Eindverantwoording in het kader van de Bsik-monitoring 15 april 2010

Transcriptie

1 TRANSUMO PROGRAMMA EINDRAPPORTAGE Eindverantwoording in het kader van de Bsik-monitoring 15 april 2010 TRANSUMO

2

3 Eindverantwoording in het kader van de Bsikmontoring Projectnummer: BSIK Projecttitel: Transumo Begindatum project: 16 januari 2004 Einddatum project: 15 januari 2010 Auteurs: Directie Transumo Plaats en datum: Zoetermeer, 15 april

4 Inhoudsopgave TEN GELEIDE MANAGEMENTSAMENVATTING MISSIE, DOEL, FOCUS EN WERKWIJZE VAN TRANSUMO Missie Doel Toegevoegde waarde Transumo Achtergrond en beweegredenen Focus en werkwijze WIJZIGINGEN IN STRATEGIE EN UITVOERING Aanscherping inhoudelijke focus in overleg met de Commissie van Wijzen Toenemende sturing op de bijdrage van de projecten aan de programmadoelstellingen Wijziging programmastructuur Aanscherping eindresultaat Wijziging projectenportfolio Loslaten directe koppeling met bloedgroepen in de governance-structuur Ontkoppeling van Connekt Intensivering van de relatie met het Ministerie van Verkeer en Waterstaat Expliciete aandacht voor een concrete erfenis Intensivering van kennisdisseminatie Vereenvoudiging van administratieve procedures Strategie Koers voorbij REALISATIE MIJLPALEN Realisatie mijlpalen Bsik-monitoring Belangrijkste resultaten Resultaten transitiekennis Resultaten kennis over duurzame mobiliteit Bijdrage aan doelstellingen Bsik-impuls als geheel Aanbevelingen voor een adequate kennis- en innovatiestructuur RESULTATEN EN STAND VAN ZAKEN INNOVATIE, VALORISATIE EN VERANKERING Valorisatie Communicatie Verankering Doorwerking in beleids- en bedrijfsprocessen Verbindingen maken met initiatieven buiten Transumo Vergroten van de kans op succesvolle transities Doorwerking in vervolgonderzoek Het Transumo-programma is beëindigd Behoefte aan continuering van de werkprocessen ZELFREFLECTIE Realisme doelen Programma-opzet Participatie Strategie en werkwijze Synergie met andere Bsik-programma s Focus op orgware en gedrag Innovatief karakter Programmasturing Transitie en duurzaamheid Verankering en doorwerking Internationale positionering Organisatie en bestuur

5 Condities Gemiste kansen? Financiën DEELPROJECTEN PROGRAMMA-ACTIVITEITEN Transitieprogramma Evalueren en leren Visie Transumo op duurzame mobiliteit Strategische kennisagenda voor duurzame mobiliteit Kennisinfrastructuurontwikkeling Planet-kant van duurzame mobiliteit Adaptatie-uitdagingen transport bij klimaatverandering THEMA S Overzicht thema s REALISATIE MIJLPALEN WETENSCHAPPELIJKE OUTPUT ECONOMISCHE EN MAATSCHAPPELIJKE OUTPUT MIJLPALEN INNOVATIETRAJECT BEOORDELING MIJLPALEN OP VOORSPELLENDE WAARDE UITSTROOM VAN ONDERZOEKERS RESULTATEN EN STAND VAN ZAKEN INNOVATIE, VALORISATIE EN VERANKERING RESULTATEN M.B.T. INNOVATIE Bijdrage aan ontwikkeling transitiekunde Nieuwe balans tussen publieke en private betrokkenheid Nieuwe kansen voor overheid en marktpartijen Bijdrage aan een ander bewustzijn van organisaties Beter inzicht in drijfveren van participerende organisaties Gebruikersoriëntatie en participatie dragen bij aan implementatie RESULTATEN M.B.T. VALORISATIE Aanpak valorisatie Valorisatieresultaten De rol van de Transumo-footprint VERANKERING Instrumentarium Verankering in beleids- en in bedrijfsprocessen Verankering in het onderwijs Verankering in nieuwe netwerken DOORWERKING Behoefte aan een doorwerkingstrategie Vervolgprogramma s en -initiatieven HET TRANSUMO-PROGRAMMA IS BEËINDIGD BEHOEFTE AAN CONTINUERING VAN DE WERKPROCESSEN SYNERGIE MET ANDERE BSIK-PROGRAMMA S SAMENWERKING MET KSI EN TRANSFORUM BINNEN DUURZAME SYSTEEMINNOVATIES Samenwerking met Kennisnetwerk SysteemInnovaties Samenwerking met TransForum SAMENWERKING MET NEXT GENERATION INFRASTRUCTURES SAMENWERKING MET PROGRAMMA S BINNEN DE ACHT VOOR RUIMTE SAMENWERKING MET ANDERE BSIK-PROGRAMMA S INTERNATIONALE POSITIONERING

6 5.1 ALGEMEEN IMPORT VAN KENNIS UIT HET BUITENLAND NAAR TRANSUMO EXPORT VAN TRANSUMO KENNIS NAAR HET BUITENLAND INTERNATIONALE SAMENWERKING ORGANISATIE EN BESTUUR FUNCTIONEREN GOVERNANCESTRUCTUUR EFFECTIVITEIT RELATIE MET PENVOEREND MINISTERIE EFFECTIVITEIT BSIK-REGELING EFFECTIVITEIT AANSTURING DOOR DE COMMISSIE VAN WIJZEN EFFECTIVITEIT PROGRAMMABUREAU INTERNE KWALITEITSBORGING SYNERGIE PROJECTEN PROGRAMMA EFFECTIVITEIT ADVISERING WETENSCHAPPELIJKE ADVIESRAAD EFFECTIVITEIT ADVISERING MAATSCHAPPELIJKE ADVIESRAAD (RAAD VAN PARTICIPANTEN) FINANCIERING PROJECT IN RELATIE TOT DE BEGROTING IN DE 2 E HERZIENE NULMETING UITGAVEN PER JAAR, UITGESPLITST IN VERSCHILLENDE KOSTENSOORTEN FINANCIERING VAN TRANSUMO VERDELING BSIK-SUBSIDIE TOELICHTING OP HET VERLOOP VAN DE KOSTEN EN DE FINANCIERING.. 99 BIJLAGE 1 OVERZICHT TRANSUMO-PROGRAMMA BIJLAGE 2 PROGRAMMABREDE MIJLPALEN BIJLAGE 3 STATUS MEERJARENPROJECTEN TRANSUMO BIJLAGE 4 GOVERNANCE TRANSUMO BIJLAGE 5 OVERZICHT PARTICIPANTEN TRANSUMO BIJLAGE 6 OVERZICHT AIO S TRANSUMO BIJLAGE 7 OVERZICHT EVENEMENTEN TRANSUMO BIJLAGE 8 AANSLUITING OP KADERPROGRAMMA S EU BIJLAGE 9 RELEVANTE WEBSITES BIJLAGE 10 AANBEVELINGEN VOOR VERVOLGPROGRAMMA S BIJLAGE 11 EXTERNE REVIEWS

7 Ten Geleide Na vijf jaar kennisontwikkeling heeft het Bsik-programma Transumo 1 (TRANsition, to SUstainable MObility) in 2009 haar activiteiten afgerond. Transumo heeft kennis ontwikkeld en toegepast om een transitie naar duurzame mobiliteit te ondersteunen en te versnellen. Transumo is een kennisprogramma met een omvang van circa 60 miljoen euro, waarvan de helft vanuit de aardgasbaten via een regeling voor kennisinfrastructuurversterking beschikbaar werd gesteld. Zo n 435 organisaties uit het bedrijfsleven, de overheid en de kenniswereld hebben in totaal 49 projecten 2 uitgevoerd. Dit heeft geleid tot de ontwikkeling van nieuwe concepten en zienswijzen en daarop gebaseerde succesvolle praktijkexperimenten. Transumo heeft in de praktijk geëxperimenteerd met, geleerd van en gerapporteerd over een aantal mogelijke denkrichtingen die duurzame mobiliteit mogelijk maken. Zoals de transitie van bestraffen naar belonen, en de eindgebruiker verleiden om zelf de logistieke- en mobiliteitsprocessen te optimaliseren binnen duurzaamheidsrandvoorwaarden in plaats van deze oplossingen op te leggen. Maar ook de ontwikkeling van een gemeenschappelijke taal en instrumentarium voor ruimtelijke ordenings- en mobiliteitsplanners, meer private betrokkenheid bij het oplossen van mobiliteitsvraagstukken, het evenwichtig meenemen van de people, profit en planet 3 aspecten (3 P s) van duurzaamheid, slim gebruik maken van ICT en het internationale karakter van de mobiliteits- en duurzaamheidsuitdaging hebben expliciet op de Transumo-onderzoeksagenda gestaan. Transumo deelt haar resultaten op verschillende manieren met de doelgroepen waarvoor de kennis ontwikkeld is. Deze rapportage maakt deel uit van een serie van vijf eindrapportages op programmaniveau, gericht op de doelgroepen Bsik-monitors, Commissie van Wijzen ICES/KIS, transitieprofessionals, onderwijsdocenten, consultants en beleidsmakers. De vijf eindrapportages zijn: Transitions in mobility; New solutions and approaches for sustainable mobility; een bundel van artikelen over de nieuwe wetenschappelijke inzichten in het Transumoprogramma; Eerste stappen naar duurzame mobiliteit de leerervaringen van Transumo; een boek waarin het verhaal van Transumo wordt verwoord. Het bevat de visie op de transitie naar duurzame mobiliteit, proceskennis, leerervaringen m.b.t. transitiemanagement, inzichten, aanpakken en werkmethoden; Eindverantwoording in het kader van de Bsik-monitoring (de voorliggende rapportage). Deze rapportage bevat ook een groot aantal leerervaringen en praktische tips m.b.t. het opzetten, uitvoeren, managen en monitoren van een complex kennisprogramma; Visie Transumo op duurzame mobiliteit 2040; deze rapportage bevat naast een visie voor 2040 ook een beschrijving van mogelijke transitiepaden op weg naar 2040; Strategische kennisagenda voor duurzame mobiliteit Naast deze rapportages op programmaniveau heeft Transumo rapportages uitgebracht over: De inhoudelijke thema s binnen het programma; Alle binnen de thema s uitgevoerde projecten. Deze rapportages zijn te downloaden van de website 1 In formele zin is Transumo een Bsik-project, onderverdeeld in 7 deelprojecten, onderverdeeld in 49 subprojecten. In dit Eindverslag wordt echter gesproken over het Transumo-programma, dat is onderverdeeld in 7 inhoudelijke thema s (Zelfsturing, Verkeersmanagement, Bestuurlijke Processenen, Ruimte, Netwerkintegratie, Ketenintegratie en Personenvervoer) en 4 themadoorsnijdende trajecten (internationale aansluiting, opbouw kennisinfrastructuur, transitiemanagement, visieontwikkeling en communicatie/kennistransfer). Binnen de thema s zijn 43 projecten uitgevoerd. Op programmaniveau zijn 6 projecten uitgevoerd. 2 Zie bijlage 1. 3 Transumo heeft gekozen voor een brede interpretatie van het begrip duurzaamheid, uitgedrukt in de termen people (welzijn, welbevinden van mensen, inclusief veiligheid), planet (milieukwaliteit, beperking niet-hernieuwbare reserves) en profit (ook wel prosperity: welvaart, sterke economische concurrentiepositie). 5

8 Tenslotte zijn de verkregen inzichten op themaniveau vertaald naar: De publicatiereeks Op weg naar duurzame mobiliteit Inspiratie uit Transumoprojecten. Deze publicatiereeks van Transumo met CROW/CCT 4 bevat vijf brochures en is bedoeld om aan iedereen die zich professioneel met vernieuwing in mobiliteit en logistiek bezighoudt, duidelijk te maken welke benaderingen, aanpakken en ideeën voor duurzame mobiliteit veelbelovend lijken en welke juist niet. Diverse onderwijscasussen, m.n. voor het HBO-onderwijs. Deze eindrapportage in het kader van de Bsik-monitoring is qua structuur opgezet conform de richtlijnen van SenterNovem, maar zoals hiervoor al is aangegeven- zijn er de belangrijkste leerervaringen van het programma aan toegevoegd. Daardoor is het document veel lijviger geworden dan het format van SenterNovem aangeeft. De Management-samenvatting geeft de snelle lezer echter al een redelijk compleet beeld van de resultaten van Transumo. Na de Managementsamenvatting geeft Hoofdstuk 1 een overzicht van de deelprojecten binnen Transumo. Het hoofdstuk beschrijft de thema s en de verbindende activiteiten op programmaniveau, waaronder het visietraject en het transitieprogramma. De overzichten geven o.a. aan welke organisaties aan de Transumo-activiteiten hebben deelgenomen. In Hoofdstuk 2 wordt ingegaan op de realisatie van de mijlpalen, die vastgelegd zijn in de 2 e Herziene Nulmeting uit Het betreft mijlpalen voor wetenschappelijke, economische en maatschappelijke output en mijlpalen voor het innovatietraject. Er wordt een toelichting gegeven op verschillen tussen de beoogde ambities en de uiteindelijke resultaten. Daarbij is gebruik gemaakt van analyses van diverse externe organisaties 5. Tenslotte wordt in dit hoofdstuk een beeld gegeven van de uitstroom van onderzoekers naar bedrijfsleven en overheid. Hoofdstuk 3 beschrijft de resultaten met betrekking tot innovatie, valorisatie, verankering en doorwerking. Hierover valt na vijf jaar Transumo bijzonder veel te zeggen en er zijn opmerkelijke resultaten geboekt en veel leerervaringen opgedaan. In dit hoofdstuk wordt ook een doorkijk gegeven naar de activiteiten met betrekking tot verdere marketing van het gedachtegoed van Transumo. In Hoofdstuk 4 wordt de synergie met andere Bsik-programma s beschreven. Voor Transumo waren met name de relaties met KSI, TransForum en de programma s binnen de Acht voor Ruimte het meest relevant. Hoofdstuk 5 gaat in op de internationale positionering van het binnen Transumo uitgevoerde onderzoek. Internationale aansluiting is één van de specifieke aandachtspunten voor de projecten geweest. Het hoofdstuk beschrijft zowel de kennisinstroom vanuit het buitenland als de kennisuitstroom naar het buitenland. In Hoofdstuk 6 wordt gereflecteerd op de governance van Transumo. Daarbij wordt o.a. ook ingegaan op de wijze waarop Bsik heeft gestuurd en de inhoudelijke voortgang van het programma heeft beïnvloed. In de hoofdstukken 7 t/m 11 wordt gerapporteerd over de financiële prestaties van het programma. 4 CCT = CompetentieCentrum Transities 5 DHV, Athena Institute VU, TU Delft, Drift 6

9 0. Managementsamenvatting 0.1 Missie, doel, focus en werkwijze van Transumo Missie De missie van Transumo is het versnellen van de transitie naar een duurzame mobiliteit, door het op gang brengen en verankeren van een overgang van de huidige veelal technologie- en aanbodgedreven monodisciplinaire kennisinfrastructuur naar een vraaggeoriënteerde, participatieve, multi- en transdisciplinair werkende kennisinfrastructuur voor mobiliteit Doel Het doel van Transumo is om via kennisontwikkeling en verspreiding binnen het kader van de Bsik 6 -regelgeving een bijdrage te leveren aan het versnellen van de transitie naar duurzame mobiliteit. Transumo heeft heel gericht gestuurd op de kennisontwikkeling door op drie manieren eisen aan de onderzoeksaanpak te stellen: (1) Komt de onderzoeksvraag uit de markt en is deze voldoende gericht op transitie en duurzame mobiliteit?, (2) Is het onderzoeksteam tripartiet 7 van samenstelling en van voldoende kwaliteit? en (3) Is de onderzoeksopzet adequaat, gezien de doelstellingen van het project en het programma? Toegevoegde waarde Transumo De toegevoegde waarde van het programma wordt geleverd door: de relevantie van de onderzoeksthema s; de thematische verbinding (visie, kennisvragen en onderlinge relaties van projecten binnen een specifiek mobiliteitssegment); de tripartiete opzet en uitvoering van projecten (ofwel de verbinding van de 4 B s burger, bedrijven, bureaucratie, belangenorganisaties); de multidisciplinaire wetenschapsbeoefening; de focus op duurzaamheid (moderne vertaling via de 3P s people, planet, profit); de nadrukkelijke aandacht voor implementatievraagstukken en systeemveranderingen (transitie); de verbinding tussen mobiliteit én logistiek (verbindend tussen autonome segmenten binnen de mobiliteit) Achtergrond en beweegredenen Het denken over duurzame mobiliteit en meer in het algemeen over innovaties in mobiliteit en vervoer is niet begonnen en houdt ook niet op bij het Bsik-programma Transition to Sustainable Mobility (Transumo). Aandacht voor de langetermijn ontwikkeling van (duurzame) mobiliteit is allerminst nieuw. Al met de publicatie Gasgeven of afremmen: toekomstscenario s voor ons vervoersysteem werd in 1977 aandacht gegeven aan de groei van het (personen-) vervoer in termen van kilometrage. De publicatie Afrekenen met files zette het fileprobleem in 1986 op de politieke agenda en kwam ook al met oplossingen in de sfeer van financiële prikkels. Sindsdien zijn er spraakmakende projecten en grote (onderzoeks-) programma s ontwikkeld die beoogden een betere bereikbaarheidskwaliteit, een efficiëntere logistiek en/of een milieuvriendelijker vervoersysteem te bewerkstelligen. Transumo bouwde voort op de reeds ontwikkelde kennis, maar wèl met een focus op de transitie naar duurzame mobiliteit. In voorgaande kennisprogramma s is geconstateerd dat binnen het mobiliteitsysteem de vele actoren vooral aandacht schenken aan hun eigen ambities, belangen, problemen en oplossingen en weinig bijdragen aan het collectief belang. Het ontbreekt daardoor aan de synergie die juist nodig is om systeemsprongen te realiseren die moeten leiden tot een duurzame mobiliteit. Daarnaast werd in veel voorafgaande programma s veel aandacht geschonken aan de ontwikkeling van nieuwe technieken en concepten, maar wellicht te weinig aan de implementatie daarvan. 6 Bsik = Besluit Subsidies Investeringen Kennisinfrastructuur. Het is te beschouwen als ICES/KIS-3. 7 Samenwerking van organisaties uit de drie bloedgroepen kenniswereld, overheid en bedrijfsleven. 7

10 Tenslotte leidde analyses van de duurzaamheidsuitdagingen tot het inzicht dat incrementele oplossingen niet langer volstaan, maar dat een fundamentele aanpassing van culturen, gebruiken en structuren (transitie) noodzakelijk is om duurzame mobiliteit te bewerkstelligen. Volgens Transumo is een bestendige en structurele samenwerking tussen bedrijven, kennisinstellingen en overheden noodzakelijk om in de mobiliteitsector systeemsprongen te realiseren. Een vernieuwde tripartiete kennisinfrastructuur is daarin cruciaal en ook hier zijn door Transumo substantiële stappen gezet. Het kunnen omgaan met de complexiteit van het mobiliteitsysteem vraagt om nieuwe samenwerkingsvormen tussen de verschillende publieke en private actoren én om multidisciplinaire kennis. Tenslotte is er de overtuiging dat het succes van innovaties en transities niet alleen een technische, maar met name ook een gedragscomponent, een bestuurlijk-organisatorische en een maatschappelijke component heeft Focus en werkwijze Bij de start van Transumo is aangegeven dat het kennisprogramma hoewel het een brede en interdisciplinaire scope heeft- niet alle mobiliteitsvraagstukken even grondig wilde bestuderen. De redenen hiervoor waren: dat niet alle kennisleemten even urgent waren voor de participanten; dat er ook al andere onderzoekprogramma s waren die zich richtten op de kennisleemten en dat de Nederlandse kennisinfrastructuur niet op alle onderzoeksgebieden even sterk was. De nadruk op het tripartiete karakter van de te vormen kennisinfrastructuur heeft van Transumo een wezenlijk ander programma gemaakt dan voorgaande kennisprogramma s. Waar voorgaande programma s hebben gefocusseerd op verschillende (technologische) innovaties heeft Transumo laten zien hoe relevante partijen een gezamenlijk besef van urgentie en een gedeelde visie op duurzame mobiliteit kunnen ontwikkelen, hoe gedrag van mobilisten valt te beïnvloeden, hoe innovatieve organisatorische en technische concepten kunnen worden geïmplementeerd en hoe bestuurlijk-organisatorische lock-in situaties kunnen worden doorbroken. Transumo heeft veel nadrukkelijker dan in het verleden de verbinding gezocht van personenen goederenvervoer, in thema s als Zelfsturing, Bestuurlijke Processen en Ruimte. Vanaf het begin van het programma heeft Transumo de klassieke top-down benaderingswijze, die tot dusver voor de aanpak van mobiliteitsproblemen is gehanteerd, vervangen door een benadering met meer bottom-up-elementen. Om vanuit uitgangspunten (visie en ambities) te komen tot een projectenportfolio is gekozen voor een tweeledige aanpak, waarbij er interactie plaatsvindt tussen (top-down) visievorming en de uitwerking daarvan in thema s enerzijds en de (bottom-up) inspiratie van deze visie door het aandragen van nieuwe concepten, perspectieven en werkwijzen anderzijds. Op basis van de ontwikkelde visie op duurzame mobiliteit is een verzameling kernvragen geformuleerd, die zijn omgezet in aandachtsgebieden voor Transumo. De uiteindelijke programmering van onderzoek is een proces geweest waarbij zowel de visie op duurzame mobiliteit als de specifieke randvoorwaarden van de Bsik-regeling van grote invloed zijn geweest. Via vraagarticulatie tot stand gekomen projectvoorstellen konden bij Transumo worden ingediend, passend binnen de globale programmavisie. Om de bijdrage van potentiële projecten aan de doelstellingen van Transumo te kunnen toetsen is een aantal criteria geformuleerd (bijvoorbeeld aard en omvang van het probleem, bereidheid tot uitvoeren als transitie-experiment, vraagoriëntatie en gebruikersparticipatie, focus op implementeren en opschalen, focus op 3P-duurzaamheid, bereidheid tot tripartiete samenwerking, bereidheid tot het investeren in kennisontwikkeling en kennistransfer en de kans op zichtbaar succes). Uiteindelijk heeft in Transumo het accent vooral gelegen op enerzijds gedragsbeïnvloeding van individuen én organisaties en anderzijds op het omgaan met de (bestuurlijke) complexiteit van het mobiliteitsysteem, die daadwerkelijke innovaties en transities vaak in de weg staat, de orgware. Om de lock-in van het mobiliteitsysteem te doorbreken, is kennis ontwikkeld over duurzame mobiliteitsconcepten, waarbij de eindgebruiker sterker dan voorheen centraal is gezet, waarin nieuwe samenwerkingsarrangementen zijn ontstaan en waarin de nieuwste ICTmogelijkheden zijn benut. 8

11 Transumo heeft in zeven thema s en op programmaniveau in totaal 49 projecten (zie bijlage 1), onderzoek gedaan voor, door, met en in de praktijk. De kennisontwikkeling vond in belangrijke mate in praktijkpilots plaats (bijvoorbeeld project Spitsmijden op de A12), maar altijd met een sterke betrokkenheid van wetenschappers die de vraagstukken vanuit verschillende perspectieven multidisciplinair hebben belicht. Het Transumo-kennisprogramma (action research en open innovatie ) is uitgevoerd door toponderzoekers, aangestuurd door vragen vanuit overheden en bedrijven en zich concentrerend op gedragsverandering en het slechten van implementatie- en transitiebarrières. Het is een zeer bewuste keuze geweest om in één type project de multidisciplinaire wetenschapsontwikkeling én het praktijkonderzoek volledig te integreren. In tripartiete projecten participeren dan ook kennisvragers (overheden, bedrijven) én kennisaanbieders (universiteiten, onderzoeksinstellingen). Bedrijven, maatschappelijke organisaties, overheden en kennisinstellingen hebben eigen rollen in de mobiliteitsaanpak. Onder hen zijn spelers die de neiging hebben het bestaande systeem te laten voortbestaan (in transitietermen: regimespelers), maar ook partijen die nieuw zijn voor de sector en/of baanbrekende aanpakken voorstaan (nichespelers). De opgave van Transumo was om deze partijen in één project aan tafel te krijgen en te houden, elkaar te laten inspireren en daardoor tot nieuwe kennis te laten komen en de gebruikers tot implementaties in hun dagelijkse praktijk te verleiden. Daarbij is in eerste instantie gebruik gemaakt van theoretische concepten van transitiemanagement (uit KSI), die in Transumo-experimenten zijn gevalideerd en waarvan de resultaten zijn teruggesluisd naar de wetenschap. In tweede instantie heeft Transumo zelf aanpakken en instrumenten ontwikkeld én beschreven om de transitie naar duurzame mobiliteit verder te faciliteren (project Transitieprogramma). De outcome van Transumo is via een nieuwe vorm van transitiemonitoring in kaart gebracht 8. De ervaringen met het transitieproces zijn uitgebreid beschreven en gedocumenteerd. 0.2 Wijzigingen in strategie en uitvoering Aanscherping inhoudelijke focus in overleg met de Commissie van Wijzen Transumo heeft een moeizame opstartfase gehad. Bij de start maakte de Commissie van Wijzen zich zorgen over de focus van het programma, over de wijze waarop het programma gestructureerd was (doelen, mijlpalen e.d.), over de verbondenheid met Connekt en over de wijze waarop het Ministerie van Verkeer en Waterstaat de inhoudelijke programmering zou kunnen beïnvloeden. Bij de goedkeuring kreeg Transumo echter het voordeel van de twijfel. Wel werd een inhoudelijke evaluatie afgesproken na twee jaar, met de reële kans op stopzetten van de Bsik-subsidiëring bij onvoldoende presteren van Transumo. Feitelijk werd het programma opgeknipt in twee fasen en werd de knip 9 tussen deze fasen geïntroduceerd. Consequentie van deze voorwaarden bij de goedkeuring was dat in de eerste fase ( ) van het programma veel managementaandacht moest uitgaan naar evaluaties 10, verantwoordingsrapportages, overleg met de beoordelende instanties en het bijeenhouden van het consortium. Pas in de tweede fase (doorstart na de knip, vanaf 2007) kon de aandacht volop aan de inhoudelijke uitdagingen worden besteed. Het risico dat er geen Bsik-financiering zou worden toegekend na 2006 heeft ertoe geleid dat een aantal veelbelovende langjarige projecten in de eerste fase niet van de grond kon komen (door onzekerheid over de meerjarenfinanciering) en in de tweede fase (na de knip ) niet meer volledig afgerond zou kunnen worden: het programma kende immers twee starts met periode van ieder minder dan vier jaar. Een aantal universiteiten was vanwege deze onzekerheid niet bereid het risico te nemen om met nieuwe vierjarige AIO-trajecten te starten. 8 In het kader van het project Transitiemonitoring (PIZZA) dat samen met KSI is uitgevoerd, is transitiemonitoring ontwikkeld. 9 De knip was een splitsing in twee fasen van het Transumo-programma. Voor de eerste fase ( ) was 10 miljoen euro Bsik-subsidie hard toegezegd. Voor de 2 e fase ( ) was 20 miljoen euro Bsik-subsidie gereserveerd. Dit laatste budget zou pas definitief aan Transumo toegewezen worden na bewezen succes in de 1 e fase (tussentijdse evaluatie in 2006). In 2005 is de knip met één jaar verschoven naar eind In 2006 werd na de inhoudelijke evaluatie en na aanpassing van de Herziene Nulmeting besloten het budget voor de 2 e fase vrij te geven. In 2007 vond vervolgens de Midterm Review plaats in het kader van de reguliere monitoring van alle Bsik-programma s. 10 In feite heeft Transumo twee opeenvolgende Midterm Reviews ondergaan (medio 2006 en eind 2007). 9

12 Het risico van het moeten stopzetten van het programma was echter ook zo groot dat Transumo in de jaren vóór de knip gedwongen werd om het programma beter te structureren en de inhoudelijke focus aan te scherpen. Bestuur en Directie zijn samen met de Commissie van Wijzen gekomen tot een werkbare invulling van het begrip transitiemanagement. Mede omdat de theorie over transitiemanagement nog in ontwikkeling was en concrete handvaten voor projectleiders ontbraken, was het voor de in de eerste fase van Transumo gestarte projecten erg lastig om zich te organiseren als een transitie-experiment. Vanaf 2007 zijn op programmaniveau aanvullende activiteiten ondernomen om de voorziene kennisleemten op transitiegebied te voorkomen en is een verbindend project gestart waarin instrumentarium is ontwikkeld: het eigen Transitieprogramma. Het hiervoor noodzakelijke budget kon vrijgemaakt worden omdat een aantal projecten stagneerde of goedkoper uitgevoerd konden worden. De projectleiders hebben daarbij de wijziging van focus en de daaruit voortvloeiende aanpassingen van de programmastructuur ervaren als het wijzigen van de spelregels gedurende de wedstrijd en soms enige weerstand geboden bij het implementeren van de veranderingen Toenemende sturing op de bijdrage van de projecten aan de programmadoelstellingen Bij de start van het programma is veel energie gestoken om projecten een wezenlijke bijdrage te laten leveren aan programmadoelstellingen. Na de start van projecten is gebleken dat projecten hun identiteit als programmabouwsteen gauw neigen te vergeten. Door het programmamanagement is daarom in toenemende mate bijgestuurd. Het project Transitiemonitoring (PIZZA) heeft hier een belangrijke bijdrage aan geleverd. Er dienden in Transumo transitieactiviteiten plaats te vinden op drie niveaus (project-, programma- en maatschappelijk niveau) en projecten moesten niet alleen gericht zijn op (kortetermijn) veranderingen, maar de richting van systeemverandering kiezen en dat op een duurzame wijze doen. Lopende het programma is in steeds sterkere mate aandacht uitgegaan naar enerzijds het verbinden van de projecten aan het programma en anderzijds naar het verhogen van de inhoudelijke ambitie van projecten. Uiteindelijk is in de laatste fase ( ) van Transumo de verbinding met het maatschappelijk niveau zwaar aangezet en verschoof de focus tegelijk zeer sterk naar duurzaamheid. Dat is gebeurd enerzijds door in tussen- en eindrapportages van toen al lopende projecten specifiek aandacht te vragen voor de relatie met programmadoelen (met belangrijke aspecten als duurzaamheid en transitie) en anderzijds door het formuleren van korterlopende projecten die specifiek gericht waren op het uitdiepen van deze aspecten. Vanuit een vooral faciliterende rol aan het begin van het kennisprogramma heeft het programmamanagement zich in de eindfase ook kunnen richten op het interveniëren in transitieprocessen (zowel binnen als buiten Transumo). Dit is een logische ontwikkeling, omdat de procesresultaten en leerervaringen pas in de laatste jaren van Transumo benoemd konden worden Wijziging programmastructuur Gedurende de uitvoering van het programma is mede na advisering door de Commissie van Wijzen, het Bestuur 11, de Wetenschappelijke Adviesraad (WAR) en de Raad van Participanten 12 (RvP) de programmastructuur gewijzigd. Om de juiste balans te krijgen tussen aan de ene kant het bewerkstelligen van een voldoende niveau van samenhang tussen projecten en aan de andere kant het opleveren van tastbare resultaten en het behouden van een duidelijke inhoudelijke focus is gekozen voor het toevoegen van projectdoorsnijdende trajecten voor transitiemanagement en duurzaamheid. Na de knip in het programma (in 2006) is de huidige programmaopzet met inhoudelijke thema s en themadoorsnijdende activiteiten op programmaniveau geëffectueerd. Een van de belangrijkste effecten van deze ingreep was dat transitiemanagement een integraal onderdeel van alle thema s werd. 11 De samenstelling van de governance-organen van Transumo is opgenomen in bijlage De Raad van Participanten heeft gefungeerd als Maatschappelijke Adviesraad. 10

13 0.2.4 Aanscherping eindresultaat Direct na de Midterm Review heeft Transumo de beoordelende instanties aangegeven niet afgerekend te kunnen worden op zaken waar het programma geen of onvoldoende invloed op kan uitoefenen (decennia durende transitietrajecten en marktimplementaties door andere organisaties, de omvorming van de kennisinfrastructuur naar een innovatiesysteem e.d.) 13. De beoogde eindresultaten per januari 2010 zijn geherdefinieerd en zoveel mogelijk verwoord in termen van concrete output Wijziging projectenportfolio Een aantal vroeg in het programma gestarte projecten had een sterke focus op procesoptimalisatie. In de loop van het programma werd steeds duidelijker dat fundamentelere systeemdoorbraken noodzakelijk waren om duurzame mobiliteit te realiseren. Dit inzicht heeft de keuze van later in het programma gestarte projecten uiteraard beïnvloed. Verder geldt dat na de Midterm Review alle resterende budget gericht is ingezet ten behoeve van: het versterken van de transitiefocus van programma en projecten; het versterken van de (planet-)duurzaamheidfocus van programma en projecten; het versterken van de meest belovende projecten ( de parels van Transumo ); het invullen van specifieke witte vlekken in het programma (bijvoorbeeld kennis over voor- en natransport en elektrisch vervoer) en activiteiten die de maatschappelijke zichtbaarheid van Transumo moesten versterken (bijvoorbeeld via de televisieserie Vakwerk NL Duurzame Mobiliteit). Dit is gebeurd door het honoreren van enkele nieuwe grote projecten en een veelvoud van kleine projectuitbreidingen (zogenaamde top-ups) Loslaten directe koppeling met bloedgroepen in de governance-structuur In het oorspronkelijke Bestuur was sprake van twee leden afkomstig uit elk van de drie bloedgroepen (kennisinstellingen, overheid, bedrijfsleven), waaraan twee onafhankelijke bestuursleden zijn toegevoegd. Later in het programma is de directe koppeling met de bloedgroepen losgelaten en zijn vacante bestuursposities ingevuld vanuit de behoefte aan specifieke competenties op bestuursniveau. Ook in de Raad van Participanten is de ontkoppeling doorgevoerd. Elke organisatie die substantieel 14 investeert in Transumo kon recht doen gelden op een positie in de Raad van Participanten. Overigens is gebleken dat een aantal organisaties -als eenmaal het programma draait- weinig waarde toekent aan een dergelijke positie. De meeste participanten waren vooral in de projecten van Transumo geïnteresseerd Ontkoppeling van Connekt Transumo is ontstaan vanuit een door het Connekt-netwerk genomen initiatief en in zekere zin als een vorm van continuering van de ICES/KIS-2-activiteiten. De Commissie van Wijzen was van mening dat een nieuw programma op een aantal cruciale aspecten fundamenteel anders moest worden ingericht en gefocusseerd dan het ICES/KIS-2-programma en vereiste daarom een ontkoppeling van Connekt. Vanaf het begin van Transumo is sprake geweest van een juridische scheiding tussen Connekt en Transumo. Tot en met 2005 heeft Connekt via een uitvoeringsovereenkomst met Transumo de administratieve uitvoering op zich genomen. Begin 2006 heeft volledige ontkoppeling/ ontvlechting plaatsgevonden. Transumo heeft een kleine uitvoeringsorganisatie in Zoetermeer opgezet. De ontkoppeling heeft wel tot gevolg gehad dat Connekt afstand nam van de eerder afgegeven garantstelling voor het regelen van de volledige cofinanciering van Transumo. 13 Een voorbeeld hiervan is de ambitie van Transumo om tot een vernieuwende kennisinfrastructuur te komen. Binnen de Bsik-periode kan Transumo werken aan a. het versterken van de huidige kennisinfrastructuur en b. het verbreden daarvan (nieuwe partijen, interactief programmeren e.d.). Na de Bsik-periode zou de slag (c.) naar het transitioneren naar een innovatiesysteem gemaakt moeten worden (andere organisatie, andere werkwijzen). In Acht voor Ruimte - verband zijn essentiële onderdelen van zo n innovatiesysteem benoemd, namelijk visievorming, cyclische en open innoveren, praktijk van learning by doing, vraagsturing, tripartiete samenwerking, tripartiete strategische kennisagendering. Met de aanpak van Transumo wordt duidelijk voorgesorteerd op deze zaken. 14 Gekozen is voor de arbitraire- drempel van euro over de hele looptijd van Transumo. 11

14 Echter, ook in de jaren dat Connekt betrokken was bij de uitvoering van Transumo is nauwelijks sprake geweest van acties om cofinanciering te organiseren. In het netwerk werd de breuk met Connekt niet altijd begrepen en heerste er zorg over het verlies van opgebouwde kennis en ervaring Intensivering van de relatie met het Ministerie van Verkeer en Waterstaat Vanaf de start van het kennisprogramma heeft de ambtelijke top van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat in lijn met de wens van de Commissie van Wijzen 15 - Transumo een neutrale positie gegund tussen de overheid, het bedrijfsleven en het onderzoeksveld in, ondanks weerstand daartegen op lagere niveaus die Transumo in zekere zin beleidsmatig wilden aansturen. Het ministerie was daarmee één van de vele participanten van Transumo, zonder dat het een dominante invloed had op de onderzoeksprogrammering. Keerzijde hiervan was de beperkte participatie van beleidsafdelingen in de projecten, waarmee het commitment van het ministerie aan de inhoudelijke thema s en praktijkpilots van Transumo niet automatisch (en soms helemaal niet) tot stand kwam. Een aantal innovaties met innovatief goederenvervoer kon daardoor niet in de praktijk worden beproefd. Ter compensatie van de beperkte participatie van beleidsafdelingen heeft het programmamanagement in 2008 en 2009 een forse extra inspanning moeten leveren om de ontwikkelde kennis goed te laten landen in de beleidsprocessen van het ministerie. De voormalige Directeur-Generaal Mobiliteit 16 is daarbij voor Transumo een waardevolle partner geweest. Een mooi succes van deze relatie is de erkenning door de Secretaris-Generaal dat het gedachtegoed en de ontwikkelde kennis van Transumo ook na afronding van het kennisprogramma nog een impuls verdient en de toezegging om in 2010 en 2011 extra kennistransferactiviteiten rond transitie naar duurzame mobiliteit en specifiek de Transumofootprint te financieren Expliciete aandacht voor een concrete erfenis Naar aanleiding van interne discussie over de bijdrage aan de kennisinfrastructuur heeft Transumo ervoor gekozen een tastbare erfenis achter te laten voor toekomstige kenniswerkers. De Transumo-footprint is een webbased onderdeel van de kennisinfrastructuur op het vlak van duurzame mobiliteit, heeft relaties met en staat open voor (websites van) mogelijke partners binnen de mobiliteitswereld en aanpalende domeinen (virtual Community of Practice). De Transumo-footprint diende en dient vier belangrijke doelen: Het maakt het mogelijk mensen en/of organisaties terug te vinden die in specifieke projecten of rollen in het programma hebben geparticipeerd; Het maakt de resultaten, concrete producten en effecten van Transumo beter zichtbaar; Het bood een ijkpunt om vast te stellen hoe ver Transumo was gevorderd met bundeling van het nationale onderzoek en inbedding daarvan in internationaal onderzoek, en kan zo n rol in de toekomst ook voor andere initiatieven bieden; Het verankert de opgedane leerervaringen en maakt het terugvindbaar voor een ieder die bij innovatie- en/of transitie-initiatieven betrokken is Intensivering van kennisdisseminatie Mede naar aanleiding van adviezen van de Evaluatie Commissie voor de Midterm Review heeft Transumo in de laatste jaren van het programma extra inspanningen gepleegd op het terrein van de kennisdisseminatie. De belangrijkste uitingen hiervan zijn: de televisieserie VakwerkNL Duurzame Mobiliteit, met 10 afleveringen over de innovaties in Transumo-projecten; een groot aantal thematische kennismiddagen; subsidiëring van een serie extra kennistransferactiviteiten van de projecten; ontwikkeld onderwijsmateriaal (o.a voor HBO); de vele publicaties in wetenschappelijke journals; actieve deelname aan evenementen van participanten (bijvoorbeeld Innovatie Estafette Water, Transport en Mobiliteit 2009 van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat); 15 In tegenstelling tot ICES/KIS-2 (het Connekt-programma) zou van inhoudelijke beïnvloeding van het Transumoprogramma door het Ministerie van Verkeer en Waterstaat geen sprake mogen zijn. 16 Siebe Riedstra (inmiddels Secretaris-Generaal van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat) 12

15 de publicatiereeks Op weg naar duurzame mobiliteit Inspiratie uit Transumo-projecten (met CCT en CROW) Vereenvoudiging van administratieve procedures Na evaluatie van de interne administratieve procedures, na benchmarking daarvan met andere Bsik-projecten en nadat duidelijkheid was verkregen over het opheffen van de knip in het programma, is ervoor gekozen de administratieve processen eenvoudiger en transparanter te maken. Dit heeft ertoe geleid dat de administratieve belasting van de penvoerders van projecten, projectparticipanten en het programmamanagement is verkleind. Met de accountant en het penvoerend ministerie is gekomen tot een helderder financieel kader. Echter, bij de eindevaluatie (zowel intern als extern Transumo) is gebleken dat de administratieve druk (voortvloeiend uit Bsik-richtlijnen, de Subsidiebeschikking van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat én het interne kwaliteitsborgingproces) desondanks buitenproportioneel is geweest Strategie Koers voorbij 2009 De strategie voor de fase na afronding van Transumo, bestond uit drie hoofdpunten: Het scherp markeren en communiceren van het eindpunt van het Transumo-programma (de erfenis, zie paragraaf 0.3.9); Het uitrollen van de erfenis naar andere mobiliteitsinitiatieven die de transitie naar duurzame mobiliteit kunnen versnellen of ondersteunen; Het uitrollen van de erfenis naar andere domeinen die de transitie naar duurzame mobiliteit kunnen versnellen of ondersteunen. De Transumo-footprint speelt hierin een belangrijke rol, niet alleen als instrument om kennis te verankeren, maar ook in doorwerkingsactiviteiten die erop gericht zijn de Transumofootprint breder in te zetten (in eerste instantie in het mobiliteitsdomein, in tweede instantie binnen het ruimtedomein). 0.3 Realisatie mijlpalen Voor alle resultaten van het programma, de thema s en de deelprojecten, zowel inhoudelijk als procesmatig, verwijzen wij naar Het programma is zeker niet volledig volgens plan verlopen. Het was een proces met een ambitie van zes jaar. Het programmamanagement dacht dat de uitrol van de programmaactiviteiten aan het begin volledig helder was, maar uiteindelijk heeft het programma vele aanpassingen gehad. Het proces is te typeren als Transumo is op weg gegaan, heeft onderzocht, geoefend en geleerd, is tegen blokkades aangelopen, is vele malen gereviewed, heeft bijgesteld, geaccelereerd, nog meer geleerd, opnieuw geëvalueerd en uiteindelijk stevig geproduceerd en verankerd Realisatie mijlpalen Bsik-monitoring 17 Uit de in hoofdstuk 2 opgenomen overzichten blijkt dat Transumo vrijwel alle kwantitatieve mijlpalen heeft bereikt. De wetenschappelijke output is veel sterker geweest dan oorspronkelijk werd voorzien. Dit geldt ook voor de economische en maatschappelijke output, al dient opgemerkt te worden dat de vele nieuwe samenwerkingsverbanden nog niet allemaal (juridisch) duurzaam verankerde consortia zijn. De bij de Midterm Review geconstateerde achterstand ten aanzien van gebruikersoriëntatie en gebruikersparticipatie is in het tweede deel van het programma volledig ingelopen. De mijlpalen voor het innovatietraject zijn door de grote communicatie-inspanningen ook (meer dan) volledig gerealiseerd. De voor de inhoudelijke thema s geformuleerde -meer kwalitatieve- mijlpalen (zie bijlagen 2 en 3) zijn in vijf 18 van de zeven thema s volledig gehaald. Transumo is minder ver gekomen dan gehoopt werd in twee thema s: praktijkexperimenten met geïntegreerde personenvervoerketens (thema Collectief Vervoer); 17 Referentie: 2 e Herziene Nulmeting (2006). 18 Thema s Zelfsturing, Bestuurlijke Processen, Ruimte, Ketenintegratie en Netwerkintegratie. 13

16 de landelijke uitrol en opschaling van de innovatieve concepten op het terrein van duurzaam verkeersmanagement (thema Verkeersmanagement). Opmerkelijk is dat er bij enkele inhoudelijke thema s ook resultaten zijn bereikt die veel verder gaan dan de oorspronkelijke mijlpalen, o.a.: in het thema Collectief Vervoer: nieuwe marketingsconcepten voor openbaar vervoer; in het thema Zelfsturing: het project Spitsmijden heeft een impact gehad die vooraf niet was te voorspellen. De in 2007 gepresenteerde resultaten van de eerste proef met 340 deelnemers vormden één van de aanleidingen voor minister Eurlings om de TaskForce MobiliteitsManagement onder leiding van Lodewijk de Waal in te stellen. Deze TFMM heeft tot op heden 712 (!) convenanten voor autokilometerreductie met (grote) bedrijven tot stand gebracht (in 2008 en 2009), waar het instrument Spitsmijden en andere mobiliteitsmanagementmaatregelen integraal onderdeel van uitmaken. De werkgevers zullen bij de uitvoering van de convenantafspraken gefaciliteerd worden door instrumentarium dat in de projecten CASE, Bereikbare zorg en Bereikbare kantoren is ontwikkeld (scans, benchmarks e.d.); concrete productinnovaties in het thema Ruimte (o.a. Bereikbaarheidskaart met CO 2 - module), die al volop door marktpartijen worden gebruikt. In vervolgprogramma s zouden naar onze mening twee grote inhoudelijke uitdagingen centraal moeten staan: Ten aanzien van het personenvervoer: daadwerkelijke participatie van het stads- en streekvervoer in integratieprojecten (organisatorisch vraagstuk) én integratie van diverse geldstromen voor landelijk openbaar vervoer en diverse vormen van groepsvervoer (machtsvraagstuk); Ten aanzien van het goederenvervoer: daadwerkelijke participatie van overheden (dus niet alles aan de markt overlaten ) en verankering van vaak nog brozesamenwerkingsverbanden. Ten aaanzien van de mijlpalen voor de kennisinfrastructuurontwikkeling (zie bijlage 2) kan gesteld worden dat deze voor meer dan 75% zijn gehaald. Dat het geen 100% is geworden heeft in belangrijke mate te maken met het niet voortzetten van het Transumo-programma. Met de activiteiten van het Strategisch Platform Logistiek en het Topinstituut Logistiek Dinalog is een natuurlijke ankerplaats voor logistieke innovaties en kennisontwikkeling ontstaan. In het personenvervoer is nog sprake van een enorme versnippering van initiatieven en organisaties, maar is wel een beweging gaande om tot bundeling te komen. Het perspectief van een in 2010 eindigend (publiekprivaat) Transumo, het stoppen van de (publieke) TaskForce MobiliteitsManagement per 1 september 2010 én discussies over de positionering van (het private) Nederland Bereikbaar, hebben ertoe geleid dat een aantal stakeholders nu tracht tot een nieuw publiekprivaat initiatief te komen, waarin ook de kenniswereld een actieve rol vervult. Daarmee zou de kennisinfrastructuur voor personenvervoer een krachtige impuls krijgen Belangrijkste resultaten De belangrijkste resultaten van Transumo zijn: Vrijwel de hele kenniswereld op het gebied van mobiliteit (inclusief logistiek) is met Transumo verbonden. Er is een breed multidisciplinair netwerk van meer dan 400 organisaties ontstaan; Transumo heeft kennisnetwerken voor personen- en goederenvervoer en verkeer geïntegreerd, waardoor inhoudelijke kruisbestuiving ging plaatsvinden; Transumo heeft in de praktijk geëxperimenteerd met, geleerd van en gerapporteerd over een aantal veranderingen in het oplossen van mobiliteitsproblemen, zoals: van bestraffen naar belonen; eindgebruikers verleiden om logistieke processen te optimaliseren; ontwikkelen van een gemeenschappelijke taal en instrumentarium voor ruimtelijke ordenings- en mobiliteitsplanners; meer private betrokkenheid in het oplossen van mobiliteitsvraagstukken; integraal kijken naar de 3 P s van duurzaamheid; slim gebruik maken van ICT om mobiliteitproblemen op te lossen. Transumo heeft kennis ontwikkeld over: beïnvloeding van de vraag naar mobiliteit en vervoer; 14

17 beïnvloeding van mobiliteitsgedrag (bestemmingskeuze, vervoerwijzekeuze, reistijdkeuze); het management van mobiliteit, vervoer en verkeer; de organisatie van mobiliteit, vervoer en verkeer; de transitie naar een duurzaam mobiliteitsysteem. Er is een Visie Transumo op duurzame mobiliteit 2040 met het netwerk ontwikkeld en er zijn transitiepaden gedefinieerd; Transumo is op een andere manier (tripartiete werkwijze en transitiemanagement) omgegaan met de bestuurlijke complexiteit in het mobiliteitsdomein, leidend tot een betere implementeerbaarheid en een hogere maatschappelijke impact. Transumo heeft op dit terrein kennis en instrumentarium ontwikkeld. Er is een aantal zeer innovatieve voorbeeldprojecten gerealiseerd, die hebben aangezet/geïnspireerd tot innovatieve oplossingen voor andersoortige mobiliteitsproblemen; De Transumo-aanpak richting duurzame mobiliteit heeft inzicht opgeleverd over de volgende sleutels tot succes : tripartiete samenwerking levert veel op; eindgebruikers en organisaties zijn te verleiden tot duurzamer mobiliteitsgedrag; een focus op transitiemanagement brengt implementaties en opschaling dichterbij; er valt onderling veel te leren van traditioneel gescheiden segmenten binnen het mobiliteitsdomein; er is bij praktisch alle actoren in de mobiliteits- en vervoerwereld veel meer bewustzijn, sense of urgency en kennis nodig over de duurzaamheidskant van mobiliteit; duurzame mobiliteit krijgt een enorme impuls als het kan meeliften met ontwikkelingen in andere domeinen 19. Transumo heeft een concrete erfenis achtergelaten (visie, kennisagenda, Transumofootprint, leerervaringen etcetera) en inhoudelijke doorwerking gerealiseerd in andere verbanden (buiten en na Transumo). Een aantal van de binnen Transumo geformeerde consortia blijft ook na Transumo in stand; Transumo is er in geslaagd een verbinding te maken tussen langetermijn transities en kortetermijn innovaties; Transumo heeft zelfsturing in het mobiliteitsdomein op de agenda gezet; Transumo heeft bijgedragen aan het agenderen van duurzame mobiliteit; Transumo heeft daadwerkelijk impact gehad (bijvoorbeeld prijsbeleid Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Europese regelgeving m.b.t. beveiliging van logistieke ketens, Beleidsbrief Elektrische Mobiliteit, Dinalog, Kenniscentrum Verkeersmanagement); Vanuit Transumo zijn nieuwe actoren in het mobiliteitsdomein actief geworden (bijvoorbeeld vastgoedontwikkelaars, banken en verzekeraars); De Transumo-werkwijze is een krachtig instrument gebleken om multidisciplinaire wetenschapsbeoefening af te dwingen; Vanuit Transumo zijn nieuwe (internationale) kennisnetwerken ontstaan (bijvoorbeeld op de terreinen van retourlogistiek, coördinatiearrangementen voor vervoer van/naar mainports en infrastructuurprojectmanagement); De internationale positie van de Nederlandse kennisinstellingen als vooraanstaand op een aantal thema s is aantoonbaar versterkt; Door inzet van Transumo is het HBO-onderwijs nu goed aangesloten op de innovaties die in het mobiliteitsdomein aan de orde zijn; Transumo heeft een eerste aanzet gegeven tot het verbinden van mobiliteitsinnovaties en kennisopgaven in andere domeinen, bijvoorbeeld klimaat, energie, gebiedsontwikkeling en Het Nieuwe Werken Resultaten transitiekennis Het Transitieprogramma van Transumo heeft de volgende resultaten opgeleverd: Praktijkervaring met transitie- en/of innovatiekennis, opgedaan in concrete projecten, proeftuinen en transitiearena s; Ontwikkelde transitiecompetenties bij participanten (leren transitioneren); 19 Als onderdeel van gebiedsontwikkelingen, als bijdrage aan oplossingen voor klimaatvraagstukken (bijvoorbeeld elektrisch vervoer) en als onderdeel van arbeidsvoorwaardenbeleid. 15

18 Opgebouwde en verankerde proceskennis, die uitgewisseld is met o.a. KSI ter verrijking van de wetenschappelijke theorieën; Bijdragen aan het verbreken van lock-ins in een aantal specifieke innovatietrajecten. Deze kennis is verankerd in de volgende publicaties: Publicatie Eerste stappen naar duurzame mobiliteit de leerervaringen van Transumo ; Visie Transumo op duurzame mobiliteit 2040 ; Strategische kennisagenda voor duurzame mobiliteit 2040 ; Publicatie Transitiewegen naar duurzame mobiliteit. Deze publicatie geeft inzicht in de verschillende, binnen Transumo toegepaste transitie-aanpakken en -instrumenten; Publicatie Transitiemonitoring. Deze publicatie brengt de resultaten van Transumo vanuit een transitieperspectief in beeld. Het verrijkt de theorie van transitiemanagement in die zin dat het een kwalitatieve theorie meer kwantitatief maakt; Publicatie Transitiecompetenties. Met deze rapportage is een eerste aanzet gegeven om tot een instrument te komen die analyse, leren en selectie met betrekking tot transitiecompetenties in innovatie- en transitieprogramma s mogelijk maakt; Publicatie Transitie als benchmark. Hiermee is het mogelijk dat transitiemanagers zelf activiteiten toetsen aan de uitgangspunten van transitiemanagement Resultaten kennis over duurzame mobiliteit Alle projecten van Transumo waren erop gericht inhoudelijke vernieuwingen op het terrein van duurzame mobiliteit te realiseren. De project-, thema- en programmarapportages geven dan ook inzicht in de ontwikkelde innovatieve benaderingen en concepten. Daarnaast is de kennis verankerd in de volgende publicaties: Publicatie Eerste stappen naar duurzame mobiliteit de leerervaringen van Transumo ; Visie Transumo op duurzame mobiliteit 2040 ; Strategische kennisagenda voor duurzame mobiliteit 2040 ; Publicatiereeks Op weg naar duurzame mobiliteit Inspiratie uit Transumo-projecten ; Publicatie De planetkant van Duurzame Mobiliteit Top down visievorming ten behoeve van Transumo ; Publicatie De derde P van Transumo Analyse van de planetkant in Transumoprojecten ; DVD met alle televisieuitzendingen van VakwerkNL Duurzame Mobiliteit. Veel publicaties gingen met name in op de planeteffecten van innovaties die gericht zijn op het verduurzamen van de mobiliteit. Gelet op de moeite die projecten hadden om evenwichtige aandacht te geven aan alle 3 P s van duurzaamheid, is op programmaniveau een extra inspanning gepleegd gericht op specifiek de planetaspecten Bijdrage aan doelstellingen Bsik-impuls als geheel Transumo meent een substantiële bijdrage te hebben geleverd aan het bereiken van de generieke doelstellingen van de Bsik-impuls die beoogde de samenwerking tussen onderzoeksinstellingen en ondernemingen te stimuleren, ten einde te komen tot kwalitatief hoogwaardige netwerken in de kennisinfrastructuur voor onderzoek dat aansluit op de maatschappelijke kennisbehoefte : Katalysator voor multidisciplinaire tripartiete netwerken: Transumo heeft als katalysator gefunctioneerd om te komen tot multidisciplinaire netwerken van kennisinstellingen, universiteiten, publieke organisaties en bedrijven. Opvallend hierbij was ook dat juist tussen de beste onderzoekers op verschillende vakgebieden samenwerkingsverbanden zijn ontstaan. Het Transumo-netwerk bestaat inmiddels uit ongeveer 435 organisaties, waarvan er actief aan onderzoekstrajecten hebben deelgenomen. Binnen Transumo-thema s zijn tripartiete netwerken tot stand gekomen die zich richten op een specifiek onderwerp (bijvoorbeeld Denktank Mainport, dat later is opgegaan in het Kennisnetwerk Mainportontwikkeling). Naast versterking van mobiliteitsnetwerken heeft Transumo ook bijgedragen aan het komen tot een netwerk over de domeingrenzen heen. De Directie van Transumo behoorde tot de initiatiefnemers van de Urgenda. Een mooi voorbeeld van de versterking van de kennisinfrastructuur op de Nederlandse schaal is een uitvloeisel van het project Betrouwbaarheid TransportKetens: 20 Organisaties als TNO, universiteiten en ministeries zijn slechts één keer meegeteld, maar er zijn uiteraard verschillende Business Units, faculteiten, beleidsafdelingen en agentschappen in het onderzoek betrokken geweest. 16

19 NS en ProRail hebben inmiddels een vaste plaats gekregen in onderzoeksnetwerken die de laatste jaren in de geest van Transumo zijn gestart (o.a. NICIS en Duurzame Bereikbaarheid Randstad). Op Europese schaal is het NETLIPSE-netwerk een mooi succes. En op mondiale schaal zijn de Security en Closed Loop Supply Chains-netwerken aantoonbare spin-offs van Transumo (thema Ketenintegratie); Bijdrage aan verbetering concurrentiepositie Nederlands bedrijfsleven: Er zijn diverse voorbeelden te noemen waaruit de bijdrage van Transumo blijkt aan het bevorderen dat de Nederlandse economie op het gebied van kennis nu beter in staat is om wereldwijd te concurreren, door grotere innovatiekracht en meer te excelleren. Zo is in het project TransPorts met en voor de mainports Haven van Rotterdamse en Luchthaven Schiphol gewerkt aan oplossingen voor verbetering van de achterlandbereikbaarheid, die van cruciaal belang is voor de concurrentiekracht van onze mainports. Achterlandketens voor wegvervoer, spoorvervoer en binnenvaart zijn ontrafeld en handelingsstrategieën zijn ontwikkeld die kunnen leiden tot een betere afhandeling van deze logistieke ketens. In zijn algemeenheid geldt dat het organiserend vermogen ten aanzien van verbetering van de achterlandbereikbaarheid van onze mainports is vergroot. Er zijn oplossingen gevonden voor complexe vraagstukken met betrekking tot alliantievorming, die als een doorslaggevende factor wordt gezien in de concurrentiestrijd met andere mainports in een dynamische markt. Maar er zijn ook innovatieve oplossingen voor het personenvervoer naar Schiphol ontwikkeld (project Testbed Landzijdige Bereikbaarheid Schiphol) 21, waarbij met name gekeken is naar de duurzaamheids- en bereikbaarheidseffecten en het businessmodel van light rail voor een groeiende luchthaven. In het project ECO is het mondiale containervervoer beschouwd. Gekeken is naar de mogelijkheden voor het duurzaam inrichten van grensoverschrijdende gesloten logistieke ketens, waarbij o.a. gebleken is dat voor hergebruik van materialen en retourlogistiek positieve businesscases en nieuwe business opportunities voor Nederlandse bedrijven mogelijk zijn. Dus geld verdienen aan duurzaamheid. In het project Amsterdam Cycling to Sustainability is kennis ontwikkeld en ervaring opgedaan over hoe bedrijven te enthousiasmeren om duurzame mobiliteitsprodukten en diensten te ontwikkelen. De in het project DIPLOMA ontwikkelde kennis over de toepassing van multi-agent systemen is een potentieel exportproduct voor de Nederlandse ICT-sector en adviesbureaus (die hun belangstelling daarvoor al kenbaar hebben gemaakt). De activiteiten in het thema Zelfsturing hebben niet alleen geleid tot een nieuw perspectief op het oplossen van mobiliteitsvraagstukken, maar ook tot perspectief op commerciële dienstverlening (kilometerverzekeren, spitsmijden, bereikbaarheiddiensten etcetera). De kennisontwikkeling in de diverse projecten heeft diverse innovaties opgeleverd, waarmee de private sector als ondernemer in het mobiliteitsdomein bijdraagt aan het oplossen van maatschappelijke transitie-opgaven. Ten aanzien van het onderwerp elektrische mobiliteit zijn grote stappen gezet via de projecten C,mm,n 2.0 en DIEMIGO. De invoering van elektrische mobiliteit kan gezien worden als een systeeminnovatie met een aantal nieuwe spelers in de mobiliteitsmarkt (o.a. elektriciteits-/energiebedrijven en nieuwe serviceproviders), en biedt kansen op nieuw perspectief voor de Nederlandse automotivesector. Bijdrage aan versterking Nederlandse internationale kennispositie: Transumo heeft op diverse terreinen binnen de mobiliteit bijgedragen aan een versterking van de Nederlandse kennispositie (internationaal) ten aanzien van transities naar duurzame mobiliteit. De theoretische (KSI-)kennis over transities in het mobiliteitsdomein is verder ontwikkeld, gevalideerd en verrijkt met praktische handvaten en instrumenten. Daarmee is Nederland in Europa uniek, zo blijkt uit de internationale belangstelling voor de Transumo-resultaten en de reacties daarop van de leden van de internationale Wetenschappelijke Adviesraad. In Transumo-verband zijn 56 promotietrajecten uitgevoerd (zie bijlage 6). Nog niet alle onderzoekers zijn al gepromoveerd. Zij zullen de komende jaren hun Ph.D-traject voltooien. De meeste reeds gepromoveerde onderzoekers hebben een baan gevonden op één van de universiteiten. Een aantal van hen ontving voor vervolgonderzoek op basis van hun proefschrift een NWO Rubiconbeurs. De in Transumo participerende organisaties zijn de initiators van een zich sterk uitbreidend tripartiet Europees netwerk op het terrein van projectmanagement van complexe infrastructurele werken 22 (NETLIPSE 2). 21 Top-up van project TransPorts. 22 Schaalniveau Betuwelijn en HSL. 17

20 Met de nieuwe ontwikkelde transitiekennis en de opzet van het netwerk loopt Nederland voorop op dit werkgebied, vooral door de koppeling tussen wetenschap en praktijk. Het project PPS Projectversneller heeft mede aan de wieg gestaan van het PPS Netwerk Nederland. De Nederlandse PPS-praktijk is inmiddels internationaal vooraanstaand. Het (unieke) tripartiete kennisnetwerk speelt hier een grote rol in. De praktijkkennis over de beloningsconcepten rond Spitsmijden, verzameld in o.a. het consortium MD-PIT, ondervindt belangstelling vanuit diverse Europese landen en vanuit de Verenigde Staten 23. De aanpak van Verzekeren per kilometer in Nederland is internationaal onderscheidend van Pay-As-You-Drive door de intensieve participatie van de wetenschap. Nederland zit o.a. door het onderzoek naar ADAS 24 bij de meest vooruitstrevende landen, m.n. door de kennis over de binnen Transumo uitgevoerde praktijkpilots in o.a. het project Intelligent Vehicles, waarin gebleken is dat introductie van dit soort systeem voor deelnemende bedrijven ook winstgevend kan zijn. De fundamentele en toegepaste kennisontwikkeling op het gebied van verkeersmonitoring (ATMO) en management (ATMA) leveren een nog sterkere internationale kennispositie op, en een sterke partipatie van Nederland in bijvoorbeeld het EU-platform NEARCTIS en de Transportation Research Board (USA). Op verkeersveiligheidsgebied is de al vooraanstaande positie van Nederland door het project Gebiedsgericht Integraal Veiliger (samenhang mens-voertuig-weg) versterkt. Presentaties vanuit het thema Ketenintegratie op bijvoorbeeld een EU Business Forum over transport wezen uit dat Transumo op dit terrein ver voorloopt op vergelijkbare projecten in het Zesde en Zevende Kaderprogramma van de EU, door de nauwe aansluiting op de praktijk. Door de focus in Transumo-projecten op Closed Loop Supply Chains (o.a. in de projecten PILOT en ECO) is een internationaal kennisnetwerk (body of knowledge) ontstaan met de Erasmus Universiteit en de TU Delft als spil. Het fraaie hiervan is dat dit netwerk zich niet beperkt tot de universiteiten alleen. Het project PROTECT heeft aan de basis gestaan van het EU-project INTEGRITY op het gebied van beveiliging van globale goederenstromen. Deelnemers uit de logistieke thema s van Transumo worden momenteel betrokken door de EU bij de agendering en programmering van het Achtste Kaderprogramma. Enigszins teleurstellend is dat het thema Personenvervoer heeft geconstateerd dat de Nederlandse kennispositie m.b.t. het collectief vervoer internationaal gezien ver achterloopt, met uitzondering van de kennis over het railvervoer. De huidige praktijk van concessieverlening in het stad- en streekvervoer is één van de belangrijkste redenen dat kennisontwikkeling en innovatie ook met de Transumo-impuls- nauwelijks van de grond komen. De kennis m.b.t. het railvervoer daarentegen is internationaal zeer vooraanstaand vanwege de ontwikkelde nieuwe benaderingen van betrouwbaarheid voor één van de meest intensief benutte railnetten ter wereld Aanbevelingen voor een adequate kennis- en innovatiestructuur Wij hebben voor de verschillende bloedgroepen binnen Transumo een aantal aanbevelingen ten aanzien van het participeren in een tripartiet kennis- en innovatieprogramma geformuleerd 25 : Kennisinstellingen: Verbeter de relatie tussen de universiteiten en HBO s enerzijds en de andere kennisinstellingen (m.n. TNO), aan de overheid gerelateerde instituten (m.n. KiM, RWS-DVS) en kennisintensieve adviesbureaus anderzijds. Beschouw vanuit de opdrachtgevende overheid de universiteiten, kennisinstellingen en bureaus niet langer als onderling concurrerend, financier universiteiten zodanig dat ze adviesopdrachten ook echt aan de markt kunnen laten, beweeg organisaties als TNO om na opdrachtverwerving standaard een verbintenis aan te gaan met één of meer wetenschappelijke onderzoekers bij universiteiten en daag adviesbureaus uit ook daadwerkelijk gebruik te maken van beschikbare kennis. Zoek en selecteer de partijen met een juiste instelling om in (vaak langetermijn-) trajecten te participeren die aandacht geven aan een transitie naar duurzame mobiliteit; Overheden: Laat het beleidsproces van publieke partijen beter voeden vanuit een kennisbasis en zorg voor adequate borging van kennis. 23Meer voorbeelden uit andere thema s zijn opgenomen in hoofdstuk 3 (Resultaten en stand van zaken innovatie, valorisatie en verankering). 24 ADAS = Advanced Driver Assistance Systems (project Intelligent Vehicles) 25 Zie paragraaf