Uitgelezen: bijbeluitgaven in de NBG-bibliotheek (13)...p. 11 Jan Luikens Schriftuurlyke Geschiedenissen Anne Jaap van den Berg en Boukje Thijs

Transcriptie

1 Inhoud Bevende wachters of trillende handen...p. 3 Prediker 12:1-8 in de Bijbel in Gewone Taal Harry Sysling Uitgelezen: bijbeluitgaven in de NBG-bibliotheek (13)...p. 11 Jan Luikens Schriftuurlyke Geschiedenissen Anne Jaap van den Berg en Boukje Thijs Dragers van Gods Geest...p Petrus 4:14 D. Holwerda De Bybelsche Conferentie (1623) van Sixtinus Amama ( )...p. 23 Kees Verdegaal Vertaalaantekeningen bij het oecumenisch leesrooster (7)...p. 33 Jaap van Dorp, Matthijs de Jong en Clazien Verheul 1

2 2

3 Bevende wachters of trillende handen Prediker 12:1-8 in de Bijbel in Gewone Taal Harry Sysling Het Nederlands Bijbelgenootschap werkt momenteel aan de Bijbel in Gewone Taal (BGT). Dit wordt een vertaling in eenvoudig Nederlands, die voor iedereen begrijpelijk moet zijn, ook voor mensen die weinig lezen of moeite hebben met lezen. De vertaling zal verschijnen in Informatie is te vinden op onder Bijbel in Gewone Taal. 1 Met Andere Woorden schenkt aandacht aan deze nieuwe vertaling met een serie artikelen over specifieke vertaalkwesties. De kwesties ter bespreking komen uit passages die worden voorgelegd aan testpanels. In deze aflevering gaat het over de vertaling van de allegorie in Prediker 12:1-8. Niemand weet wanneer hij zal sterven De auteur van het boek Prediker (Kohelet) is geen optimistisch mens. Het leven is kort en het is vol zinloze gebeurtenissen. Je kunt maar het beste zo veel mogelijk van het leven genieten, want niemand weet wanneer het eindigt. 2 Om zijn betoog over de eindigheid van het leven te verduidelijken, maakt de auteur graag gebruik van beelden en metaforen. Dat de dood vaak onverwachts komt en ook sterke mensen kan treffen, illustreert hij met het beeld van een hardloper (9:11 niet altijd wint een snelle hardloper de wedloop ) en met de vergelijking van een soldaat in de strijd ( niet altijd wint een sterke held de oorlog ). Tijd en toeval bepalen het leven en het noodlot kan verraderlijk toeslaan, zoals de vissen verraderlijk worden gevangen door de fuik en de vogels door de val (9:12). Aan het einde van zijn boek, na opnieuw een oproep te hebben gedaan om vooral van het leven en het licht te genieten (11:7 Het licht is een genot. Wat een weldaad voor de ogen om de zon te zien! ), beschrijft de auteur in prachtige natuurbeelden hoe de mens langzaam en onvermijdelijk ouder zal worden en zijn levenskracht zal verliezen: Voordat de zon verduistert, de sterren en de maan niet langer stralen, 3

4 4 de lucht ook na de regen grauw van wolken wordt. (NBV 12:2) In de tekst die volgt gebruikt de auteur beelden (trillende wachters voor het huis, kromgebogen soldaten, de sprinkhaan die zich voortsleept, de kapperbes die uitdroogt, et cetera) die ook voor geoefende lezers niet onmiddellijk duidelijk en herkenbaar zullen zijn. Dat roept de vraag op hoe we met de uitgewerkte metaforen in Prediker 12:1-8 moeten omgaan, wanneer we de tekst willen vertalen en toegankelijk willen maken voor lezers die tot de doelgroep van de Bijbel in Gewone Taal (BGT) behoren. Een allegorie over het ouder worden Laten we eerst eens kijken aan de hand van De Nieuwe Bijbelvertaling (NBV) hoe Prediker 12:1-8 is opgebouwd. De passage opent met een oproep aan de mens om in zijn jonge jaren te denken aan de God die hem geschapen heeft (12:1). Het gedeelte eindigt met het bekende refrein Lucht en leegte alles is leegte (12:8, vgl. 1:2). In het tussenliggende gedeelte (12:2-7) is sprake van een keten van metaforen die het ouder en zwakker worden van de mens beschrijven. We kunnen hier spreken van een allegorie van het ouder worden of van een allegorie over de naderende dood, al zijn de gebruikte beelden divers. 3 De inleidende zin, Gedenk daarom je schepper in de dagen van je jeugd, 4 wordt gevolgd door drie tijdsbepalingen, die syntactisch afhankelijk zijn van de hoofdzin: - voordat de slechte dagen komen (12:1) - voordat de zon verduistert (12:2) - voordat het zilverkoord wordt weggenomen (12:6). Voor de lezer kan dit verwarrend zijn, omdat niet onmiddellijk duidelijk is waarop de zinnen met voordat terugslaan. In de BGT-versie (zie kader) is daarom de openingszin van 12:1 herhaald in 12:2 en 12:6. 5 Zo ontstaat er een duidelijke structuur: Denk aan God die je gemaakt heeft Want straks komen de slechte dagen (12:1) Denk aan God die je gemaakt heeft Straks wordt het donker (12:2) Denk aan God die je gemaakt heeft Straks wordt je leven afgebroken (12:6) Beeld behouden of betekenis weergeven? We komen nu bij de metaforen van het gedeelte 12:2-7. In een vorig artikel in deze reeks is al aan de orde geweest welke regels de vertaalgroep van de BGT heeft opgesteld voor het vertalen van beeldspraak. 6 Beelden worden

5 Prediker 12:1-8 in de Bijbel in Gewone Taal: Denk aan God die je gemaakt heeft [12] 1 Denk aan God die je gemaakt heeft. Denk aan hem nu je nog jong bent. Want straks komen de slechte dagen. Dan komt de tijd dat je geen plezier meer in het leven hebt. 2 Denk aan God die je gemaakt heeft. Straks wordt het donker. Dan verdwijnt het licht van de zon, van de maan en de sterren. Dan blijft het bewolkt, ook als de regen ophoudt. 3 Straks ben je oud. Je handen gaan trillen en je benen gaan krom staan. Je tanden vallen uit je mond. Je ogen zien niets meer. 4 Je oren horen niet meer wat er buiten gebeurt. Je stem is bijna niet meer te verstaan. Je hoort het geluid van de vogels niet meer. 5 Je durft geen heuvel meer op te klimmen. Je vindt het gevaarlijk op de weg. Je haren zijn grijs geworden en je komt nog maar met moeite vooruit. Je verlangt nergens meer naar. En ten slotte ga je dood. Dan wordt er om je getreurd in de straten. 6 Denk aan God die je gemaakt heeft. Straks wordt je leven afgebroken. Zoals een zilveren ketting breekt of een gouden lamp. Zoals een waterkruik in stukken valt en de emmer die het water uit de put haalt. Zo breekt je leven af. 7 Dan gaat je lichaam terug in de aarde, waaruit de mens werd gemaakt. Dan gaat je levensadem terug naar God, die de mens het leven gegeven heeft. 8 Alles gaat voorbij, zei Prediker. Er is niets dat blijft. Het is allemaal zinloos. behouden als ze helder zijn en begrijpelijk. Als dat niet het geval is, moet gezocht worden naar een ander beeld dat dezelfde functie heeft, of er moet doorvertaald worden naar de betekenis van het beeld. In het eerste gedeelte (12:2), dat we hierboven al geciteerd hebben in de weergave van de NBV, is het beeld nog betrekkelijk eenvoudig. De aan de natuur ontleende metaforen (de zon die verduistert, sterren en maan die niet langer stralen, de lucht die grauw blijft) suggereren duidelijk dat het hier gaat om het verdwijnen van het (levens)licht, het aanbreken van de duistere jaargetijden, van de nadagen van het leven, van herfst en winter. Als je nog vol leven en energie bent, kun je volop van het licht en de zon genieten (11:7), maar als de ouderdom komt wordt het duister om je heen. Het leven verliest zijn glans. Omdat de aan de natuur ontleende beelden hier nog betrekkelijk helder en duidelijk zijn, hebben we ze in de BGT gehandhaafd: 5

6 6 Straks wordt het donker. Dan verdwijnt het licht van de zon, van de maan en de sterren. Dan blijft het bewolkt, ook als de regen ophoudt. In het tweede gedeelte (12:3-5) zijn de beelden ingewikkelder. Er is allereerst (12:3) sprake van een huis of paleis met bevende wachters ervoor, met kromgebogen soldaten die voorbijgaan, maalsters die verdwijnen en vrouwen die uit het venster staren: De dag waarop de wachter trillend voor het huis staat,7 de soldaten kromgebogen voortgaan, de maalsters langzaamaan verdwijnen, de vrouwen uit het venster staren en een schaduw lijken. (NBV 12:3) Over de interpretatie van deze metaforen is veel geschreven. Sommigen zien het als een algemeen beeld van een huis waarin gerouwd wordt over een dode. Anderen zien het als een symbolische beschrijving van de afnemende krachten van de ouderdom. Er is sprake van een huis het menselijk lichaam dat in verval raakt. 8 De mens verzwakt meer en meer, tot hij komt in het eeuwig huis (12:5). Toch bevredigen deze algemene interpretaties niet, omdat ze onvoldoende de details, de afzonderlijke figuren van wachters, soldaten, maalsters en vrouwen, verklaren. Al in de oudste vertalingen en commentaren zijn de beelden van dit vers daarom opgevat als concrete delen van het lichaam ( het huis ) dat veroudert: de trillende wachters zijn de handen of de armen die gaan beven; de soldaten die kromgebogen voortgaan, zijn de benen van de mens die steeds krommer worden; de maalsters die verdwijnen, zijn de tanden die uitvallen; de vrouwen die uit het venster staren en een schaduw lijken, zijn de ogen die hun gezichtsvermogen verliezen. 9 Wat volgt (12:4) verduidelijkt verder dat met de ouderdom het vermogen om goed te zien, te spreken en te horen afneemt: Wanneer de deuren naar de straat worden gesloten, de molen geen geluid meer maakt, het fluiten van de vogels ijl van toon wordt, wanneer hun lied versterft. (NBV 12:4) Het sluiten van de deuren naar de straat kan betekenen dat de mens niet langer actief aan het leven deelneemt. Maar ook is het goed mogelijk dat hier de allegorische voorstelling van vers 3 wordt doorgetrokken. De deuren naar de straat zijn dan de oren. De mens verliest zijn gehoorvermogen, hij hoort de geluiden op straat niet meer. En hij verliest

7 zijn stem ( de molen maakt geen geluid meer ). De zin die volgt is in het Hebreeuws onduidelijk. Letterlijk iets als en hij (men?) verheft zich tot het geluid van de vogel / en alle dochters van het lied worden gebogen. In de NBV is het geluid van de vogel onderwerp van de zin geworden, en is de zin geïnterpreteerd als het geluid van de vogel gaat omhoog, dat wil zeggen het geluid van de vogel wordt ijl. De dochters van het lied is opgevat als een synoniem voor vogels. 10 Als we ook hier de allegorische uitleg volgen, betekent dit dat de oudere mens niet langer de zang van de vogels, de geluiden van het leven, hoort. 11 In 12:5 verschuift het perspectief van het huis naar de buitenwereld: Je durft geen heuvel te beklimmen, de weg is vol gevaar. De amandelboom behoudt zijn wintertooi, de sprinkhaan sleept zich voort, de kapperbes droogt uit. 12 Een mens gaat naar zijn eeuwig huis, een klaagzang vult de straat. (NBV 12:5) Iemand die oud geworden is, durft zich niet goed meer buiten te bewegen. Hij wordt kortademig, de weg is oneffen en er kan onderweg van alles gebeuren. De witte bloesem van de amandelboom is hier een beeld voor de grijze haren van de mens. De sprinkhaan die zich voortsleept, wijst op de oudere mens die zich moeizaam voortbeweegt. Andere uitleggers denken hier aan het verlies van de seksuele activiteit. En de kapperbes, waarvan de vrucht diende als een lustopwekkend middel, is een beeld voor het verlies van de potentie. De mens wordt zwakker en zwakker tot hij terechtkomt in het graf, zijn eeuwig huis. Dan is er rouw en verdriet om zijn dood. Omdat de beelden van deze allegorie ook voor een geoefende lezer niet onmiddellijk duidelijk zijn, hebben veel vertalingen voetnoten nodig om de betekenis van de metaforen aan te geven. 13 Andere vertalingen kiezen ervoor om niet het beeld maar de betekenis zelf weer te geven. Daarvoor is ook gekozen in de BGT: Straks ben je oud. Je handen gaan trillen en je benen gaan krom staan. Je tanden vallen uit je mond. Je ogen zien niets meer. 4 Je oren horen niet meer wat er buiten gebeurt. Je stem is bijna niet meer te verstaan. Je hoort het geluid van de vogels niet meer. 5 Je durft geen heuvel meer op te klimmen. Je vindt het gevaarlijk op de weg. Je haren zijn grijs geworden en je komt nog maar met moeite vooruit. Je verlangt nergens meer naar. En ten slotte ga je dood. Dan wordt er om je getreurd in de straten. 7

8 8 Het derde deel (12:6-7) beschrijft met hulp van verschillende symbolen het afbreken van het leven: Voordat het zilverkoord wordt weggenomen, de gouden lamp gebroken, de waterkruik in stukken valt, het scheprad bij de put wordt stukgebroken. Wanneer het stof terugkeert naar de aarde, weer wordt zoals het was, wanneer de adem van het leven weer naar God gaat, die het leven heeft gegeven. (NBV 12:6-7) Het zilveren koord en de gouden lamp zijn de levensdraad en het levenslicht. Wanneer een mens sterft, wordt de levensdraad afgebroken en wordt het levenslicht gedoofd. De kruik die is gevuld met water, een symbool van het leven, valt in stukken en er kan geen water meer geput worden. Het leven is voorbij. De mens was stof en wordt weer stof, en zijn geest ( levensadem ) keert terug naar God. 14 Omdat de beelden hier eenvoudiger zijn en het thema duidelijker, zijn in de BGT de symbolen blijven staan, maar ze zijn op verschillende plaatsen verduidelijkt: 6 Denk aan God die je gemaakt heeft. Straks wordt je leven afgebroken. Zoals een zilveren ketting breekt of een gouden lamp. Zoals een waterkruik in stukken valt en de emmer die het water uit de put haalt. Zo breekt je leven af. 7 Dan gaat je lichaam terug in de aarde, waaruit de mens werd gemaakt. Dan gaat je levensadem terug naar God, die de mens het leven gegeven heeft. Winst of verlies? Zoals we hebben gezien, kan de aanpak in de BGT verschillen. In overeenstemming met de vertaalstrategie is ervoor gekozen om vrij duidelijke beelden te laten staan. Als een beeld onduidelijk is, kiezen we ervoor om de betekenis van de beelden weer te geven. Dit komt overeen met de aanpak in andere vertalingen, zoals de Gute Nachricht Bibel. Alleen zijn daar iets andere keuzes gemaakt. Zo is in 12:3-4 de aanpak hetzelfde als die van de BGT, maar in 12:5-6 niet: daar heeft Gute Nachricht de beelden van de amandelboom, de sprinkhaan en de kapperbes behouden. 15 Bij een vertaling in eenvoudig Nederlands is het belangrijk dat de opbouw helder is, dat de woorden en zinnen niet moeilijk zijn en dat de beelden duidelijk en doorzichtig zijn. Natuurlijk gaat er iets verloren van de meerduidige symboliek in onze passage, maar men kan het ook als winst

9 zien dat hier een prachtige allegorie over het ouder en zwakker worden van de mens voor veel lezers begrijpelijk en toegankelijk wordt. Noten 1 Informatie over het BGT-project is te vinden in C. Verheul, Een bijbelvertaling in eenvoudig Nederlands in: Met Andere Woorden 27/1 (maart 2008), 3-12, en in C. Verheul, Nogmaals: een bijbelvertaling in eenvoudig Nederlands in: Met Andere Woorden 27/2 (juni 2008), Zie over Predikers levensvisie D. Michel, Qohelet, Darmstadt 1988, Michel typeert hem vooral als een scepticus en realist. Vgl. ook P. Gillaerts, Ook dat is enkel leegte. Het retorische karakter van Prediker in K. Spronk, C. Verheul, etc., De Bijbel vertaald. Zoetermeer, Kapellen 2007, De realistische kijk op leven en dood ieder mens wacht hetzelfde lot, of hij nu goed is of slecht vinden we ook in andere wijsheidsliteratuur, met name in het boek Job (vgl. 14:1-12, 21:17-34). 3 Zie voor een definitie van de allegorie, H. van Gorp e.a., Lexicon van literaire termen, Groningen 1993, ( een geheel van metaforen of vergelijkingen die op elkaar voortbouwen en daardoor in elkaar vloeien tot één beeld ). In strikte zin is alleen 12:3-5 een allegorie; vgl. A. Lauha, Kohelet (BKAT XIX), Neukirchen-Vluyn 1978, De spelling van het Hebreeuwse woord voor schepper (bor echa) is afwijkend en daarom zijn er allerlei verschillende interpretaties van dit woord voorgesteld. In de oudste joodse exegese worden er ook andere woorden in gehoord, zoals be eercha, uw bron of borcha, uw put, uw graf. Zie R. Gordis, Koheleth The Man and His World, New York 1962, 330; Lauha, 210; L. Schwienhorst-Schönberger, Kohelet (HThKAT), Freiburg etc. 2004, Dit is overigens ook gedaan in de eerste deeluitgave van de NBV van de boeken Ester, Prediker, Jona, Judit en Handelingen in Werk in uitvoering (1998). Vgl. de toelichting bij het boek Prediker, R. Buitenwerf, Onze helm is ons vertrouwen. 1 Tessalonicenzen 5:8-9 in de Bijbel in Gewone Taal in: Met Andere Woorden 28/1 (maart 2009), Het is jammer dat de NBV hier geen meervoud gebruikt (wachters staan), net als in de volgende regels. Maar misschien is hiervoor gekozen om een ongelukkige rijm (staan voortgaan) te vermijden? 8 Dat huis een symbool kan zijn voor het sterfelijke lichaam, blijkt bijvoorbeeld uit Job 4:19 ( Hoeveel te meer dan bij de mens, wonend in zijn huis van leem ). 9 Zie voor de rabbijnse interpretatie op dit vers de targum op Kohelet, de midrasj (Kohelet Rabba 12:2-6; Lev. Rabba 18:1), de talmoed (bsjabbat 151b-152a; jsota 2:2) en de commentaren van Rasji, Ibn Ezra en Rasjbam (vgl.s. Japhet, R.B. Salters, The Commentary of R. Samuel ben Meir, Rashbam, on Qoheleth, Jerusalem, Leiden 1985, ). In de talmoed (bsjabbat 152a) gebruikt Rabbi Josjua ben Chananja soortgelijke beelden om zijn eigen afnemende krachten aan te geven: de berg is bedekt met sneeuw, omgeven door ijs; de honden blaffen niet langer, de malers malen niet langer. Zie Gordis,

10 10 Een andere mogelijkheid is om een onpersoonlijk subject aan te nemen en de zin op te vatten als Ja, iemand staat (vroeg) op voor / bij het geluid van de vogels. Zie Lauha, 205; Schwienhorst-Schönberg, 523, Vgl. de klacht van de oude Barzillai in 2 Samuel 19:36 Ik ben nu tachtig jaar. Wat valt er voor mij nog te genieten van het leven? Kan ik nog proeven wat ik eet en drink? Kan ik de stem nog horen van zangers en zangeressen? 12 De interpretatie van de Hebreeuwse verba in dit gedeelte (janeets jistabbeel tafeer) is omstreden, zie Gordis, De vorm janeets kan afgeleid zijn van natsats, bloeien. De NBV expliciteert dit met zijn wintertooi behouden, omdat de bloeiperiode van de witte bloemen in de winter valt. Beide elementen (wit winter) zouden dan naar de naderende dood verwijzen. Rozelaar, Grote poëzie, 192 vertaalt Dan bloeit vaal-wit de amandel. 13 Zo bv. JPS, Einheitsübersetzung, WV Zie voor dit motief Genesis 2:7, 3:19, Prediker 3:20, Sirach 17:1, 40:11, Wijsheid 15:8. 15 Eenzelfde benadering vinden we in CEV (Contemporary English Version) en GNT (Good News Translation). Geraadpleegde literatuur R. Buitenwerf, Onze helm is ons vertrouwen. 1 Tessalonicenzen 5:8-9 in de Bijbel in Gewone Taal in: Met Andere Woorden 28/1 (maart 2009), 3-9. P. Gillaerts, Ook dat is enkel leegte. Het retorische karakter van Prediker in: K. Spronk, C. Verheul e.a., De Bijbel vertaald. Zoetermeer, Kapellen 2007, (bewerkte versie van P. Gillaerts, Prediker als leraar. Retoriek in de Nieuwe Bijbelvertaling in: P. Gillaerts (red.), Boanerges. Beschouwingen over bijbel(vertaling) en retorica. Leuven, Voorburg 2004, 19-55). R. Gordis, The Wisdom of Koheleth, London R. Gordis, Koheleth The Man and His World, New York H. van Gorp e.a., Lexicon van literaire termen, Groningen S. Japhet, R.B. Salters (eds.), The Commentary of R. Samuel ben Meir, Rashbam, on Qoheleth, Jerusalem, Leiden P. Krüger, Kohelet Prediger (BKAT XIX Sonderband), Neukirchen-Vluyn A. Lauha, Kohelet (BKAT XIX), Neukirchen-Vluyn D. Michel, Qohelet, Darmstadt M. Rozelaar, Grote poëzie met kort commentaar: een proeve tot Kohelet vertaling in: Lea Dasberg and Jonathan Cohen (eds.), Neveh Ya akov. Jubilee Volume presented to Dr. Jaap Meijer on the occasion of his seventieth birthday, Assen 1982, L. Schwienhorst-Schönberger, Kohelet (HThKAT), Freiburg etc Dr. H. Sysling is werkzaam bij het Nederlands Bijbelgenootschap als wetenschappelijk medewerker bijbelwetenschappen. 10

11 Uitgelezen: bijbeluitgaven in de NBG-bibliotheek (13) Jan Luikens Schriftuurlyke Geschiedenissen Anne Jaap van den Berg en Boukje Thijs Het Nederlands Bijbelgenootschap heeft de beschikking over een bibliotheek, waarin een ruime collectie bijbels opgenomen is. Deze collectie bestaat uit bijbels in het Nederlands en in verschillende andere talen. Prioriteit in de collectievorming hebben de Nederlandstalige bijbels. De collectie bevat ook een behoorlijke hoeveelheid prentbijbels en geïllustreerde bijbels. Wat betreft de niet-nederlandse talen zijn de voornaamste edities van de Europese landen en verschillende uitgaven uit andere werelddelen voorhanden, waaronder een grote verzameling Indonesische uitgaven. In deze rubriek zal telkens een interessante bijbeluitgave uit de bibliotheek besproken worden. Dat kan een bijzondere oude bijbel zijn, een prentbijbel of een meer moderne bijbel die speciale toelichting verdient. De bijbeluitgave die nu in deze rubriek aan de orde komt, is De Schriftuurlyke Geschiedenissen van Jan Luiken. Eén van de meest vooraanstaande prentkunstenaars uit de laat zeventiende eeuw is ongetwijfeld Jan Luiken. Zeer bekend is hij geworden door zijn prentbundel Spiegel van het Menselyk Bedryf, waarin oude ambachten op aansprekende wijze worden uitgebeeld. Deze bundel is tot ver in de twintigste eeuw vele malen herdrukt en de afbeeldingen sieren dikwijls ook tegeltjes en dergelijke. Luiken was niet alleen bekend vanwege de grote hoeveelheid etsen die hij maakte, maar hij genoot ook faam als dichter. Hij werd in 1649 geboren als zoon van Caspar Luiken en Hester Coores. Zijn vader was lakenbereider en later schoolmeester. Toen Jan Luiken geboren was, had zijn vader de gereformeerde kerk verlaten; hij was toegetreden tot de remonstrantse gemeente en had ook sympathie opgevat voor de doopsgezinden. Eén en ander was er oorzaak van dat Jan Luiken ongedoopt bleef. Van zijn jeugdjaren is weinig bekend. Hij huwde in 1672 met Maria de Oudens met wie hij vijf kinderen kreeg, van wie er vier jong zijn gestorven. Alleen zijn zoon Caspar, geboren in 1673, bleef over; hij 11

12 12 raakte eveneens zeer bekend als etser. In hetzelfde jaar liet Luiken zich dopen bij de doopsgezinde gemeente in Beverwijk. Tot 1678 volgde Luiken een schildersopleiding, daarna was hij etser. Met het maken van etsen voorzag hij in zijn levensonderhoud, daarnaast gaf hij dichtwerk uit, veelal in bundels met prenten. In 1671 verscheen zijn eerste gedichtenbundel, de Duytse Lier, waarin veel amoureus werk is opgenomen. Luiken leidde een normaal burgerlijk leven, maar toen hij 26 was, is hem de HEERE op een krachtdaadige wys aan zyn herte verscheenen; hem met veel overtuiginge en bestraffinge nagaande, en toonende dat het burgerlyke leven niet genoeg was hem een Erfgenaam te worden, van een onverderfelyke, onbevlekkelyke en onverwelkelyke erfenis, die weg geleid is, voor de geene die God lief hebben, maar dat er moet gestreeden worden om in te gaan dewyl de poort eng en de weg smal is, die ten leven leid. Mogelijk was de plotselinge dood van een vriend oorzaak van Luikens bekering; in ieder geval heeft hij zich daarna veelal in vrome kringen bewogen en las hij werken van mystici als Jakob Böhme. Hierna maakte Luiken veel geestelijke dichtbundels, zoals Voncken Der Liefde Jesu uit Bekend is Luiken geworden door zijn vele bijbelse prenten, waarvan hij een groot aantal samen met zijn zoon Caspar gemaakt heeft. Hij maakte kleine prenten, die dikwijls werden opgenomen in bijbeltjes in octavoformaat. Ze werden vele malen gekopieerd en in herdruk uitgeven. In de oudste uitgaven staan onder de prentjes tweeregelige gedichtjes. Zo staat onder de afbeelding van Elia en de raven uit 1 Koningen 17: Die steunt op God, krygt t al te vrient, En word van ravens zelf gediend. In de latere uitgaven toen er, omdat de oorspronkelijke koperplaten niet meer bruikbaar waren, nieuwe platen gemaakt werden, verschenen er prentjes die alleen een onderschrift hadden. Van de uitgaven met bijbelprentjes bezit de bibliotheek van het NBG een groot aantal, waarvan één bijbeltje de prenten ingekleurd heeft. In 1708 verscheen met als enige titelaanduiding op het frontispice de Icones Bibliae, een verzameling van 62 bijbelse prenten in groot folioformaat, die zonder verdere tekst werd uitgeven. In 1729 verscheen een herdruk, met als titel Afbeeldingen der merkwaardigsten Geschiedenissen van het Oude en Nieuwe Testament [...] met nieuwe en leerzame Beschryvingen

13 J. Luiken, de Emmausgangers, uit: C. Weigelius, Historiae Veteris [et Novi] Testamenti iconibus repraesentatae [...], Noribergae 1712 Foto: NBG/Sandra Haverman opgeheldert. Naast de prenten was dus een beschrijving ervan toegevoegd. Tevens waren in deze uitgave de kaarten uit de Mortierbijbel en de 29 ovale vignetten van Luiken uit dezelfde bijbel toegevoegd. In 1747 verscheen nog een derde druk. De prenten uit deze uitgave werden in verschillende bijbels opgenomen. In de bibliotheek van het NBG bevindt zich een Moerentorfbijbel uit 1743 waarin deze prenten ook opgenomen zijn. In 13

14 14 de rubriek over de Mortierbijbel is al vermeld dat in deze prentbijbel een aantal prenten van Luiken is opgenomen. Zeer bijzonder zijn de prenten die zowel vader als zoon Luiken vervaardigden voor de prentbijbel van Christopher Weigel, die in 1708 in Neurenberg verscheen. Daarin zijn 99 prenten van Jan Luiken en 127 van Caspar opgenomen. De bibliotheek van het NBG bezit een oudkatholieke bijbel waarin deze prenten zijn ingebonden. Ook werden Luikens prenten graag opgenomen in diverse encyclopedische werken die in de achttiende eeuw op de markt gebracht werden. De Schriftuurlyke Geschiedenissen In 1712 werd postuum een prentbijbel in twee delen uitgegeven die niet alleen prenten met bij- of onderschriften bevat, maar waarin ook de gehele tekst van de hand van Jan Luiken is. Op deze bijbel gaan wij in dit artikel dieper in. De titel van dit werk luidt: De Schriftuurlyke Geschiedenissen En Gelykenissen, Van het Oude en Nieuwe Verbond, Vertoonende Drie honderd zeven en dertig Konstige Figuuren. Verrykt met Bybelse Verklaaringen en Stichtelyke Verzen. Voorafgaand aan dit werk is na de voorrede het Kort Verhaal Van het Godvruchtig leven En Zalig Afsterven Van Joannes Luiken opgenomen, een levensbeschrijving van de kunstenaar door de dichter Cornelis van Eeke. De prenten in de Schriftuurlyke Geschiedenissen zijn vervaardigd door vader en zoon Luiken. Caspar Luiken was ermee begonnen en na zijn vroege dood in 1708 hij had het Oude Testament in beeld gebracht tot aan de geschiedenis van de profeet Elisa in 2 Koningen heeft zijn vader het werk voltooid. Er staan in totaal 339 prenten in, waarvan er 208 door Jan Luiken zijn gemaakt en de overige 131 door zijn zoon. De prenten zijn gedrukt op de rechterbladzijden met daaronder de bijbeltekst(en) waarop ze betrekking hebben. Bij veel oudtestamentische afbeeldingen staat onder de betreffende tekst ook het nieuwtestamentische fragment dat naar de gebeurtenis verwijst. Op de linkerbladzijde geeft Luiken het verhaal in dichtvorm weer. De historische boeken krijgen de meeste aandacht; van enkele profetische boeken wordt een klein aantal prenten getoond. Ook zijn enkele apocriefe werken afgebeeld. In het Nieuwe Testament worden de evangeliën in harmonievorm beschreven, gevolgd door het boek Handelingen. Van de brieven van Paulus wordt één prent getoond, uit Kolossenzen; uit het boek Openbaring is alleen Johannes op Patmos afgebeeld, terwijl dit laatste boek in andere prentbijbels meer aandacht krijgt. Het werk is uitgegeven in twee delen die beide eindigen met een inhoudsopgave Bladwyzer en registers. Het boek opent met een lofdicht op de titelprent, waarna een voorrede volgt over de Waardigheid van de Heilige Schriftuur. Deze voorrede is

15 gesteld in dichtvorm, waarin het nut van bijbellezing wordt beschreven; het gedicht begint als volgt: Het Waardig Boek, van God, in t Mensch lyk hert gegeeven, En uit den Heil gen Geest, door handen opgeschreeven, (Gelyk een Welbron die uit zyne diepte ontspringt, En door de Geuten van Fonteinen heene dringt,) Is Hemels water; ons, die dorsten, toe gemeeten, Door Reine-Buizen, van Apost len en Propheeten. [...] Vervolgens gaat de voorrede in acht paragrafen nader in op de inhoud en het nut van de bijbel. Allereerst wordt opgemerkt dat God de ondeugd straft, hij onze oorsprong is, de wortel en het leven dat alle takken t Sap van vrucht des Heils moet geven. Waarom den geenen, die daar afgebroken word, Aan t Heil des levens werd verdorven, en verdord. In de rede wordt uiteengezet dat het goed is de weg te volgen die de bijbel ons voorhoudt en er worden dikwijls waarschuwende woorden gericht aan ons mensen, die de neiging hebben ervan af te wijken: ô Mensch! Bedaard toch, van de ingezooge dingen, Die uw Verstand dus lang, met dronkenschap bevingen. En loopt niet langer voort, gelyk gy hebt gedaan, Op een verkeerden Weg; blyft, tot herdenking, staan. Daar s noch een weinig Tyd, tot aan uw wederkeeren, In uw verborgen plaats, tot aan den Dag des Heeren: Daar aller Eeuwen Vrucht, van t Menschelyk geslacht, (Vergaderd en bewaard,) Dien Rechterstoel verwacht. Den Een, met blydschap, en den Anderen met schroomen, Om met zyn handeling, voor t klaare licht te komen. Na de voorrede volgt een afbeelding van Luiken met twee lofdichten op de beeltenis. Daarna nog de levensbeschrijving die afgesloten wordt met een grafschrift van de dichter Van Eeke, waarvan de laatste woorden luiden: Dog Lezer wagt gy niets, van onder déze Zerk, Maar zoek en volg hem, daar hy nog leefd in zyn Werk. Het boek opent met het scheppingsverhaal uit Genesis en vervolgens gaat het door met de beschrijving van de historische boeken tot en met Ester in 244 bladzijden; Job, Jeremia, een Psalm, Daniël, Jona en enkele apocriefe boeken worden in 34 bladzijden uitgebeeld. De gedichtjes hebben vaak een moraliserend karakter, zoals duidelijk naar voren komt in de versregels bij de prent die de ondergang van de farao in de Schelfzee laat zien. Daarop is de vorst te zien terwijl hij ondergaat, zijn gevolg is al aan het verdrinken. 15

16 J. Luiken, Pharaos Ondergang, uit: De Schriftuurlyke Geschiedenissen en Gelykenissen[...], Amsterdam Foto: NBG/Sandra Haverman Het bijgevoegde gedicht luidt: Men vind er noch genoeg, die door verscheide plaagen, Op ongehoorzaamheid, Gods strenge tooren draagen; En daar t verstokte hert, zich niet in deemoed buigd, Schoon dat het menigmaal, van God werd overtuigd. Als maar de Roede weêr is van haar rug geweeken, Begind stoutmoedigheid, het hoofd weêr op te steeken, Om na te volgen t spoor, van d eerste booze zin, Want trotsheid voerd zich steeds voor Opper-meester in. Maar, die zyn gang zo gaat, op zelfs verkoore wegen, De goede aanleidinge, en den raad der wysheid tegen, Zie, dat hy eindeling, niet vaare, als Pharao deê, Die, met zyn gantse macht bedekt, wierd van de Zee. [...] Die beter vaaren wil, laat Pharaos hoogmoed staan, Om met een drooge voet, door t Meer des Doods te gaan. 16

17 In het nieuwtestamentische gedeelte heeft Luiken veel gelijkenissen afgebeeld en van een begeleidend gedicht voorzien. Ter illustratie volgt het gedicht dat hij bij de gelijkenis over de verloren zoon afdrukte: Die in hem zelven voeld, een Vonkje van Begeeren, Om uit de Wereld, tot zyn Oorsprong weêr te keeren, Die maak zich daad lyk op; Die staan zyn zaaken schoon, Zo hy het spoor maar volgd, van dien Verlooren Zoon, Die uit baldaadigheid, en stoutheid, al het zyne, Moedwillig had verdaan, tot aan den draf der zwyne, Die hy begeerden, doch, na wensen, niet en vond, Zo dat het loopend rad der zinnen stille stond, [...] Gy arme Ziel, zo lang en ver van huis gedwaald, Die d uiterste Armoed hebt op uwen hals gehaald, [...] Keerd weder, t is uw tyd, om t lieve Huis te vinden, Daar gy gebooren zyt, en daarmen u beminden; Te meer, dewyl Gy ziet, hoe s Werelds Maatschappy, Van liefde in haat verkeerd, en valsche vriendschap zy. Zo Goed is God; Dat Hy t Berouw niet wil verstooten, Maar vriendelyk omhelst, om zyne Gunst t ontblooten; Keer weder, arme Ziel, keer weder, tot uw God, Zo vind Gy alles, wat u lief is, tot een lot. Hoewel Luikens bijbelse prentjes vele malen herdrukt zijn, is hij met de Schriftuurlyke Geschiedenissen niet echt bekend geworden. Dat is Luiken veel meer door zijn meer algemene werk zoals zijn boek over de ambachten en door zijn stichtelijke rijmen. Zo verschenen van de Voncken Der Liefde Jesu in ruim twintig jaar al zes officiële herdrukken.van alle prenten die door hem gegraveerd zijn het zijn er meer dan 3000 zijn er ongeveer 1000 afbeeldingen die betrekking hebben op de bijbel. De overige prenten zijn te vinden in diverse andere genres zoals boeken op het gebied van geschiedenis, personen en gezelschappen in het dagelijkse leven, aardrijkskunde, natuurkunde, plantkunde en reisbeschrijvingen. Geraadpleegde literatuur Arie-Jan Gelderblom, Binnen en buiten. Symboliek in de emblemen van Jan Luyken in: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse letterkunde te Leiden , Leiden 2000, Nel Klaversma en Kikki Hannema, Jan en Casper Luyken te boek gesteld. Catalogus van de boekencollectie Van Eeghen in het Amsterdams Historisch Museum, Hilversum Wilco C. Poortman, Bijbel en Prent, Deel IIa, Boekzaal van de Nederlandse 17

18 Prentbijbels, s-gravenhage H. van t Veld, Beminde broeder die ik vand op s werelts pelgrims wegen. Jan Luyken als illustrator en medereiziger van John Bunyan ( ), Utrecht Dr. A.J. van den Berg is bibliothecaris van het Nederlands Bijbelgenootschap; dr. B. Thijs is fondsredacteur bij Boom Uitgevers. 18

19 Dragers van Gods Geest 1 Petrus 4:14 D. Holwerda Want als u gehoond wordt omdat u de naam van Christus draagt, prijs u dan gelukkig, want dat betekent dat de Geest van God in al zijn luister op u rust. Het slot van 1 Petrus 4:14 bevat een lastig tekstueel probleem. In deze bijdrage wordt betoogd dat de woorden kai to tou theou ( oftewel die van God ) gezien kunnen worden als een latere verduidelijking (glosse) bij de tekst. Op die manier kan dit vers beter begrepen worden. Een glosse in 1 Petrus 4:14 Het slot van 1 Petrus 4:14, hierboven afgedrukt in De Nieuwe Bijbelvertaling, brengt ons in aanraking met ingewikkelde tekstkritische problemen, die voor zover ik weet nog niet bevredigend zijn opgelost. Metzger vermeldt dat na het woord doxa (met heerlijkheid vertaald in de NBG, met luister in de NBV) een aanzienlijk aantal tekstgetuigen, waaronder vroege, nog de woorden en van kracht hebben. 1 Maar hij beschouwt die als een homiletische aanvulling op de oorspronkelijke tekst. Nu ben ik het wel met hem eens, dat ze niet tot de oorspronkelijke tekst behoren, maar ik ben eerder geneigd ze als een verklarende aantekening bij de woorden der heerlijkheid te beschouwen. Zulke glossen werden in de oudheid wel eens in een handschrift bijgeschreven, soms boven het te verklaren tekstwoord, soms in de kantlijn. Wanneer zo n handschrift later werd gekopieerd, gebeurde het wel eens, dat zo n glosse door misverstand tussen de tekstwoorden raakte. Nu is kracht of macht (Grieks dunamis) inderdaad een van de betekenissen van doxa. 2 Men vindt dergelijke glossen met name daar, waar een tekstwoord moeite geeft voor het verstaan. En vaak beginnen ze met het woord dat doorgaans en betekent, maar dat in zúlke gevallen is bedoeld in de zin van en wel of oftewel. Ik vermoed dus, dat de betekenis van het woord doxa hier voor een lezer uit de oudheid niet aanstonds duidelijk was. Dat brengt ons er toe de tekst die Metzger en de zijnen voor de oorspronkelijke houden, nog eens nader te bekijken. Die luidt als volgt en nu geef ik de woorden in de volgorde 19

20 waarin ze in de Griekse tekst staan : Omdat de van de doxa en de van God Geest op u rust. Het gaat daar dus over de Geest die eerst aan de doxa wordt toegeschreven en vervolgens aan God. Deze merkwaardige formulering brengt mij op de gedachte, dat wij hier opnieuw te maken hebben met een geïnterpoleerde tekst, d.w.z. een tekst waarin woorden zijn opgenomen die er oorspronkelijk niet in stonden. En opnieuw gaat het daarbij om een verklaring van het moeilijk verstaanbare doxa. De oorspronkelijke tekst zou geluid kunnen hebben omdat de Geest van de doxa op u rust. Al in de vroegchristelijke oudheid heeft iemand bij de woorden de Geest van de doxa de juiste verklaring geschreven: oftewel die van God. Deze verklaring, die van oorsprong waarschijnlijk boven de tekst was geschreven of in de kantlijn, is vervolgens in de tekst zelf opgenomen. Deze ontwikkeling heeft geleid tot de tekst die nu voor de oorspronkelijke wordt gehouden, maar dat dus waarschijnlijk niet is. Doxa als aanduiding van God 1 Petrus 4:14 is niet de enige tekst waar doxa wordt gebruikt als aanduiding van God. Hetzelfde gebeurt bijvoorbeeld in 2 Petrus 1:17. Daar lezen we, dat Jezus op de berg der verheerlijking (zie Matteüs 17:5) van zijn vader eer en aanzien ontving, toen Hij van de verheven doxa een zo gewichtige 3 uitspraak te horen kreeg: Dit is mijn Zoon, mijn geliefde, wiens doen Mij aanstond. Ook in deze tekst wordt met doxa God bedoeld. Dat zou dus in 1 Petrus 4:14 ook het geval kunnen zijn. De tekst van 1 Petrus 4:14 doet denken aan Jesaja 11:2. Deze tekst van Jesaja luidt (in de Septuaginta): de Geest van God zal op hem rusten. 1 Petrus 4:14 past dit toe op de gelovigen. Nu kan de tekst van Jesaja 11:2 de auteur van de eerste Petrusbrief door het hoofd hebben gespeeld, zonder dat hij deze direct citeert. Hij verwijst naar de Geest van God met de woorden de Geest van de doxa. In een vroeg stadium van de overlevering van de tekst van 1 Petrus zal iemand dit hebben verduidelijkt, door de geest van de doxa nader aan te merken als namelijk die van God. Dit kon gebeuren op grond van de inhoudelijke vaststelling dat met doxa God wordt bedoeld, en temeer daar in Jesaja 11:2 in de Septuaginta ook de Geest van God staat. De verduidelijking namelijk die van God bracht de tekst van 1 Petrus 4:14 dichter bij de tekst van Jesaja 11:2. Ik zou willen voorstellen, zeker op plaatsen als deze, doxa weer te geven met majesteit. Nederlandse lezers hebben dan geen moeite met het gebruik van dit woord voor een persoon die met majesteit is bekleed. Wij spreken ook van Hare Majesteit, als we koningin Beatrix bedoelen. 4 20

21 Noten 1 Bruce M. Metzger, A Textual Commentary on the Greek New Testament, London, Zie mijn bundel De Schrift opent een vergezicht, Kampen 1998, Er staat zo n, maar dit is een bepaling die niet een bepaalde kracht of importantie uitdrukt, maar wel suggereert. Wij gebruiken in het Nederlands zo n in dezelfde zin. Als ik zeg: Ik heb zo n pijn in m n schouder, dan begrijpt ieder, dat het om een hevige pijn gaat. 4 Vgl. de in noot 2 genoemde bundel, 472. Dr. D. Holwerda is emeritus hoogleraar Griekse taal- en letterkunde aan de Rijksuniversiteit Groningen. Redactioneel naschrift Holwerda s voorstel voor de tekst van 1 Petrus 4:14 heeft geen directe tekstkritische basis: alle Griekse handschriften die deze passage bevatten, hebben ook de woorden en die van God. Het voorstel is een conjectuur, een op wetenschappelijke argumenten gebaseerde suggestie voor tekstverbetering zonder directe tekstkritische evidentie. Vertalingen van het Nieuwe Testament baseren zich in de regel op de tekst van de kritische editie van Nestle-Aland. Wanneer het voorstel van Holwerda wordt overgenomen in een toekomstige tekstkritische editie van het Griekse Nieuwe Testament, zal dit ook consequenties kunnen hebben voor nieuwe vertalingen van 1 Petrus. 21

22 S. Amama, Bybelsche Conferentie:[...], Amsterdam 1623.Titelpagina Foto: NBG/Sandra Haverman 22

23 De Bybelsche Conferentie (1623) van Sixtinus Amama ( ) Kees Verdegaal In de bibliotheek van het Nederlands Bijbelgenootschap bevindt zich een uitzonderlijk boek, de Bybelsche Conferentie van Sixtinus Amama, dat maar zelden op veilingen of in catalogi van antiquariaten te koop wordt aangeboden. Halverwege de jaren tachtig van de vorige eeuw werd het door de NBG-bibliotheek verworven. De christelijke hebraïst Sixtinus Amama, professor voor Hebreeuws in Franeker van 1616 tot aan zijn dood in 1629, neemt in dit boek de Nederlandse versie van de Lutherbijbel, de Deux-Aesbijbel, onder de loep en behandelt uitgebreid de naar zijn mening foutieve interpretaties. Hij raadpleegt daarvoor de destijds gezaghebbende bijbelvertalingen en commentaren, hetgeen reeds duidelijk naar voren komt in de titel van dit werk. Het functioneerde als voorwerk voor zijn herziening van de Deux-Aes. Bybelsche Conferentie, In welcke de Nederlandtsche Oversettinghe des bybels die eertijts uyt de Hoog-duytsche D. D. Lutheri int Nederlandtsch ghestelt ende tot noch toe in de Nederlandtsche Kercken gebruyckt is van Capittel tot Capittel aen de Hebreusche waerheyt beproeft ende met de beste Oversettinghen vergheleken wort namelijck met de Latijnsche van Pagninus / van Zurich / van Junius ende Tremellius / als oock de Fransche van Geneven / Hoogduytsche van Piscator / Spaensche van Cyprianus de Valera / Italiaensche van Deodatus / Engelsche / etc. midtsgaders de Copyen van Biestkens ende Liesvelt. Tot aenwysinghe van de noodtwendicheyt der verbeteringhe deser Oversettinghe ende tot verclaringhe van vele duystere plaatsen met grooten arbeyt by een ghebracht door Sixtinum Amama Frisium, Professor der Hebreusche Tale in de Universiteyt der Ed. Mo. HH. Staten van Vrieslant, tot Franeker. t Amsterdam By Jan Jansz. Boeckvercooper woonende op t Water in de Pascaert Anno

24 24 Voorgeschiedenis Nadat de dominicaan Sanctes Pagninus (Lucca ca Lyon 1541?) in 1528 in Lyon op verzoek van de humanistische paus Leo X de eerste nieuwe Latijnse vertaling van de Hebreeuwse bijbel na de Vulgaat van Hieronymus had gepubliceerd, ontstonden successievelijk allerlei bijbeluitgaven waarin de Vulgata Latina naast deze nieuwe vertaling werd afgedrukt. Dit gebeurde niet alleen in de zogenaamde polyglotbijbels van Alcala in Spanje ( ) en Antwerpen ( ), maar ook in beperkte edities als die van Immanuel Tremellius en Franciscus Junius, en die van Johannes Piscator. De laatste uitgaven publiceerden veelal tevens een herziening van de vertaling van Pagninus en lieten die vergezeld gaan van zogenaamde scholia, commentaren waarin de verschillen in vertaling en interpretatie min of meer uitgebreid aan de orde werden gesteld. Juan de Mariana, een jezuïet en een van de leermeesters van de latere kardinaal Robertus Bellarminus, publiceerde eveneens scholia in 1619, maar gezien de invloed van de contrareformatie werd daarin alleen de Vulgaat opgenomen, die sinds het Concilie van Trente voor Rome gold als dé bijbel. 2 In al deze uitgaven functioneerden de scholia als wat later in de Statenvertaling de kanttekeningen zouden worden. De hierboven genoemde geleerden werden aangeduid als christelijke hebraïsten, omdat zij na de lange donkere periode van de middeleeuwen op het gebied van kennis van het Hebreeuws zich onder invloed van de renaissance intensief met de Hebreeuwse tekst van de Tenach en de rabbijnse werken die daarop betrekking hadden bezighielden. 3 Al deze scholia, ook die van iemand als De Mariana, werden door de Statenvertalers geconsulteerd. We weten dit dankzij de manuscripten met de eerste versies van de Statenvertaling. De scholia worden geciteerd in hun zogenaamde notities die niet voor publicatie bestemd waren. 4 In deze notities van de Statenvertalers wordt ook verwezen naar de Bybelsche Conferentie (1623) van Sixtinus Amama. 5 Dit werk heeft eenzelfde soort functie als de traditionele scholia. Sixtinus Amama Sixtinus Amama werd geboren in 1593 in Franeker, de stad waarin sinds 1585 een universiteit gevestigd was. Over zijn komaf is verder niets bekend. Vanaf 1610 studeert hij Oosterse talen en theologie aan deze universiteit bij de in Oudenaerde (West-Vlaanderen) geboren Johannes Drusius. 6 Deze had zijn enige zoon voorbestemd om na hem de leerstoel voor Hebreeuws in Franeker te bezetten. Toen zijn zoon in 1610 reeds op eenentwintigjarige leeftijd tijdens zijn studie in Oxford stierf, nam hij Sixtinus Amama bij zich in huis. Drusius voedde hem op als een eigen zoon met de bedoeling dat Amama hem later zou opvolgen. Na Drusius dood in 1616 werd

25 Amama professor voor Hebreeuws in Franeker. Later werd hij bovendien bibliothecaris van de Hogeschool. Gedurende twee jaar, in 1621 en 1628, was hij rector van de Academie. Hij werkte verder in de lijn van zijn leermeester en verzorgde uitgaven van de Hebreeuwse grammatica die gebaseerd zijn op die van Johannes Buxtorf en Petrus Martinius en waarvan de eerste in 1625 verscheen. In hetzelfde jaar publiceerde hij onder de titel Coronis ad Grammaticam Martinio Buxtorfianam een reeks annotaties bij deze Hebreeuwse grammatica. In het voorwoord laat hij auteurs als Kimchi en Elia Levita alsook een groot aantal christelijke hebraïsten, onder wie Coddaeus, Buxtorf, L Empereur, Cevallerius, Bertramus, Schindlerus, Drusius, Erpenius en Martinius de revue passeren. Het werk droeg hij op aan de hebraïst William Langton, doctor in de theologie aan Magdalen College in Oxford. Van de grammatica van Petrus Martinius had Johannes Drusius al in 1585 en 1590 uitgaven verzorgd. Amama voegde daar nu onder andere zijn op de rabbijnen geïnspireerde Consilium de Studio Ebraïco feliciter instituendo aan toe. Een saillant detail van de Franeker geschiedenis is Amama s voorkeur voor Meinardus Schotanus boven Johannes Bogerman als opvolger van de hoogleraar theologie Sybrandus Lubbertus, toen deze in 1625 stierf. Lubbertus gold voor Amama als een beproefd bestrijder van de reeds eerder genoemde vertegenwoordiger van de contrareformatie, de jezuïet Robertus Bellarminus, gespecialiseerd in Hebreeuws en rabbijnse bronnen. Was Bogerman niet anti-rooms genoeg? Bogermans vader had nog als rooms-katholiek priester gefungeerd. Of betrof het een persoonlijke vete? 7 Amama gaf de eerste Hebreeuwse grammatica in het Nederlands uit in 1627: De Hebreusche Grammatica ofte Taal-konst. Met verscheydene regulen dienstigh tot grondigh verstand des ouden ende nieuwen Testaments, ende verklaringe van vele duystere plaatsen. Alles tot dienste der leer - gierige Nederlanders in haar eygen tale gestelt door Sixtinum Amama, Professeur der Heylige Tale tot Franeker. t Amsterdam, Voor Hendrick Laurens Boeckvercoper, De grammatica werd in Franeker gedrukt door de drukker Fredericus Heynsius en in Amsterdam uitgegeven. Het jaar daarop publiceerde hij het eerste woordenboek Hebreeuws-Nederlands: Sixtini Amama Ebreusch Woord-Boek. Tot dienste der leergierighe Nederlanders in t Nederlandts ghestelt / om by de Ebreusche Taal-konst te voeghen. Voor Hendrick Lauwerensz. Boeckvercoper tot Amsterdam. Tot Franeker, Ghedruckt by Ulderick Balck / gheordineerde Boekdrucker der E.H.H. Staten van Frieslandt. Anno Amama heeft verschillende keren gepleit voor een nieuwe vertaling van de bijbel en zich in verband daarmee zelfs via Festus Hommius een van de latere vertalers voor het Nieuwe Testament van de Statenbijbel tot de 25

26 26 Staten Generaal gewend. Dit overigens zonder succes. In 1625 liet hij reeds een verbeterde uitgave van de Deux-Aesvertaling van het Oude Testament verschijnen met de nieuwtestamentische vertaling van Hermannus Faukelius uit In de marge van de oudtestamentische vertaling gaf hij afwijkende Hebreeuwse lezingen aan. 9 Hij genoot internationale faam als hebraïst en oriëntalist en werd na het overlijden van de hebraïst en arabist Thomas Erpenius uitgenodigd om hem in Leiden op te volgen. De bestuurders van de Franeker Hogeschool wisten hem te overreden in Franeker te blijven. De Bazelse hebraïst Johannes Buxtorf senior en Amama werden in het derde decennium van de zeventiende eeuw als de belangrijkste hebraïsten beschouwd. In 1629 stierf Amama op vrij jonge leeftijd in zijn geboortestad, waar hij het grootste deel van zijn leven had doorgebracht. De Bybelsche Conferentie De Bybelsche Conferentie werd in 1623 in Amsterdam uitgegeven. Uit de volledige, omstandige titel is duidelijk dat Amama een minutieus vergelijkend onderzoek had verricht in verschillende vertalingen, namelijk die van Luther, Pagninus, Leo Jud en Theodorus Bibliander, Tremellius en Junius, de Geneefse theologen Bertramus en Beza, Piscator, De Valera, Diodati, de King James-hebraïsten, alsook de door Biestkens en Liesvelt uitgegeven vertalingen. 10 Amama wilde met dit onderzoek kritiek leveren op de Deux-Aesbijbel waarvan de eerste editie in was verschenen. Het gaat daarbij om een Nederlandse versie van de vertaling van Luther. 11 Belangrijk is dat Amama in de titel van zijn Conferentie zegt dat hij de vertaling aen de Hebreusche waerheyt beproeft. Hieruit mag men concluderen dat de namen die hij noemt in verband met de geraadpleegde vertalingen, naar zijn mening borg staan voor de hebraica veritas, d.w.z. zo getrouw mogelijk de Hebreeuwse tekst van de Tenach weergeven. Typerend voor zijn houding is dat Amama zich expliciet afzet tegen bepaalde vertalingen, in niet mis te verstane bewoordingen. Zo is na de gehele oudtestamentische sectie een gedeelte opgenomen dat de volgende titel draagt: Addities ende Verclaringen, waerinne oock eenighe dwalinghen en grove fauten der Luevensche oversettinghe worden aenghewesen. Hij zet zich hier uitdrukkelijk af tegen de vertaling van de Leuvense professoren. 12 Kenmerkend voor de Bybelsche Conferentie is dat deze afwijkt van de klassieke scholia. Zo wordt er geen enkele vertaling integraal in afgedrukt terwijl dat wel het geval is in die van de bovengenoemde christelijke hebraïsten. De eveneens in de titel van Amama s werk genoemde christelijke hebraïst Johannes Piscator heeft zijn scholia opgenomen

27 in een bijbeluitgave met in twee parallelle kolommen de Latijnse vertalingen van Tremellius en Junius, en die van hemzelf. In zijn scholia bespreekt hij de verschillen en verwijst hij naar allerlei andere bronnen zoals rabbijnse commentaren. 13 Amama bespreekt in de Conferentie per boek te beginnen bij Genesis en eindigend bij Maleachi de voor hem relevante passages uit de gehele Tenach. Dit hoofddeel omvat zo n 654 pagina s. Zijn selectiecriterium is niet altijd even duidelijk. Zo bespreekt hij bijvoorbeeld niet Job 3:8 waar de rabbijns georiënteerde vertalingen uit die tijd het Hebreeuwse liwjatan ten onrechte met hun rouw vertaalden en niet met Leviatan. 14 Job 3, toch niet zonder problemen, bespreekt hij überhaupt niet, terwijl van bijna alle andere hoofdstukken in Job wel plaatsen besproken zijn met uitzondering van het zeer korte hoofdstuk 25 en hoofdstuk 35. Het aantal besproken plaatsen per hoofdstuk varieert sterk. Van de hoofdstukken 1, 2, 10 en 42 wordt telkens maar één plaats besproken, terwijl van hoofdstuk 6 zo n 13 verzen de revue passeren en van hoofdstuk 34 zelfs 12 verzen worden behandeld. Gemiddeld bespreekt hij vier à vijf plaatsen van de hoofdstukken die hij behandelt. 15 Illustratief voor zijn kennis en zijn werkwijze is de verwijzing in de Addities bij Genesis 30:30: met de uytlegginge R. Mosis stemt David Kimchi oock over een. Siet oock Drusium op Habac De Sp. volcht Iun. Con mi intrada. Het betreft hier de interpretatie van het Hebreeuwse lerag e li voor mijn voet in Genesis 30:30 en lerag e law voor zijn voet in Habakuk 3:5. De Deux-Aesbijbel vertaalt Genesis 30:30 als volgt: ende de Heere heeft u gesegent voor mijnen voet. De verklaring wordt in een marginale noot gegeven: Dat is / ick heb moeten loopen ende rennen door dunnen ende dicke / dat ghij soo rijcke wordet: mijnen voet heeft het moeten doen. In Drusius commentaar lezen we het volgende: Ad pedes ejus] pedum vocabulo adventum significant, ut Gen. 30. Benedixit DOMINUS tibi ad pedum meum, vult dicere ad adventum meum. Vel est metaphora sumpta à regibus, quos antecedunt servi à pedibus sive anteambulones. David scholiastes exponit wesibato id est causâ ejus. Sic apud Mosen lrglj idem enarrat propter me. Met David scholiastes David de geleerde commentator wordt David Kimchi aangeduid en met Mosen Nachmanides. Men is het erover eens dat de uitdrukking niet letterlijk maar figuurlijk bedoeld wordt. (Zie in de NBV Genesis 30:20: JHWH heeft u sinds mijn komst inderdaad gezegend. En Habakuk 3:5: Voor hem uit gaat de pest, de koorts volgt hem op de voet. In het laatste geval kon in het Nederlands het woord voet figuurlijk gebruikt worden.) De facto gebruikt hij hier het door hemzelf in 1627 uitgegeven commentaar van zijn leermeester op de Kleine Profeten: Ioh. Drusii SS. Literarum in Acad. Franekerana, dum vixit, Interpretis celeberrimi Commentarius in Prophetas Minores XII. quorum VIII. antea editi, nunc auctiores; 27