verbale leertaak Pagina 3 Verbale leertaak Pagina 4 Verbale leertaak

Nadere informatie

STEUNPRONOMINA DIE KOMEN OVERAL VOOR. Maaike Veeninga, Sanne Kuijper & Petra Hendriks * Rijksuniversiteit Groningen

STEUNPRONOMINA DIE KOMEN OVERAL VOOR. Maaike Veeninga, Sanne Kuijper & Petra Hendriks * Rijksuniversiteit Groningen STEUNPRONOMINA DIE KOMEN OVERAL VOOR Maaike Veeninga, Sanne Kuijper & Petra Hendriks * Rijksuniversiteit Groningen 1. Inleiding In het Nederlands kan na het onderwerp van de zin meteen het finiete werkwoord

Nadere informatie

Hoe perfect is ons taalsysteem?

Hoe perfect is ons taalsysteem? Hoe perfect is ons taalsysteem? Een bidirectionele OT-analyse van de verwerving van klemtoonverschuiving 1 Petra Hendriks, Susanne Hendrickx, Rosemarijn Looije & Carina Pals 1. Inleiding Hoe perfect is

Nadere informatie

Meertaligheid kan meerwaarde hebben wat moeten we daarvoor doen?

Meertaligheid kan meerwaarde hebben wat moeten we daarvoor doen? Meertaligheid kan meerwaarde hebben wat moeten we daarvoor doen? Paul Leseman 16 juni 2014 Nederlands of de eigen taal? Is meertaligheid goed of slecht? Wat moet je als ouders doen, als jezelf een andere

Nadere informatie

Taal in context. Autisme. Autisme. Overzicht Neurobiological insights into language comprehension in autism: Context matters

Taal in context. Autisme. Autisme. Overzicht Neurobiological insights into language comprehension in autism: Context matters Disclosure belangen spreker (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Sponsoring of onderzoeksgeld Honorarium of andere (financiële) vergoeding Aandeelhouder

Nadere informatie

Nationaal congres Taal en Lezen. 15 oktober 2015 Mondelinge taalvaardigheid: Van pingpongen naar tafelvoetballen WWW.CPS.NL

Nationaal congres Taal en Lezen. 15 oktober 2015 Mondelinge taalvaardigheid: Van pingpongen naar tafelvoetballen WWW.CPS.NL Nationaal congres Taal en Lezen 15 oktober 2015 Mondelinge taalvaardigheid: Van pingpongen naar tafelvoetballen WWW.CPS.NL Wat ben ik? Wat staat bovenaan m n verlanglijst? Het programma: van pingpongen

Nadere informatie

De Coloring Book als nieuwe methode voor het onderzoeken van het Delay of Principle B Effect

De Coloring Book als nieuwe methode voor het onderzoeken van het Delay of Principle B Effect De Coloring Book als nieuwe methode voor het onderzoeken van het Delay of Principle B Effect December 2015 Vera Brouwer 3907384 V.Y.Brouwer@students.uu.nl Liberal Arts & Sciences Hoofdrichting Taalwetenschap

Nadere informatie

Siméa Nienke Lam de Waal, MA Dr. Annette Scheper

Siméa Nienke Lam de Waal, MA Dr. Annette Scheper Vertelvaardigheid: Kleuters versus kinderen met SLI Siméa 11-04-2013 Nienke Lam de Waal, MA Dr. Annette Scheper Inhoud Waar hebben we het over? Achtergrond Onderzoeksvragen Methode Resultaten Discussie

Nadere informatie

Overspecificaties in referentiële uitdrukkingen van kinderen

Overspecificaties in referentiële uitdrukkingen van kinderen Overspecificaties in referentiële uitdrukkingen van kinderen Een experimenteel onderzoek naar de invloed van leeftijd en animacy en de verklarende processen Bachelorscriptie Universiteit van Tilburg Faculteit

Nadere informatie

De invloed van tweetaligheid op de productie van referentiële uitdrukkingen in verhalen

De invloed van tweetaligheid op de productie van referentiële uitdrukkingen in verhalen De invloed van tweetaligheid op de productie van referentiële uitdrukkingen in verhalen Een onderzoek naar het verschillend gebruik van referentiële markeringen in verhalen tussen Nederlands-Russische

Nadere informatie

Een vergelijking tussen taalproblemen in kinderen met ASS en kinderen met SLI/TOS

Een vergelijking tussen taalproblemen in kinderen met ASS en kinderen met SLI/TOS Jeannette Schaeffer Hoogleraar Taalverwerving Faculteit Geesteswetenschappen j.c.schaeffer@uva.nl Kennisdag - Koninklijke Kentalis 10 Februari 2017 Een vergelijking tussen taalproblemen in kinderen met

Nadere informatie

Peter wilde met Paul gaan tennissen, maar wie was ziek?

Peter wilde met Paul gaan tennissen, maar wie was ziek? Ellert, Miriam, Ambiguous pronoun resolution in L1 and L2 German and Dutch. Nijmegen, MPI Series in Psycholinguistics, 2010. ISBN 978 9076 203 379. Peter wilde met Paul gaan tennissen, maar wie was ziek?

Nadere informatie

Lespakket Bent u een goed verstaander? voor middelbare scholieren

Lespakket Bent u een goed verstaander? voor middelbare scholieren Lespakket Bent u een goed verstaander? voor middelbare scholieren Handleiding bij de webtentoonstelling Bent u een goed verstaander? Waar gaat het over? Een goed verstaander... maakt dit spreekwoord moeiteloos

Nadere informatie

The Multitasking Mind

The Multitasking Mind Niels Taatgen The Multitasking Mind Kunstmatige Intelligentie Rijksuniversiteit Groningen Funded by ERC StG 283597 MULTITASK Multitasking in de Auto? Het gevaar van multitasking Internet in de auto Multitasking:

Nadere informatie

Taalstimulering voor kinderen en volwassenen. Taal en taalbeleid 3 februari 2014

Taalstimulering voor kinderen en volwassenen. Taal en taalbeleid 3 februari 2014 Taalstimulering voor kinderen en volwassenen Taal en taalbeleid 3 februari 2014 Enkele stellingen Taalontwikkeling 1. Voortalige fase: van 0 tot 1 jaar 2. Vroegtalige fase: van 1 tot 2,5 jaar Eentalige

Nadere informatie

Vergelijkingen tussen vroege en late tweede taalverwerving

Vergelijkingen tussen vroege en late tweede taalverwerving Vergelijkingen tussen vroege en late tweede taalverwerving Sharon Unsworth Utrecht Institute of Linguistics Inhoud van dit praatje I. Tweede taalverwerving vergeleken met eerste taalverwerving II. Vroege

Nadere informatie

Kindvriendelijke liturgie 20 september 2009. Begin schooljaar Boekentassenwijding

Kindvriendelijke liturgie 20 september 2009. Begin schooljaar Boekentassenwijding Kindvriendelijke liturgie 20 september 2009 Begin schooljaar Boekentassenwijding alle kinderen mogen hun boekentas meebrengen kinderen met boekentas in de intredeprocessie ze zetten die vooraan in de kerk

Nadere informatie

Bewegen in perspectief Motorische activering bij personen met (zeer) ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen

Bewegen in perspectief Motorische activering bij personen met (zeer) ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen Bewegen in perspectief Motorische activering bij personen met (zeer) ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen Dr. Annette van der Putten Afdeling orthopedagogiek, Rijksuniversiteit Groningen

Nadere informatie

Hier zie je een meisje. Wast de vrouw zichzelf?

Hier zie je een meisje. Wast de vrouw zichzelf? Bachelor Eindwerkstuk Hier zie je een meisje. Wast de vrouw zichzelf? Onderzoek naar de verwerking van wederkerende en persoonlijke voornaamwoorden bij normaal ontwikkelende kinderen en kinderen met het

Nadere informatie

De invloed van tweetaligheid op de ontwikkeling van de Theory of Mind. De introductie van personages in een verhaal door kleuters.

De invloed van tweetaligheid op de ontwikkeling van de Theory of Mind. De introductie van personages in een verhaal door kleuters. De invloed van tweetaligheid op de ontwikkeling van de Theory of Mind. De introductie van personages in een verhaal door kleuters. Een onderzoek naar het verschil in gebruik van referentiële uitingen bij

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting Agrammatische Broca-afasie wordt meestal veroorzaakt door een hersenbeschadiging in (de omgeving) van het gebied van Broca (Brodmann s areas 44 en 45). Hierdoor krijgt de patiënt

Nadere informatie

Bijbel voor Kinderen. presenteert DE VROUW BIJ DE PUT

Bijbel voor Kinderen. presenteert DE VROUW BIJ DE PUT Bijbel voor Kinderen presenteert DE VROUW BIJ DE PUT Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: Lazarus Aangepast door: Ruth Klassen Vertaald door: Importantia Publishing Geproduceerd door: Bible

Nadere informatie

DC thema 62 Taalbewustzijn stimuleren bij kleuters

DC thema 62 Taalbewustzijn stimuleren bij kleuters DC thema 62 Taalbewustzijn stimuleren bij kleuters 1 Inleiding In dit thema besteden we aandacht aan een onderdeel van het taalonderwijs, namelijk het stimuleren van het taalbewustzijn. We leggen uit wat

Nadere informatie

VERBANDEN LEGGEN IN DISCOURSE HOE VERWERKEN KINDEREN VAN DRIE JAAR OUD BARE CARDINALS?

VERBANDEN LEGGEN IN DISCOURSE HOE VERWERKEN KINDEREN VAN DRIE JAAR OUD BARE CARDINALS? Juni 2013 VERBANDEN LEGGEN IN DISCOURSE HOE VERWERKEN KINDEREN VAN DRIE JAAR OUD BARE CARDINALS? Valerie van Engelenhoven 3468607 Communicatie- en Informatiewetenschappen BA Eindwerkstuk Communicatiestudies

Nadere informatie

184 Maartje Schreuder

184 Maartje Schreuder Samenvatting Iedereen is wel bekend met het fenomeen van de tikkende klok. Een klok zegt tik tak, tik tak. Waarom kennen wij de twee tikken van de klok twee verschillende klinkers toe? Klinken de twee

Nadere informatie

La niña habla de ella?

La niña habla de ella? La niña habla de ella? De mate van taaloverdracht bij de verwerving van structuurafhankelijkheden door Nederlandse leerders van het Spaans Eline Marianne van den Bogaart (3669408) Bachelor Taalwetenschap

Nadere informatie

Oriëntatie Kunstmatige Intelligentie. Taalverwerving

Oriëntatie Kunstmatige Intelligentie. Taalverwerving Oriëntatie Kunstmatige Intelligentie Taalverwerving Taalverwervingsparadox Het leren van een taal: Makkelijk voor kinderen Maar moeilijk voor volwassenen en computers Hoe leren kinderen hun moedertaal?

Nadere informatie

BOUWEN AAN BETEKENIS. Petra Hendriks 1

BOUWEN AAN BETEKENIS. Petra Hendriks 1 BOUWEN AAN BETEKENIS Petra Hendriks 1 Mijnheer de Rector Magnificus, dames en heren, Groningers en oud-groningers weten het ongetwijfeld al lang, maar voor de niet-groningers onder u komt het misschien

Nadere informatie

Helpen ondersteunende gebaren bij woordleren?

Helpen ondersteunende gebaren bij woordleren? Helpen ondersteunende gebaren bij woordleren? Het effect van ondersteunende gebaren op woordleren bij dove/slechthorende kinderen en kinderen met een taalontwikkelingsstoornis Lian van Berkel-van Hoof

Nadere informatie

Weg met de spreker-luisteraar

Weg met de spreker-luisteraar Petra Hendriks* Abstract Traditionally, in formal linguistics no distinction is made between the roles of the speaker and the listener when investigating the properties of the grammar. Rather, it is assumed

Nadere informatie

Emotionele ontwikkeling van jonge dove kinderen met een Cochleair Implantaat (CI)

Emotionele ontwikkeling van jonge dove kinderen met een Cochleair Implantaat (CI) Emotionele ontwikkeling van jonge dove kinderen met een Cochleair Implantaat (CI) Drs. Lizet Ketelaar Leiden Universiteit Ontwikkelingspsychologie www.emoties1tot5.nl Deze presentatie Kinderen met een

Nadere informatie

Sociaal-emotionele kinderen ontwikkeling bij jonge ESM-

Sociaal-emotionele kinderen ontwikkeling bij jonge ESM- Sociaal-emotionele jonge Bernadette ESM-kinderen Vermeij ontwikkeling bij Rosanne NSDSK van Zee Inhoud Inleiding Monitor Onderzoek ontwikkeling voor sociaal bij jonge ESMkinderen emotionele met ESM Siméa

Nadere informatie

Helpen ondersteunende gebaren bij woordleren?

Helpen ondersteunende gebaren bij woordleren? Helpen ondersteunende gebaren bij woordleren? Het effect van ondersteunende gebaren op woordleren bij dove/slechthorende kinderen en kinderen met een taalontwikkelingsstoornis Lian van Berkel-van Hoof

Nadere informatie

Sikkelcelziekte. Hersenschade: 30-60% silent infarct op MRI

Sikkelcelziekte. Hersenschade: 30-60% silent infarct op MRI Sikkelcelziekte 1000 kinderen in NL Erfelijke, chronische bloedarmoede Sikkelvormige rode bloedcellen Vernauwingen in bloedvaten Schade in alle organen Hersenschade: 30-60% silent infarct op MRI Gevolgen

Nadere informatie

Inhoud van de voorstelling Boek uit je hoofd

Inhoud van de voorstelling Boek uit je hoofd Lesbrief Boek uit je hoofd. Theatergroep koeterwaals Vooraf In deze lesbrief staan een aantal ideeën die u na de voorstelling met de kinderen kunt doen. U krijgt deze lesbrief voorafgaand aan de voorstelling

Nadere informatie

DE WONDER- BAARLIJKE SPIJZIGING

DE WONDER- BAARLIJKE SPIJZIGING Bijbel voor Kinderen presenteert DE WONDER- BAARLIJKE SPIJZIGING Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: Janie Forest Aangepast door: Ruth Klassen Vertaald door: Importantia Publishing Geproduceerd

Nadere informatie

Samenvatting De belangrijkste onderzoeksvraag waarop het werk in dit proefschrift een antwoord probeert te vinden, is welke typen taalkundige informatie het nuttigst zijn voor de lexicale desambiguatie

Nadere informatie

Sociale angst. Faalangst. Project Pasta. Sociale Angst & Faalangst bij Adolescenten. Risicofactoren. Interventies. Sociale Angst bij Jongeren

Sociale angst. Faalangst. Project Pasta. Sociale Angst & Faalangst bij Adolescenten. Risicofactoren. Interventies. Sociale Angst bij Jongeren Sociale Angst & Faalangst bij Adolescenten Sociale angst Risicofactoren Interventies Angst voor het oordeel van anderen Voor gek staan Uitgelachen te worden In verlegenheid gebracht te worden In de belangstelling

Nadere informatie

ONDERZOEK VOOR JE PROFIELWERKSTUK HOE DOE JE DAT?

ONDERZOEK VOOR JE PROFIELWERKSTUK HOE DOE JE DAT? ONDERZOEK VOOR JE PROFIELWERKSTUK HOE DOE JE DAT? Wim Biemans Rijksuniversiteit Groningen, Faculteit Economie & Bedrijfswetenschappen 4 juni, 2014 2 Het doen van wetenschappelijk onderzoek Verschillende

Nadere informatie

Syntheseproef kerst 2013 Theoretische richtingen

Syntheseproef kerst 2013 Theoretische richtingen Syntheseproef kerst 2013 Theoretische richtingen Vooraf De syntheseproef bestaat uit een aantal onderdelen. 1. Schriftelijke taalvaardigheid Het verslag dat je maakte van de aidsgetuigenis van Kristof

Nadere informatie

pedagogisch werken met plezier

pedagogisch werken met plezier pedagogisch werken met plezier s Speel- & Leerbrief Kan ik zelluf! september 2014 Elk kind komt in de fase om alles zelluf te willen doen. Bij de een gebeurt dat wat eerder dan bij de ander, maar één ding

Nadere informatie

Luisteren is geen trucje

Luisteren is geen trucje Luisteren is geen trucje Luisteren is geen vaardigheid, al wordt er wel vaak zo over gesproken. Luisteren is veel meer een kwestie van houding, zelfs van zijn. Dat klinkt je wellicht zweverig in de oren,

Nadere informatie

ZEG HET MAAR HET PRATEN VAN UW KIND. Leeftijd vanaf 4 jaar

ZEG HET MAAR HET PRATEN VAN UW KIND. Leeftijd vanaf 4 jaar ZEG HET MAAR HET PRATEN VAN UW KIND Leeftijd vanaf 4 jaar Het leren praten van uw kind gaat vaak bijna vanzelf. Toch is er heel wat voor nodig voordat uw kind goed praat. Soms gaat het niet zo vlot met

Nadere informatie

Emotieregulatie bij kinderen en jongeren met ADHD

Emotieregulatie bij kinderen en jongeren met ADHD Emotieregulatie bij kinderen en jongeren met ADHD Valerie Van Cauwenberghe en Prof. dr. Roeljan Wiersema Emotieregulatie bij kinderen en jongeren met ADHD Dit onderzoek werd uitgevoerd door: Prof. dr.

Nadere informatie

Executieve functies binnen de vroegbehandeling. Evelien Dirks NSDSK

Executieve functies binnen de vroegbehandeling. Evelien Dirks NSDSK Executieve functies binnen de vroegbehandeling Evelien Dirks NSDSK Van der Lem symposium september 2015 De6initie Executieve functies = parapluterm Executieve functies: Vaardigheden die nodig zijn om een

Nadere informatie

Impact van chronische Q-koorts en QVS op Cognitief Functioneren

Impact van chronische Q-koorts en QVS op Cognitief Functioneren Impact van chronische Q-koorts en QVS op Cognitief Functioneren Daphne Reukers, Ellen van Jaarsveld, Joris van Loenhout, Jeannine Hautvast, Koos van der Velden Disclosure belangen spreker Geen (potentiële)

Nadere informatie

= = = = = = =jáåçéêüéçéå. =téäòáàå. Het TOPOI- model

= = = = = = =jáåçéêüéçéå. =téäòáàå. Het TOPOI- model éêçîáååáéi á ã Ä ì ê Ö O Ç É a áê É Åí áé téäòáàå jáåçéêüéçéå Het TOPOI- model In de omgang met mensen, tijdens een gesprek stoten we gemakkelijk verschillen en misverstanden. Wie zich voorbereidt op storingen,

Nadere informatie

Het interpreteren van anaforen in het Frans. Annemie Demol Vakgroep Frans UGent

Het interpreteren van anaforen in het Frans. Annemie Demol Vakgroep Frans UGent Het interpreteren van anaforen in het Frans Annemie Demol Vakgroep Frans UGent Back to the basics Anafoor: een woord of woordgroep dat/die verwijst naar iets wat al vernoemd is geworden (= het antecedent)

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Rozendaal, M. I. (2008). The acquisition of reference : a cross-linguistic study Utrecht: LOT

Citation for published version (APA): Rozendaal, M. I. (2008). The acquisition of reference : a cross-linguistic study Utrecht: LOT UvA-DARE (Digital Academic Repository) The acquisition of reference : a cross-linguistic study Rozendaal, M.I. Link to publication Citation for published version (APA): Rozendaal, M. I. (2008). The acquisition

Nadere informatie

nieuwtjes uit groep 3/4

nieuwtjes uit groep 3/4 nieuwtjes uit groep 3/4 Nieuwskrant 11 Van groep 3-4 Februari, maart 2015 Inhoud 1. Van groep 3 2. Van groep 4 3. Wie zijn wij? 4. Nieuwtjes in het kort 5. Energizers,wat zijn dat? Het is elke keer weer

Nadere informatie

Hoe maak je een werkstuk?

Hoe maak je een werkstuk? Hoe maak je een werkstuk? Je gaat een werkstuk maken. Maar hoe zit een werkstuk nou eigenlijk in elkaar? Hoe moet je beginnen? En hoe kies je nou een onderwerp? Op deze vragen en nog vele anderen krijg

Nadere informatie

Begrijpt u wel wat ik bedoel?

Begrijpt u wel wat ik bedoel? vaak wat `bijzondere' kind dat zich niet `als gemiddeld' ontwikkelt, dat extra emotionele aandacht nodig heeft, wat specifieke leerbehoeften heeft. Kinderen waarbij je als leerkracht wordt uitgedaagd tot

Nadere informatie

De Verwerking van Relatieve Bijzinnen in Dyslectici: De Invloed van Werkgeheugen, Animaatheid en Pronomina. Maaike T. Steggink. Universiteit Utrecht

De Verwerking van Relatieve Bijzinnen in Dyslectici: De Invloed van Werkgeheugen, Animaatheid en Pronomina. Maaike T. Steggink. Universiteit Utrecht DE VERWERKING VAN RELATIEVE BIJZINNEN IN DYSLECTICI 1 De Verwerking van Relatieve Bijzinnen in Dyslectici: De Invloed van Werkgeheugen, Animaatheid en Pronomina Maaike T. Steggink Universiteit Utrecht

Nadere informatie

Luist s er e en na e a n na r a leve e ns ve ve ns r ve hal ha en e Wout Huizing

Luist s er e en na e a n na r a leve e ns ve ve ns r ve hal ha en e Wout Huizing Luisteren naar levensverhalen Wout Huizing De nieuwe ouderen Bijbelse kijk Aantal 65 plussers: Generaties. - Vooroorloogse (1910-1930) - Stille (1930 1945) - Protest/ babyboomers (1946-1955)

Nadere informatie

Je bent anders dan jij

Je bent anders dan jij Je bent anders dan jij Over het verschil tussen pronomina van de tweede persoon in het Nederlands Bachelorscriptie Taalwetenschap Faculteit der Letteren Radboud Universiteit Nijmegen Augustus 2013 Noud

Nadere informatie

Experiment: schimmel. Onderzoeksvraag : Heeft suiker(en water) invloed op het groei proces van micro-organisme? Bedenk een hypothese

Experiment: schimmel. Onderzoeksvraag : Heeft suiker(en water) invloed op het groei proces van micro-organisme? Bedenk een hypothese Experiment: schimmel De vraag is welke boterhammen het snelst beschimmelen. We vergelijken een droge volkoren boterham met een natgemaakte boterham en een die is natgemaakt met suikerwater. We voeren dezelfde

Nadere informatie

Heb je wel eens een dier iets zien doen wat mensen ook. Kan jij dat ook? Laat het kind het balanceren voordoen.

Heb je wel eens een dier iets zien doen wat mensen ook. Kan jij dat ook? Laat het kind het balanceren voordoen. bij het telboek Hooggeëerd publiek Tekst en illustraties van Els Vlieger Deze lesideeën horen bij Hooggeëerd publiek! en zijn gemaakt door juf Maike. Op haar website www.jufmaike.nl vind je nog meer ideeën,

Nadere informatie

Risicogedrag. Voortgezet onderwijs

Risicogedrag. Voortgezet onderwijs Voortgezet onderwijs 2 Wereldwijd bestuderen wetenschappers risicogedrag. Dat gebeurt ook aan de Universiteit Leiden bij het Brain & Development Onderzoekscentrum. Daar onderzoeken wetenschappers bij adolescenten

Nadere informatie

Relatie gehoorverlies & herstelbehoefte, werk eigenschappen en verzuim

Relatie gehoorverlies & herstelbehoefte, werk eigenschappen en verzuim Relatie gehoorverlies & herstelbehoefte, werk eigenschappen en verzuim Resultaten van de NL-SH Research Programme > Quality of Care Janneke Nachtegaal, Joop Kuik, Han Anema, Theo Goverts, Joost Festen

Nadere informatie

- Mensen gaan meer variëteit kiezen bij hun consumptiekeuzes wanneer ze weten dat hun gedrag nauwkeurig publiekelijk zal onderzocht worden.

- Mensen gaan meer variëteit kiezen bij hun consumptiekeuzes wanneer ze weten dat hun gedrag nauwkeurig publiekelijk zal onderzocht worden. Abstract: - 3 experimenten - Mensen gaan meer variëteit kiezen bij hun consumptiekeuzes wanneer ze weten dat hun gedrag nauwkeurig publiekelijk zal onderzocht worden. - Studie 1&2: consumenten verwachten

Nadere informatie

CONCEPT. Domein A 1: Lezen van zakelijke teksten. Tussendoelen Nederlands onderbouw vo havo/vwo

CONCEPT. Domein A 1: Lezen van zakelijke teksten. Tussendoelen Nederlands onderbouw vo havo/vwo Tussendoelen Nederlands onderbouw vo havo/vwo Domein A 1: Lezen van zakelijke teksten Subdomein A 1.1: Woordenschat 1.1 h/v de betekenis van onbekende woorden afleiden uit de context; 1.2 h/v de betekenis

Nadere informatie

Kijk eens in het brein!

Kijk eens in het brein! Kijk eens in het brein! Hersenen en taal Hersenen als onderzoeksdomein Cognitief proces als onderzoeksdomein bouwstenen, chemie anatomie localisatie functies fasen en verloop cognitief proces neurale representatie

Nadere informatie

23 oktober 2013 1. Wat betekent autisme voor jou? Waaraan denk je spontaan? Vroeger hoorde je daar toch niet zoveel over?

23 oktober 2013 1. Wat betekent autisme voor jou? Waaraan denk je spontaan? Vroeger hoorde je daar toch niet zoveel over? Vroeger hoorde je daar toch niet zoveel over? Tegenwoordig heeft iedereen wel een etiketje! Hebben we dat niet allemaal een beetje? Als je niks hebt, is het precies al abnormaal! Mijn kind heeft (net)

Nadere informatie

Onderlinge verstaanbaarheid van Nederlands en Duits

Onderlinge verstaanbaarheid van Nederlands en Duits Onderlinge verstaanbaarheid van Nederlands en Duits Onderlinge verstaanbaarheid van Nederlandse en Duitse cognaten gemodelleerd met behulp van automatische spraakherkenning Vincent J. van Heuven, Charlotte

Nadere informatie

PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen

PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/142381

Nadere informatie

s Speel- & Leerbrief Marja Baeten Pedagogisch kader kindercentra 0-4 jaar OKTOBER 2015 VOORLEZEN GAAT NOOIT VERLOREN

s Speel- & Leerbrief Marja Baeten Pedagogisch kader kindercentra 0-4 jaar OKTOBER 2015 VOORLEZEN GAAT NOOIT VERLOREN Pedagogisch werken met plezier s Speel- & Leerbrief OKTOBER 2015 VOORLEZEN GAAT NOOIT VERLOREN Kinderen die elke dag vijftien minuten worden voorgelezen, horen ruim 1,1 miljoen woorden per jaar. Dat is

Nadere informatie

Executieve functies en emotieregulatie. Annelies Spek Klinisch psycholoog/senior onderzoeker Centrum autisme volwassenen, GGZ Eindhoven

Executieve functies en emotieregulatie. Annelies Spek Klinisch psycholoog/senior onderzoeker Centrum autisme volwassenen, GGZ Eindhoven Executieve functies en emotieregulatie Annelies Spek Klinisch psycholoog/senior onderzoeker Centrum autisme volwassenen, GGZ Eindhoven Inhoud 1. Executieve functies en emotieregulatie 2. Rol van opvoeding

Nadere informatie

ADHD en ASS. Bij normaal begaafde volwassen. Utrecht, 23-01-2014 Anne van Lammeren, psychiater UCP/UMCG

ADHD en ASS. Bij normaal begaafde volwassen. Utrecht, 23-01-2014 Anne van Lammeren, psychiater UCP/UMCG ADHD en ASS Bij normaal begaafde volwassen Utrecht, 23-01-2014 Anne van Lammeren, psychiater UCP/UMCG Disclosure belangen spreker (potentiële) Belangenverstrengeling Geen Voor bijeenkomst mogelijk relevante

Nadere informatie

Thema Kinderen en school. Lesbrief 10. Voor het eerst naar school

Thema Kinderen en school. Lesbrief 10. Voor het eerst naar school Thema Kinderen en school. Lesbrief 10. Voor het eerst naar school brengt zijn dochter Ama voor het eerst naar school. Hij praat met de juf. Ama is al op een peuterspeelzaal geweest. Is Ama verlegen? Wat

Nadere informatie

Het begrijpelijk communiceren van een gezondheidsrisico

Het begrijpelijk communiceren van een gezondheidsrisico Het begrijpelijk communiceren van een gezondheidsrisico Dr. Olga Damman Dr. Maaike van den Haak Nina Bogaerts, Msc Amber van der Meij, Bsc Prof.dr. Danielle Timmermans Quality of Care EMGO Institute for

Nadere informatie

Transfer en toegang tot Universele Grammatica in tweedetaalverwerving door volwassenen

Transfer en toegang tot Universele Grammatica in tweedetaalverwerving door volwassenen Samenvatting Transfer en toegang tot Universele Grammatica in tweedetaalverwerving door volwassenen Negen casestudies naar de verwerving van het Engels, Duits en Zweeds door volwassen moedertaalsprekers

Nadere informatie

Person Markers in Spoken Spontaneous Israeli Hebrew. A Systematic Description and Analysis S. Cohen

Person Markers in Spoken Spontaneous Israeli Hebrew. A Systematic Description and Analysis S. Cohen Person Markers in Spoken Spontaneous Israeli Hebrew. A Systematic Description and Analysis S. Cohen Persoonsmarkeerders in het Spontaan Gesproken Israelisch Hebreeuws (Samenvatting) Het corpus-gebaseerde

Nadere informatie

SAMENVATTING Het doel van dit proefschrift is drieledig. Ten eerste wordt inzicht verschaft in het gebruik van directe-rede-constructies (bijvoorbeeld Marie zei: Kom, we gaan! ) door sprekers met afasie.

Nadere informatie

In gesprek met leerlingen met TOS

In gesprek met leerlingen met TOS In gesprek met leerlingen met TOS Margreet Verboom Margot Willemsen Voer een gesprek Fatos Uitgeschreven 4 5 Gesloten vragen Gesloten vragen Gesloten vragen leiden lang niet altijd tot een gesprekje omdat

Nadere informatie

Sabeth van der Voort GAR1B 30/01/2015. Research Docent: Harald Warmelink observatie creatieve mindset HER

Sabeth van der Voort GAR1B 30/01/2015. Research Docent: Harald Warmelink observatie creatieve mindset HER Sabeth van der Voort GAR1B 30/01/2015 Research Docent: Harald Warmelink observatie creatieve mindset HER Inleiding Definitie van een ritueel De meeste rituelen die ik ben tegengekomen hadden veel te maken

Nadere informatie

Luisteren: Elke taaluiting is relevant

Luisteren: Elke taaluiting is relevant Emma van Bijnen ADR Instituut 1 Luisteren: Elke taaluiting is relevant Niet de directe betekening van de bijdrage, maar de intentie van de spreker Er zijn ontelbaar veel verschillende dingen die partijen

Nadere informatie

Ouderen en Internet: Wat werkt op het web?

Ouderen en Internet: Wat werkt op het web? Ouderen en Internet: Wat werkt op het web? Julia van Weert Kennismarkt AMC/VUmc. Amsterdam, 5 juni 2012 Ouder worden en cognitie Z-scores 1,2 0,8 0,4 0-0,4-0,8 Working Memory Long-term memory Speed of

Nadere informatie

Ben Zijl. Praktijk voor psychosociale en seksuologische hulpverlening

Ben Zijl. Praktijk voor psychosociale en seksuologische hulpverlening Ben Zijl Praktijk voor psychosociale en seksuologische hulpverlening opvoedingsondersteuning adhd - autisme - preoccupaties - parafilieën Noordeinde 16 2742AG Waddinxveen/Veenendaal Tel. 0182-612655 www.praktijkbenzijl.nl

Nadere informatie

Zorgen over leven met CF. Inge Heeres en Annelies Kok Verpleegkundig consulenten CF Erasmusmc-Sophia

Zorgen over leven met CF. Inge Heeres en Annelies Kok Verpleegkundig consulenten CF Erasmusmc-Sophia Zorgen over leven met CF Inge Heeres en Annelies Kok Verpleegkundig consulenten CF Erasmusmc-Sophia CFQ wat is dat? Kwaliteit van leven score lijst voor mensen met CF Vertaling van de Franse versie Voor

Nadere informatie

Zonder hulp: Zinnen maken en tekst lezen

Zonder hulp: Zinnen maken en tekst lezen Zonder hulp: Zinnen maken en tekst lezen 1. Je gaat straks een tekst lezen met de titel Geluk is heel gewoon in Nederland. Voordat je de tekst leest, bedenk je vijf zinnen met de belangrijkste woorden

Nadere informatie

Peuters Groep 1 Groep 2 Groep 3 BP MP EP M1 E1 M2 E2 M3

Peuters Groep 1 Groep 2 Groep 3 BP MP EP M1 E1 M2 E2 M3 1. Omgaan met jezelf, met en met volwassenen Peuters Groep 1 Groep 2 Groep 3 BP MP EP M1 E1 M2 E2 M3 Zelfbeeld Sociaal gedrag belangstelling voor andere kinderen, maar houden weinig rekening met de ander

Nadere informatie

Juf ik weet het niet meer

Juf ik weet het niet meer Juf ik weet het niet meer Voorbeelden uit de praktijk Wijnand Dekker Praktijk Dekker & Dooyeweerd, Ede www.dekkerdooyeweerd.nl info@dekkerdooyeweerd.nl Wat vertellen kinderen ons?! Je eigen naam schrijven,

Nadere informatie

Hoe kunt u zich aanmelden? Telefoon: 024-3611203, dinsdag-vrijdag 9:30-15:30 Of bezoek onze nieuwe website op: www.mpi.nl/babylab

Hoe kunt u zich aanmelden? Telefoon: 024-3611203, dinsdag-vrijdag 9:30-15:30 Of bezoek onze nieuwe website op: www.mpi.nl/babylab U ontvangt deze nieuwsbrief omdat u heeft bijgedragen aan ons onderzoek naar taalverwerving. Graag willen we u op de hoogte brengen van de laatste ontwikkelingen in het Research Center. Wij hopen dat het

Nadere informatie

Checklist Gesprek voeren 2F - handleiding

Checklist Gesprek voeren 2F - handleiding Checklist Gesprek voeren 2F - handleiding Inleiding De checklist Gesprek voeren 2F is ontwikkeld voor leerlingen die een gesprek moeten kunnen voeren op 2F. In deze handleiding wordt toegelicht hoe de

Nadere informatie

Verrassing! De waarde van riskante voorspellingen. Presentatie voor de Nederlandse Vereniging voor Wetenschapsfilosofie

Verrassing! De waarde van riskante voorspellingen. Presentatie voor de Nederlandse Vereniging voor Wetenschapsfilosofie Datum 15.06.2012 Verrassing! De waarde van riskante voorspellingen Presentatie voor de Nederlandse Vereniging voor Wetenschapsfilosofie Jan-Willem Romeijn Faculteit Wijsbegeerte Rijksuniversiteit Groningen

Nadere informatie

Ouderbetrokkenheid in het voortgezet onderwijs

Ouderbetrokkenheid in het voortgezet onderwijs Ouderbetrokkenheid in het voortgezet onderwijs Een goede relatie tussen ouders en school komt het leerresultaat ten goede en dat is wat we allemaal willen! Convenant Impuls Kwaliteitsverbetering Onderwijs

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting (Dutch Summary)

Nederlandse Samenvatting (Dutch Summary) Nederlandse Samenvatting (Dutch Summary) 175 176 Corruptie heeft enorme negatieve gevolgen voor mensen over de hele wereld het laat het nationaal vermogen slinken (Kaufmann et al., 2006), veroorzaakt achteruitgang

Nadere informatie

Hulp van Sam - voorspellen. Zo doe je het. Hulpbladen strategieën niveau B. Voorspellen Ik lees... Ik zie... Ik weet... Dus ik denk...

Hulp van Sam - voorspellen. Zo doe je het. Hulpbladen strategieën niveau B. Voorspellen Ik lees... Ik zie... Ik weet... Dus ik denk... Hulp van Sam - voorspellen Ik ga een tekst lezen. Lees je mee wat ik denk? Ik kan dus voorspellen waar de tekst over gaat. Dat zie ik aan de titel, de kopjes en de plaatjes. Zie je hoe de tekst heet? Het

Nadere informatie

Activiteit Doel Beschrijving doel Planning Uitvoering

Activiteit Doel Beschrijving doel Planning Uitvoering Hier vind je een overzicht van de lesdoelen die worden aangeboden in dit project. Houd er rekening mee dat je tijdens de uitvoering van de lessen waarschijnlijk met méér doelen bezig zult zijn, voortkomend

Nadere informatie

Intermezzo: Wat is oud? Waarom? Waarom? Wie ziet zichzelf als jong? Wie als iemand van middelbare leeftijd? Wie als oud?

Intermezzo: Wat is oud? Waarom? Waarom? Wie ziet zichzelf als jong? Wie als iemand van middelbare leeftijd? Wie als oud? Wat weten we uit onderzoek over ouder worden & autisme? Hilde M. Geurts @dutcharc 1 Conclusies 1. eren minder psychische problemen. 2. Weinig aanwijzingen voor versnelde cognitieve achteruitgang, toch

Nadere informatie

Taalmozaïek in 20 vragen

Taalmozaïek in 20 vragen Taalmozaïek in 20 vragen 1. Taalonderwijs aan jonge kinderen? Is dat nodig? Kinderen leren taal toch vanzelf? Kinderen hebben een aangeboren vermogen om taal te leren. Maar taal zelf is niet aangeboren.

Nadere informatie

Voorbeeld 1. Kan je langer (aantal keer) touwtje springen als het touw precies op een metronoom gedraaid wordt?

Voorbeeld 1. Kan je langer (aantal keer) touwtje springen als het touw precies op een metronoom gedraaid wordt? Voorbeeld onderzoeksvragen en uitwerkingen Voorbeeld 1 Zintuigelijke informatie Kan je langer (aantal keer) touwtje springen als het touw precies op een metronoom gedraaid wordt? Als je meer informatie

Nadere informatie

Doeltaal is voertaal. Engels geven in het Engels. Whitepaper. Doeltaal is voertaal Marion Ooijevaar, 30 januari Introductie

Doeltaal is voertaal. Engels geven in het Engels. Whitepaper. Doeltaal is voertaal Marion Ooijevaar, 30 januari Introductie Engels geven in het Engels Introductie Deze whitepaper verschijnt in een serie whitepapers over Engels in het basisonderwijs. De serie bespreekt verschillende onderwerpen die relevant zijn voor leerkrachten

Nadere informatie

University of Groningen. Acquiring quantification Smits, Erik-Jan

University of Groningen. Acquiring quantification Smits, Erik-Jan University of Groningen Acquiring quantification Smits, Erik-Jan IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document

Nadere informatie

Participation in leisure activities of children and adolescents with physical disabilities Maureen Bult

Participation in leisure activities of children and adolescents with physical disabilities Maureen Bult Participation in leisure activities of children and adolescents with physical disabilities Maureen Bult Participatie in vrijetijdsactiviteiten van kinderen en adolescenten met een lichamelijke beperking

Nadere informatie

OPVOEDTIPS VOOR JONGE OUDERS. 10 handige tips voor ouders van baby s en peuters

OPVOEDTIPS VOOR JONGE OUDERS. 10 handige tips voor ouders van baby s en peuters OPVOEDTIPS VOOR JONGE OUDERS 10 handige tips voor ouders van baby s en peuters Leuk dat je ons e-book hebt gedownload! In dit e-book vertellen we je graag meer over opvoeden. Want het opvoeden van je kind(eren)

Nadere informatie