nº 13 / ste jaargang / 22 juni 2012 TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER

Transcriptie

1 nº 13 / ste jaargang / 22 juni 2012 TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER WATER ÉN BOEREN KRIJGEN DE RUIMTE IN OVERDIEPSE POLDER HUIDIGE OVERSTROMINGSMODELLEN VOLDOEN NIET MEER NIEUW GROOT UITWATERINGSGEMAAL NODIG IN LAUWERSMEER INTEGRALE OPTIMALISATIE VAN HET GRONDWATERMEETNET

2 Watervenster Entec Holland B.V. Zeemanstraat XR Barendrecht T F E info@entec-holland.nl I Entec Holland B.V. Entec Holland is bekend als totaalleverancier van apparatuur voor waterzuiveringen, zoals hyperbolide- en statische mengers en beluchting systemen en is marktleider met geurfilters. Voor de chemische-, petrochemische-, voedingsmiddelen en farmaceutische industrie bieden wij een zeer uitgebreid programma statische mengers van Statiflo International aan voor het mengen van gassen en/of vloeistoffen. Zeer efficiënt mengend vermogen (CoV 0,05!) Geen bewegende onderdelen-geen onderhoud/reservedelen Minimale inbouwmaten-eenvoudige installatie Leverbaar in vele materialen en elke gewenste uitvoering Lage investering- en proceskosten-snelle terugverdientijd Flowserve B.V. Flow Solutions Group Postbus 55, 7550 AB Hengelo T F E info-hengelo@flowserve.com I Flowserve B.V. Flowserve is wereldwijd toonaangevend op het gebied van vloeistof- en gasbeheersing. Ook service, reparatie en de upgrading van bestaande installaties dragen bij aan de gedegen reputatie van Flowserve. Flowserve heeft productiebedrijven in Etten-Leur, Hengelo en Roosendaal. Vier servicecentra, Etten-Leur en Hengelo in Nederland, en Antwerpen en Verrebroek in België, zorgen voor service en reparatie in de Benelux. Flowserve Hengelo is marktleider in het upgraden van boezemgemalen in Nederland. Recente projecten zijn de gemalen Hoogland, Katwijk en Gouda. Daarnaast is Flowserve Hengelo gespecialiseerd in pompen voor de meest uiteenlopende watertoepassingen. Het programma omvat ook het repareren, opwaarderen en modificeren van pompen conform klantwensen. KROHNE Nederland B.V. Kerkeplaat LC Dordrecht Postbus AC Dordrecht T + 31 (0) F + 31 (0) E infonl@krohne.com I www. Krohne.com Krohne Nederland B.V. KROHNE is leverancier van flow- en niveau meetinstrumentatie met eigen fabrieken en verkoopkantoren in meer dan 60 landen. De Nederlandse verkoop- en serviceorganisatie is gevestigd in Dordrecht, op dezelfde locatie als s werelds grootste fabriek voor magnetisch inductieve en ultrasone flowmeters: KROHNE Altometer. Hier bevindt zich ook KROHNE S eigen ijkcircuit. Per jaar worden er ± instrumenten geproduceerd en gekalibreerd, variërend in diameter van 2.5 mm t/m 3 meter. Dankzij jarenlange ervaring is KROHNE thuis in de meest uiteenlopende toepassingen. Hierdoor kunnen onze specialisten u uitstekend adviseren welke oplossing voor uw toepassing geschikt is. KROHNE is dan ook graag uw partner in flow- en niveau meetinstrumentatie. KSB Nederland BV Postbus AE Zwanenburg T F E. I. infonl@ksb.com KSB Nederland BV KSB Nederland BV is een totaalaanbieder voor componenten, engineering en service voor inname, transport en behandeling van (drink) water en huishoudelijk, stedelijk en industrieel afvalwater. Ons specialisme: renovatie, ombouw, uitbreiding en nieuwbouw van pompgemalen en -systemen. Tevens engineeren en leveren wij componenten voor afvalwater- en biogasinstallaties. Met ruim 140 jaar ervaring en een compleet programma aan pompen, mixers, afsluiters, aandrijvingen, systemen en automatiseringsoplossingen is KSB als geen ander in staat maatwerk te leveren. Onze uitdaging is de meest energieefficiënte oplossingen met gelijktijdig de laagste TCO (total costs of ownership) aan te bieden. Duurzaam ondernemen is een van de maatstaven waarmee KSB haar klanten van dienst wil zijn. Dankzij continue innovaties en een kwaliteitsbewustzijn is KSB de ideale partner voor al uw pomp- en mixervraagstukken. Een betrouwbare, betrokken en deskundige partner die ondersteunt van engineering tot nazorg, service en onderhoud.

3 Crisis? Crisis, hoezo crisis? In de watersector blijft altijd werk. Uit de kraan moet schoon drinkwater blijven komen, het afvalwater moet gezuiverd blijven worden en de riolering moet ook blijven functioneren. Bovendien moet de rivieren meer ruimte krijgen, zodat de kans op overstromingen afneemt, maar moeten ze ook het water niet te snel afvoeren bij droogte. Dus ook de aanleg van waterbergingsgebieden en het weer laten meanderen van rivieren in hoog-nederland blijven belangrijk. Afgelopen week begon Waterschap Groot Salland officieel met de verruiming van de IJssel bij Zwolle. De dijk wordt daar over een lengte van twee kilometer 300 meter landinwaarts verlegd. Zes families moeten daardoor verhuizen, maar drie van hen gaan nu ter plekke een dijkhuis bouwen. Een stalen damwand voorkomt straks dat de nieuwe dijk tegen de woningen aanschuift. Ook in de Overdiepse Polder komen enkele bewoners terug wanneer daar de grond afgegraven is en er een achttal terpen overblijven waarop het droog wonen is, ook wanneer de omliggende weilanden onder water lopen. De veiligheid is gegarandeerd en het water krijgt meer ruimte om minder schade aan te richten. Peter Bielars H 2O tijdschrift voor watervoorziening en waterbeheer verschijnt ééns per 14 dagen Officieel orgaan van Stichting tot uitgave van het tijdschrift H 2O en haar participanten: - Koninklijk Nederlands Waternetwerk - Vewin - Kiwa Water Holding BV Uitgever Rinus Vissers Redactie Peter Bielars (hoofdredacteur) Michiel van Zaane Jacques Geluk Postbus 122, 3100 AC Schiedam telefoon (010) fax (010) h2o@nijgh.nl Bezoekadres: Stationsplein 2, Schiedam Redactiesecretariaat Dora Pompe Redactieadviesraad Jos Peters (voorzitter) (DHV) Jan Hofman (KWR Watercycle Research Institute) Daphne de Koeijer (gemeente Rotterdam) Johan van Mourik (SKIW) Joris Schaap (Aequator) André Struker (Waternet) Cees Verkerk (Vewin) Advertentieverkoop Roelien Voshol (010) Brigitte Laban (010) Mediaorder Carola Sjoukes (010) fax (010) Abonnementenservice (010) (van 9.00 tot uur) abo@nijgh.nl fax (010) Abonnementsprijs 113,- per jaar excl. 6% BTW 149,- per jaar voor buitenland 8,50 losse exemplaren excl. 6% BTW Abonnementen gelden voor één jaar en worden zonder tegenbericht automatisch verlengd. Opzeggingen dienen schriftelijk uiterlijk 6 weken voor het aflopen van de abonnementsperiode te geschieden aan bovenstaand postadres. Druk en lay-out DeltaHage grafische dienstverlening, Den Haag Copyright Nijgh Periodieken B.V., 2012 Het auteursrecht op de inhoud van dit tijdschrift wordt uitdrukkelijk voorbehouden. Overname van artikelen alleen na schriftelijke toestemming van de uitgever. 4 / Waterkwaliteit in driekwart van de landbouwgebieden nog onvoldoende 5 / Oproep tot structurele aandacht voor droogte 6 / Rivier én boeren krijgen de ruimte 8 / Huidige overstromingsmodellen voldoen niet meer Anne Leskens, Elgard van Leeuwen en Jan Strijker 11 / Op zoek naar een optimaal ontwerp voor een groot uitwateringsgemaal in het Lauwersmeer Bernhard Becker, Ruben Dahm, Klaas-Jan van Heeringen, Kees Kooij, Jan Gooijer en Joca Jansen 14 / Waterinformatie delen via open portals Arnold Lobbrecht, Sead Kolic, Matthijs ten Harkel, Schalk Jan van Andel 16 / Waternetwerken 23 / Integrale optimalisatie van het grondwatermeetnet Dimmie Hendriks, Marijn Kuijper, Wiebe Borren en Rob van Dongen 26 / Stand van zaken rond het verspreiden van baggerspecie Arjan Wijdeveld en Jos Vink 29 / Erfenis fosfaatrijk verleden: helder water met woekerende waterplanten Leon Samers, Sebastaan Schep, Jeroen Geurts en Fons Smolders 32 / Handel & Industrie 34 / Agenda inhoud nº 13 / Bij de omslagfoto: Het huidige spuisluizencomplex bij Lauwersoog moet vervangen worden door een groot gemaal om in de toekomst het risico op wateroverlast in noord-nederland binnen acceptabele grenzen te houden (zie pagina 11).

4 Waterkwaliteit in driekwart van de landbouwgebieden nog onvoldoende In driekwart van de Nederlandse landbouwgebieden is de waterkwaliteit in sloten en beken nog steeds onvoldoende. Die wateren voldoen niet aan de nutriëntennormen. Het mestbeleid zorgt vanaf 1986 weliswaar voor verbetering van de waterkwaliteit maar de maatregelen sorteren nog te weinig resultaat. Deze conclusies zijn te trekken uit meetgegevens van het nieuwe Meetnet Nutriënten Landbouw Specifiek Oppervlaktewater (MNLSO). De te hoge concentraties stikstof en fosfor in het grond- en oppervlaktewater zijn afkomstig van dierlijke mest van de intensieve veehouderij in Nederland. De Nederlandse regering voerde in 1986 de Meststoffenwet in en evalueert sindsdien om de vijf jaar het effect van emissiebeperkende maatregelen. Dit jaar vindt een nieuwe evaluatie plaats. Hiervoor zette Deltares samen met de waterschappen en het ministerie van Infrastructuur en Milieu een meetnet op voor oppervlaktewater in landbouwgebieden. Dit meetnet bestaat uit 167 locaties, waarvan iets meer dan de helft geschikt is voor een trendanalyse doordat ze minimaal vanaf het jaar 2000 bemeten worden. Uit de analyse voor de jaren 2007 t/m 2010 blijkt dat voor stikstof tussen de 39 en 62 procent van de meetlocaties (afhankelijk van de weersomstandigheden, droog of nat en koud of warm) niet voldoet aan de norm. Voor fosfor geldt dit voor 45 tot 57 procent. Bij de toetsing op de combinatie van stikstof en fosfor voldoet 61 tot 76 procent van de meetlocaties niet. In een jaar met ongunstig weer voldoet dus slechts 24 procent van de meetpunten in landbouwgebieden voor beide nutriënten aan de norm. De normoverschrijdingen doen zich zowel in zand- als klei- en veengebieden voor. In de zandgebieden voldoet een iets hoger percentage van de meetlocaties aan de norm dan in het kleigebied. In de veengebieden voldoet het laagste percentage van de meetpunten aan de norm. De concentraties stikstof en fosfor in het oppervlaktewater dalen wel. Het mestbeleid heeft dus wel effect, maar nog onvoldoende. De Unie van Waterschappen pleit daarom voor extra maatregelen om de problemen op te lossen. In de volgende en laatste uitgave voor de zomervakantie verschijnt een uitgebreid artikel over dit onderzoek. Lieve Declercq nieuwe directievoorzitter Vitens Lieve Declercq (46) is benoemd tot voorzitter van de directie van Vitens. De aandeelhouders hebben daarmee ingestemd tijdens de Algemene Vergadering. Declercq treedt per 1 september in dienst. Declercq studeerde Business Engineering aan de Katholieke Universiteit van Leuven. Van 2002 tot heden was zij als managing director werkzaam bij Maltha Group (onderdeel van Van Gansewinkel). Daarvoor oefende ze dezelfde functie uit bij het moederbedrijf en enkele managementfuncties bij Esso Benelux. Aad van der Velden zal, na een inwerkperiode van de nieuwe voorzitter, zijn functie als gedelegeerd commissaris neerleggen en de voorzittersrol in de Raad van Commissarissen weer op zich nemen. Van der Velden kreeg in 2011 als toenmalig voorzitter van de Raad van Commissarissen de taak zorg te dragen voor de continuïteit van de organisatie en de voortgang van realisatie van de strategie. De Raad van Commissarissen, de aandeelhouders, de huidige directie, het management en de ondernemingsraad van Vitens zijn verheugd met de aanstelling. De voorzitter van de Raad van Commissarissen, Marie-Louise van Kleef: Door haar strategisch inzicht en het vermogen te verbinden en anderen te inspireren is zij de meest geschikte persoon om de grote uitdagingen aan te gaan en ambitie waar te maken waar Vitens voor staat. Vitens heeft voor de komende jaren ambitieuze doelen gesteld op vijf terreinen. Voorop staat een perfect functionerende en klantgerichte organisatie. Verder wil Vitens het beste drinkwater leveren tegen de laagste kosten. Ook duurzaamheid van de bedrijfsvoering en goed werkgeverschap staan hoog op de agenda. Daarnaast wil Vitens de internationale inzet vergroten en de beschikbaarheid van goed drinkwater en sanitatievoorzieningen verbeteren in opkomende landen. 4 H 2 O /

5 actualiteit Oproep tot structurele aandacht voor droogte De steeds groter wordende kans op droogte in hoog Nederland door de opwarming van de aarde verdient structurele aandacht om grote problemen te voorkomen. Beschikbaarheid van water is essentieel voor de welvaart en het welzijn in hoog Nederland. Door klimaatverandering komt er steeds minder water beschikbaar. Sluipend bedreigt droogte de welvaart en het welzijn in hoog Nederland en daarmee in heel Nederland werd tijdens het symposium Hoog&Droog, dat in Arnhem werd gehouden, gesteld. Tijdens het symposium werd het manifest Hoog Nederland aangeboden aan Deltacommissaris Wim Kuijken. Hij toonde zich positief over het manifest. Tijdens het symposium Hoog&Droog op 6 juni in Arnhem kwamen zo n 200 vertegenwoordigers van overheden, bedrijfsleven, kennisinstellingen en belangenorganisaties bij elkaar om de urgentie van de klimaatopgave in Zuid- en Oost-Nederland te bespreken. Omdat waterbeheer met name om te véél water draait, blijft de positie van hoog Nederland wel eens onderbelicht. Maar droogte kan ook aanzienlijke schade opleveren. Ongeveer 40 procent van de in Nederland gerealiseerde toegevoegde economische waarde wordt in hoog Nederland gerealiseerd, zo stelden de opstellers van de verklaring. Het manifest werd overhandigd door v.l.n.r. de gedeputeerden Patrick van den Broek (Limburg), Johan van den Hout (Noord-Brabant), Bert Boerman (Overijssel) en Co Verdaas (Gelderland) aan Deltacommissaris Wim Kuijken (in het midden). De verklaring van Hoog&Droog werd bij acclamatie aangenomen. Van links naar rechts: Lambert Verheijen (voorzitter stuurgroep DHZ), Bart Parmet (directeur Staf Deltacommissaris), Ans van den Bosch (Directeur Deltaprogramma Zoetwater), Bert Boerman (voorzitter RBO Rijn-Oost) en Elaine Alwayn (voorzitter Bestuurlijk Platform Zoetwater). De aanwezigen onderkenden het gezamenlijk belang om actief en tijdig in te spelen op klimaatontwikkelingen. Ze spraken uit zich in te willen zetten om kansrijke initiatieven te bevorderen. We moeten toewerken naar een gezamenlijk investeringsprogramma voor de komende 20 tot 30 jaar, aldus Lambert Verheijen, voorzitter van de Stuurgroep Deltaplan Hoge Zandgronden. De samenwerkende partijen in Oost- en Zuid-Nederland zijn bezig met het ontwikkelen en implementeren van oplossingen. Deze zijn samen te vatten in vier strategieën: waterbesparing en verminderen van de gevoeligheid voor droogte en watertekorten; het vergroten van de watervoorraad oftewel de sponsfunctie van hoog Nederland; het optimaliseren van de wateraanvoer, van hoofdsysteem tot in de haarvaten; investeren in nieuwe vormen van samenwerking. Deltacommissaris Wim Kuijken was aanwezig om uit handen van gedeputeerde Bert Boerman van de Provincie Overijssel het manifest Hoog Nederland in ontvangst te nemen. Het verwoordt het economisch en maatschappelijk belang van een toekomstbestendige watervoorziening in Oost- en Zuid-Nederland en roept alle betrokkenen op om hier gezamenlijk de schouders onder te zetten. Boerman riep de Deltacommissaris op om de opgaven van Hoog Nederland te borgen in het Deltaprogramma: Het is nodig dat we met elkaar nadenken over de verdeling van water in ons land in tijden van droogte. Dat is in het belang van de scheepvaart, bedrijven, landbouw, de natuur en voor ons drinkwater. Daarvoor zijn we samen verantwoordelijk. Kuiken reageerde hier positief op en gaf aan dat het waterbeheer van de hoge gronden wordt verankerd in de Deltabeslissing Zoetwater. H 2 O /

6 Water én boeren krijgen de ruimte in Overdiepse Polder De 550 hectare grote Overdiepse Polder bij Waspik verandert in een water bergingsgebied en geeft vanaf 2015 bij extreem hoog water ruimte aan de Bergsche Maas om overstromingen deels te voorkomen. Het is één van ruim 30 projecten in het kader van het programma Ruimte voor de Rivier en draagt bij aan de veiligheid van vier miljoen Nederlanders op het gebied van water. De veeteelt- en agrarische functie van de polder blijft behouden dankzij het tien jaar geleden door de ondernemers/bewoners zelf bedachte terpenplan. Deze zomer verhuist de eerste ondernemer naar zijn op één van de acht terpen gebouwde nieuwe bedrijf en woonhuis. Hans Brouwer, riviertakmanager van Ruimte voor de Rivier, spreekt van een bijzonder project. De Overdiepse Polder maakte in de jaren 70 deel uit van het rivierengebied. Na de inpoldering en de daaropvolgende grote ruilverkaveling hebben 17 boeren zich er gevestigd. Na hoge waterstanden in 1993 en 1995, die onder meer zorgden voor de evacuatie van een kwart miljoen mensen, besloot de regering in 2000 dat - mede met het oog op veranderingen in het klimaat en de verwachte stijging van de zeespiegel en rivierafvoeren - het alleen maar verhogen en versterken van dijken niet meer afdoende zou zijn en de rivieren meer ruimte moesten krijgen. Daardoor kunnen zij vanaf (en vanaf ) kubieke meter water per seconde veilig afvoeren naar zee. Nu is dat nog kubieke meter. De ondernemers van de Overdiepse Polder, één van de gebieden waar de rivier de ruimte moest krijgen, zijn destijds zelf met de oplossing gekomen die nu, sinds 2010, wordt uitgevoerd. Overheden werken nauw samen De Provincie Noord-Brabant heeft het terpenplan samen met de betrokken overheden, een consortium van adviesbureaus en de actieve belangenvereniging Overdiepse Polder, verder uitgewerkt, en is verantwoordelijk voor de grondverwerving. Tot de wettelijke beheertaken van Waterschap Brabantse Delta behoren het voorkomen van overstromingen en het regelen van de hoogte van het water. Vandaar dat het, mede op eigen initiatief, verantwoordelijk is voor de uitvoering van het project Overdiepse Polder. De aannemer regelt alles zelf. Wij toetsen geregeld of hij zich aan alle afspraken houdt. Deze nieuwe werkwijze voldoet heel goed, aldus Maartje Thijssen, projectmanager van het waterschap tijdens een excursie door het gebied, dat één en al activiteit laat zien. Over een speciaal aangelegde bouwweg, die straks verandert in een wandelpad, rijden trucks met bouwmaterieel af en aan. Bestaande bedrijven en woningen worden gesloopt, zodra de ondernemer - met een reële schadeloosstelling - is vertrokken naar elders om daar een nieuw bedrijf te beginnen of kan verhuizen naar de nieuwbouw op één van de acht terpen. Deze zijn opgebouwd uit verschillende zandlagen en krijgen elk een oppervlakte van twee hectare. De 550 hectare grote Overdiepse Polder zorgt straks bij het onder water lopen voor een peilverlaging van 27 cm. De in totaal acht terpen aan de zuidzijde blijven veilig en droog. Het Rijk staat garant voor de schadeloosstellingen. Wensen die daarbuiten vallen, moeten de agrariërs zelf financieren, waarbij overigens niet wordt uitgesloten dat zij in de toekomst alsnog gebruik kunnen maken van nog te ontwikkelen subsidieregelingen van de Europese Unie. Veehouder Sjaak Broekmans, die samen met collega Nol Hooijmaijers als ambassadeur voor het project optreedt, verhuist binnenkort als eerste. De nieuwbouw is bijna gereed en rust, inclusief de stallen, op 600 palen. Zijn ongeveer 100 koeien grazen zes meter lager, beneden aan de terp in het gedeelte van de polder dat gemiddeld eens in de 25 jaar bij extreem hoog water ruimte moet bieden aan het overtollige water van de rond 1900 gegraven Bergsche Maas. Dat voorkomt onder meer dat het stroomopwaarts gelegen s-hertogenbosch in die situatie overstroomt. Doordat minimaal 48 uur tevoren bekend is dat hoog water op komst is, hebben de boeren voldoende gelegenheid hun vee over te brengen naar de terp. In het geval van een overstroming hebben de boeren, onder wie zeven melkveehouders, recht op compensatie, ook al moet de schaderegeling nog worden geformaliseerd. In eerste instantie schrokken we toen we hoorden van de plannen voor ontpoldering, maar al snel besloten we geen actiegroep te vormen maar zelf met plannen te komen. Alles wordt precies zoals wij het hadden bedacht. Ik ben blij met de mogelijkheid een geheel nieuw bedrijf te beginnen, zegt Broekmans tevreden. Groot voordeel van het feit dat de boerderijen dateren van de jaren 70 is dat het geen monumentale panden zijn en dus zonder problemen kunnen worden gesloopt. 27 cm Wanneer alle terpen klaar zijn en alle oude gebouwen gesloopt, is het tijd de bestaande dijk aan de Bergsche Maas (aan de noordzijde van de polder) te verlagen om het teveel aan rivierwater in extreme situaties te kunnen opvangen. Het peil van de rivier daalt daardoor met ongeveer 27 centimeter. Langs het Oude Maasje, de oorspronkelijke rivier aan de zuidzijde van de polder, komt een nieuwe winterdijk, die als nieuwe primaire waterkering Waspik moet beschermen. Het gebied tussen de nieuwe dijk, die wordt aangelegd als een vloeiend tracé, en het Oude Maasje krijgt een natuuren recreatiebestemming. De acht terpen zijn gesitueerd langs en op dezelfde hoogte als de nieuwe dijk, zodat de veeteelt- en agrarische bedrijven ook tijdens overstromingen goed bereikbaar zijn. De terpen zijn alle van min of meer gelijke omvang en op gelijke afstand van elkaar gepland. Ze krijgen een robuuste erf - beplanting. De vegetatie in de uiterwaarden mag tussen oktober en april, wanneer de kans op hoog water het grootst is, niet hoger zijn dan 30 centimeter. De bodem moet glad 6 H 2 O /

7 verslag Het afgraven van grond in de Overdiepse Polder. zijn, zodat het wassende water zonder obstakels door de polder kan stromen. De eerste nieuwe boerderij op een opgeworpen terp in de Overdiepse Polder. Wat de waterhuishouding in de ontpolderde polder betreft staan vernieuwing van het bestaande gemaal in het noorden en de aanleg van een sluis op het programma. Op dit moment moet de aannemer de waterplas in het westelijke puntje, die met flauwe oevers een waterhuishoudkundige en ecologische functie krijgt, waterdicht krijgen. Er is veel kwel en tijdens het ontgraven moet tegelijk vrijkomende grond worden ingebracht om de plas te verontdiepen. Internationaal bezoek De aanpak in de Overdiepse Polder is bijzonder genoeg om jaarlijks vele internationale journalisten, projectmedewerkers en bestuurders te trekken, die komen kijken hoe Nederland hier zijn inwoners tegen het water beschermt. Vooral het feit dat ontpoldering kan samengaan met behoud van de agrarische functie opent vele buitenlandse gasten de ogen. Ook Europa is onder de indruk. Het project krijgt subsidie van de Europese Unie in het kader van de ALFAregeling (Adaptive Land use for Flood Alleviation). Die is bedoeld om burgers in het noordwesten van Europa te beschermen tegen de risico s van overstromingen die het gevolg zijn van klimaatveranderingen. Daarbij is het de bedoeling dat de huidige gebruiksfuncties in de projectgebieden zoveel mogelijk bewaard blijven en dat tegelijk wordt gezocht naar optimale combinaties tussen rivier en bijvoorbeeld agrarisch landgebruik, recreatie en natuurbescherming of -ontwikkeling. De Overdiepse Polder voldoet aan al deze voorwaarden. Andere ALFA-projecten zijn te vinden in Groot- Brittannië, Duitsland, België en Frankrijk. Foto's: Jacques Geluk H 2 O /

8 Huidige overstromingsmodellen voldoen niet meer Beslissingen over maatregelen voor het vergroten van de waterveiligheid zijn voor een groot deel gebaseerd op de uitkomsten van overstromingsmodellen. In Nederland wordt voor de dijkringen nu nog gebruik gemaakt van overstromingsmodellen met een resolutie van 100 x 100 meter en standaardaannames voor de bresgroei. De vraag is of de resultaten goed genoeg zijn om te gebruiken als fundament voor alle besluiten, zoals het toekennen van veiligheidsnormen aan dijken en besluiten tot evacuaties. Onderzocht is welke onzekerheden er zijn en hoe deze doorwerken in beslissingen. Uit deze analyse blijkt dat de huidige modellen met een resolutie van 100 x 100 meter niet meer voldoen om belangrijke besluiten op te baseren. De hoogheemraadschappen van Delfland en Hollands Noorderkwartier hebben daarom besloten om gebruik te maken van veel nauwkeurigere overstromingsmodellen. Het waterveiligheidsbeleid in Nederland wordt in belangrijke mate bepaald door de verwachte schade bij doorbraak van waterkeringen. Deze schade wordt bepaald met overstromingsmodellen. Zo zijn de veiligheidsnormen waaraan de primaire en secundaire keringen in Nederland moeten voldoen, één op één afgeleid van schadeberekeningen die met deze overstromingsmodellen worden gevoed. Het basisprincipe is dat dijken die dichtbevolkte en economisch waardevolle gebieden beschermen, minder vaak mogen bezwijken dan dijken die alleen weilanden beschermen. Hoe overstromingsmodellen worden toegepast om verwachte schade te bepalen, is uitgewerkt in leidraden. Tabel 1 geeft bijvoorbeeld aan hoe de veiligheidsnormklasse gekoppeld is aan de verwachte schade en het beveiligingsniveau 1). De verwachte schade is berekend met overstromingsmodellen op basis van waterdieptes en landgebruik 2). Een ander voorbeeld is Waterveiligheid in de 21e eeuw 3). Dit project heeft, naar aanleiding van aanbevelingen in het Deltaprogramma, onder meer tot doel om de discussie over veiligheidsnormen van primaire keringen te ondersteunen met informatie over overstromingsgevolgen. Ook hier spelen uitkomsten van overstromingsmodellen een centrale rol. De overstromingsbeelden die hieruit volgen, vormen de directe basis voor het bepalen van de schades en slachtoffers en het afleiden van nieuwe veiligheidsnormen. Andere voorbeelden van het gebruik van overstromingsmodellen voor het vaststellen van veiligheidsnormen zijn te vinden in de werkwijzen voor het normeren van voorlanden compartimenteringskeringen 4). Modelonzekerheid De vraag is of de overstromingsscenario s voldoende betrouwbaar zijn om als onderbouwing te dienen voor de veiligheidsnormen. Dit geldt niet alleen voor de normering maar bijvoorbeeld ook voor de Europese Richtlijn Overstromingsrisico s (ROR) 5). Is het verantwoord dat bij het maken van overstromingsrisicokaarten voor ROR met oude overstromingsscenario s worden gewerkt? Om deze vraag te beantwoorden is de dataset van meer dan overstromingsscenario s binnen de Landelijke Database Overstromingsrisico s 6) gebruikt voor een veiligheidsnorm verwachte schade (miljoen euro) beveiligingsniveau (jaar) I 0-8 1/10 II /30 III /100 IV /300 V >250 1/1000 Tabel 1: Veiligheidsklasses voor regionale keringen met het principe: hoe hoger de verwachte (= berekende) schade, hoe hoger de norm (beveiligingsniveau) van de kering 1). gevoeligheidsanalyse. Hierin is eerst gekeken op welke locaties meerdere overstromingsscenario s beschikbaar zijn. Vervolgens is achterhaald welke modelaannames en uitgangspunten van deze scenario s bekend waren. Tenslotte is gekeken welke van deze modelaannames voor grote variatie in de overstromingsbeelden zorgen. Afb. 1: Overstromingsbeeld twaalf uur na de doorbraak bij een variatie in de duur van de verticale bresgroei. Duur verticale bresgroei een half uur. Duur verticale bresgroei één uur. Duur verticale bresgroei twee uur. 8 H 2 O /

9 achtergrond Bresgroei Een belangrijke onzekerheid in een overstromingsberekening is de bresgroei. Uit diverse publicaties 7) blijkt dat de aannames die voor de bresgroei in een overstromingsmodel worden gekozen, grote invloed hebben op de uitkomst van overstromingsberekeningen. Aankomsttijden van water kunnen uren verschillen en overstromingsbeelden kunnen wezenlijk anders zijn. Instellingen die gedaan kunnen worden om de bresgroei te simuleren, zijn onder andere de maximale diepte die de bres kan bereiken, de duur waarover deze maximale diepte wordt bereikt, de initiële bresbreedte en het materiaal van de kering. De bresgroei is zo gemodelleerd dat de bres eerst - volgens opgegeven waarden - groeit naar een bepaalde bresdiepte en -breedte. Vervolgens groeit de bres automatisch verder afhankelijk van de stroomsnelheid die ontstaat en het materiaal van de dijk. Van het begin van een bresgroei is weinig bekend, omdat hiervan weinig meetdata beschikbaar zijn. Daarom wordt gerekend met een aantal standaardwaarden. De verticale bresgroei in de eerste fase van de bres wordt bijvoorbeeld standaard op een uur gezet, terwijl andere waarden een heel ander overstromingsbeeld en bijbehorende schades en slachtoffers kunnen opleveren (zie afbeelding 1 en tabel 2). Gridgrootte Een andere belangrijke factor is de keuze voor de gridgrootte van het overstromingsmodel. Het hoogteverloop van een gebied is geschematiseerd als een verzameling vierkante tegels, met binnen een tegel een gelijke maaiveldhoogte. Uit de analyse blijkt dat het overstromingsbeeld aanzienlijk kan verschillen wanneer de grootte van de tegels wordt aangepast van bijvoorbeeld 100 bij 100 meter in 5 bij 5 meter. Afbeelding 2 toont duidelijk wat het verschil kan zijn tussen beide gridgroottes. Bij een hoger detailniveau ziet het overstromingsbeeld er radicaal anders uit. Het prepareren van deze hoogtemodellen is volgens de landelijk gangbare werkwijze gedaan. Dit houdt in dat rekening is gehouden met het interpoleren van gaten in de basishoogtekaart en dat de verhoogde landschapselementen niet zijn weggefliterd bij de opschaling naar 100 meter. Belangrijkste reden voor dit verschil is dat verhoogde landschapselementen, die zeer bepalend zijn voor het overstromingsverloop, niet goed geschematiseerd kunnen worden bij een gridgrootte van 100 meter. In verhoogde landschapselementen, zoals spoorwegen of oude slaperdijken, zijn vaak lokale laagtes aanwezig die ervoor zorgen dat in werkelijkheid het water zich kan verspreiden naar achterliggende gebieden terwijl dat in de modellen niet gebeurt. Duidelijk laagtes, zoals speciaal aangelegde coupures of wegdoorgangen, kunnen over het algemeen nog ondervangen worden, maar andere laagtes niet. Deze laagtes hebben een schaalgrootte orde één tot tien meter. Dergelijke belangrijke details blijven bij grovere modellen altijd buiten beeld (zie afbeelding 3). De foto toont het werkelijke zijaanzicht van een binnendijk waarin een laagte te zien is. De figuren daaronder geven de representatie van deze dijk weer in respectievelijk een 100 meter en een 5 meter rastermodel. Hierin is duur verticale bresgroei (uren) verwachte schade (miljoen euro) verwachte slachtoffers 0, Tabel 2: Verwachte schade en slachtoffers twaalf uur na de doorbraak bij een variatie in de duur van de verticale bresgroei volgens de landelijke schade- en slachtoffermodule 2). te zien dat de lokale laagte in de dijk wegvalt bij een schematisering van een 100 meter raster, terwijl het 5 meter rastermodel de laagte wel toont. Snelheid rekenmodellen Deze bevindingen geven aan dat het nodig is om te rekenen met verschillende mogelijke bresgroei-instellingen en een fijner rekengrid. Waarom gebeurt dat nu niet? Het antwoord is dat we het wel zouden willen, maar dat de rekentijden van huidige overstromingsmodellen dit niet toestaan. In principe zouden we meerdere berekeningen willen uitvoeren, naar analogie van de ensemble-berekeningen van weermodellen. Er ontstaat dan een pluim van mogelijkheden. Hieruit is dan direct af te leiden welk gebied altijd onderloopt, wel gebied nooit onderloopt en van welk gebied we het niet precies weten. Alleen de lange rekentijden van de huidige modellen weerhouden ons hiervan en bij een fijner rekengrid zijn de rekentijden helemaal niet meer te overzien. Afb. 2: Grote verschillen in overstromingsbeeld bij een grof en een fijn grid. Belangrijkste reden voor het verschil zijn de verhoogde landschapselementen waarin lokale laagtes kunnen bestaan. Een 100 meter grid staat dit detailniveau niet toe, terwijl het overstromingsbeeld er sterk van afhankelijk is. H 2 O /

10 Ter illustratie: de rekentijd van één overstromingsanalyse is nu al in de orde van dagen en bovendien kan de huidige versie van Sobek met een maximum van gridcellen rekenen. Supersnel model Dankzij een aantal nieuwe technieken is het sinds kort mogelijk om 100 keer gedetailleerder en toch tien keer sneller overstromingen te berekenen. Het onderzoek waarbinnen deze technieken worden ontwikkeld, is 3Di Waterbeheer van het consortium TU Delft, Deltares en Nelen & Schuurmans. De hoogheemraadschappen van Delfland en Hollands Noorderkwartier en Waterkader Haaglanden zijn nauw bij deze ontwikkeling betrokken. De eerste resultaten tonen aan dat de nieuwe technieken ook tot nieuwe besluiten leiden. Meer inzicht in details voorkomt dat steeds het zekere voor het onzekere moet worden gekozen wat het waterbeheer effectiever en goedkoper maakt. Anne Leskens (Nelen & Schuurmans) Elgard van Leeuwen (Deltares) Jan Strijker (Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier) NOTEN 1) Leidraad toetsen op veiligheid regionale waterkeringen (2007). STOWA. 2) HIS - Schade en Slachtoffer Module versie 2.1 (2004). Rijkswaterstaat. DWW. 3) Waterveiligheid 21ste Eeuw, gevolgenspoor (2010). Deltares. 4) Richtlijn normering compartimenteringskeringen (2007). STOWA. 5) Richtlijn 2007/60/EG van het Europees Parlement en de Raad (2007). Publicatie van de Europese Unie. 6) Landelijke Database Overstromingsrisico s. Interprovinciaal Overleg (IPO). 7) Pleumeekers O. en J. Verbree (2010). Overstromingsmodellen met een hoge resolutie. H 2 O nr. 21, pag Afb. 3: Zijaanzicht van een binnenkering met een lokale laagte (boven), met daaronder aangegeven hoe dit zijaanzicht eruit komt te zien in een opgeschaald hoogtemodel met een grof detailniveau (hoogste waarde, of kleinste waarde) en een fijn detailniveau. Het hoog gedetailleerde 3Di-model. 10 H 2 O /

11 achtergrond Op zoek naar een optimaal ontwerp voor een groot uitwateringsgemaal in het Lauwersmeer Wetterskip Fryslân en Waterschap Noorderzijlvest ontwikkelen plannen om bij Lauwersoog een groot uitwateringsgemaal te bouwen. Het hoogwater in het noorden van Nederland in de eerste week van januari toonde het belang van dit gemaal opnieuw aan. Veranderingen in het klimaat beïnvloeden de pompkeuze en de toekomstige bedrijfsvoering. Met een verkennende scenariostudie zijn de effecten van het gemaal inmiddels inzichtelijk gemaakt. Hiervoor ontwikkelde Deltares een koppeling tussen de hydraulische modellen van het boezemstelsel (Sobek) en het toekomstige gemaal en het huidige spuisluizencomplex (Wanda). Het Lauwersmeer neemt een belangrijke positie in voor de waterhuishouding van Noord- Nederland. Het wordt gezien als het knooppunt in de waterafvoer vanuit het achterland van Friesland, Groningen en Drenthe naar de Waddenzee. De waterhuishouding is zodanig ingericht dat overtollig water vanuit het achterland in normale omstandigheden via het Lauwersmeer onder vrij verval geloosd kan worden 1). Met behulp van de R.J. Cleveringsluizen wordt de waterhoogte in het Lauwersmeer beheerd. Indien de waterhoogte op de Waddenzee voldoende laag is, worden de schuiven geopend en loost het complex richting de Waddenzee. Als de waterhoogte in de Waddenzee boven de waterhoogte in het Lauwersmeer ligt, voorkomen de R.J. Cleveringsluizen dat water van de Waddenzee het Lauwersmeer instroomt. Het Lauwersmeer fungeert in dit geval als bergruimte voor de bovenstroomse wateraanvoer. Door klimaatverandering, bodemdaling en zeespiegelstijging komt het lozen onder vrij verval onder druk te staan. Het hoogwater in de eerste week van januari kan hiervoor als een soort voorproef worden gezien. Nadat in december al behoorlijk veel neerslag (circa 200 mm) was gevallen, viel in het noorden van Nederland opnieuw in enkele dagen tijd circa 50 mm met als gevolg een hoge afvoer naar het Lauwersmeer toe. Een sterke noordwestenwind zorgde tegelijkertijd echter voor hogere waterstanden op de Waddenzee. Gedurende het hoogwater in januari was het daardoor drie dagen lang niet mogelijk water uit het Lauwersmeer in de Waddenzee te lozen. In verband met de hoge afvoer vanuit het achterland steeg de waterhoogte op het Lauwersmeer met als gevolg extreem hoogwater, zowel op het Lauwersmeer als op de boezems van Waterschap Noorderzijlvest en Wetterskip Fryslân. Om dergelijke situaties van wateroverlast in de toekomst te voorkomen, bereiden Wetterskip Fryslân en Waterschap Noorderzijlvest samen een uitbreiding van de afwatering van het Lauwersmeer voor door een ontwerp voor een gemaal bij Lauwersoog te maken. Het gemaal moet garanderen dat in de toekomst, en onder veranderende omstandigheden, het risico op wateroverlast in beide beheergebieden binnen acceptabele grenzen blijft. In 2010 voerde Deltares een verkennende studie uit naar de werking van een gemaal dat water verpompt van het Lauwersmeer naar de Waddenzee in combinatie met het spuicomplex en effect hiervan op de waterhoogte in het Lauwersmeer onder veranderende klimaatomstandigheden 2). Deltares gebruikte hiervoor een gekoppeld model Sobek-Wanda 3). Hiermee is het mogelijk om het waterbeheer in het Lauwersmeer en de werking van de R.J. Cleveringsluizen en het geplande gemaal in Lauwersoog in detail te simuleren. Afbeelding 1 toont de opzet van het gekoppeld model weer. Het watersysteem Lauwersmeer is als eendimensionaal hydraulisch model met Sobek geschematiseerd, het Wanda-model vertegenwoordigt het Lauwerssluizencomplex, bestaande uit het nieuw te bouwen gemaal Lauwersoog en de R.J. Cleveringsluizen. In Nederland gebruiken veel waterschappen en adviesbureaus Sobek om de 1D-hydraulische stroming in open waterlopen te berekenen. Sobek bevat ook functionaliteiten om sluizen en pompen te modelleren, maar deze kunstwerken zijn in Sobek pragmatisch geïmplementeerd. Wanda wordt veel toegepast bij waterschappen en bureaus, voornamelijk voor ontwerp en operationele vraagstukken met betrekking tot pomp- en persleidingsystemen. Het Wandapompmodel simuleert het gedrag van een pomp (capaciteit, rendement en vermogen) fysisch correct op basis van de ingevoerde pompkarakteristieken, maar is niet in staat het omliggende watersysteem in detail te modelleren. Om de sterke punten van Sobek en Wanda op een goede manier te combineren, is een koppeling noodzakelijk. Hiervoor gebruikt Deltares OpenMI 4),5) (Open Modelling Interface). Programma s die van zo n interface zijn voorzien, kunnen op een gestandaardiseerde manier met elkaar op tijdstapbasis gegevens uitwisselen. In het voorliggende geval wordt de waterhoogte in het Afb. 1: Opzet van het volgens de OpenMI-standaard gekoppeld systeem uit een Sobek- en een Wanda-model en uitwisseling van modelresultaten. H 2 O /

12 Lauwersmeer, gesimuleerd met Sobek, naar Wanda gestuurd. Wanda gebruikt de waterhoogte als randvoorwaarde, om daarmee de opvoerhoogte en debiet van de pompen te berekenen inclusief de benodigde energie. Ook hangt het debiet door de spuisluizen af van de waterhoogte op het Lauwersmeer. Het totale debiet van het spuicomplex wordt teruggegeven aan het hydraulische Sobek-model. Samen met de wateraanvoer richting Lauwersmeer wordt door Sobek de nieuwe waterhoogte in het Lauwersmeer berekend. Voor het instroomdebiet is een maatgevende tiendaagse afvoergolf gehanteerd op basis van historische data van de waterschappen 2). Voor de pompcapaciteit van het nieuwe gemaal is uitgegaan van een eerder uitgevoerde studie waarbij vijf grote pompen van een capaciteit van elk 34 kubieke meter per seconde bij vier meter opvoerhoogte voorzien zijn. De pompen opereren op een vast toerental. De eerste pomp komt in bedrijf bij een inslagpeil van NAP -0,52 meter en schakelt uit bij NAP -0,93 meter. Voor elke volgende pomp ligt het inen uitschakelpeil twee centimeter hoger. De spuisluizen zijn in bedrijf als de waterhoogte op de Waddenzee lager is dan die op het Lauwersmeer. De waterhoogte op de Waddenzee wordt voorgeschreven door een realistische getijdereeks. Resultaten Afbeelding 2 toont de waterhoogte in het Lauwersmeer en de Waddenzee, het debiet van het geplande gemaal Lauwersoog en het spuidebiet van de R.J. Cleveringsluizen. De waterhoogte in het Lauwersmeer is een Sobek-simulatieresultaat waarin spui- en pompdebiet van Wanda zijn verdisconteerd door de koppeling met OpenMI. De door Wanda berekende pompcapaciteit wordt daarnaast beïnvloed door de variërende opvoerhoogte als gevolg van getijdewerking. Zowel de spuisluizen als het gemaal zijn actief in de periode van T=48 uur tot T=218 uur. Spuien gebeurt gedurende korte periodes met een hoog debiet, terwijl het Afb. 2: Waterhoogte in het Lauwersmeer en op de Waddenzee (boven) met inslag- en uitslagpeil van het gemaal, het debiet van het gemaal en het debiet van de spuisluizen (beneden). gemaal over een lange periode een lager debiet pompt. In het voorliggende scenario kan in verband met de hoge waterstand in de Waddenzee over een lange periode van rond 4,5 dag (T=69 uur tot T=179 uur) geen water onder vrij verval geloosd worden. Daarmee is dit fictieve scenario vergelijkbaar met de hoogwatersituatie in de eerste week van januari. Als gevolg van landinwaarts gerichte wind verhoogde de waterstand op de Waddenzee met circa twee meter. Omdat deze verhoging van de waterstand gedurende laagtij aanhield, bleef daarmee de waterstand op de Waddenzee hoger dan in het Lauwersmeer en was er drie dagen lang geen mogelijkheid om te spuien. De simulatieresultaten in afbeelding 2 geven een voorbeeld hoe een gekoppeld modelinstrumentarium het effect van spuien en pompen op de waterhoogte in het Lauwersmeer inzichtelijk maakt. Andersom toont het de invloed van het watersysteem op de benodigde pomp- en spuicapaciteit van de spuicomplex aan. Daarnaast is het met het instrumentarium mogelijk de bedrijfsvoering van het gemaal in detail te bestuderen. De eerste grafiek in afbeelding 3 toont het verpompte debiet per pomp voor het bovengenoemde scenario. Dit debiet varieert als gevolg van de wisselende opvoerhoogte. De grafiek daaronder laat de waterhoogte in het Lauwersmeer en de Waddenzee zien wat overeenkomt met de zuig- en perspeilen van de pompen. Na het overschrijden van het inslagpeil van NAP-0,52 m in het Lauwersmeer gaat pomp 1 op T=48 uur aan. Na elke 0,02 meter waterhoogtestijging schakelen pomp 2 en 3 aan. Spuien en pompen laat de waterhoogte weer dalen, vervolgens bereikt op T=69 uur de waterhoogte het uitschakelniveau van pomp 3. Op T=109 uur start pomp 3 in verband met een stijgende waterhoogte weer, kort daarna gevolgd door pompen 4 en 5. Pas op T=184 uur is de waterhoogte laag genoeg om de pompen één voor één uit te laten schakelen. Verder toont afbeelding 3 in het onderste diagram het vermogen per pomp. Integratie van deze grafiek levert direct het benodigde energieverbruik. Uit de grafiek blijkt duidelijk (bijvoorbeeld rond T=150 uur) dat het pompen met een vast toerental bij hoogtij 12 H 2 O /

13 achtergrond meer vermogen kost en gepaard gaat met een lager effectief debiet. Met het gekoppelde model bestaat nu de mogelijkheid om besturingsprotocollen te optimaliseren in energie- en/of kostenverbruik, waarbij direct het effect op de waterhoogte in het Lauwersmeer inzichtelijk wordt gemaakt. Een scenario kan bijvoorbeeld zijn om rekening te houden met verschillende prijzen voor nacht- en dagstroom. In de periode tussen T=69 uur en T=109 uur zou het zinvol kunnen zijn om in plaats van continu twee pompen in bedrijf drie of vier pompen alleen gedurende laagtij te laten draaien, juist als de opvoerhoogte gering is. Conclusies en vooruitzichten Het hoogwater in het Lauwersmeer in de eerste week van januari toonde aan dat in het geval van veel neerslag in combinatie met landinwaarts gerichte wind het uitwateringscomplex R.J. Cleveringsluizen niet toereikend is om voldoende waterafvoer naar de Waddenzee te waarborgen. Gezien de verwachte zeespiegelstijging, bodemdaling en het verwachte, vaker optreden van extreme weeromstandigheden lijkt het noodzakelijk het bestaande spuicomplex met een gemaal uit te breiden. Door het koppelen van Sobek en Wanda met OpenMI is een eerste stap gemaakt voor een optimaal ontwerp van de te bouwen spui- en pompcomplex Lauwersmeer. De keuze van het aantal pompen en de bedrijfsvoering kunnen hiermee in detail worden bestudeerd om het ontwerp te optimaliseren. Door een geavanceerde sturing kunnen de pompkosten bij een bepaald veiligheidsniveau laag worden gehouden, door ze alleen gedurende de nachturen of gedurende laagtij in te zetten. Afb. 3: Tijdreeks debiet (boven) en vermogen (beneden) voor pompen 1 tot 5 en pers- en zuigpeil (midden). Boezemgemalen Een ander actueel onderzoek richt zich op de sturing van de boezemgemalen. Anders dan feedback control, waar een gemaal aan de hand van de actuele situatie wordt gestuurd, neemt een predictieve sturing een voorspeld systeemgedrag mee. Door vroegtijdig spuien en pompen kan bijvoorbeeld extra bergingsruimte voor een verwachte hoge neerslagafvoer worden gecreëerd. De eerste resultaten laten zien dat de hoogwaterpiek op bepaalde locaties in het beheergebied van Waterschap Noorderzijlvest met een predictive sturing kan worden verlaagd met rond 20 cm ten opzichte van de conventionele feedback control 7). Daarnaast kan met een optimalisatie van pompkosten bij gelijkblijvend veiligheidsniveau worden gestuurd. Dit kan alleen al bij Waterschap Noorderzijlvest rond tot euro aan pompkosten per jaar besparen 7). De investering voor een gemaal in het Lauwersmeer moet goed worden onderbouwd. Wetterskip Fryslân en Waterschap Noorderzijlvest beheren elk Sobek-modellen voor hun beheergebied. Deze twee boezemmodellen zijn inmiddels ook via OpenMI met elkaar gekoppeld 6). Daarmee staat een instrument ter beschikking dat inzicht geeft in het samenhangend functioneren van de Friese Boezem, de Boezem Noorderzijlvest en het Lauwersmeer. Naast een groot deel van het hydraulische systeem van het stroomgebied dat in het Lauwersmeer loost, zijn daarin ook neerslagafvoerprocessen en de sturing van het watersysteem mee genomen. Het is de bedoeling het hier voorgestelde instrumentarium Sobek-Wanda uit te breiden met deze twee boezemmodellen. Bernhard Becker, Ruben Dahm, Klaas-Jan van Heeringen, Neeltje Goorden, Nienke Kramer en Kees Kooij (Deltares) Jan Gooijer (Waterschap Noorderzijlvest) Joca Jansen (Wetterskip Fryslân) NOTEN 1) HKV Lijn in water (2008). Bepalen afvoercapaciteit R.J. Cleveringsluizen. Plan van Aanpak. 2) Deltares (2010). Gemaal Centraal Lauwersmeer. Een verkennende scenariostudie. Rapport ) Deltares (2009). Developing an OpenMI based coupling between WANDA and SOBEK. Rapport ) OpenMI Association: OpenMI A new era in integrated water management. 5) Gregersen J., P. Gijsbers en S. Westen (2007). OpenMI: Open modelling Interface. Journal of Hydroinformatics nr. 3, pag ) Deltares (2012). Koppelen Sobek-modellen Wetterskip Fryslân en Noorderzijlvest via OpenMI. Rapport ) Gooijer J. (2011). Innovation in regional water management based on Delft-FEWS, OpenMI & Real-Time Control. Presentatie tijdens FEWSgebruikersdag in Delft, 2 november H 2 O /

14 Waterinformatie delen via open portals Een consortium van bedrijven, onderzoeksinstellingen en universiteiten heeft ruim drie jaar gewerkt aan een generieke aanpak om milieu-informatie op een slimme manier te delen met professionals, met belangengroepen en het algemene publiek. Het Europese onderzoeksproject met de naam LENVIS (Localised ENVronmental and health Information Services) is begin dit jaar afgesloten. Het resulteerde in enkele interessante producten voor waterbeheerders. Vanuit Nederland namen HydroLogic, UNESCO-IHE en de Provincie Noord-Brabant deel. HydroLogic begon in 2008 als initiatiefnemer met het opstellen van een voorstel voor het Zevende Kader Programma (KP7) van de Europese Commissie, in samenwerking met gespecialiseerde bedrijven en onderzoeksinstellingen uit Nederland, Portugal, Italië, Frankrijk en Polen. In het consortium werd kennis bijeengebracht op de gebieden van oppervlaktewater, kustwater, waterkwaliteit, meteorologie, luchtkwaliteit en gezondheid. Dat resulteerde in een project van 3,5 miljoen euro om een informatietechnologiesysteem te ontwikkelen waarmee professionals, belangengroepen en het publiek op een slimme manier kunnen communiceren over de kwaliteit van de leefomgeving. Het project stond voor een aantal innovaties: de ontwikkeling van een transparant beslissingsondersteunend netwerk van diensten, koppeling van water- en milieugegevens aan gezondheidsgegevens, het onderzoeken van locatiegerichte diensten met de nadruk op lokale water- en milieuproblemen en de ontwikkeling van een generieke ICT-oplossing voor het samenbrengen en uitwisselen van informatie over de stand van het milieu en voor participatie van het publiek. De ontwikkelde systematiek werd getest via praktijkonderzoek in Nederland, Italië en Portugal. Uitgangspunten Het belangrijkste uitgangspunt van LENVIS is het gebruik van open standaarden 1). Het idee is dat op een uniforme wijze milieu- en watergegevens toegankelijk moeten kunnen zijn voor de ontwikkeling van diensten door onderzoekers en marktpartijen. Het gaat daarbij om geografische en tijdgebonden gegevens: digitale kaarten en tijdreeksen van metingen. De ontwikkelde technologie is geheel gebaseerd op internetdiensten, waarvan iedereen gebruik kan maken op een eigen website. Een ander uitgangspunt is enkelvoudige opslag van informatie, liefst zo dicht mogelijk bij de bronhouder. Toegang tot die informatie is mogelijk via internetdiensten die door de projectdeelnemers zijn ontwikkeld op eigen databronnen en op databronnen van deelnemende water- en milieuorganisaties. Hiermee kunnen de data via het internetprotocol toegankelijk worden gemaakt. Die gegevens worden alleen opgehaald indien deze nodig zijn voor gebruik voor bijvoorbeeld een simulatiemodel. In deze aanpak worden gegevens niet gekopieerd en niet dubbel opgeslagen. Dat maakt het databeheer, de validatie en de kwaliteitsindicatie eenduidig en eenvoudig; iets wat essentieel is in het huidige tijdperk van grote hoeveelheden digitale informatie. Er is voor gekozen om uitsluitend via webtechnologie te communiceren. Dit heeft er onder meer toe geleid dat een Software as a Service (SaaS)-oplossing is ontwikkeld voor LENVIS op internet, waarop gebruikers hun informatie op gepersonaliseerde wijze getoond krijgen. De gebruikers hoeven geen software te installeren op eigen computers en ze kunnen alle informatie bekijken, analyseren, bewerken en delen via internet. Bekijken van mobiele toepassingen met gebruikersgroepen tijdens een bijeenkomst in Delft. Ontwikkeld zijn de volgende ICT-toepassingen: een presentatieplatform voor alle toepassingen die het consortium ontwikkelde en waarop betaald of onbetaald een abonnement kan worden afgesloten door eindgebruikers; online draaiende hydrodynamische modellen, neerslag- en droogteverwachtingsmodellen; toepassingen van online business intelligence, waarmee het milieu voortdurend kan worden gemonitord en geanalyseerd en de data vanuit verschillende invalshoeken kunnen worden bekeken, met onder meer indicatoren die bijvoorbeeld de kans op overschrijden van een fijnstoflimiet aangeven; veel koppelingen met andere databronnen zoals FEWS, HydroNET en telemetriegegevens. Afb. 1: Waterbeweging langs de kust bij Lissabon en het effect van een riooloverstort op de zwemwaterkwaliteit. Afb. 2: Internetpagina over zwemwaterkwaliteit van zwemplassen in Noord- Brabant. 14 H 2 O /

15 In het project is nauw samengewerkt met eindgebruikers. Daartoe is een platform opgericht en zijn werkbijeenkomsten gehouden met gebruikers uit verschillende landen en met een zeer verschillende achtergrond: professionals (medewerkers van de provincie, waterschappen, gemeenten en milieuorganisaties), doelgroepen (zoals surfers, hardloop- en zwemverenigingen), het publiek (aselecte onderzoeksgroep van burgers) en scholieren. Het LENVIS-platform maakt het mogelijk om de gegevens real-time uit te wisselen tussen organisaties. De gegevens worden gedeeld via verschillende toepassingen, onder andere voor de smartphone. Hierbij wordt onder meer gebruik gemaakt van weerinformatie (neerslagradar, verwachtingen) en hydrologische en hydrodynamische modellen voor binnenwateren en kustwateren. Praktijkonderzoeken Portugal Het praktijkonderzoek in Portugal heeft betrekking op waterkwaliteit aan de kusten in de omgeving van Lissabon. Op drie stranden werd uitvoerig onderzoek gedaan naar de waterkwaliteitsontwikkeling als gevolg van lokale riooloverstortingen in zee. De riolering en het oppervlaktewater zijn gemodelleerd en neerslaginformatie wordt operationeel gebruikt om overstortingen en de bijbehorende verslechterde zeewaterkwaliteit te voorspellen. Op basis van deze informatie worden thans de autoriteiten en het publiek gewaarschuwd via internet en smartphones. Nederland De Nederlandse toepassingen van LENVIS zijn het meest uitgebreid. De ontwikkelde software is getest in Noord-Brabant in een samenwerking van provincie, waterschappen en gemeenten. Zo werd door UNESCO-IHE en de Provincie Noord-Brabant, in samenwerking met de inliggende waterschappen en Rijkswaterstaat, een toepassing ontwikkeld die het publiek informeert over de waterkwaliteit van zwemplassen in Noord-Brabant (zie afbeelding 2). De hier ontwikkelde ideeën zijn overgenomen in de nationale website voor de zwemwaterkwaliteit, die deze zomer wordt gelanceerd. Het publiek kan per smartphone ook ervaringen bij de zwemplas doorgeven. Als zich bijvoorbeeld na het zwemmen gezondheidsklachten voordoen die mogelijk met het zwemmen te maken hebben, kunnen zij dat melden 2). Ook zijn interactieve toepassingen gemaakt voor de smartphone waarbij GPS en het elektronische kompas van de telefoon worden gebruikt om zwemplassen in de buurt te vinden en meteen te zien hoe de waterkwaliteit daar is. De LENVIS-technologie is uitvoerig in de praktijkstudies getest met waterschappen, gemeenten en milieuorganisaties. Dit resulteerde in een nieuwe versie van HydroNET die is gericht op samenwerking tussen aanbieders en afnemers van waterinformatie. Ook in deze toepassing wordt gewerkt met internetdiensten die door de aanbieders van informatie kunnen worden gedeeld. Fukushima Tijdens het project deed zich in maart 2011 de ramp met de kerncentrale Fukushima in Japan voor als gevolg van een zeebeving en de daarop volgende tsunami. Deze ramp viel precies in de periode dat alle toepassingen van LENVIS gereed waren en werden beproefd. De betrokken partijen ontwikkelden in slechts enkele dagen op basis van de beschikbare gegevens een luchtkwaliteitsmodel boven het rampgebied en berekende daarmee de verspreiding van radioactieve stoffen, zoals Cesium. Dit vormde voor de Europese Commissie - als opdrachtgever van het project - een bewijs van de flexibiliteit van het werken met de ontwikkelde internetdiensten en portaltechnologie. informatie Resultaten LENVIS heeft op het gebied van waterbeheer inmiddels de nodige ervaringen opgeleverd op het gebied van waarschuwingen voor hoog water maar ook voor droogte. In het project functioneert HydroNET als een generiek informatiesysteem voor waterbeheer dat is gebaseerd op open standaarden. De kennisinstellingen hebben nauw met bedrijven en eindgebruikers kunnen samenwerken aan het in de praktijk beproeven van nieuwe technologieën zoals modelkoppelingen en generieke data-uitwisseling via internet. Eindgebruikers hadden een belangrijke rol in het vaststellen van de toepasbaarheid van technologische oplossingen in hun eigen gebied. De bij het project betrokken overheidsinstanties hebben in het project kennis kunnen maken met de mogelijkheden die recente ICT-ontwikkelingen bieden bij het informeren van andere overheden, belangengroepen en burgers. Arnold Lobbrecht (UNESCO-IHE / HydroLogic) Sead Kolic (HydroLogic) Matthijs ten Harkel (Provincie Noord-Brabant) Schalk Jan van Andel (UNESCO-IHE) NOTEN 1) Loos S. en A. Lobbrecht (2009). Localised environmental and health information services (lenvis) - a generic decision support network. In: Proceedings of the European conference of the Czech Presidency of the Council of the EU towards eenvironment. Opportunities of SEIS and SISE: integrating environmental knowledge in Europe. Masaryk University, Brno, Czech Republic, pag ) Jonoski A., S. van Andel, I. Popescu en A. Almoradie (2010). Distributed information systems providing localised environmental services for all - Case study on bathing water quality in the Netherlands. In: Proceedings of BALWOIS 2010 Conference on water observation and information system for decision support. Ohrid, Macedonia. Onderzoek tegen kostprijs in Vietnam Met ruim 20 jaar ervaring in het verrichten van wereldwijd marktonderzoek bezoeken 18 studenten van het International Research Project (IRP) van de Marketing Associatie Amsterdam deze zomer Vietnam. Ze vertrekken op 1 juli om in het land onderzoek uit te voeren voor zes bedrijven. Met 90 miljoen inwoners, een jonge beroepsbevolking en Nederland als grootste Europese investeerder is Vietnam erg interessant voor Nederlandse bedrijven. Daarnaast wordt Vietnam het nieuwe China genoemd, vanwege de productie die zich verplaatst van China naar Vietnam. Vietnam heeft net als Nederland te maken met grote uitdagingen op het gebied van water en deltaontwikkeling. De Mekongdelta is één van de meest dichtbevolkte gebieden op aarde. Tegelijkertijd is het één van de meest productieve landbouwgebieden in Vietnam. De Mekong-delta wordt in toenemende mate geconfronteerd met problemen en uitdagingen als gevolg van overstromingen, droogte of gebrek aan ruimte door de snelle bevolkingsgroei. Met het Mekong-deltaplan dat door de overheid is opgesteld, willen ze deze problemen aanpakken. De kennis die Nederland bezit over deze specifieke sector, wordt enorm gewaardeerd door de Vietnamezen. Dit biedt mogelijkheden voor investeringen en projecten voor Nederlandse bedrijven. De 18 masterstudenten zitten in het laatste jaar van een marketing- of business-gerelateerde studie aan de Vrije Universiteit of de Universiteit van Amsterdam. Het voordeel is dat alles tegen kostprijs wordt uitgevoerd. Een onderzoek bestaat uit een uitgebreid vooronderzoek, het daadwerkelijke veld onderzoek en een uitgebreide eind - rapportage in september. Voor Vietnam wordt die in september verwacht. Het onderzoek wordt begeleid door twee professoren. Tevens ontvangt het IRP steun van een Raad van Advies. In de zomer van 2013 volgt een nieuwe reis naar een land dat economisch sterk groeit. Het reisdoel maakt men begin juli bekend. Voor meer informatie kunt u contact opnemen via eb@irp-maa.nl of Ruben van Dijk: H 2 O /

16 waternetwerken WatercOLumn Projectonderwijs Te veel praktijk kan het onderwijs frustreren, zelfs als het gaat om praktijkgericht onderwijs. Je ziet dat bij integrale projecten in de basisstudie van wateropleidingen. Traditioneel wordt onderwijs gegeven vanuit de vakdisciplines zoals wiskunde, hydraulica en ecologie. Vanuit de vakken groeide de kennis van het specifieke vak en uiteindelijk ook een soort overzichtskennis; kennis van de samenhang tussen vraagstukken. In het projectonderwijs wordt dit omgedraaid. Het integrale probleem vormt dan het uitgangspunt voor de kennisverdieping van de student en fungeert als kapstok voor het opdoen van kennis. Deze omkering leidt echter gemakkelijk tot hiaten en doublures in de leerstof. Wie garandeert immers dat alle disciplinekennis in een project aan bod komt? Hoe weet je welke kennis je nodig hebt om een praktisch probleem op te lossen? Wie houdt bij wat je hebt gehad en wat nog niet? Captains uit de advieswereld dragen onderwijs vanuit integrale projecten vaak een warm hart toe. Ik vermoed vanuit de ervaring dat overzicht en communicatie in hun functie het belangrijkst zijn. Ze gaan dan voorbij aan het feit dat hun carrière misschien juist dankzij de disciplinegerichte basis zo succesvol is verlopen. Het belang van vakdisciplines kan niet worden overschat. Ze vormen de pijlers onder een soort overzichtskennis die gaandeweg tijdens de opleiding ontstaat en later verder wordt uitgebouwd. Vakgebieden vormen duidelijke elementen waarbinnen doorontwikkeling mogelijk is, en heel belangrijk: ze bevatten de leerlijnen om de vakkennis op te doen, zonder gaten en met weinig overlap. Basiskennis verwerven vanuit een integraal thematische insteek? Probeer het zelf eens. Blader, wanneer je iemand wil helpen met wiskunde, niet terug in het leerboek (om aansluiting te zoeken bij de leerlijn), maar pak de Beknopte Atlas voor Moderne Wiskunde of surf naar Wikipedia om op thema te zoeken naar de oplossing van het vraagstuk. Sterkte. Elgard van Leeuwen (Deltares) Het beste en mooiste in IT Op 25 mei vond de allereerste bijeenkomst plaats van de nieuwe KNW-themagroep IT-toepassingen in de watersector. Kim van Schagen, adviseur PA en ICT bij DHV, is medeoprichter van de themagroep, die meer uitwisseling wil realiseren voor IT-toepassingen in de watersector. Samen met mede-organisator Alex van der Helm zochten we voor deze eerste bijeenkomst een wat ludieke, luchtige vorm. Het ging er vooral om veel ideeën in beeld te krijgen, om mensen te inspireren en te discussiëren over de stand van zaken op het gebied van de informatie- en communicatietechnologie in de watersector. Tijdens de bijeenkomst werd middels een stemming bepaald wat de mooiste IT-toepassing in de watersector is en wat het beste idee voor een IT-toepassing. Prof.dr.ir. Bart van Arem nam de aftrap met een inspirerend overzicht van de mooiste IT-toepassingen in het verkeer. Daarna kregen de inzenders van ideeën en toepassingen vijf minuten verteltijd en vijf minuten om vragen te beantwoorden. Het aanbod was heel divers, zegt Van Schagen: Zowel vanuit de technische hoek als vanuit de eindgebruiker - en alles daar tussenin - ontvingen we ideeën. Ik had verwacht dat vooral de mensen uit de IT en procestechnologie Kim van Schagen (boven) en Alex van der Helm. ideeën zouden aandragen, maar we kregen ook veel ideeën binnen op het gebied van beleidsbeslissingen en inspecties én vanuit de eindgebruiker. Het hoeven geen enorm innoverende dingen te zijn; vaak gaat het om het toepassen van bestaande IT in een nieuwe situatie of gewoon nuchter nadenken. Daardoor wordt het heel verrassend en zie je dat veel mensen daar wat aan kunnen hebben. Bij de bijeenkomst waren 30 mensen aanwezig. De zaal had voller gemogen. Maar in dit geval betekende dat kwaliteit boven kwantiteit, meent Van Schagen: Er waren IT-ontwikkelaars, technologen, beleidsmakers en aannemers: een divers publiek. Iedereen was met elkaar in gesprek, er waren levendige discussies tussen mensen uit verschillende vakgebieden. Écht waternetwerken, hartstikke gaaf om te zien en heel inspirerend. The human sensor van Ignaz Worm werd verkozen tot het beste idee voor IT-toepassing in de watersector. Volgens hem is de klant van waterbedrijven de beste sensor voor problemen met druk/hoeveelheid en waterkwaliteit. Klachten daarover krijgt het klantcontactcentrum van PWN binnen. Bij steeds meer klachten uit één postcodegebied zoekt de computer uit waar zich het probleem bevindt. De Dijksterkte AnalyseModule (DAM) van Jos Maccabiani is verkozen tot de mooiste IT-toepassing in de watersector. DAM stimuleert het digitaal gecentraliseerd op orde brengen van de technische gegevens van de waterkeringen. Het beschikbaar krijgen van data wordt veel gemakkelijker. Bovendien kan de module automatisch alle dijken doorberekenen op allerlei scenario s voor allerlei toepassingen met een tot nu toe ongekende resolutie. Dit is een wereldwijde primeur, een bevestiging van Nederland Waterland. Of er volgend jaar weer zo n bijeenkomst gehouden gaat worden, kan Van Schagen nog niet zeggen. We zijn geïnspireerd, maar hebben ook andere ideeën voor bijeenkomsten op de plank liggen. Daarnaast verzorgen we begin november een internationaal congres dat ondersteund wordt door IWA: New developments in IT & Water. Daar hebben we nu onze handen aan vol. Kijk voor het verslag van de bijeenkomst en voor alle inzendingen op 16 H 2 O /

17 waternetwerken Uitwisselingsprogramma SKINT Begin dit jaar is het uitwisselingsprogramma SKINT (Skills Integration and New Technologies) gelanceerd. Het is een Europees project met als doel een betere integratie van het thema water en ruimte. Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier is trekker van het project. Samen met NIROV en Wateropleidingen zette het waterschap een uitwisselingsprogramma voor waterbeheerders en ruimtelijke ordenaars op om meer inzicht te krijgen in elkaars werk - processen en te komen tot betere wateradviezen en ruimtelijke plannen tegen minder kosten. Karel Bruin-Baerts, regioadviseur bij Hollands Noorderkwartier, loopt sinds april stage bij de gemeente Heerhugowaard. Hij werkt mee aan een plan voor de ondertunneling van een spoor en levert daarbij watertechnische kennis. Water is maar één aspect. Ik denk mee met diverse ontwerpvarianten waar ook economische aspecten en beeldkwaliteit belangrijk zijn. Hoe de gemeente een afweging maakt, daar leer ik het meeste van. Deze ervaring is een meerwaarde voor advisering en participatie van Hollands Noorderkwartier in ruimtelijke ontwikkelingen. Op het gebied van kostenbesparing en betrokkenheid ziet hij mogelijkheden voor Hollands Noorderkwartier: Als bij de waterberging woningen gebouwd worden, zou het hoogheemraadschap een bijdrage kunnen vragen aan de gemeente voor de verbeterde uitgiftemogelijkheden hiervan. Deze gelden kan Hollands Noorderkwartier inzetten voor het halen van andere doelen. Daarnaast zijn we gewend om ambtelijk aan te schuiven bij ruimtelijke plannen, maar ook Cursusaanbod in september Basisopleiding Riolering (vernieuwd) VCA voor operationeel leidinggevenden Controle van leidingwaterinstallaties Techniek Afvalwaterzuivering (vernieuwd) Toezicht en handhaving - water Integraal waterbeheer Uitgebreide techniek afvalwaterzuivering Basisveiligheid VCA Beheer en onderhoud leidingwaterinstallaties Basisopleiding Drinkwaterproductie Basisopleiding Drinkwaterdistributie Demiwater Slibgisting (nieuw) Basiskennis Waterkeringen Stedelijk water Regenwatervoorzieningen, van ontwerp tot beheer Actuele zuiveringstechnieken bij drinkwaterbereiding Studiebegeleiding Basisopleiding Drinkwaterdistributie Studiebegeleiding Basisopleiding Drinkwaterproductie Handhaving Grondwateronttrekkingen Koelwater bestuurlijk zouden we kunnen participeren in plaats van alleen adviseren. Namens de gemeente Heerhugowaard loopt Kees Kruithof, adviseur strategie en beleid, stage bij Hollands Noorderkwartier. 3 september 3 september 4 september 4 september 4 september 5 september 5 september 11 september 13 september 18 september 20 september 20 september 20 september 25 september 25 september 25 september 26 september 27 september 27 september 27 september 27 september Het is leuk om over de schutting te kijken om zo ontwikkelingen te signaleren die het waterschap in gang zet, zegt hij. Tijdens zijn stage werkt hij aan de Watervisie Hoorn en aan een ruimtelijke visie van de gemeente Drechterland. Kruithof adviseert namens het waterschap. De uitdaging is om als waterschapper te blijven denken. Volgens Kruithof is er veel te winnen in de betrokkenheid van waterschappers bij ruimtelijke plannen: Waterschappers hebben nog vaak een toetsende rol, maar ze krijgen steeds meer een adviserende en ontwikkelingsgerichte rol. Ook denkt hij dat de samenwerking nog intensiever kan. Op dit moment lopen de contacten tussen gemeente en hoogheemraadschap via een regioadviseur. In de toekomst zou Hollands Noorderkwartier tijdelijke detachering op een project kunnen organiseren, van bijvoorbeeld een ecoloog, om zo specifieke kennis in te zetten. Die kennis is niet altijd bij gemeenten aanwezig. Voor meer informatie over SKINT kunt u contact opnemen met Arjen Grent van Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier: a.grent@hhnk.nl. Voor informatie over een uitwisselingstraject in uw eigen regio kunt u contact opnemen met Daniëlle Langendijk van Wateropleidingen: danielle.langendijk@ wateropleidingen.nl. H 2 O /

18 waternetwerken Waterpeil WatercOLumn ver.nieuws_column In elke editie van H 2 O bekijkt kop Waternetwerk de waterbranche vanuit Ver.nieuws_column een eigen invalshoek. plat In deze initiaal column meten we afwisselend het waterpeil aan de hand van inzichten van jongeren, vrouwen en internationale ver.nieuws_column waterdeskundigen. plat Ik had niet verwacht dat mijn werk zo breed zou zijn Het is nieuw, avontuurlijk en wordt door de hele watersector omarmd: het Nationaal Watertraineeship, een tweejarig programma voor net afgestudeerde hbo ers en wo ers. We nemen een kijkje bij de deelnemers aan dit traject, waarbij trainee en werkgever ieder een attribuut meenemen dat hun gevoel voor het traineeship het beste weergeeft. ver.nieuws_column auteur Een slok te ver Ik was vorige maand in Albanië. Mijn vader werkt daar voor een drinkwaterproject in opdracht van Ontwikkelingssamenwerking in Duitsland. Hij had iedereen natuurlijk verteld dat ik zou komen en dat ik zeer geïnteresseerd was in het project. Het drinkwater is heerlijk helder bronwater dat zo schoon is dat er bijna geen zuivering meer nodig is. Het drinkwatersysteem werkt met behulp van vrijverval-leidingen; er is hoogteverschil genoeg. Het systeem is zo lek als een mandje, maar dat interesseert de meeste mensen niks, want er is water genoeg. Die dag hebben we diverse mensen, van onderhoudsmonteurs tot ingenieurs, ontmoet, allemaal mannen. Na de uitleg waarom we langskwamen richtten de heren zich steevast tot mijn vriend. De uitleg dat ik de waterbeheerder was en niet mijn vriend, leidde elke keer tot een verwarde discussie in het Albanees. Nadat geaccepteerd werd dat ik als vrouw verstand had van water en leidingen kreeg ik royaal uitleg over de verschillende onderdelen en werden vragen vriendelijk, uitgebreid en geïnteresseerd beantwoord. Niks aan de hand dus. Totdat we aan het eind van de dag een lokale borrel kregen: raki. In Albanië schijnt dat een mannendrank te zijn en schijnen vrouwen het niet te drinken. Weer veel discussie maar er werd toch een extra glas bijgehaald. Na elke toost werden de glazen bijgevuld. Tenminste, niet mijn glas. Dat ging net even te ver: ik was de hele dag als man behandeld en ik mocht raki drinken maar om mij nou meerdere glazen in te schenken... Niet dat ik daar over klaag, dat spul is best sterk en ik had aan een glas ruim voldoende. Sita Vulto Mirja Baneke (l) en Trude Rutgrink. De trainee: Trude Rutgrink, trainee Bronnen en Winning bij Dunea. Attribuut: een witte kikker. Na mijn studie Aardwetenschappen met master Hydrologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam ging ik op zoek naar een baan. Via via hoorde ik dat er een leuke vacature was bij Dunea. Ik kwam er pas later achter dat het ging om een baan in combinatie met het traineeship. Okee, dacht ik, als dat moet, dan doe ik het maar. De eerste traineebijeenkomst ging ik sceptisch in, maar daarna was ik om. Ik leer ontzettend veel van de trainingen, de coaching en de projecten. Ik had niet verwacht dat mijn werk bij Dunea zo breed zou zijn. Ik werk als hydroloog van de Afgedamde Maas: de rivier waaruit we het water innemen. Ik onderzoek hoe het water stroomt en probeer te ontrafelen hoe het hydrologisch systeem in elkaar zit. Daarnaast ben ik soms te vinden in de Bommelerwaard. Dit is vlakbij ons innamepunt voor het drinkwater dat Dunea produceert voor de regio Haaglanden. Op het gebied van kwaliteit en kwantiteit stemmen we hierbij veel af met andere partijen, zoals het waterschap en telers in de regio. Het samenwerken met andere partijen is een terugkomend aspect in mijn werk. Ik leer veel van de projecten die ik met mijn mede-trainees uitvoer, zoals het project bij het Hoogheemraadschap van Rijnland, waar we calamiteitensituaties onder de loep nemen. Door de samenwerking leer ik projecten te bekijken via verschillende invalshoeken. Dit is één van de belangrijkste elementen die ik in mijn dagelijks werk goed kan toepassen. Mijn attribuut is een witte kikker. Het witte staat voor een neutrale kleur, waarmee ik het NWT instapte. Via het zogeheten persoonlijke kleurenmodel uit de trainingen heb ik mijn eigen kleur leren kennen. De kikker staat voor Dunea, omdat ik mij niet alleen trainee voel maar ook Duneaan. In ons logo is een kikker/ pad verwerkt die de relatie laat zien tussen duin en water. Daarnaast kijkt de kikker nieuwsgierig de waterwereld in, net als ik. De werkgever: Mirja Baneke, consultant Drinkwatervoorziening bij Dunea. Attribuut: ketting van watergolven. Voor werkzaamheden rondom de bron waren we dringend op zoek naar een nieuwe medewerker, bij voorkeur met hydrologische achtergrond en één à twee jaar werkervaring. Onze HR-afdeling wees ons op het Nationaal Watertraineeship. Dit leek ons aantrekkelijk, omdat de vacature dan relatief snel kon worden ingevuld. Maar ook de andere voordelen, zoals het uitvoeren van projecten bij andere waterorganisaties, spraken ons erg aan. Met name dit onderdeel is in het dagelijks werk erg waardevol, want Dunea stemt veel af met andere partijen zoals Rijkswaterstaat, waterschappen en gemeenten. In de praktijk merken we dat Trude Rutgrink zich heel snel ontwikkelt, vooral door de trainingen projectmatig werken, assertiviteit en communicatie. Door het traineeship krijgt ze een brede kijk op het werkveld, wat heel waardevol is. Via haar mede-trainees en de projecten heeft ze al een groot netwerk opgebouwd. Haar contacten zijn ons al een aantal keren van pas gekomen. Ik heb een ketting meegebracht, die bestaat uit allerlei watergolven. Dit symboliseert het samenwerken binnen de watersector met verschillende organisaties, waardoor we gezamenlijk tot oplossingen komen. We zijn allemaal individuele onderdelen van de watercyclus, die onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Liesbeth Vranken (H2O job) 18 H 2 O /

19 waternetwerken Anticiperen op extreme neerslag in de stad Op 31 mei werd de bijeenkomst Anticiperen op extreme neerslag in de stad gehouden op de Hogeschool van Amsterdam. Tijdens die middag besprak de organisatie de stand van zaken rondom het tweejarige gelijknamige onderzoek. Doel was de aanwezigen mee te laten denken over het anticiperen op extreme neerslag. Het onderzoeksteam bestaat uit mensen van DHV, Grontmij en Nelen & Schuurmans. De begeleiding van het onderzoek ligt in handen van medewerkers van de gemeenten Eindhoven, Apeldoorn, Bergen en Beverwijk én vertegenwoordigers van Waternet, Stichting RIONED, Tauw en de Urbanisten. Trekker is Jeroen Kluck, lector aan de Hogeschool van Amsterdam. Gemeenten moeten anticiperen op extreme neerslag, omdat het klimaat verandert en de gemeenten een zorgplicht hebben voor het doelmatig inzamelen en verwerken van afvloeiend hemelwater, zei hij. Je kunt op extreme neerslag anticiperen als je de kwetsbare plekken in de stad kent. Het oplossen van deze plekken kan meegenomen worden in toekomstige (herinrichting) projecten en -beleid. Door mee te liften met herinrichting en andere ingrepen in de ruimtelijke ordening, beperk je de kosten en voorkom je wateroverlast. Het resultaat is een robuuster regenwaterafvoersysteem en klimaatadaptatie. Naar aanleiding van hevige regenval in 2009 en 2010 is men daar in Apeldoorn mee aan de slag gegaan, vertelt Diederik Anema van de gemeente Apeldoorn. We hebben wat acceptabel is aan wateroverlast in normen gevat, maar die bleken niet werkbaar, vertelde hij. Toen hebben we samen met de weg-, groen-, riool- en wijkbeheerder aan de hand van een maaiveldanalyse gekeken naar klachten, urgente en niet-urgente situaties aangewezen en ruwe oplossingen bedacht. Deze oplossingen worden zoveel mogelijk bovengronds uitgevoerd en liften zoveel mogelijk mee met andere projecten. De wijze waarop de gemeente omgaat met extreme neerslag is opgenomen in het gemeentelijk rioleringsplan. Resultaten onderzoek Jan van der Meulen vertelde over zijn onderzoek naar neerslag. De afgelopen 30 jaar komt extreme neerslag vaker voor in Nederland. Andere factoren, zoals veranderingen in bebouwingsdichtheid en aanpassingen in rioolstelsels, vergroten de kans op wateroverlast. De aanwijzingen voor het verder opwarmen van de aarde zijn sterk; de weerextremen worden daardoor extremer. We moeten veel verder kijken, bijvoorbeeld naar een bui van 60 mm in één uur, concludeerde hij. Eric van Dijk ging in op modellen voor het berekenen van water op straat. Uit een test volgde dat veel knelpunten al met een maaiveldanalyse worden aangewezen. Verfijning naar een gekoppelde 1D-2D-modellering is echter soms noodzakelijk. Er blijven altijd onzekerheden, zoals de afstroming vanaf onverhard gebied. Een maaiveldanalyse kan goed worden aangevuld met 1D-2D-rekenmodellen voor specifieke locaties of dure oplossingen. Annelies Straatman lichtte kort de methode toe. Voor het anticiperen op extreme neerslag is een eenvoudige aanpak opgesteld, die werkt van grof naar fijn en naar gelang problemen (te verwachten) zijn of dure maatregelen worden verwacht, kan WatercOLumn van ver.nieuws_column de grove naar de fijne aanpak worden kop overgestapt. Het motto van deze methode: begin Ver.nieuws_column eenvoudig en doe plat het initiaal samenhang met andere beleidsvelden. Na de presentaties waren er werkbijeenkomsten ver.nieuws_column rondom de plat casussen Apeldoorn en Noordwijk, waaruit bleek dat wateroverlast niet ver.nieuws_column altijd makkelijk is auteur op lossen en men elkaar nodig heeft om verder te komen. Het symposium werd afgesloten door Florian Boer die sprak over de waterpleinen in Rotterdam. Op deze pleinen wordt waterberging gecombineerd met andere gebruiksfuncties. Verder ging hij in op het ontwerp van een waterplein bij een school en hoe het ontwerpproces in samenwerking met scholieren verliep. Door rekening te houden met ruimte voor water op het maaiveld kan de kwaliteit van de omgeving verbeteren. Conclusies Neem het maaiveld in beschouwing bij het zoeken naar oplossingen voor wateroverlast; Focus niet alleen op frequente neerslaggebeurtenissen, maar neem ook extreme neerslag mee in de besluitvorming; Begin met grove oplossingsrichtingen en ga pas in een vervolgstap kijken naar detailoplossingen; Betrek weg-, groen-, riool- en wijk beheerders nadrukkelijk in het besluitvormingsproces; Lift zoveel mogelijk mee met lopende projecten; Veranker dit beleid in het gemeentelijk rioleringsplan. De presentaties en de resultaten van het onderzoek zijn te vinden op internet: Simulatie van de waterpleinen in Rotterdam bij extreme neerslag (illustratie: De Urbanisten). H 2 O /

20 waternetwerken WatercOLumn Adviesbureaus werken samen aan verbetering waterbeheer ver.nieuws_column kop Sinds de ondertekening van het Bestuursakkoord Water en de economische plat initiaal crisis is de Ver.nieuws_column roep om doelmatigheid en bezuiniging in de waterketen steeds groter geworden. Samenwerking, kennis uitwisselen en ver.nieuws_column netwerken zijn daarbij platterugkerende thema s. Binnen het platform Lizard hebben adviesbureaus de handen ineengeslagen auteur om ver.nieuws_column - samen met kennisinstellingen - te werken aan de ontwikkeling van een open en generiek informatieplatform voor het waterbeheer. Lizard is een open en generiek informatieplatform voor het waterbeheer, dat de informatievoorziening in de watersector en daarmee de efficiëntie van het waterbeheer moet verbeteren. Daarnaast kunnen Nederlandse bedrijven er door het bundelen en etaleren van hun kennis en expertise, hun internationale concurrentiepositie versterken. We zijn voor een deel elkaars concurrent, maar zien grote voordelen in het delen van kennis en informatie, zegt Jos Peters (DHV). We hebben er allemaal baat bij als we gebruik kunnen maken van de best beschikbare gegevens. De gegevens moeten voor iedereen beschikbaar zijn én betrouwbaar. Joep Grispen (Nelen & Schuurmans) is het hiermee eens: Door samen te werken zijn we onze klanten beter van dienst en kunnen we meer bieden. De techniek is er, internet en de ontwikkelde toepassingen maken informatie snel beschikbaar en actueel. De basisbehoeften van onze gebruikers worden sneller bevredigd, waardoor wij ons kunnen richten op nieuwe innovaties en vraagstukken. Wij proberen met nieuwe technieken meer en efficiënter data in te winnen en zo goed V.l.n.r. Jos Peters, Joep Grispen en Bujar Nushi. mogelijk te presenteren aan onze klanten, zegt Bujar Nushi (Fugro). Lizard is een platform dat dit mogelijk maakt. Het is aan de bedrijven hoe ze met de beschikbare gegevens omgaan en welk advies ze geven. De klant bepaalt welk bedrijf zijn voorkeur heeft. Daarnaast maakt Lizard nieuwe samenwerkingsverbanden mogelijk die anders niet tot stand zouden zijn gekomen. Verwacht wordt dat het uitwisselen van gegevens via Lizard een hoge vlucht zal nemen. Het delen van informatie is minder problematisch geworden. Er zijn standaarden ontstaan, wat bedrijven bijna verplicht aansluiting te zoeken. Het informatieplatform kan een rol spelen in de internationale profilering van Nederland op het gebied van overheidsgestuurde processen. Countdown met een borrel Op 6 juli houdt Jong KNW samen met Jong Waternet een 500-dagen countdown borrel. Dan wordt afgeteld naar de International Water Week (IWW) in 2013, waarop jongeren een duidelijke stempel willen drukken. Tijdens de borrel, bij Waternet in Amsterdam, wil de werkgroep Jong KNW samen met jongeren uit de waterbranche brainstormen over de opzet van een jongerenprogramma tijdens de IWW, die plaatsvindt van 4 tot en met 8 november De bijdrage van jongeren tijdens de IWW is essentieel, meent Twan Brinkhof, werkzaam bij Waternet en actief in de werkgroep Jong KNW: Je praat over de toekomst van water en dat is ónze toekomst, dus is de inbreng van een nieuwe generatie waterwerkers daarin essentieel. De invulling van een jongerenprogramma moet ook vanuit de jongeren zelf gebeuren. We willen jonge waterwerkers van adviesbureaus, overheden, maar ook studieverenigingen van universiteiten en hogescholen samenbrengen om te komen tot goede ideeën en activiteiten. Aan de hand daarvan willen we een breed gedragen programma maken, waar beduidend meer mensen bij betrokken zijn dan alleen de organisatie. De jongere generatie waterwerkers betrad voor het eerst nadrukkelijk het podium van de IWW in 2011, vertelt Brinkhof: We hebben toen een jongerenprogramma verzorgd, met onder meer een filmwedstrijd, een young scientist workshop en de Wetskill Innovation Challenge. Daarnaast werd een Young Water Professional Ambassador gekozen: de Canadese Sarah Dickin. In 2013 willen we nog nadrukkelijk zichtbaar zijn door niet losse, op zichzelf staande dingen te organiseren, maar een compleet samenhangend programma samenstellen. Daartoe hebben we meer hulp nodig, zowel op het gebied van menskracht als voor inspiratie. We zijn dus op zoek naar jongeren die willen helpen bij het invullen van het programma en het organiseren van een activiteit. De brainstormsessie heeft zoals gezegd de vorm van een borrel: na werktijd, laagdrempelig en kostenloos. Er is ook geen programma: het gaat om overleggen, inspireren en ideeën opdoen. 20 H 2 O /