De relatie tussen mondeling taalaanbod en woordenschatverwerving van het Nederlands als tweede taal door 2,5-jarige allochtone kleuters in Brussel

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "De relatie tussen mondeling taalaanbod en woordenschatverwerving van het Nederlands als tweede taal door 2,5-jarige allochtone kleuters in Brussel"

Transcriptie

1 De relatie tussen mondeling taalaanbod en woordenschatverwerving van het Nederlands als tweede taal door 2,5-jarige allochtone kleuters in Brussel Proefschrift ingediend tot het bekomen van de graad van Doctor in de Taal- en Letterkunde aan de Katholieke Universiteit Leuven te verdedigen door Machteld Verhelst Promotor: Prof. dr. Koen Jaspaert Leuven, 2002

2 IK DRAAG DIT DOCTORAAT OP AAN MIJN ZUS, EN DOE DAT MET EEN DIEPE WENS: DAT OOIT HAAR EIGEN KINDJES DE INPUT MOGEN KRIJGEN, DIE ZE OOK AAN KOBE EN SARE HEEFT GEGEVEN.

3 VOORWOORD Dit proefschrift is de afronding van een onderzoeksproject gefinancierd door het NFWO. Toen ik een half jaar na de uitvoering van het onderzoek nog eens op bezoek ging in de Brusselse kleuterklas waar ik maanden aan een stuk aanwezig was geweest, kwam de kleine Amine me om de hals gevlogen en vroeg me: "Juffrouw Machteld altijd bij Amine blijven?" Het is één van de vele momenten die mijn doctoraatsonderzoek zo de moeite waard maakten. Niet alleen de warmte die ik van de kleuters heb gekregen zal me altijd bijblijven, maar ook de vriendschap en de steun van de mensen uit mijn omgeving. Velen stonden voor me klaar om me op alle mogelijke manieren te steunen. Mijn echtgenoot is cruciaal geweest in een fase in ons leven waarin ons gezin soms zwaar op de proef werd gesteld. Hij heeft zo veel van me overgenomen thuis, hij is de beste papa ter wereld. Onmisbaar was ook de steun van mijn ouders, mijn zus, mijn vriendinnen Marleen, Nicole en Carine, en Steunpunters als Koen, Greet, Saskia, Sara en Veerle (voor de vrolijke noot). Zij en zovele andere fijne mensen toonden steeds opnieuw hun interesse, luisterden, mailden, of staken een handje toe door bijvoorbeeld mijn kindjes op te vangen. Naast het besef dat ik dit werk niet had kunnen afmaken zonder mijn 'supporters', denk ik ook heel graag terug aan de uren van vuur, aan de opwinding die ik ondervond als ik de resultaten van een analyse op het scherm zag verschijnen, aan de uitermate boeiende en inspirerende gesprekken met mijn promotor Koen Jaspaert. Koen is iemand met een heel interessante kijk op onderzoek, en dat maakt werken met hem weliswaar niet gemakkelijk, maar steeds weer spannend en voldoening schenkend. Hij is niet alleen mijn belangrijkste inputbron, maar ook als mens heel bijzonder voor mij. Voor het nalezen en becommentariëren van de teksten ben ik zowel Koen als mijn copromotor Kris Van den Branden heel dankbaar voor de precisie waarmee zij dit hebben gedaan. Kris en Nora hebben me op het Steunpunt NT2 de ruimte gegeven om in zo goed mogelijke omstandigheden mijn doctoraat af te maken, en toonden er begrip voor als ik bijvoorbeeld niet verscheen op een werkgroep of vergadering. Ik besef dat ook andere collega's door mijn afwezigheid soms hinder ondervonden of extra werk kregen. Ik wil hiermee ook voor hen mijn appreciatie uitdrukken en hoop dat ik dit in de toekomst kan compenseren. Verder vind ik het ook zeer belangrijk mijn dank te betuigen aan de mensen die op de een of andere manier bij dit onderzoek betrokken geweest zijn. In de eerste plaats is dat juffrouw Annemie, die zichzelf en haar wereldje in de klas een aantal maanden met mij heeft moeten delen, en dat vol overgave heeft gedaan. Patricia De Donder zorgde voor het contact met de onderzoeksschool. Ik dank de thesisstudenten Sara, Heidi en Kristien, en de jobstudenten Ari, Johan en Peter, omdat ze broodnodige hulp gegeven hebben bij de praktische kant van het onderzoek. Jona Jamart heeft op zeer korte tijd en belangeloos een stapel leuke tekeningen voor de toetsen gemaakt. De ondersteuning bij de corpusverwerking gebeurde door Dirk Speelman. Voor vertalingen naar andere talen kon ik een beroep doen op Nora en Greet, op Benhadi Khalil en Abderrahman El Asaiti. Marleen dank ik voor het nalezen van het manuscript, Riet voor

4 het ontwerp van de kaft en de lay-out en Sara en Maarten voor de hulp bij de statistiek. Tot slot wil ik nog een aantal mensen vermelden die me inhoudelijke raad gegeven hebben. Zo was er Susan Gass, die me concrete tips gegeven heeft wat betreft het opzetten van het onderzoek. Michael Long bezorgde me een pak literatuurreferenties en hielp me aan interessante contacten aan de University of Hawai'i. In het bijzonder denk ik daarbij aan Younkyu Kim, die me ter plaatse op weg heeft geholpen in het uitgebreide literatuurbestand. Ik dank verder Bathia Laufer, Brian Richards, Jan Hulstijn, Ton Vallen, Geert Driessen en Ferre Laevers, voor de literatuursuggesties en de feedback die ze me op de onderzoeksresultaten hebben gegeven. Ik sluit mijn doctoraatstijd af met voldoening op alle gebieden. Het was inhoudelijk gezien een zeer waardevolle ervaring en het werken met jonge kinderen blijft voor mij onbeschrijfelijk boeiend. Ik hou er ook persoonlijk een heel goed gevoel aan over, door al die mensen om me heen die me tot op het eind bijgestaan hebben. Binkom, juli 2002

5 INHOUDSTAFEL 1. Inleiding Literatuuroverzicht Inleiding Theorievorming over taalverwerving in het algemeen en de rol van taalaanbod daarin Input Krashens Monitor Model Het connectionisme Apperceptie Affectieve factoren Cognitieve factoren: aandacht en de attention-theorie van Schmidt 'Comprehended' of begrepen input Aanpassingen aan taalaanbod in eerste-taalverwerving: 'Child directed speech' Aanpassingen aan taalaanbod in tweede-taalverwerving Intake en integratie Output Conclusie Factoren die het taalverwervingssucces kunnen bepalen Inleiding Leeftijd, geslacht en sociaal-economische status Etnische achtergrond T1-vaardigheid Intelligentie, taalaanleg, neurologische factoren en geheugen Cognitieve stijl en leerstrategieën Sociaal-affectieve kenmerken Inleiding Motivatie Motivatie en betrokkenheid Attitude Attitude en welbevinden Persoonlijkheid en sociale interactie Conclusie Woordenschatverwerving Lexicale T1-ververwerving Ontwikkeling van de eerste woordenschat Het verwerven van woordbetekenissen Groei van de woordenschat...31

6 INLEIDING Universele principes bij woordenschatverwerving Het opslaan van woorden in het mentale lexicon Dimensies van woordkennis Verschillende diepte-benaderingen Receptieve en productieve verwerving Conclusie Lexicale T2-ververwerving Verschillen met lexicale T1-verwerving Het verwerven van T2-woorden Het opslaan van T2-woordenschat Groei van de T2-woordenschat Incidentele en intentionele verwerving, impliciet en expliciet leren Incidentele en intentionele verwerving Impliciet en expliciet leren Factoren die de verwerving van woordenschat beïnvloeden Inleiding Intrinsieke woordkenmerken Linguïstische kenmerken Semantische kenmerken Conclusie Taalaanbod Verschillende kanalen van taalaanbod voor woordenschatverwerving Aanbodskenmerken Kader voor de classificatie van aanbodskenmerken Aanbodskenmerken die een rol spelen bij de het opmerken van taalaanbod, of 'saillantheidskenmerken' Inleiding Frequentie Vormelijke saillantheid Aanbodskenmerken die ervoor zorgen dat de leerder aandacht aan de woorden schenkt, de aandachtskenmerken' Gerichtheid Nieuw concept Belangrijkheid in de context Aanbodskenmerken die een rol spelen bij de het begrijpen van taalaanbod, of 'begrijpelijkheidskenmerken' Conclusie Algemene conclusie...58

7 INLEIDING 3. Operationalisering Inleiding: algemene beschrijving van de onderzoeksvraag De onderzoekscontext De setting Selectie van de onderzoeksplaats De onderzoeksplaats De kleuterklasomgeving Taalaanbod: opname en verwerking Opname Transcriptie van de opnames Verwerking Frequentielijsten Contexten Verdere beschrijving van het taalaanbod De onderzoekspersonen Selectie van de kleuters Vragenlijst aan de ouders Pretest (of selectietoets) De elf kleuters Beschrijving van de variabelen Inleiding: specificeringen van de onderzoeksvraag Achtergrondkenmerken van de geselecteerde kleuters Algemene individuele kenmerken Taalachtergrondkenmerken van de kleuters Sociaal-affectieve kenmerken van de kleuters Communicatiesituatie van de kleuters Woordenschatverwerving Constructie van de receptieve toetsen: algemeen Andere toetsen als voorbeeld Het toetsmateriaal De toetsomstandigheden, de instructies en de scoring Betrouwbaarheid Toetsconstructie: per toets(periode) Eerste meetmoment Eerste receptieve toets Eerste receptief-concrete toets Tweede meetmoment Receptieve metingen Productieve metingen Inschatting taalvaardigheid Derde meetmoment: derde receptieve toets...85

8 INLEIDING Het verloop van de toetsing Eerste meetmoment Tweede meetmoment Derde meetmoment De relatie tussen taalaanbod en woordenschatverwerving Woordkenmerken van de getoetste woorden Woordlengte Woordklasse Concreetheid Aanbodskenmerken van de getoetste woorden Aanbodskenmerken die een rol spelen bij de het opmerken van taalaanbod, of 'saillantheidskenmerken' Frequentie Vormelijke saillantheid Aanbodskenmerken die ervoor zorgen dat de leerder aandacht aan de woorden schenkt, de 'aandachtskenmerken' Gerichtheid Nieuw concept Belangrijkheid in de context Aanbodskenmerken die een rol spelen bij het begrijpen van taalaanbod, of 'begrijpelijkheidskenmerken' Pregnante context Multireferentialiteit Vereenvoudiging linguïstische context Bekend concept Franse vertaling De relatie tussen kleuterkenmerken, woord- en aanbodskenmerken en woordenschatverwerving Samenvatting en overzicht van de onderzoeksvragen...97

9 INLEIDING 4. Resultaten Inleiding Beschrijving van de onderzoeksresultaten De relatie tussen achtergrondkenmerken van de kleuters en hun verwervingsscores Achtergrondkenmerken van de kleuters Algemene individuele kenmerken Taalachtergrondkenmerken van de kleuters Sociaal-affectieve kenmerken van de kleuters Communicatiesituatie van de kleuters Verwervingsscores van de kleuters Algemene verwervingsscores Verwervingsscores per kleuter Bespreking De relatie tussen achtergrondkenmerken en verwervingsscores van de kleuters De relatie tussen algemene individuele en taalachtergrondkenmerken en verwervingsscores van de kleuters De relatie tussen sociaal-affectieve kenmerken en verwervingsscores van de kleuters De relatie tussen kenmerken van de communicatiesituatie en verwervingsscores van de kleuters Conclusie De relatie tussen woord- en aanbodskenmerken en woordenschatverwerving Woord- en aanbodskenmerken van de getoetste woorden Verwervingsscores van de woorden Verwervingsscores per woord Bespreking De relatie tussen woordkenmerken en woordenschatverwerving De relatie tussen aanbodskenmerken en woordenschatverwerving Saillantheidskenmerken Begrijpelijkheidskenmerken Controle van de resultaten door analyses met de woorden die het best verdeeld zijn qua frequentie Conclusie De relatie tussen kleuterkenmerken, woord- en aanbodskenmerken en woordenschatverwerving De rol van woord- en aanbodskenmerken in de verwerving van de kleuters afzonderlijk De relatie tussen kleuterkenmerken, woord- en aanbodskenmerken en woordenschatverwerving Conclusie...138

10 4.3 Bespreking van de onderzoeksresultaten De relatie tussen achtergrondkenmerken van de kleuters en hun verwervingsscores Verbanden met etnische achtergrond Verbanden met sociaal-affectieve kenmerken Het verband tussen sociaal-affectieve factoren en receptieve versus productieve verwerving De samenhang tussen de verschillende sociaal-affectieve factoren en verwerving Verbanden met kenmerken van de communicatiesituatie Individueel verschillend taalaanbod De manier waarop kleuters met het taalaanbod omgaan Verbanden tussen kenmerken van de communicatiesituatie onderling De verhouding tussen receptieve en productieve verwerving De lage productieve verwervingsscores De problematische verhouding tussen receptieve en productieve verwerving De relatie tussen woord- en aanbodskenmerken en woordenschatverwerving Woordkenmerken Aanbodskenmerken Saillantheidskenmerken Begrijpelijkheidskenmerken De relatie tussen kleuterkenmerken, woord- en aanbodskenmerken en woordenschatverwerving Het belang van de onderzoeksresultaten voor de theorievorming Enkele didactische implicaties Achtergrondkenmerken van de kleuters en hun relatie met receptieve en productieve verwerving De rol van woord- en aanbodskenmerken in een woordenschatdidactiek Conclusie Literatuurreferenties...171

11 1. INLEIDING

12

13 INLEIDING 1. Inleiding Dit proefschrift gaat over de rol van taalaanbod in woordenschatverwerving van het Nederlands als tweede taal bij jonge, niet-nederlandstalige kleuters in Brussel. Het onderwerp van dit onderzoek is ontstaan vanuit een bekommernis die het Steunpunt Nederlands als Tweede Taal heeft voor tweede-taalverwerving en tweede-taalonderwijs. Uit een onderzoek van Van Berkel (1995) bleek dat 62 procent van de migrantenkinderen, getest in de derde kleuterklas van Nederlandstalige scholen in heel Vlaanderen, op talig vlak niet sterk genoeg zijn om in het lager onderwijs te kunnen volgen. Ook uit gegevens van Gysen, Rossenbacker & Verhelst (1999) blijken niet-nederlandstalige kleuters van vier jaar een stuk minder taalvaardig te zijn dan hun Nederlandstalige leeftijdsgenootjes. Verschillende inspanningen werden reeds geleverd om de taalverwerving van migrantenkinderen in Vlaanderen en in Brussel te stimuleren (voor een overzicht, zie Van Bael, 1997). Toch blijft er nog steeds een behoefte bestaan om nog meer inzicht in het taalverwervingsproces te krijgen, zodat de bevindingen uit wetenschappelijk onderzoek didactisch vertaald kunnen worden (Brown, 1993). Jaspaert (1994) wil de taalvaardigheid van kleuters op een hoger niveau brengen door hen het juiste taalaanbod te verschaffen. Een manier om greep op dat taalaanbod te krijgen, is het controleren van de aangeboden woordenschat. Jaspaert e.a. zijn niet de enigen die het belang van woordenschat in taalonderwijs benadrukken. Krashen (1989: 440) stelde al: "Second language acquirers carry dictionaries with them, not grammar books." Ook Van den Nulft & Verhallen (2001: 15) beschouwen het werken aan woordenschat als werken aan schoolsucces: "Woorden spelen een essentiële rol bij het leren en in elke lessituatie moeten woorden bij iedere leerling doel treffen: ze zijn de bouwstenen van taal en de sleutel tot goed onderwijs." Uit een Nederlands- Vlaams bronnenonderzoek van Van den Branden e.a. (2001) van publicaties over vroege T2-verwerving, is eveneens gebleken dat de overgrote meerderheid van taalmethodes voor (T2-)verwerving in de kleuterklas, woordenschatuitbreiding als voornaamste doel van hun aanpak beschouwen. Over de manier waarop dat woordenschatonderwijs moet verlopen, is er echter minder consensus. De rol van taalaanbod in woordenschatverwerving, lijkt in dat verband een cruciaal gegeven. Dat taalaanbod beschouwd moet worden als de motor voor taalverwerving, geldt in de taalverwervingstheorie als een algemeen aanvaard principe (Snow, 1994). Zowel bij eersteals bij tweede-taalverwerving voltrekt er zich een spontane omzetting van taalaanbod naar verworven taal. Over hoe die omzetting gebeurt, is echter geen duidelijkheid. Men is het er over eens dat taalverwerving een samenspel is tussen een aanbod met bepaalde kenmerken en een leerder die een leerproces met bepaalde kenmerken doormaakt (Gass, 1988, 1997; Laufer & Hulstijn, 2001). Maar om vast te stellen welk effect welke kenmerken op verwerving sorteren, ontbreekt op vele punten de wetenschappelijke onderbouwing. De literatuur ter zake wordt dan ook gekenmerkt door een groot aantal theorieën die op onvoldoende empirische basis berusten (R. Ellis, 1994a; Long, 1993). 1

14 INLEIDING Eén van de redenen waarom de empirische basis voor theorieën op dit terrein vaak zo smal is, is dat het niet eenvoudig is om relevante gegevens te verzamelen. Zowel voor de doorgedreven studie van aanbod in functie van verwerving, als voor de studie van de wijze waarop leerders met aanbod omgaan, stelt zich een praktisch probleem. Natuurlijke verwerving voltrekt zich op basis van een grote hoeveelheid aanbod, gepresenteerd in tal van verschillende contexten, en resulteert in een gradueel niet-lineair proces van kennisopbouw. Wie wil onderzoeken welke de kenmerken van aanbod moeten zijn opdat aanbod tot verwerving zou leiden, ziet zich geconfronteerd met de moeilijkheid om die massa taalaanbod op een of andere wijze onder controle te houden. Wie een beeld wil schetsten van hoe verwerving verloopt, moet op één of andere wijze de verschillende verwervingsstappen meten. Voor deze problemen is door diverse onderzoekers een oplossing gezocht. Zo heeft men zich bij spontane verwervingssituaties vaak beperkt tot het uitvoeren van een casestudy. Een andere oplossing, die typisch is voor onderzoek naar tweede-taalverwerving, is gebruik te maken van een experimentele setting in plaats van een natuurlijke. Zo kan men het taalaanbod tot een controleerbaar minimum beperken. Het grote nadeel hiervan is dat door de beperking van de input, er ook een beperking van de verwerving is. Wat in dit soort onderzoeken als verworven geldt, is vaak een oppervlakkige verandering in het taalgedrag van leerders in een experimentele conditie (cf. R. Ellis, Tanaka & Yamazaki, 1994). De bevindingen uit dit soort onderzoek zeggen enkel iets over een experimentele context, en niet over wat er in een natuurlijke setting overeind blijft. Al deze onderzoeksbenaderingen hebben weliswaar interessante nieuwe inzichten opgeleverd, maar leveren te weinig empirische ondersteuning om een keuze uit de verschillende theoretische interpretaties van de relatie tussen aanbod en verwerving mogelijk te maken. Een verdergaande empirische benadering van de relatie tussen taalaanbod en taalverwerving kan alleen maar door onderzoek dat erin slaagt een aantal beperkingen van de genoemde benaderingswijzen te overstijgen. De ideale situatie bestaat erin dat men over een bepaalde periode alle aanbod kan registreren waarmee leerders geconfronteerd worden, en op hetzelfde moment alle verwerving die in die periode plaatsvindt, in kaart kan brengen. Als men dit uit kan voeren in een natuurlijke setting, in een situatie waarbij aanbod en verwerving niet tot een experimenteel minimum worden gereduceerd, wordt het mogelijk om een vollediger beeld te geven van de samenhang tussen aanbod en verwerving. Het is duidelijk dat de mate waarin deze ideale situatie benaderd kan worden, sterk zal afhangen van de kenmerken van de reële onderzoekssetting. Door maatschappelijke omstandigheden is in de Brusselse onderwijscontext een unieke situatie ontstaan, die de ideale onderzoekssetting dicht benadert. Heel wat niet-nederlandstalige ouders in het Brusselse sturen hun kinderen tegenwoordig naar Nederlandstalige scholen. Een gevolg van deze keuze is dat sommige Nederlandstalige kleuterklassen in het Brusselse op dit ogenblik volledig bevolkt worden door niet-nederlandstalige kleuters. Deze kleuters komen buiten de school niet met het Nederlands in aanraking. Het taalaanbod waarmee zij geconfronteerd worden, is dus tot de school, en met name tot de interactie in 2

15 INLEIDING de klas beperkt. Deze interactie in de klas levert nog wel een zeer ruim corpus van taaldata op, maar dit corpus is in ieder geval beter omschrijfbaar en beheersbaar dan in de meeste andere natuurlijke verwervingssituaties het geval is. Dit taalaanbod biedt daarom een uitstekend kader om de relatie tussen aanbod en verwerving te onderzoeken. Met name de eerste kleuterklas levert een interessant onderzoeksveld, omdat de beginvaardigheid Nederlands van de kleuters nul is. In dit onderzoek wordt nagegaan wanneer aanbod wel en wanneer niet tot woordenschatverwerving leidt. Het ligt voor de hand dat elementen met bepaalde linguïstische kenmerken sneller uit het aanbod opgepikt worden dan elementen met andere kenmerken. Het is eveneens duidelijk dat de manier waarop elementen worden aangeboden van element tot element kan verschillen en dat een effect op verwerving kan hebben. In dit onderzoek willen we nagaan hoe inherente woordkenmerken enerzijds en aanbodskenmerken anderzijds de omzetting van aanbod in verwerving beïnvloeden. Om een antwoord te vinden op deze centrale onderzoeksvraag, wordt in het eerste deel van dit proefschrift, het theoretisch kader, nagegaan wat de literatuur terzake vertelt over de relatie tussen taalaanbod en woordenschatverwerving, in zowel eerste- als tweede-taalverwerving. Eerst wordt ingegaan op een aantal taalverwervingstheorieën. Daarna wordt de literatuur over het woordenschatverwervingsproces beschreven. Er wordt daarbij veel aandacht besteed aan niet-talige factoren die het verwervingsproces kunnen beïnvloeden, met name eigenschappen van de taalverwervers of leerders zelf. Ten slotte worden de woord- en aanbodskenmerken toegelicht, waarvan in wetenschappelijk onderzoek is gebleken dat ze een rol spelen in woordenschatverwerving. In het tweede deel wordt het onderzoek zelf beschreven. Bij de operationalisering van de onderzoeksvraag wordt onder andere dieper ingegaan op de specificiteit van de Brusselse onderzoekscontext, en op het probleem van toetsing bij jonge kinderen. Er wordt beschreven hoe het taalaanbod geregistreerd wordt, en hoe de woordenschatverwerving bij de onderzoekspersonen gemeten wordt. Daarna wordt aangegeven welke van de in de literatuur gevonden variabelen die in verband kunnen staan met woordenschatverwerving, in dit onderzoek betrokken worden en hoe dat precies gebeurt. Het resultatenstuk bevat drie grote delen. Ten eerste worden de achtergrondkenmerken van de proefpersonen en hun verwervingsscores weergegeven. Dan wordt gerapporteerd welke achtergrondvariabelen van de proefpersonen in verband staan met de verwervingsresultaten in het algemeen. Ten tweede wordt het onderzoek beschreven vanuit het perspectief van de woorden. Eerst worden de getoetste woorden getypeerd aan de hand van hun intrinsieke kenmerken en hun aanbodskenmerken. Dan wordt weergegeven hoe goed de geteste woorden zowel receptief als productief op verschillende momenten in de tijd door de proefpersonen verworven zijn. Ten slotte worden de antwoorden gegeven op de vraag welke woord- en aanbodskenmerken een rol spelen in woordenschatverwerving zoals in dit onderzoek gemeten. 3

16 INLEIDING In het volgende deel van het resultatenhoofdstuk worden kleutervariabelen, woord- en aanbodskenmerken en verwerving samen bekeken om na te gaan of er tussen de drie types variabelen verbanden gevonden kunnen worden. In het discussiestuk worden een aantal interessante bevindingen uit het resultatendeel toegelicht. Er wordt in deze bespreking ook aandacht geschonken aan het belang van de onderzoeksresultaten voor de theorievorming en didactische implicaties. De conclusie bevat naast een samenvatting van het onderzoek, ook suggesties voor toekomstig onderzoek. De bijlagen zijn vanwege hun omvang gebundeld in een apart boek. 4

17 2. LITERATUUROVERZICHT

18

19 LITERATUUROVERZICHT 2.1 Inleiding In dit hoofdstuk worden de theoretische achtergronden van het onderzoek uiteengezet. Het eerste deel is een overzicht van een aantal theoretische stromingen in het veld van eerste- en tweede-taalverwerving in het algemeen. We hangen deze theorieën op aan het kader van Gass, een model dat het taalverwervingsproces beschrijft en verschillende benaderingen integreert. Daarbij komt de theorie van Krashen aan bod, het connectionisme en de attention-theorie, het interactionisme en de output-theorie van Swain. Er wordt ook een overzicht gegeven van leerderskenmerken die het niveau kunnen verklaren dat taalleerders bereiken. We staan daarbij uitgebreid stil bij sociaal-affectieve kenmerken, omdat die bij uitstek relevant zijn voor onze onderzoeksgroep, jonge kleuters. In het volgende deel gaan we in op lexicale eerste- en tweede-taalverwerving. Naast een beschrijving van het proces zelf, komen er ook onderwerpen aan bod als universele principes in woordenschatverwerving, receptieve versus productieve verwerving, tweetaligheid en incidentele versus intentionele verwerving. Daarna gaan we in op de factoren die de verwerving van woorden beïnvloeden: inherente woordkenmerken en aanbodskenmerken. Bij de intralexicale kenmerken bespreken we een aantal linguïstische en semantische eigenschappen waarvoor een verband met verwerving geconstateerd werd. Dat doen we ook voor de kenmerken van het taalaanbod, en we hebben het in dat verband eveneens over onderzoek naar verschillende aanbodsvormen (mondeling en schriftelijk). 2.2 Theorievorming over taalverwerving in het algemeen en de rol van taalaanbod daarin De afgelopen vijftig jaar kwamen een aantal taalverwervingstheorieën tot stand. Deze werden voor zowel eerste- als tweede-taalverwerving ingevuld. Beide wetenschapsgebieden inspireerden ook elkaar, al wordt er in de literatuur vaak opgemerkt dat het vooral wetenschappers uit het tweede-taal- of T2-gebied zijn die steunen op eerste-taal- of T1-bevindingen en dat het omgekeerde maar zelden voorkomt. Het volgende citaat wijst al meteen op de controverse die bestaat in zowel eerste- als tweedetaalverwervingstheorieën over de rol van taalaanbod: "For those who assume that the important aspects of language acquisition are all the product of universal, innate grammar, of course study of input to children offers little interest." (Snow, 1994: 4). Ondanks het feit dat in bepaalde theoretische visies taalaanbod minder aandacht krijgt, toch erkennen vrijwel alle theorieën voor zowel eerste- als tweede-taalverwerving dat taalaanbod nodig is (Gass, 1997; Schaerlaekens & Gillis, 1987). Wat controversieel is, is het type en de hoeveelheid taalaanbod nodig voor taalverwerving. Een voorstel voor een samenvattend theoretisch kader van het proces van tweede-taalverwerving en de rol van taalaanbod daarin werd gedaan door Gass (1988, 1997; Gass & Selinker, 1994). Zij brengt verschillende theoretische modellen bijeen, om te komen tot een geïntegreerd model voor het taalverwervingsproces. Daarin krijgen zowel het aangeboren taalverwervingsvermogen ('Language Acquisition Device' of 'LAD', Chomsky, 1965), taalaanbod en interactie als ideeën uit de cognitieve psychologie (aandacht en informatieverwerking) een plaats. Aan de hand van Gass' model bespreken wij aspecten van taalverwerving die relevant zijn voor dit onderzoek. 5

20 LITERATUUROVERZICHT Gass onderscheidt vijf stappen in het proces, beginnend bij input en eindigend bij output. Ze doet dat om de ambiguïteit die er over de term 'verwerving' ontstaan is, op te lossen. In de literatuur zijn er immers verschillende visies over wat men 'verworven' noemt: moet verwerving als een eindpunt gezien worden, of als een proces? Gass is duidelijk de laatste mening toegedaan. De volgende figuur beschrijft de verschillende stappen in dat proces: Figuur 1: Model voor tweede-taalverwerving (Gass, 1997) 6

21 LITERATUUROVERZICHT In wat volgt lichten we de verschillende stappen in het verwervingsproces nader toe en bespreken we theorieën die er uitspraken over doen Input Zoals te zien in figuur 1 begint volgens Gass het verwervingsproces met input of taalaanbod. Daarmee sluit ze aan bij de theorie van Krashen, het 'Monitor-Model' (1982). Dat is een T2-theorie waarin zowel het LAD of aangeboren taalvermogen als taalaanbod geïntegreerd worden. De visie van Krashen is binnen het kader van dit onderzoek de moeite waard om uitgebreid bij stil te staan, en dat om twee redenen. Ten eerste is er het feit dat Krashens theorie veel invloed gehad heeft in de toegepaste taalwetenschap (cf. Ritchie & Bathia, 1996), en veel succes heeft binnen het T2-onderwijs, de context van dit onderzoek (cf. Appel & Vermeer, 1994; Lightbown & Spada, 1999). Ten tweede krijgt taalaanbod een voorname functie in het model. Aangezien dit onderzoek precies de rol van taalaanbod centraal stelt en over T2-verwerving gaat, ligt het voor de hand dat Krashens visie hier uitgebreid toegelicht wordt Krashens Monitor-Model Volgens Krashen zijn er twee mogelijkheden om kennis van een tweede taal te ontwikkelen: 'verwerven' en 'leren' 1. Volgens hem verwerven we wanneer we blootgesteld worden aan taalaanbod dat we begrijpen. Dit gebeurt over het algemeen op dezelfde manier als die waarop kinderen hun moedertaal verwerven, zonder bewuste aandacht voor de vorm van taal. Leren daarentegen komt tot stand als gevolg van een bewust proces, met aandacht voor vorm. Voor Krashen is verwerven het belangrijkst: alleen verworven taal is beschikbaar in natuurlijke, vlotte communicatie. Geleerde taalkennis kan volgens hem nooit verworven kennis worden. Dit is de zogenaamde 'non-interface'-positie (die verder wordt besproken onder ). Krashen (1981) ziet de verwerking van begrijpelijk taalaanbod als de enige weg naar de verwerving van taal. Deze input-hypothese is een voorname hypothese in de Monitor-theorie en tracht een antwoord te geven op de volgende vraag: "Als we ons op niveau i, onze huidige competentie, bevinden, hoe geraken we dan naar het volgende niveau, i+1?" De inputhypothese beweert het volgende: een noodzakelijke (maar niet voldoende) voorwaarde om van niveau i naar niveau i+1 te gaan is dat de taalverwerver input of taalaanbod verwerkt van niveau i+1. De verwerver is daarbij op betekenis gericht en niet op vorm. We verwerven taal met andere woorden wanneer we taal begrijpen die structuren bevat die net een stapje hoger liggen dan ons eigen actuele niveau. Hoe is dit mogelijk? Hoe kunnen we taal begrijpen die structuren bevat die we nog niet verworven hebben? Het antwoord op deze schijnbare paradox is dat we niet enkel en alleen op onze linguïstische competentie een beroep doen om uitingen te verstaan. We gebruiken ook de context en onze kennis van de wereld: extra-linguïstische informatie helpt ons taalaanbod te begrijpen. 1 In dit onderzoek gebruiken we verder deze termen door elkaar. Leren en verwerven staan daarbij beiden voor 'het ondernemen van leeractiviteiten met als gevolg een relatief stabiele verandering in gedrag of in gedragsdisposities' (definitie van Boekaerts & Simons, 1995). Indien het relevant is te vermelden dat het over een 'onbewust' of 'bewust' proces gaat, dan wordt dat wel aangegeven. 7

Taalstimulering voor kinderen en volwassenen. Taal en taalbeleid 3 februari 2014

Taalstimulering voor kinderen en volwassenen. Taal en taalbeleid 3 februari 2014 Taalstimulering voor kinderen en volwassenen Taal en taalbeleid 3 februari 2014 Enkele stellingen Taalontwikkeling 1. Voortalige fase: van 0 tot 1 jaar 2. Vroegtalige fase: van 1 tot 2,5 jaar Eentalige

Nadere informatie

TWEEDETAALVERWERVING EN NT2-DIDACTIEK

TWEEDETAALVERWERVING EN NT2-DIDACTIEK TWEEDETAALVERWERVING EN NT2-DIDACTIEK AZC Dronten 2016-2017 Bijeenkomst 1 Lies.Alons@itta.uva.nl 1 ONDERWERPEN Scholing 2016-2017 De context van tweedetaalverwerving Didactiek in de NT2-les De praktijkopdracht

Nadere informatie

Samenvatting Impliciet leren van kunstmatige grammatica s: Effecten van de complexiteit en het nut van de structuur

Samenvatting Impliciet leren van kunstmatige grammatica s: Effecten van de complexiteit en het nut van de structuur Samenvatting Impliciet leren van kunstmatige grammatica s: Effecten van de complexiteit en het nut van de structuur Hoewel kinderen die leren praten geen moeite lijken te doen om de regels van hun moedertaal

Nadere informatie

Accelerative Integrated methodiek een doe -methode van elkaar leren

Accelerative Integrated methodiek een doe -methode van elkaar leren AIM staat voor Accelerative Integrated Method. Deze methodiek is in de jaren negentig in Canada ontwikkeld door Wendy Maxwell als antwoord op de neerwaartse spiraal waarin het onderwijs in de Franse taal

Nadere informatie

Woordenschat leren. Koen Jaspaert. Centrum taal en Onderwijs. KU Leuven. Inleiding

Woordenschat leren. Koen Jaspaert. Centrum taal en Onderwijs. KU Leuven. Inleiding Woordenschat leren Koen Jaspaert Centrum taal en Onderwijs KU Leuven Inleiding Typisch aan onderwijs is dat het sterk kennisgericht is. Leraren dragen kennis over aan leerlingen en studenten. Om die overdracht

Nadere informatie

Doorbreek je belemmerende overtuigingen!

Doorbreek je belemmerende overtuigingen! Doorbreek je belemmerende overtuigingen! Herken je het dat je soms dingen toch op dezelfde manier blijft doen, terwijl je het eigenlijk anders wilde? Dat het je niet lukt om de verandering te maken? Als

Nadere informatie

Nationaal congres Taal en Lezen. 15 oktober 2015 Mondelinge taalvaardigheid: Van pingpongen naar tafelvoetballen WWW.CPS.NL

Nationaal congres Taal en Lezen. 15 oktober 2015 Mondelinge taalvaardigheid: Van pingpongen naar tafelvoetballen WWW.CPS.NL Nationaal congres Taal en Lezen 15 oktober 2015 Mondelinge taalvaardigheid: Van pingpongen naar tafelvoetballen WWW.CPS.NL Wat ben ik? Wat staat bovenaan m n verlanglijst? Het programma: van pingpongen

Nadere informatie

ogen en oren open! Luister je wel?

ogen en oren open! Luister je wel? ogen en oren open! Luister je wel? 1 Verbale communicatie met jonge spelers Communiceren met jonge spelers is een vaardigheid die je van nature moet hebben. Je kunt het of je kunt het niet. Die uitspraak

Nadere informatie

Workshop voorbereiden Authentieke instructiemodel

Workshop voorbereiden Authentieke instructiemodel Workshop voorbereiden Authentieke instructiemodel Workshop voorbereiden Uitleg Start De workshop start met een echte, herkenbare en uitdagende situatie. (v.b. het is een probleem, een prestatie, het heeft

Nadere informatie

KOL bijeenkomst 3 12-13

KOL bijeenkomst 3 12-13 KOL bijeenkomst 3 12-13 Terugblik: H1:demotoets uitwisselen Bijeenkomst 2 leerstijlen (slb) Wat heb je afgelopen stagedagen gezien/gedaan dat te maken heeft met leren? Aanvullen spin leren: Mijn leren

Nadere informatie

SAMENVATTING Het doel van dit proefschrift is drieledig. Ten eerste wordt inzicht verschaft in het gebruik van directe-rede-constructies (bijvoorbeeld Marie zei: Kom, we gaan! ) door sprekers met afasie.

Nadere informatie

1. Inleiding tot The Assessment of Basic Language and Learning Skills: The ABLLS-R. James W. Partington

1. Inleiding tot The Assessment of Basic Language and Learning Skills: The ABLLS-R. James W. Partington 1. Inleiding tot The Assessment of Basic Language and Learning Skills: The ABLLS-R. James W. Partington 2. Autisme: Kwalitatieve verschillen op 3 gebieden: taalvaardigheden, sociale vaardigheden en beperkte/

Nadere informatie

De Taxonomie van Bloom Toelichting

De Taxonomie van Bloom Toelichting De Taxonomie van Bloom Toelichting Een van de meest gebruikte manier om verschillende kennisniveaus in te delen, is op basis van de taxonomie van Bloom. Deze is tussen 1948 en 1956 ontwikkeld door de onderwijspsycholoog

Nadere informatie

Transfer en toegang tot Universele Grammatica in tweedetaalverwerving door volwassenen

Transfer en toegang tot Universele Grammatica in tweedetaalverwerving door volwassenen Samenvatting Transfer en toegang tot Universele Grammatica in tweedetaalverwerving door volwassenen Negen casestudies naar de verwerving van het Engels, Duits en Zweeds door volwassen moedertaalsprekers

Nadere informatie

SAMENVATTING SAMENVATTING

SAMENVATTING SAMENVATTING Goed kunnen lezen is een van de belangrijkste vaardigheden in de huidige informatiemaatschappij, waarin communicatie en informatie centraal staan. Lezen is dan ook een onderwerp waar veel onderzoek naar

Nadere informatie

Doe een klein onderzoek naar de taalregels die een kind in jouw omgeving al dan niet onder de knie heeft en schrijf daar een verslag over.

Doe een klein onderzoek naar de taalregels die een kind in jouw omgeving al dan niet onder de knie heeft en schrijf daar een verslag over. Naam: Klas: Nr: Datum: Vak: Nederlands Leerkracht: Taalverwerving Opdracht 1 Doe een klein onderzoek naar de taalregels die een kind in jouw omgeving al dan niet onder de knie heeft en schrijf daar een

Nadere informatie

Oplossingsgerichte benadering MBO platformdag, 9 april 2015

Oplossingsgerichte benadering MBO platformdag, 9 april 2015 Oplossingsgerichte benadering MBO platformdag, 9 april 2015 Joost Iserief & Ingrid Kroezen Waarom oplossingsgerichte gespreksvoering? Praten over problemen leidt vaak niet tot oplossingen, praten over

Nadere informatie

Onderzoek Zuid-Afrika

Onderzoek Zuid-Afrika Onderzoek Zuid-Afrika Tweede taalverwerving en tweede taalonderwijs Engels als tweede taal in het basisonderwijs Naam: Kimberly Vermeulen Studentnummer: S1077859 Klas: PLV3B Minor: Internationalisering

Nadere informatie

Stap 3 Leeractiviteiten begeleiden

Stap 3 Leeractiviteiten begeleiden Stap 3 Leeractiviteiten begeleiden Bij het begeleiden van leeractiviteiten kun je twee aspecten aan het gedrag van leerkrachten onderscheiden, namelijk het pedagogisch handelen en het didactisch handelen.

Nadere informatie

Absolute beginners: hoe vang je ze op? Hanneke Pot: ronde 2

Absolute beginners: hoe vang je ze op? Hanneke Pot: ronde 2 Absolute beginners: hoe vang je ze op? Hanneke Pot: ronde 2 Programma Vanuit het perspectief van het kind: Eigen ervaring a) gewoon (?) b) TPR Onderzoek: Lectoraat OGO TPR in groep 1??!! a) opzet b) resultaten

Nadere informatie

Eerste hulp bij tweede taal: experimentele studies naar woordenschatdidactiek voor jonge tweede-taalverwervers Bacchini, S.

Eerste hulp bij tweede taal: experimentele studies naar woordenschatdidactiek voor jonge tweede-taalverwervers Bacchini, S. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Eerste hulp bij tweede taal: experimentele studies naar woordenschatdidactiek voor jonge tweede-taalverwervers Bacchini, S. Link to publication Citation for published

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Wereldwijd is het aantal zeer jonge leerders van vreemde talen, met name van het Engels sterk toegenomen. China kent waarschijnlijk het grootste aantal zeer jonge EFL (English

Nadere informatie

Introductie. De onderzoekscyclus; een gestructureerde aanpak die helpt bij het doen van onderzoek.

Introductie. De onderzoekscyclus; een gestructureerde aanpak die helpt bij het doen van onderzoek. Introductie Een onderzoeksactiviteit start vanuit een verwondering of verbazing. Je wilt iets begrijpen of weten en bent op zoek naar (nieuwe) kennis en/of antwoorden. Je gaat de context en content van

Nadere informatie

Bijlage 1: het wetenschappelijk denk- en handelingsproces in het basisonderwijs 1

Bijlage 1: het wetenschappelijk denk- en handelingsproces in het basisonderwijs 1 Bijlage 1: het wetenschappelijk denk- en handelingsproces in het basisonderwijs 1 Bijlage 1: Het wetenschappelijk denk- en handelingsproces in het basisonderwijs: Stadium van het instructie model Oriëntatiefase

Nadere informatie

De relatie tussen taalaanbod en woordenschatverwerving van het Nederlands als tweede taal door 2,5-jarige allochtone kleuters in Brussel

De relatie tussen taalaanbod en woordenschatverwerving van het Nederlands als tweede taal door 2,5-jarige allochtone kleuters in Brussel 522 De relatie tussen taalaanbod en woordenschatverwerving van het Nederlands als tweede taal door 2,5-jarige allochtone kleuters in Brussel Machteld Verhelst Centrum voor Taal en Migratie, K.U.Leuven,

Nadere informatie

Samenvatting Proefschrift Fostering Monitoring and Regulation of Learning Mariëtte H. van Loon, Universiteit Maastricht

Samenvatting Proefschrift Fostering Monitoring and Regulation of Learning Mariëtte H. van Loon, Universiteit Maastricht Samenvatting Proefschrift Fostering Monitoring and Regulation of Learning Mariëtte H. van Loon, Universiteit Maastricht Dit proefschrift beschrijft onderzoek naar metacognitieve vaardigheden van leerlingen

Nadere informatie

Model om schoolse taalvaardigheden te observeren en te reflecteren

Model om schoolse taalvaardigheden te observeren en te reflecteren 1 Bijlage 1: Model om schoolse taalvaardigheden te observeren en te reflecteren Als een leraar op zoek is naar een mogelijk instrument om schoolse taalvaardigheid bij zijn leerlingen te observeren, dan

Nadere informatie

Over leerlingen, tovenaars en leerling-tovenaars. Koen Jaspaert

Over leerlingen, tovenaars en leerling-tovenaars. Koen Jaspaert Over leerlingen, tovenaars en leerling-tovenaars Koen Jaspaert Die eet en die eet niet De voedingsdriehoek Die eet en die eet niet De voedingsdriehoek versus... Die eet en die eet niet... de voedselzandloper

Nadere informatie

ATTRIBUEREN OF TOESCHRIJVEN

ATTRIBUEREN OF TOESCHRIJVEN ATTRIBUEREN OF TOESCHRIJVEN De meeste mensen, en dus ook leerlingen, praten niet alleen met anderen, maar voeren ook gesprekken met en in zichzelf. De manier waarop leerlingen over, tegen en in zichzelf

Nadere informatie

Wat te doen met zwakke begrijpend lezers?

Wat te doen met zwakke begrijpend lezers? Wat te doen met zwakke begrijpend lezers? Cor Aarnoutse Wat doe je met kinderen die moeite hebben met begrijpend lezen? In dit artikel zullen we antwoord geven op deze vraag. Voor meer informatie verwijzen

Nadere informatie

Vroeg vreemd (buur)taalonderwijs

Vroeg vreemd (buur)taalonderwijs Vroeg vreemd (buur)taalonderwijs in het basisonderwijs met ELENA Ellen Rusman & Stefaan Ternier Welten instituut, Open Universiteit 7 november 2014 Evoluon, Eindhoven http://www.elena learning.eu/ Programma

Nadere informatie

Laag Vaardigheden Leerdoelen Formulering van vragen /opdrachten

Laag Vaardigheden Leerdoelen Formulering van vragen /opdrachten Blooms taxonomie Laag Vaardigheden Leerdoelen Formulering van vragen /opdrachten Evalueren Evalueren = de vaardigheid om de waarde van iets (literatuur, onderzoeksrapport, presentatie etc) te kunnen beoordelen

Nadere informatie

14-7-2012. Carol Dweck. Wat is Intelligentie?

14-7-2012. Carol Dweck. Wat is Intelligentie? Carol Dweck Wat is Intelligentie? 1 Wat is Intelligentie? Wat is Intelligentie? Meervoudige Intelligentie - Gardner 2 Voorlopige conclusie In aanleg aanwezig potentieel (50% erfelijk bepaald) Domeinspecifiek

Nadere informatie

Thema. Kernelementen. Oplossingsgericht taalgebruik Voorbeeld van communiceren 10 communicatie-tips

Thema. Kernelementen. Oplossingsgericht taalgebruik Voorbeeld van communiceren 10 communicatie-tips Thema Kernelementen Oplossingsgericht taalgebruik Voorbeeld van communiceren 10 communicatie-tips Tips voor de trainer: Doseer je informatie: less is more. Beoordeel wat je gymnasten doen, niet wie ze

Nadere informatie

Feedback. Feedback Een kwestie van kiezen. Jan Strybol Joyce Bommer. dictaal

Feedback. Feedback Een kwestie van kiezen. Jan Strybol Joyce Bommer. dictaal Feedback Feedback Een kwestie van kiezen Jan Strybol Joyce Bommer dictaal Overzicht Actie: feedback op een schrijfproduct Wat: waarop geef je feedback? Hoe: welke wijze van feedback? Toepassing: feedback

Nadere informatie

KENNISMAKING. Motiveren kan je leren 23/01/2015. 5 manieren om te beïnvloeden. Wanneer Plaats Doelstelling. Beleid Vooraf Regisseurstoel Anticiperen

KENNISMAKING. Motiveren kan je leren 23/01/2015. 5 manieren om te beïnvloeden. Wanneer Plaats Doelstelling. Beleid Vooraf Regisseurstoel Anticiperen Motiveren kan je leren Marc Tack& NeleDe Laender KENNISMAKING 5 manieren om te beïnvloeden Wanneer Plaats Doelstelling Beleid Vooraf Regisseurstoel Anticiperen Modelling Permanent Gehele theater Gewenste

Nadere informatie

Woordenschat Een vak apart?

Woordenschat Een vak apart? Woordenschat Een vak apart? Learning words Inside & out Tessa de With Enschede Woensdag 28 oktober 2009 3 Het voorbeeld van de muis Een model van het leren lezen Begrijpend luisteren Woordenschat Technisch

Nadere informatie

Doelstelling: Bijsturing van de opvattingen van de leerlingen met betrekking tot magnetische eigenschappen

Doelstelling: Bijsturing van de opvattingen van de leerlingen met betrekking tot magnetische eigenschappen 6-8 jaar Wetenschappelijk inhoud: Natuurkunde Beoogde concepten: Magnetische eigenschappen van verschillende voorwerpen, intensiteit van een magnetisch vel. Beoogde leeftijdsgroep: Leerlingen van 8 jaar

Nadere informatie

Taal en Connector Ability

Taal en Connector Ability Taal en Connector Ability Nico Smid Taal en Intelligentie Het begrip intelligentie gedefinieerd als G ( de zogenaamde general factor) verwijst naar het algemene vermogen om nieuwe problemen in nieuwe situaties

Nadere informatie

Visiestuk. Waarden. De waarden die ik belangrijk vind op een basisschool zijn:

Visiestuk. Waarden. De waarden die ik belangrijk vind op een basisschool zijn: Visiestuk Deze foto past bij mij omdat ik altijd voor het hoogst haalbare wil gaan. Ook al kost dit veel moeite en is het eigenlijk onmogelijk. Ik heb doorzettingsvermogen, dat heb je ook nodig bij het

Nadere informatie

1. Welkom, presentie Naamkaartjes uitdelen en iedereen welkom heten. Presentielijst invullen. Kort voorstellen van jezelf.

1. Welkom, presentie Naamkaartjes uitdelen en iedereen welkom heten. Presentielijst invullen. Kort voorstellen van jezelf. Introductiecursus Engels voor volwassenen Bijeenkomst 1 Programma: 1. Welkom, presentie. 2. Kennismakingsspel Getting to know you 3. Kennismakingsconstructies aanleren. 4. Leren in de volwasseneneducatie.

Nadere informatie

Kan krom recht worden? De aanpak van ingeslepen taalfouten

Kan krom recht worden? De aanpak van ingeslepen taalfouten Kan krom recht worden? De aanpak van ingeslepen taalfouten Ineke van de Craats inekevandecraats@casema.nl Vandaag Het verschijnsel stagnatie Voorbeelden uit de praktijk De hoofdzin: - het werkwoord (vorm

Nadere informatie

RONDE 1: INBREKEN IN DE KLAS Didactische praktijken ter ondersteuning van gelijke onderwijskansen in het KLEUTERONDERWIJS

RONDE 1: INBREKEN IN DE KLAS Didactische praktijken ter ondersteuning van gelijke onderwijskansen in het KLEUTERONDERWIJS CONFERENTIE STEUNPUNT GOK: De lat hoog voor iedereen!, Leuven 18 september STROOM KRACHTIGE LEEROMGEVINGEN RONDE 1: INBREKEN IN DE KLAS Didactische praktijken ter ondersteuning van gelijke onderwijskansen

Nadere informatie

MEERTALIGHEID: EEN TROEF! MARS Studiedag VAC Gent 19 oktober 2016

MEERTALIGHEID: EEN TROEF! MARS Studiedag VAC Gent 19 oktober 2016 MEERTALIGHEID: EEN TROEF! { MARS Studiedag VAC Gent 19 oktober 2016 Oefening: mijn gevoelens over taal! Wat roept een bepaalde taal bij jou op? Welke invloed heeft ze op jou? Hecht je er een emotionele

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting (Summary in Dutch)

Nederlandse samenvatting (Summary in Dutch) Nederlandse samenvatting (Summary in Dutch) 159 Ouders spelen een cruciale rol in het ondersteunen van participatie van kinderen [1]. Participatie, door de Wereldgezondheidsorganisatie gedefinieerd als

Nadere informatie

EEN GOEDE WOORDENSCHAT: DE BASIS VOOR EEN GOEDE SCHOOLLOOPBAAN

EEN GOEDE WOORDENSCHAT: DE BASIS VOOR EEN GOEDE SCHOOLLOOPBAAN EEN GOEDE WOORDENSCHAT: DE BASIS VOOR EEN GOEDE SCHOOLLOOPBAAN Leren als een op taal gebaseerde activiteit is sterk afhankelijk van woordkennis. Lezers begrijpen niet wat ze lezen als ze de betekenis van

Nadere informatie

Het belangrijkste doel van de studie in hoofdstuk 3 was om onafhankelijke effecten van visuele preview en spellinguitspraak op het leren spellen van

Het belangrijkste doel van de studie in hoofdstuk 3 was om onafhankelijke effecten van visuele preview en spellinguitspraak op het leren spellen van Samenvatting Het is niet eenvoudig om te leren spellen. Om een woord te kunnen spellen moet een ingewikkeld proces worden doorlopen. Als een kind een bepaald woord nooit eerder gelezen of gespeld heeft,

Nadere informatie

Participation in leisure activities of children and adolescents with physical disabilities Maureen Bult

Participation in leisure activities of children and adolescents with physical disabilities Maureen Bult Participation in leisure activities of children and adolescents with physical disabilities Maureen Bult Participatie in vrijetijdsactiviteiten van kinderen en adolescenten met een lichamelijke beperking

Nadere informatie

Persoonlijk Actieplan voor Ontwikkeling

Persoonlijk Actieplan voor Ontwikkeling PAPI PAPI Coachingsrapport Persoonlijk Actieplan voor Ontwikkeling Alle rechten voorbehouden Cubiks Intellectual Property Limited 2008. De inhoud van dit document is relevant op de afnamedatum en bevat

Nadere informatie

Inhoud. De indirecte optelstrategie als handige strategie voor aftrekopgaven in het getaldomein tot 100

Inhoud. De indirecte optelstrategie als handige strategie voor aftrekopgaven in het getaldomein tot 100 De indirecte optelstrategie als handige strategie voor aftrekopgaven in het getaldomein tot 100 Greet Peters 1,*, Joke Torbeyns 1,2, Bert De Smedt 3, Pol Ghesquière 3, & Lieven Verschaffel 1 1 Centrum

Nadere informatie

VIER EENVOUDIGE TAKTIEKEN OM LASTIGE COLLEGA S VOOR JE TE WINNEN

VIER EENVOUDIGE TAKTIEKEN OM LASTIGE COLLEGA S VOOR JE TE WINNEN E-BLOG VIER EENVOUDIGE TAKTIEKEN OM LASTIGE COLLEGA S VOOR JE TE WINNEN in samenwerken Je komt in je werk lastige mensen tegen in alle soorten en maten. Met deze vier verbluffend eenvoudige tactieken vallen

Nadere informatie

attitudes zelfstandig leren kennis vaardigheden

attitudes zelfstandig leren kennis vaardigheden zelfstandig leren Leren leren is veel meer dan leren studeren, veel meer dan sneller lijstjes blokken of betere schema s maken. Zelfstandig leren houdt in: informatie kunnen verwerven, verwerken en toepassen

Nadere informatie

ONDERSTEUNING BIJ HET LEZEN

ONDERSTEUNING BIJ HET LEZEN ONDERSTEUNING BIJ HET LEZEN De meeste leerlingen hebben geen moeite met lezen op zich. Maar vanaf het moment dat ze langere teksten moeten lezen en globale vragen beantwoorden of als ze impliciete informatie

Nadere informatie

Doelen KENNEN & KUNNEN LEERLIJN OVERLADENHEID EIGEN RUIMTE BALANS

Doelen KENNEN & KUNNEN LEERLIJN OVERLADENHEID EIGEN RUIMTE BALANS Doelen KENNEN & KUNNEN SAMENHANG DOORLOPENDE LEERLIJN OVERLADENHEID EIGEN RUIMTE BALANS Leergebieden Ontwikkelteam 125 18 9 ONTWIKKELTEAMS 84 ONTWIKKELSCHOLEN Geven input en feedback op tussenopbrengsten

Nadere informatie

Individueel verslag Timo de Reus klas 4A

Individueel verslag Timo de Reus klas 4A Individueel verslag de Reus klas 4A Overzicht en tijdsbesteding van taken en activiteiten 3.2 Wanneer Planning: hoe zorg je ervoor dat het project binnen de beschikbare tijd wordt afgerond? Wat Wie Van

Nadere informatie

Samenvatting. Samenvatting 8. * COgnitive Functions And Mobiles; in dit advies aangeduid als het TNO-onderzoek.

Samenvatting. Samenvatting 8. * COgnitive Functions And Mobiles; in dit advies aangeduid als het TNO-onderzoek. Samenvatting In september 2003 publiceerde TNO de resultaten van een onderzoek naar de effecten op het welbevinden en op cognitieve functies van blootstelling van proefpersonen onder gecontroleerde omstandigheden

Nadere informatie

Elke Denoo Eline Grouwels Ruth Jamers Sarah Van Leuvenhaege

Elke Denoo Eline Grouwels Ruth Jamers Sarah Van Leuvenhaege Elke Denoo Eline Grouwels Ruth Jamers Sarah Van Leuvenhaege Slotconferentie GoLeWe Antwerpen, 20 mei 2011 Als het op leren aankomt: beter vandaag dan morgen, maar uiteindelijk toch overmorgen! Deel 1 Reële

Nadere informatie

Hoofdstuk 1: Taalverwerving bij kinderen

Hoofdstuk 1: Taalverwerving bij kinderen Hoofdstuk 1: Taalverwerving bij kinderen Kinderen gebruiken vaak in hun zinscontructies en toen. Uit en toen blijkt namelijk dat er een tijdsverband is tussen twee delen uit de zin. Tijdsverbanden zijn

Nadere informatie

GEDRAGSMANAGEMENT. Inleiding. Het model. Poppe Persoonlijk Bas Poppe: 06 250 30 221 www.baspoppe.nl info@baspoppe.nl

GEDRAGSMANAGEMENT. Inleiding. Het model. Poppe Persoonlijk Bas Poppe: 06 250 30 221 www.baspoppe.nl info@baspoppe.nl GEDRAGSMANAGEMENT Dit kennisitem gaat over gedrag en wat er komt kijken bij gedragsverandering. Bronnen: Gedragsmanagement, Prof.dr. Theo B. C. Poiesz, 1999; Samenvatting boek en college, A.H.S. Poppe,

Nadere informatie

How Do Children Read Words? A Focus on Reading Processes M. van den Boer

How Do Children Read Words? A Focus on Reading Processes M. van den Boer How Do Children Read Words? A Focus on Reading Processes M. van den Boer Samenvatting Leesvaardigheid is van groot belang in onze geletterde maatschappij. In veel wetenschappelijke studies zijn dan ook

Nadere informatie

Motivatie: presteren? Of toch maar leren?

Motivatie: presteren? Of toch maar leren? Arjan van Dam Motivatie: presteren? Of toch maar leren? Een van de lastigste opgaven van managers is werken met medewerkers die niet gemotiveerd zijn. Op zoek naar de oorzaken van het gebrek aan motivatie,

Nadere informatie

Visible Learning - John Hattie. Miljoenen leerlingen. Effect van het leerkracht. Effectgrootte

Visible Learning - John Hattie. Miljoenen leerlingen. Effect van het leerkracht. Effectgrootte Visible Learning - John Hattie Wat maakt de school tot een succes? Daar is veel onderzoek naar gedaan. Maar wat werkt nu echt? In het baanbrekende boek Visible Learning verwerkt John Hattie de resultaten

Nadere informatie

NEUROMOTOR TASK TRAINING

NEUROMOTOR TASK TRAINING NEUROMOTOR TASK TRAINING Hulp aan bewegingszwakke kinderen vanuit een wetenschappelijk fundament. Cursuscoördinator Theo de Groot Neuromotor task training (NTT) is een wetenschappelijk onderbouwde behandelmethode

Nadere informatie

TOELICHTING. Voor alle scholen waar het leergebied Frans verplicht is, gelden bijgevolg dezelfde eindtermen Frans.

TOELICHTING. Voor alle scholen waar het leergebied Frans verplicht is, gelden bijgevolg dezelfde eindtermen Frans. stuk ingediend op 608 (2009-2010) Nr. 1 1 juli 2010 (2009-2010) Voorstel van decreet van de dames Marleen Vanderpoorten, Irina De Knop, Fientje Moerman en Ann Brusseel en de heer Sven Gatz houdende wijziging

Nadere informatie

Leadership in Project-Based Organizations: Dealing with Complex and Paradoxical Demands L.A. Havermans

Leadership in Project-Based Organizations: Dealing with Complex and Paradoxical Demands L.A. Havermans Leadership in Project-Based Organizations: Dealing with Complex and Paradoxical Demands L.A. Havermans LEADERSHIP IN PROJECT-BASED ORGANIZATIONS Dealing with complex and paradoxical demands Leiderschap

Nadere informatie

Blauwe stenen leer je zo

Blauwe stenen leer je zo Handleiding groep 3-8 Blauwe stenen leer je zo Wijzers Jeelo heeft gele wijzers om samen met leerlingen te verkennen hoe je een steen van Jeelo leert. Voor groep 3-4 wijzer 2009 Zo leer je blauwe stenen

Nadere informatie

Soorten gezinnen. 2. Vakgebied en vakonderdeel: Wereldoriëntatie / Godsdienst. Eerste graad Tweede graad Derde graad 1 2 3 4 5 6

Soorten gezinnen. 2. Vakgebied en vakonderdeel: Wereldoriëntatie / Godsdienst. Eerste graad Tweede graad Derde graad 1 2 3 4 5 6 Soorten gezinnen 1. Thema: Diversiteit 2. Vakgebied en vakonderdeel: Wereldoriëntatie / Godsdienst 3. Doelgroep Eerste graad Tweede graad Derde graad 1 2 3 4 5 6 4. Duur: 50 min. 5. Doelen Eindtermen Wereldoriëntatie:

Nadere informatie

Doeltaal is voertaal. Engels geven in het Engels. Whitepaper. Doeltaal is voertaal Marion Ooijevaar, 30 januari Introductie

Doeltaal is voertaal. Engels geven in het Engels. Whitepaper. Doeltaal is voertaal Marion Ooijevaar, 30 januari Introductie Engels geven in het Engels Introductie Deze whitepaper verschijnt in een serie whitepapers over Engels in het basisonderwijs. De serie bespreekt verschillende onderwerpen die relevant zijn voor leerkrachten

Nadere informatie

Rapportgegevens Kerntyperingtest

Rapportgegevens Kerntyperingtest Rapportgegevens Kerntyperingtest Respondent: Jill Voorbeeld Email: voorbeeld@testingtalents.nl Geslacht: vrouw Leeftijd: 33 Opleidingsniveau: hbo Vergelijkingsgroep: De Nederlandse beroepsbevolking Testdatum:

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/31633 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Kant, Anne Marie van der Title: Neural correlates of vocal learning in songbirds

Nadere informatie

Een exploratieve studie naar de relatie tussen geïntegreerd STEM-onderwijs en STEM-vaardigheden op secundair niveau

Een exploratieve studie naar de relatie tussen geïntegreerd STEM-onderwijs en STEM-vaardigheden op secundair niveau Een exploratieve studie naar de relatie tussen geïntegreerd STEM-onderwijs en STEM-vaardigheden op secundair niveau dr. H. Knipprath ing. J. De Meester STEM Science Engineering Technology Mathematics 2

Nadere informatie

Rapport voor deelnemers M²P burgerpanel

Rapport voor deelnemers M²P burgerpanel Rapport voor deelnemers M²P burgerpanel Weergaven van publieke opinie in het nieuws en hun invloed op het publiek Dit rapport beschrijft de resultaten van een onderzoek over weergaven van publieke opinie

Nadere informatie

hoofdstuk 2 een vergelijkbaar sekseverschil laat zien voor buitenrelationeel seksueel gedrag: het hebben van seksuele contacten buiten de vaste

hoofdstuk 2 een vergelijkbaar sekseverschil laat zien voor buitenrelationeel seksueel gedrag: het hebben van seksuele contacten buiten de vaste Samenvatting Mensen zijn in het algemeen geneigd om consensus voor hun eigen gedrag waar te nemen. Met andere woorden, mensen denken dat hun eigen gedrag relatief vaak voorkomt. Dit verschijnsel staat

Nadere informatie

Samenvatting Summary in Dutch

Samenvatting Summary in Dutch 112 Samenvatting Summary in Dutch Wanneer mensen anderen zien die in een gelijke situatie of wel beter af zijn of wel slechter af zijn, kan dat sterke reacties oproepen. Mensen kunnen als reactie sterke

Nadere informatie

Zelfstandig werken = actief en zelfstandig leren van een leerling. Het kan individueel of in een groep van maximaal 6 leerlingen.

Zelfstandig werken = actief en zelfstandig leren van een leerling. Het kan individueel of in een groep van maximaal 6 leerlingen. Zelfstandig werken Zelfstandig werken = actief en zelfstandig leren van een leerling. Het kan individueel of in een groep van maximaal 6 leerlingen. Visie Leerlinggericht: gericht op de mogelijkheden van

Nadere informatie

How to present online information to older cancer patients N. Bol

How to present online information to older cancer patients N. Bol How to present online information to older cancer patients N. Bol Dutch summary (Nederlandse samenvatting) Dutch summary (Nederlandse samenvatting) Goede informatievoorziening is essentieel voor effectieve

Nadere informatie

het laagste niveau van psychologisch functioneren direct voordat de eerste bestraling begint. Zowel angstgevoelens als depressieve symptomen en

het laagste niveau van psychologisch functioneren direct voordat de eerste bestraling begint. Zowel angstgevoelens als depressieve symptomen en Samenvatting In de laatste 20 jaar is er veel onderzoek gedaan naar de psychosociale gevolgen van kanker. Een goede zaak want aandacht voor kanker, een ziekte waar iedereen in zijn of haar leven wel eens

Nadere informatie

Samenvatting. Mensen creëren hun eigen, soms illusionaire, visie over henzelf en de wereld

Samenvatting. Mensen creëren hun eigen, soms illusionaire, visie over henzelf en de wereld Samenvatting Mensen creëren hun eigen, soms illusionaire, visie over henzelf en de wereld om hen heen. Zo hebben vele mensen een natuurlijke neiging om zichzelf als bijzonder positief te beschouwen (bijv,

Nadere informatie

Intercultureel leren. Workshop. Studievoormiddag 6 juni 2014

Intercultureel leren. Workshop. Studievoormiddag 6 juni 2014 Intercultureel leren Workshop Studievoormiddag 6 juni 2014 Aan de slag Hoeveel procent van mijn vrije tijd breng ik door met mensen van mijn eigen culturele achtergrond versus mensen met een andere culturele

Nadere informatie

Meertaligheid Als Realiteit op School (MARS)

Meertaligheid Als Realiteit op School (MARS) Meertaligheid Als Realiteit op School (MARS) Commissie Onderwijs Vlaams Parlement 2 juni 2016 Promotoren: Prof. Dr. Piet Van Avermaet (UGent) Prof. Dr. Mieke Van Houtte (UGent) Prof. Dr. Stef Slembrouck

Nadere informatie

Engelse taal. Kennisbasis Engelse taal op de Pabo

Engelse taal. Kennisbasis Engelse taal op de Pabo Engelse taal Belang van het vak Engels geven in het basisonderwijs is investeren in de mensen van de toekomst die studeren, werken en recreëren in verschillende landen van Europa en de wereld. Door de

Nadere informatie

Brochure Begrijpend lezen VMBO 1

Brochure Begrijpend lezen VMBO 1 Brochure Begrijpend lezen VMBO 1 Brochure Begrijpend lezen VMBO 2 Inleiding Het belang van begrijpend lezen kan nauwelijks overschat worden. Het niveau van begrijpend lezen dat kinderen aan het einde van

Nadere informatie

Verslag focusgroep ouders met jongeren in secundaire scholen

Verslag focusgroep ouders met jongeren in secundaire scholen Verslag focusgroep ouders met jongeren in secundaire scholen Doelgroep Methodiek Thema s 11 ouders van jongeren in secundaire scholen (2014) Waarderende benadering Ouderbetrokkenheid- Communicatie Ondersteuning

Nadere informatie

Projectdefinitie. Plan van aanpak

Projectdefinitie. Plan van aanpak Projectplan DOT2 Projectdefinitie ICT is niet meer weg te denken uit ons onderwijs (Hasselt, 2014). Als (toekomstige) leerkracht is het belangrijk dat je daar op inspeelt en kennis hebt van de laatste

Nadere informatie

MANTELZORG, GOED GEVOEL

MANTELZORG, GOED GEVOEL UITKOMSTEN ONDERZOEK: MANTELZORG, GOED GEVOEL Inhoud: Theorie & Vragen Methode Theoretische achtergrond: Mantelzorgers zijn iets minder gelukkig dan de rest van de bevolking (CBS, 2016). Mantelzorg brengt

Nadere informatie

Onderzoek Zuid-Afrika

Onderzoek Zuid-Afrika Onderzoek Zuid-Afrika Tweede taalverwerving en tweede taalonderwijs Engels als tweede taal in het basisonderwijs Naam: Kimberly Vermeulen Studentnummer: S1077859 Klas: PLV3B Datum: 20-04-2015 Inhoudsopgave

Nadere informatie

Gebruik van Engels door leerlingen tijdens de Engelse les.

Gebruik van Engels door leerlingen tijdens de Engelse les. Gebruik van Engels door leerlingen tijdens de Engelse les. Een onderzoek op het Scala College 6-6-2011 Shera Gerber, Marit de Jong, Jacob de Ruiter, Sander Stolk en Femke Verdonk Inhoud Context... 2 Relevantie...

Nadere informatie

Nieuwsbrief. Interactieve werkvormen in de klaspraktijk. Onderzoeksresultaten en tips voor de praktijk

Nieuwsbrief. Interactieve werkvormen in de klaspraktijk. Onderzoeksresultaten en tips voor de praktijk Interactieve werkvormen in de klaspraktijk Onderzoeksresultaten en tips voor de praktijk Lia Blaton, medewerker Onderzoek naar onderwijspraktijk In het kader van de opdracht van het Steunpunt Gelijke Onderwijskansen

Nadere informatie

Boost uw carrière. Zo kiest u de MBAopleiding die bij u past. Deze whitepaper is mede mogelijk gemaakt door

Boost uw carrière. Zo kiest u de MBAopleiding die bij u past. Deze whitepaper is mede mogelijk gemaakt door Boost uw carrière Zo kiest u de MBAopleiding die bij u past Deze whitepaper is mede mogelijk gemaakt door Introductie Update uw kennis De wereld om ons heen verandert in een steeds hoger tempo. Hoe goed

Nadere informatie

Een onderzoek naar visuele en verbale denkvoorkeuren en vaardigheden bij leerlingen van groep 6 en 7

Een onderzoek naar visuele en verbale denkvoorkeuren en vaardigheden bij leerlingen van groep 6 en 7 Beelddenken: Een onderzoek naar visuele en verbale denkvoorkeuren en vaardigheden bij leerlingen van groep 6 en 7 Een samenvatting van het wetenschappelijk onderzoek naar beelddenken Inhoudsopgave Inleiding

Nadere informatie

Rapport Docent i360. Test Kandidaat

Rapport Docent i360. Test Kandidaat Rapport Docent i360 Naam Test Kandidaat Inhoudsopgave 1. Inleiding 2. Sterkte/zwakte-analyse 3. Feedback open vragen 4. Overzicht competenties 5. Persoonlijk ontwikkelingsplan Inleiding Voor u ligt het

Nadere informatie

Zelfreflectie meetinstrument Ondernemende houding studenten Z&W

Zelfreflectie meetinstrument Ondernemende houding studenten Z&W Zelfreflectie meetinstrument Ondernemende houding studenten Z&W 1 Naam student: Studentnummer: Datum: Naam leercoach: Inleiding Voor jou ligt het meetinstrument ondernemende houding. Met dit meetinstrument

Nadere informatie

Positief omgaan met meertaligheid in het basisonderwijs en in de buitenschoolse opvang

Positief omgaan met meertaligheid in het basisonderwijs en in de buitenschoolse opvang Ronde 4 Ayse Isçi Onderwijscentrum, Gent Contact: ayse.isci@gent.be Positief omgaan met meertaligheid in het basisonderwijs en in de buitenschoolse opvang Meertaligheid in het onderwijs en in de opvang

Nadere informatie

Werkgeheugen bij kinderen met SLI. Indeling presentatie. 1. Inleiding. Brigitte Vugs, 19 maart 2009. 1. Inleiding 2. Theoretische achtergrond

Werkgeheugen bij kinderen met SLI. Indeling presentatie. 1. Inleiding. Brigitte Vugs, 19 maart 2009. 1. Inleiding 2. Theoretische achtergrond Werkgeheugen bij kinderen met SLI Brigitte Vugs, 19 maart 2009 Indeling presentatie 1. Inleiding 2. Theoretische achtergrond SLI, Geheugen, Werkgeheugen 3. Ontwikkeling werkgeheugen 4. Relatie werkgeheugen

Nadere informatie

Hoe kan de school in het algemeen werk maken van het nieuwe concept (stam + contexten)?

Hoe kan de school in het algemeen werk maken van het nieuwe concept (stam + contexten)? Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel VOET EN STUDIEGEBIED ASO STUDIERICHTING : ECONOMIE Hoe kan de school in het algemeen werk maken van het nieuwe concept

Nadere informatie

Zelfgestuurd leren met Acadin

Zelfgestuurd leren met Acadin Zelfgestuurd leren met Acadin 1. Wat is zelfgestuurd leren? Zelfgestuurd leren wordt opgevat als leren waarbij men zelfstandig en met zin voor verantwoordelijkheid de sturing voor de eigen leerprocessen

Nadere informatie

Compassie leven. 52 wekelijkse inspiraties vanuit Geweldloze Communicatie. PuddleDancer Press Samengesteld door Monie Doodeman

Compassie leven. 52 wekelijkse inspiraties vanuit Geweldloze Communicatie. PuddleDancer Press Samengesteld door Monie Doodeman Compassie leven 52 wekelijkse inspiraties vanuit Geweldloze Communicatie PuddleDancer Press Samengesteld door Monie Doodeman Inhoudsopgave Voorwoord Wekelijkse inspiraties 01 Geweld in de taal? Wie, ik?

Nadere informatie

2) De voornaamste en meest frequente manier waarop vooruitgang gemaakt wordt in de

2) De voornaamste en meest frequente manier waarop vooruitgang gemaakt wordt in de Proefexamen wetenschappelijke methoden 1) Een intervalschaal is: a) Een absolute schaal van afstanden b) Een absolute schaal van rangordeningen c) Een verhoudingsschaal van afstanden d) Een verhoudingsschaal

Nadere informatie